Ελληνικές Ιπτάµενες Τέφρες Πτολεµαϊδας : ένα ποζολανικό πρόσθετο σκυροδέµατος µε λανθάνοντα υδραυλικά χαρακτηριστικά

Transcript

1 Ελληνικές Ιπτάµενες Τέφρες Πτολεµαϊδας : ένα ποζολανικό πρόσθετο σκυροδέµατος µε λανθάνοντα υδραυλικά χαρακτηριστικά A.Γ. Σακελλαρίου ρ. Πολιτικός Μηχανικός 1 ΕΛΛΗΝΙΚΕΣ ΙΠΤΑΜΕΝΕΣ ΤΕΦΡΕΣ: ΕΝΑ ΠΡΟΣΘΕΤΟ ΣΤΗΝ ΠΑΡΑΓΩΓΗ ΤΣΙΜΕΝΤΟΥ! Η Ιπτάµενη Τέφρα είναι το κύριο παραπροϊόν της καύσης λιγνίτη στους ατµοηλεκτρικούς σταθµούς της ΕΗ. Η παραγωγή Ιπτάµενης Τέφρας στην Ελλάδα ανέρχεται στα 8,0 εκατοµµύρια τόνους περίπου. Από την ποσότητα αυτή, το 70 % προέρχεται από τους ΑΗΣ της περιοχής Πτολεµαϊδας Αµυνταίου και το υπόλοιπο 30 % από τους ΑΗΣ της Μεγαλόπολης. Μέρος των Ιπταµένων Τεφρών (12 % περίπου της ετήσιας παραγωγής) αγοράζονται από τις εγχώριες Τσιµεντοβιοµηχανίες και χρησιµοποιούνται στην παραγωγή σύνθετου τσιµέντου. Η χρήση αυτή ξεκίνησε στις αρχές του 1980 και αποτελούσε µέχρι πρόσφατα την µοναδική χρήση της τέφρας στις δοµικές κατασκευές. Η µοναδική αυτή χρήση της Ελληνικής τέφρας καλύπτεται τόσο από παλαιότερους εθνικούς κανονισµούς [1] όσο και από τους νεοσύστατους Ευρωπαϊκούς και Εθνικούς [2]. Η χρήση Ιπταµένων Τεφρών ως συστατικό τσιµέντων αποτελεί συνήθη διεθνή πρακτική 1.! Ορισµένες Ιπτάµενες Τέφρες εκτός των ποζολανικών ιδιοτήτων παρουσιάζουν και υδραυλικές (τσιµεντένιες) ιδιότητες. Αυτές οι τέφρες είναι πλούσιες σε ασβέστιο και ονοµάζονται ασβεστικές σε αντίθεση µε τις πρώτες που ονοµάζονται πυριτικές. Ενώ διεθνώς, στις περισσότερες των περιπτώσεων οι Ιπτάµενες Τέφρες των άλλων χωρών είναι πυριτικές, οι Ιπτάµενες Τέφρες από τους ΑΗΣ Πτολεµαϊδας Αµυνταίου είναι ασβεστικές. ηλαδή εκτός από ποζολανικές παρουσιάζουν και τσιµεντένιες ιδιότητες. Αυτές οι τέφρες θεωρούνται κατηγορίας C, κατά τα Αµερικάνικα Πρότυπα [3]. Οι τέφρες αυτές είναι πλούσιες σε ασβέστιο (οξείδιο του ασβεστίου πολύ περισσότερο από 10 % κ.β.) σε αντίθεση µε τις πυριτικές τέφρες (κατηγορίας F κατά τις Αµερικάνικες προδιαγραφές [3]) που είναι φτωχές σε ασβέστιο (CaO < 10 % κ.β.) και που έχουν µόνο ποζολανικές ιδιότητες. 2 ΕΛΛΗΝΙΚΕΣ ΙΠΤΑΜΕΝΕΣ ΤΕΦΡΕΣ: ΕΝΑ ΠΡΟΣΘΕΤΟ ΣΤΗΝ ΠΑΡΑΓΩΓΗ ΣΚΥΡΟ ΕΜΑΤΟΣ! Εδώ και µερικά χρόνια οι Ιπτάµενες Τέφρες χρησιµοποιούνται διεθνώς και σαν πρόσθετο υλικό κατ ευθείαν στο σκυρόδεµα. Η χρήση αυτή υπονοεί: πρώτον ότι η Ιπτάµενη Τέφρα αντικαθιστά τµήµα του απαιτούµενου τσιµέντου και δεύτερον ότι το χρησιµοποιούµενο τσιµέντο είναι καθαρό τσιµέντο Portland (δεν έχει δηλαδή εµπλουτισθεί µε Ιπτάµενη Τέφρα ή άλλο ποζολανικό υλικό κατά την παραγωγή του). 1 Η χρησιµοποίηση αυτή των Ιπταµένων Τεφρών βασίζεται στην ικανότητά τους να αντιδρούν µε το Ca(OH) 2 - προϊόν ενυδάτωσης του τσιµέντου- σε θερµοκρασίες περιβάλλοντος και να συµπεριφέρονται σαν ποζολανικό υλικό. Η ποζολανική αυτή δράση τους αποδίδεται στην παρουσία των SiO 2 και Al 2 O 3 σε άµορφη κατάσταση. Υλικά παρεµφερούς συµπεριφοράς θεωρούνται οι φυσικές ποζολάνες (π.χ. Θηραϊκή γη, Μηλαϊκή γη) και οι σκωρίες υψικαµίνων

2 ! Η χρήση της Ιπτάµενης Τέφρας σαν πρόσθετο υλικό κατ ευθείαν στο σκυρόδεµα (η τέφρα τότε αναφέρεται και σαν τέταρτο συστατικό σκυροδέµατος πλέον του τσιµέντου του νερού και των αδρανών) καλύπτεται σήµερα σε Ευρωπαϊκό επίπεδο από ανάλογους κανονισµούς [4]. Η ποιότητα δε της Τέφρας καθορίζεται από αντίστοιχο Ευρωπαϊκό πρότυπο που θεσµοθετήθηκε από το 1991 [5]. Το πρότυπο όµως αυτό αναφέρεται µόνο σε πυριτικές τέφρες και αποκλείει οποιαδήποτε τέφρα η οποία έχει CaO σε ποσοστό µεγαλύτερο από 10 % κ.β. Χώρες που είδαν τις πλούσιες σε ασβέστιο τέφρες τους να αποκλείονται από αυτή την χρήση δηµιούργησαν κατάλληλες εθνικές προδιαγραφές που καθόριζαν την χρήση τέτοιων τεφρών στο σκυρόδεµα σε Εθνικό επίπεδο. Παράδειγµα αποτελεί η Ισπανία, η οποία υιοθέτησε προδιαγραφή Ιπτάµενης Τέφρας µε περιεχόµενο CaO µεγαλύτερο από 10 % σαν πρόσθετο στο σκυρόδεµα [6].! Στην Ελλάδα, Εθνικές προδιαγραφές που να καλύπτουν τις Ιπτάµενες Τέφρες δεν υπάρχουν. Η µεγάλη περιεκτικότητά τους σε CaO τις αποκλείει από το Ευρωπαϊκό πρότυπο 1 και η χρήση τους, όπως ήδη αναφέρθηκε, περιορίζεται στην παραγωγή σύνθετων τσιµέντων. Όµως από το 1975 και για τα επόµενα τριάντα περίπου χρόνια έχουν γίνει πολλές ερευνητικές προσπάθειες για αξιοποίηση του υλικού στην δόµηση και υπάρχουν αξιόλογες επιστηµονικές εργασίες. Μερικές µόνο από αυτές τις προσπάθειες αποτυπώνονται στις εργασίες [7], [8], [9], [10] και [11]. Οι εργασίες αυτές όµως δεν ήταν συνδεδεµένες µεταξύ τους σε έναν κοινό στόχο και δεν είχαν καταλήξει σε κάποιου είδους εφαρµογή. Έτσι η σύνταξη Εθνικών προδιαγραφών για χρήση των τεφρών στο σκυρόδεµα παρέµενε σε εκκρεµότητα 2.! Εδώ θα πρέπει να προστεθεί ότι οι παραπάνω εργασίες όσο µελετούσαν τις Ελληνικές Τέφρες (οι περισσότερες εργασίες αφορούσαν τις τέφρες των ΑΗΣ Πτολεµαϊδας Αµυνταίου ) τόσο εντόπιζαν και τα ασθενή σηµεία του υλικού 3. Αυτά απεικονίζονται στον παρακάτω πίνακα 1. Πίνακας 1 Ασθενή σηµεία των Ιπταµένων Τεφρών των ΑΗΣ Πτολεµαϊδας Αµυνταίου α/α Περιγραφή ασθενών σηµείων Ιπταµένων Τεφρών ΑΗΣ Πτολεµαίδας - Αµυνταίου 1 Mεγάλη διακύµανση στην χηµική και ορυκτολογική σύσταση των τεφρών 2 Υψηλό ποσοστό SO 3 (7% περίπου) 3 Υψηλό ποσοστό CaO (40% περίπου) 4 Υψηλό ποσοστό CaO f (13% περίπου) 5 Από τον παραπάνω πίνακα 1 είναι φανερό ότι: Υψηλό ποσοστό χονδρόκοκκου υλικού : R 45 4 (45% περίπου) 1 Ακόµη και οι Ιπτάµενες Τέφρες των ΑΗΣ Μεγαλόπολης παρότι είναι πυριτικές τέφρες (κατηγορίας F κατά τα Αµερικανικά πρότυπα) έχουν ποσοστό CaO µεγαλύτερο από 10% (12 % - 18 %) και αποκλείονται από το Ευρωπαϊκό πρότυπο. 2 Ίσως και γιατί δεν είχε εκδηλωθεί οικονοµικό ενδιαφέρον 3 Είναι σύνηθες κανένα υλικό να µην ταιριάζει απόλυτα µε τους κανονισµούς και τα κριτήρια συµµορφώσεως που έχουν δηµιουργηθεί για άλλο υλικό. Αυτόν τον κανόνα επιβεβαιώνουν και τα χαρακτηριστικά των Ελληνικών Ιπταµένων Τεφρών όταν συγκρίνονται µε τα ξένα πρότυπα 4 R 45 : Υλικό συγκρατούµενο στο κόσκινο των 45 µm

3 Τα προβλήµατα ανοµοιογένειας των τεφρών που επιφέρει η µεγάλη διακύµανση στη σύστασή τους έπρεπε να ελεγχθούν για να είναι δυνατή η τυποποίηση του υλικού ώστε να ικανοποιείται η απαιτούµενη από τα πρότυπα αξιοπιστία. Το υψηλό ποσοστό θειικών (σαν SO 3 ) είναι ανεπιθύµητο διότι θεωρείται δυνητική αιτία δηµιουργίας διογκωτικών ενώσεων (αλάτων) µέσα στο σκυρόδεµα (π.χ. δηµιουργία θειαργιλικών ενώσεων εττρινγκίτης) άρα και αιτία δυνητικής φθοράς του ιστού του σκυροδέµατος. Το υψηλό ποσοστό ελεύθερου ασβεστίου (CaO f ) µπορεί να επιφέρει µε την ενυδάτωσή του πάλι προβλήµατα διογκώσεων όπως επίσης επιφέρει και σηµαντική έκλυση θερµότητας που είναι ανεπιθύµητη (π.χ. γρήγορη σκλήρυνση, ανάπτυξη θερµικών τάσεων στην µάζα του σκυροδέµατος κ.λ.π.). Όσο πιο υψηλό είναι το ποσοστό ασβεστίου (CaO) τόσο µεγαλύτερες ποσότητες CaO f περιέχονται και δεύτερον τόσο πιο εύκολη γίνεται η πιθανότητα δηµιουργίας θειοαργιλικών ενώσεων σαν τον εττρινγκίτη (3CaO.Al 2 O 3.3CaSO 4.32H 2 O). Όσο πιο υψηλό ποσοστό χονδρόκοκκου υλικού υπάρχει στην τέφρα τόσο οι ποζολανικές και υδραυλικές της ιδιότητες δεν ελευθερώνονται. Τα παραπάνω πέντε ασθενή σηµεία των Ελληνικών Τεφρών είναι εκείνα που, µη ελεγχόµενα, βοηθούσαν από τεχνική άποψη στην περιθωριοποίησή τους, τουλάχιστον όσον αφορά την χρήση τους σαν ξεχωριστό πρόσθετο στο σκυρόδεµα. Η χρήση τους από τις τσιµεντοβιοµηχανίες στην παραγωγή σύνθετων τσιµέντων εξαφάνιζε αυτά τα ασθενή σηµεία µέσα από τα κριτήρια συµµορφώσεως του τελικού προϊόντος των που είναι το σύνθετο τσιµέντο.! Συµπερασµατικά λοιπόν µπορούµε να πούµε ότι οι Ελληνικές Ιπτάµενες Τέφρες διαφοροποιούνταν από τις άλλες Ιπτάµενες Τέφρες σε αρκετά χαρακτηριστικά τους. Τα χαρακτηριστικά αυτά και ιδιαίτερα για τις Ιπτάµενες Τέφρες Πτολεµαϊδας στις οποίες επικεντρώνεται αυτή η εργασία µπορούν να αποδοθούν στον παρακάτω πίνακα 2. Πίνακας 2. Χαρακτηριστικά Ιπτάµενης Τέφρας Πτολεµαϊδας σε σύγκριση µε τις απαιτήσεις ξένων προτύπων. ASTM Ι.Τ. ΕΝ 450 α/α Χαρακτηριστικά C618 Πτολεµαϊδας (Ευρώπη) (class C) κυριότερες UNE (Ισπανία) 1 max CaO (%) <10 >10 >10 2 min (SiO 2 +Al 2 O 3 +Fe 2 O 3 ) (%) > max SO 3 (%) 5 8 <3 <5 <4.5 4 max απώλεια πύρωσης (%) 3 7 <7 --- <6 5 max R 45 (%) <40 <34 <40 6 max Le Chatelier (mm)? < <10 7 max CaO f (%) 3-13 < max Autoclave (%)? --- < min Activity Index 28 ΗΜ (%)? min Activity Index 90 ΗΜ (%)?

4 3 ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΠΟΙΟΤΙΚΩΝ ΑΝΑΛΥΣΕΩΝ ΙΠΤΑΜΕΝΩΝ ΤΕΦΡΩΝ ΠΤΟΛΕΜΑΪ ΑΣ! Η ποιότητα των Ιπταµένων Τεφρών διαφοροποιείται έντονα. Η διαφοροποίηση αυτή στην σύστασή τους είναι συνάρτηση πολλών παραγόντων. Εδώ δίνονται ορισµένοι από αυτούς [12,13] τους παράγοντες : Ανάλογα µε το ορυχείο τροφοδοσίας λιγνίτη (διαφοροποίηση ανόργανων συστατικών) Ανάλογα µε το µέτωπο εξόρυξης στο ίδιο ορυχείο Ανάλογα µε τον ατµοηλεκτρικό σταθµό (ΑΗΣ) Ανάλογα µε την διαφορετική µονάδα κάθε ΑΗΣ (συνθήκες λειτουργίας, παλαιότητα, κατάσταση φίλτρων κλπ)! Σηµαντική τεχνογνωσία στην αντιµετώπιση και τον περιορισµό των διαφοροποιήσεων της σύστασης των τεφρών έχει αποκτηθεί από την χρήση τους στην Ελληνική Τσιµεντοβιοµηχανία για την παραγωγή του σύνθετου τσιµέντου II Η τσιµεντοβιοµηχανία έχει εντοπίσει κατά την µακρόχρονη χρήση της τέφρας τις διαφοροποιήσεις αυτές στα εξής κυρίως σηµεία [14] : Ανοµοιογένεια χηµικής σύστασης Ανοµοιογένεια ορυκτολογικής σύστασης Ανοµοιογένεια κοκκοµετρικής διαβάθµισης Ανοµοιογένεια στην ενεργότητα (επίδραση επί των µηχανικών αντοχών, αδιάλυτο υπόλειµµα, απώλεια στην πύρωση) Πέραν αυτών των διαφοροποιήσεων στην τσιµεντοβιοµηχανία ελέγχεται µε κριτήρια απόρριψης και η µέση τιµή των CaO f και SO 3.! Οι τσιµεντοβιοµηχανίες διαθέτουν βέβαια ένα πολύ καλά οργανωµένο σύστηµα ποιοτικού ελέγχου µε ευέλικτα συστήµατα διορθωτικών ενεργειών στην διάρκεια της παραγωγής του τσιµέντου, ώστε έτσι να µπορούν να απαλείφουν µε επιτυχία τις δυσµενείς επιδράσεις από τις ποιοτικές αποκλίσεις των τεφρών. Ας προστεθεί βέβαια ότι στην παραγωγή του σύνθετου τσιµέντου συµµετέχουν και φυσική ποζολάνη και το κλίνκερ του τσιµέντου και η γύψος, υλικά πλήρως ελέγξιµα, και έτσι το τελικό προϊόν µπορεί και έχει σταθερά ποιοτικά χαρακτηριστικά. Το σύστηµα του ποιοτικού ελέγχου κατά το [14] ανάγεται κυρίως: Στα σιλό αποθήκευσης της Τέφρας ώστε να εξασφαλιστεί µερική οµογενοποίηση της τέφρας µέσα σ αυτά και ελεγχόµενη αναλογία συµµετοχής των σιλό στην τροφοδοσία των µύλων τσιµέντου. Στον ποιοτικό έλεγχο εισερχόµενης Ιπτάµενης Τέφρας (αξιολόγηση πρώτων υλών, προοµογενοποίηση, άλεση, έψηση κλπ) Στον ποιοτικό έλεγχο του τελικού προϊόντος (τσιµέντου) 1 Η χρησιµοποιούµενη τέφρα προέρχεται συνήθως από τους ΑΗΣ Καρδιάς και Πτολεµαϊδας.

5 ! Οι µεταβολές εποµένως ορισµένων χαρακτηριστικών των τεφρών είναι µεγάλες ακόµη και για τις Ιπτάµενες Τέφρες των ίδιων των Σταθµών [13]. Έτσι η οποιαδήποτε χρήση των Τεφρών σαν πρώτο βήµα θα πρέπει να αποσκοπεί στον περιορισµό της διαφοροποίησης των συστατικών τους. Μέτρα που θα βοηθούσαν σ αυτό θα µπορούσαν να είναι τα παρακάτω : Γνώση των αποκλίσεων που παρουσιάζουν οι τέφρες κάθε ΑΗΣ Επιλεκτική τροφοδότηση µε λιγνίτη ορισµένων µονάδων ΑΗΣ από ορισµένα ορυχεία. Ανάµιξη και οµογενοποίηση τεφρών σε επιµέρους διατάξεις Μεταφορά εµπειρίας και παροχή τεχνογνωσίας από τις Ελληνικές Τσιµεντοβιοµηχανίες. 4 Η ΠΡΩΤΗ ΣΗΜΑΝΤΙΚΗ ΕΦΑΡΜΟΓΗ ΕΛΛΗΝΙΚΩΝ ΙΠΤΑΜΕΝΩΝ ΤΕΦΡΩΝ ΣΤΟ ΣΚΥΡΟ ΕΜΑ : ΦΡΑΓΜΑ ΕΗ ΣΤΗΝ ΠΛΑΤΑΝΟΒΡΥΣΗ ΑΠΟ ΚΥΛΙΝ ΡΟΥΜΕΝΟ ΣΚΥΡΟ ΕΜΑ (RCC)! Το 1989 ξεκίνησε από την ΕΗ η µελέτη και τον Οκτώβριο του η κατασκευή του φράγµατος της Πλατανόβρυσης ράµας στον ποταµό Νέστο µε την τεχνική του κυλινδρούµενου σκυροδέµατος RCC 2. Στο κυλινδρούµενο σκυρόδεµα θα χρησιµοποιείτο σαν κονία µίγµα τσιµέντου OPC και Ιπτάµενης Τέφρας Πτολεµαϊδας σε ποσοστά 20 % και 80 % αντίστοιχα. Χάριν αυτού του έργου λοιπόν η ΕΗ στις τεχνικές προδιαγραφές που συνέταξε για το κυλινδρούµενο σκυρόδεµα RCC του φράγµατος [16] υιοθέτησε για την Ιπτάµενη Τέφρα όσες από τις µεθοδολογίες υπήρχαν σε Ευρωπαϊκό επίπεδο και βρίσκονταν σε συµβατότητα µε την Ιπτάµενη Τέφρα Πτολεµαϊδας. Αυτές ενδεικτικά ήταν οι παρακάτω : Προσδιορισµός CaOf (EN 451, part 1) Περιεκτικότητα σε ελεύθερο νερό (EN 459, part 2) Αρχικός χρόνος πήξης (EN 196, part 3) Υγεία (pr EN 459, part 2) Περιεκτικότητα σε άσβεστο (pr EN 459, part 2) Πυκνότητα κόκκων (EN 196, part 6) Χηµική σύνθεση (EN 196 part 2) Για τις ανάγκες του έργου, η ΕΗ υιοθέτησε όρια απαιτήσεις ως προς την Ιπτάµενη Τέφρα που θα χρησιµοποιούσε [12]. Για να επιτύχει η ΕΗ τις προδιαγραφές που όρισε για την Ιπτάµενη Τέφρα και να εξαφανίσει τα ασθενή σηµεία που φαίνονται στον πίνακα 1, µελέτησε η ίδια και κατασκεύασε µέσω της εταιρίας ΑΕΓΕΚ ΑΕ στην Πτολεµαϊδα ένα συγκρότηµα αλέσεως και επεξεργασίας µερικής ενυδάτωσης της τέφρας 3. Οι απαιτήσεις αυτές φαίνονται στον παρακάτω πίνακα 3. Ο έλεγχος ποιότητας και τα τεχνολογικά χαρακτηριστικά της κατεργασµένης τέφρας που χρησιµοποιήθηκε στο φράγµα επεξηγούνται αναλυτικά στο [12]. Τα συµπεράσµατα από την µελέτη κατασκευή αυτού του πολύπλοκου έργου αφήνουν µεγάλα περιθώρια αισιοδοξίας για περαιτέρω χρήσεις της Ιπτάµενης Τέφρας Πτολεµαϊδας [17,18]. 1 Το έργο τελείωσε τον Μάρτιο του Η κατασκευή φραγµάτων βαρύτητας µε τη χρήση Κυλινδρούµενου Σκυροδέµατος [15] (Roller Compacted Concrete RCC) εφαρµόστηκε πρώτη φορά στην Ελλάδα [12] στο παραπάνω φράγµα της ΕΗ. Ο σχεδιασµός των µιγµάτων σκυροδέµατος RCC γίνεται µε συνδετική ύλη µίγµα τσιµέντων και Ιπτάµενης Τέφρας. Ανάλογα µε την περιεκτικότητα σε συνδετική ύλη τα σκυροδέµατα RCC χωρίζονται στα λεγόµενα ισχνά (<120 Kg/m 3 ) και στα υψηλής περιεκτικότητας (>200 Kg/m 3 ). Τα υψηλής περιεκτικότητας µπορεί να έχουν ποσοστά τέφρας µέχρι και 85 % του συνόλου της κονίας. 3 Η τέφρα που τροφοδοτούσε το συγκρότηµα αλέσεως από τα σιλό του ΑΗΣ ονοµάζετο ακατέργαστη, ενώ αυτή που έβγαινε από το συγκρότηµα αλέσεως, κατεργασµένη.

6 Πίνακας 3. Περιγραφή των προδιαγραφών απαιτήσεων των Ιπταµένων Τεφρών ΑΗΣ Πτολεµαϊδας Αµυνταίου που θα χρησιµοποιούσε η ΕΗ για την παραγωγή σκυροδέµατος RCC α/α Χαρακτηριστικά Όρια ΕΗ ακατέργαστης τέφρας Όρια ΕΗ κατεργασµένης τέφρας 1 Μικρή διακύµανση χηµικής και ορυκτολογικής σύστασης των τεφρών * * 2 Ποσοστό θειικών < 7% < 7% 3 Ποσοστό CaO < 35% < 35% 4 Ποσοστό CaO f < 13% < 3% 5 R 45 < 45% < 30% 6 Υγρασία < 0,3% < 1% * Για να λυθεί το θέµα της διακύµανσης της σύστασης των τεφρών επιλέχθηκε µια βασική µονάδα του ΑΗΣ Πτολεµαϊδας και µια εφεδρική που θα προσέφεραν την τέφρα. Οι δύο αυτές µονάδες τροφοδοτούνται συνεχώς µε την ίδια αναλογία λιγνίτη δύο ορυχείων ώστε να ελαχιστοποιηθούν οι αποκλίσεις. Η ακατέργαστη αυτή τέφρα αποθηκευόταν σε σιλό των ΑΗΣ και από εκεί τροφοδοτούσαν τον µύλο. Η επεξεργασµένη από τον µύλο τέφρα φορτωνόταν σε σιλοφόρα αφού ελεγχόταν πρώτα και αποθηκευόταν σε έξι (6) σιλό που βρισκόταν στον τόπο κατασκευής του φράγµατος της Πλατανόβρυσης [12,17,18]. 5 ΙΕΡΓΑΣΤΗΡΙΑΚΕΣ ΟΚΙΜΕΣ ΙΠΤΑΜΕΝΗΣ ΤΕΦΡΑΣ ΑΠΟ ΕΛΛΗΝΙΚΑ ΕΡΓΑΣΤΗΡΙΑ! Με αφορµή και την χρήση της Ελληνικής Ιπτάµενης Τέφρας Πτολεµαϊδας που έκανε η ΕΗ κατά την κατασκευή του φράγµατος της Πλατανόβρυσης ( ) θεωρήθηκε απαραίτητη από το Υπουργείο Ανάπτυξης, η σύνταξη κανονισµών χρήσης Ιπταµένων Τεφρών στο Σκυρόδεµα. Προς τούτο συγκροτήθηκε Οµάδα Εργασίας (Ο.Ε.) στα µέσα του Από τις πρώτες συνεδριάσεις της η Ο.Ε. αποφάσισε να πραγµατοποιηθεί εργαστηριακή διερεύνηση των φυσικοχηµικών χαρακτηριστικών των τεφρών. Στα στοιχεία της διερεύνησης αυτής θα στήριζε τις προτάσεις της για την σύνταξη του κανονισµού.! Η διερεύνηση των φυσικοχηµικών χαρακτηριστικών των Ιπταµένων Τεφρών Πτολεµαϊδας ανατέθηκε από την Ο.Ε. σε κατάλληλα εργαστήρια 1 υπό την µορφή διεργαστηριακών δοκιµών. 1 Τα εργαστήρια αυτά ήταν τα παρακάτω : (α) Εργαστήρια Χηµικών Αναλύσεων: Αναλυτικής Χηµείας ΕΜΠ, Αναλυτικής Χηµείας Κ ΕΠ/ ΕΗ, Αναλυτικής Χηµείας ΕΚΕΤ/ΑΓΕΤ, Αναλυτικής Χηµείας TITAN, Ορυκτολογίας ΙΓΜΕ (β) Εργαστήρια φυσικοχηµικών δοκιµών: -Σκυροδέµατος ΑΠΘ- Σκυροδέµατος Κ ΕΠ/ ΕΗ-Σκυροδέµατος ΕΚΕΤ/ΑΓΕΤ-Σκυροδέµατος ΤΙΤΑΝ

7 ! Τα δείγµατα τέφρας που θα εξετάζοντο κατά τις διεργαστηριακές δοκιµές θα ήταν κυρίως 1 δείγµατα οµογενοποιηµένης, αλεσµένης και κατεργασµένης τέφρας όπως θα προέκυπτε από τον µύλο της ΕΗ που λειτουργούσε στην Πτολεµαϊδα χάριν της κατασκευής του φράγµατος από RCC στην Πλατανόβρυση. Όλα τα δείγµατα θα παρουσίαζαν διακύµανση των εξής τριών παραµέτρων: ελεύθερο ασβέστιο (CaO f :1,5% έως 5,5%), θειικά (SO 3 : 4,5% έως 6,5%) και λεπτότητα αλέσεως (R 45 : 10% έως 30%).! Το είδος των δοκιµών και η µεθοδολογία εκτέλεσής τους ορίσθηκαν από τους αρµόδιους των εργαστηρίων. Τυχόν προβλήµατα που θα εµφανίζονταν θα λύνονταν κατά την διάρκεια εκτέλεσης του προγράµµατος. Το χρονοδιάγραµµα υλοποίησης του προγράµµατος εκτιµήθηκε σε 1,5 έτος από ενάρξεως των δειγµατοληψιών. Αµοιβές (προφανώς λόγω έλλειψης πόρων) δεν καθορίσθηκαν. Μόνο στα δύο Πανεπιστηµιακά Εργαστήρια αποφασίσθηκε να δοθούν κάποιες αποζηµιώσεις.! Η αξιολόγηση των αποτελεσµάτων θα επικεντρωνόταν µάλλον στα εξής τέσσερα σηµεία : Πρώτον : θα ξεχώριζε ποιες από τις τέφρες συµµορφώνονταν προς τα παρακάτω διεθνώς αποδεκτά κριτήρια που έχουν να κάνουν µε τις φυσικές και µηχανικές απαιτήσεις. ηλαδή διόγκωση Le Chatelier <10 mm, διόγκωση αυτοκλείστου <0.8%, Activity index (28 ΗΜ ) >75% και Activity index (90 ΗΜ ) >90%. Οι υπόλοιπες τέφρες προφανώς θα απορρίπτοντο σαν ακατάλληλες από τις µελλοντικές Ελληνικές Προδιαγραφές. εύτερον : Από τις τέφρες αυτές που θα συµµορφώνονταν προς τα παραπάνω κριτήρια θα δηµιουργούντο εκ των πραγµάτων δύο οµάδες. Μία οµάδα µε αυτές που θα είχαν τέτοια χηµική ανάλυση που θα τις ενέτασσε στα υπάρχοντα διεθνή πρότυπα (π.χ. ASTM C618 class C) και µία που θα ήταν εκτός προτύπων. Η δεύτερη οµάδα θα είχε προφανώς δύο τουλάχιστον στοιχεία σε περίσσεια : SO 3 >5% (5-6,5 %) και CaO f >2,5% (2,5-5,5 %) Τρίτον : και στις δύο έτσι διαµορφωµένες οµάδες θα γίνονταν κατάλληλες δοκιµές ανθεκτικότητας και έλεγχος της συµπεριφοράς τους σε διογκώσεις. Με κριτήριο αναφοράς (αποδοχής) την συµπεριφορά της πρώτης οµάδας (αυτής που συµµορφώνεται ήδη στα διεθνή πρότυπα) θα γινόταν η αξιολόγηση της δεύτερης οµάδας. Από τα στοιχεία αυτής της αξιολόγησης θα αποφασιζόταν ποιες τέφρες (από την δεύτερη οµάδα) θα θεωρούντο αποδεκτές σε µια µελλοντική Ελληνική Προδιαγραφή και ποιες όχι. Τέταρτον : Με βάση όλα τα παραπάνω θα προτείνονταν στην Ο.Ε. τα κριτήρια και τα όρια αποδοχής των Ιπταµένων Τεφρών Πτολεµαϊδας για µια Ελληνική Προδιαγραφή 2.! Οι διεργαστηριακές δοκιµές διήρκεσαν εννέα µήνες (Νοέµβριος 1996-Ιούνιος 1997) και χωρίσθηκαν σε δύο µεγάλες κατηγορίες. ιεργαστηριακές δοκιµές που αφορούσαν χηµικές αναλύσεις που έγιναν από τέσσερα κυρίως εργαστήρια (ΕΜΠ, ΑΓΕΤ, ΤΙΤΑΝ, ΕΗ) και διεργαστηριακές δοκιµές που αφορούσαν φυσικοµηχανικές δοκιµές που έγιναν. από τέσσερα 1 Θα εξεταζόταν συγκριτικά και ικανός αριθµός ακατέργαστης τέφρας. 2 Η Ελληνική προδιαγραφή θα προσέγγιζε όσο το δυνατόν τις ήδη υπάρχουσες προδιαγραφές (π.χ. UNE της Ισπανίας, ASTM C618 της Αµερικής, EN 450 Ευρώπης) τηρουµένων όµως των ιδιαιτεροτήτων των Ελληνικών Ιπταµένων Τεφρών

8 άλλα εργαστήρια (ΑΠΘ, ΑΓΕΤ, ΤΙΤΑΝ, ΕΗ). Οι διεργαστηριακές δοκιµές έγιναν τελικά σε µικρό αριθµό δειγµάτων (τέσσερα δείγµατα) µε κωδικούς που δίνονται στον παρακάτω πίνακα 4. Πίνακας 4. είγµατα τεφρών στα οποία έγιναν διεργαστηριακές δοκιµές. Ονοµασία Τέφρας Κωδικός Κατάσταση Τέφρας Νο 10 S 4,5 K 1,5 R 30 Κατεργασµένη Νο 8 S 4,5 K 3,5 R 20 Κατεργασµένη Νο 19 S 5,5 K 5,5 R 30 Κατεργασµένη Νο 14 S 5,5 A 5,5 R 20 Ακατέργαστη 6 ΣΧΟΛΙΑ ΠΑΝΩ ΣΤΑ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ ΤΩΝ ΧΗΜΙΚΩΝ ΑΝΑΛΥΣΕΩΝ ΠΟΥ ΕΚΤΕΛΕΣΤΗΚΑΝ ΤΟ 1997 ΑΠΟ ΤΙΣ ΙΕΡΓΑΣΤΗΡΙΑΚΕΣ ΟΚΙΜΕΣ ΙΠΤΑΜΕΝΗΣ ΤΕΦΡΑΣ! Τα αποτελέσµατα των χηµικών αναλύσεων, ο προβληµατισµός που προέκυψε κατά την εκτέλεση των δοκιµών, η προσπάθεια αξιολόγησης των αποτελεσµάτων και η ταξινόµησή τους δίνονται αναλυτικά από τον συγγραφέα αυτού του άρθρου στο [19]. Εδώ µπορούµε να συνοψίσουµε ότι: Το πρότυπο ΕΝ που αρχικά είχε υιοθετήσει η Ο.Ε. αµφισβητήθηκε στα πλαίσια του διεργαστηριακού ελέγχου, σαν µεθοδολογία αναφοράς του µελλοντικού Ελληνικού Προτύπου για Ιπτάµενες Τέφρες. Αντ αυτού προτάθηκαν για την εκτέλεση των χηµικών αναλύσεων της τέφρας διάφορες άλλες µεθοδολογίες που ορισµένα από τα εµπλεκόµενα Εργαστήρια θεωρούσαν περισσότερο αξιόπιστες. Ο προσδιορισµός της ελευθέρας ασβέστου (CaO f ) των τεφρών έδειξε τιµές εξαιρετικά διεσπαρµένες από τα τέσσερα Εργαστήρια. Επειδή η ακριβής µέτρηση αυτής της τιµής είχε κριθεί από την Ο.Ε. αποφασιστικής σηµασίας, έγινε µεγάλη προσπάθεια από τα Εργαστήρια να προσδιορίσουν τις αιτίες των αποκλίσεων αλλά αυτό δεν έγινε κατορθωτό στα πλαίσια αυτού του προγράµµατος. Έτσι παρέµενε τότε ανοιχτό το θέµα προσδιορισµού του CaO f µε άλλους επιστήµονες να επιµένουν στην αξιοπιστία της υφιστάµενης µεθοδολογίας και άλλους να προτείνουν άλλες εργαστηριακές µεθόδους προσδιορισµού του. Ας σηµειωθεί ότι για τις ανάγκες αξιολόγησης των διεργαστηριακών ελέγχων ως προς τις υπόλοιπες ιδιότητες των τεφρών, χρησιµοποιήθηκαν σαν τιµές του CaO f οι µέσες τιµές των τεσσάρων εργαστηρίων παρά την µεγάλη διασπορά τους [19].

9 7 ΣΧΟΛΙΑ ΠΑΝΩ ΣΤΑ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ ΤΩΝ ΦΥΣΙΚΟΜΗΧΑΝΙΚΩΝ ΑΝΑΛΥΣΕΩΝ ΠΟΥ ΕΚΤΕΛΕΣΤΗΚΑΝ ΤΟ 1997 ΑΠΟ ΤΙΣ ΙΕΡΓΑΣΤΗΡΙΑΚΕΣ ΟΚΙΜΕΣ ΙΠΤΑΜΕΝΗΣ ΤΕΦΡΑΣ! Αναλυτικά στοιχεία για τα αποτελέσµατα των φυσικοµηχανικών δοκιµών δίνονται στο [19]. Εδώ µπορούµε να συνοψίσουµε τα εξής:! Οι µηχανικές δοκιµές κονιαµάτων που έγιναν µε τα τέσσερα δείγµατα τεφρών έδειξαν τα εξής γνωστά- άλλα ενδιαφέροντα : Οι Ελληνικές Ιπτάµενες Τέφρες Πτολεµαϊδας-Αµυνταίου είναι τέφρες µε τσιµεντένιες ιδιότητες (θα λέγαµε «χαρισµατικές» σε αυτό τον τοµέα). Είναι αξιοσηµείωτο ότι κονιάµατα χωρίς καθόλου τσιµέντο (τεφροκονιάµατα) αναπτύσσουν τέτοιες µηχανικές αντοχές (εκτός της τέφρας Νο10) που προσεγγίζουν στις 90 ηµέρες αυτές µιας αποδεκτής κατηγορίας σκυροδέµατος (Β160 ή και ανωτέρας). Κονιάµατα που έχουν στη σύνθεσή τους 50 % τέφρα και 50 % τσιµέντο έδωσαν εξαιρετικές αντοχές ακόµη και στις 28 ηµέρες. Προς επαλήθευση δίνεται το παρακάτω σχήµα που δείχνει την ανάπτυξη θλιπτικών αντοχών σε κονιάµατα µε 50% τέφρα και 50% τσιµέντο (µικτά κονιάµατα). Προς σύγκριση δίνεται στο ίδιο σχήµα και η ανάπτυξη των θλιπτικών αντοχών κονιάµατος µε Ελληνικό Τσιµέντο Ι45 που χρησιµοποιήθηκε στους διεργαστηριακούς ελέγχους σαν κονία αναφοράς Rc (MPa) Ι45 Νο14 Νο10 Νο19 Νο8 I45 : Τσιµεντοκονίαµα Νο 8 : Μικτό κονίαµα τέφρας Νο 8 Νο 10: Μικτό κονίαµα τέφρας Νο 10 Νο 14: Μικτό κονίαµα τέφρας Νο 14 Νο 19: Μικτό κονίαµα τέφρας Νο t (ηµέρες) Σχήµα 1 : Ανάπτυξη θλιπτικών αντοχών µικτών κονιαµάτων συναρτήσει του χρόνου Ήταν γνωστό - επιβεβαιώθηκε και εδώ - ότι οι Ελληνικές Ιπτάµενες Τέφρες (σε αντίθεση µε τις ξένες τέφρες) αυξάνουν την απαίτηση σε νερό. Έτσι, για να αποκτηθεί το ίδιο εργάσιµο µε τα τσιµεντοκονιάµατα, κονιάµατα µε 50 % τέφρα αυξάνουν το λόγο νερού προς τσιµέντο από 0,50 στο 0,60. Η αύξηση αυτή του λόγου Ν/Τ έχει από µόνη της ουσιαστική επίδραση στη µείωση των µηχανικών αντοχών, αν και στην τεχνολογία σκυροδέµατος η απόκτηση του ίδιου εργάσιµου µπορεί να επιτευχθεί αν χρειαστεί µε άλλους τρόπους και όχι µε την αύξηση του λόγου Ν/Τ (π.χ. ρευστοποιητές).

10 Οι παρακάτω διαπιστώσεις για τις καλές µηχανικές ιδιότητες των Ελληνικών Ι.Τ. δείχνουν ότι οι απαιτήσεις των ξένων προτύπων για τις µηχανικές αντοχές (activity index) θα ικανοποιούνται εύκολα. 8 ΣΧΟΛΙΑ ΠΑΝΩ ΣΤΑ ΦΑΙΝΟΜΕΝΑ ΜΕΤΑΒΟΛΗΣ ΟΓΚΟΥ ΚΟΝΙΑΜΑΤΩΝ ΚΑΙ ΣΚΥΡΟ ΕΜΑΤΩΝ ΜΕ ΧΡΗΣΗ ΙΠΤΑΜΕΝΗΣ ΤΕΦΡΑΣ! Η Οµάδα Εργασίας του 1997, µε τη βοήθεια των εµπλεκοµένων εργαστηρίων, συγκεκριµενοποίησε τα φαινόµενα µεταβολής όγκου, δηλαδή όλους εκείνους τους µηχανισµούς που προκαλούν διογκώσεις αλλά και συστολές στις κατασκευές και που οφείλονται στη χρήση της Ιπτάµενης τέφρας, και ίσως για πρώτη φορά για την Ελλάδα πρότεινε τον τρόπο αποτίµησής τους µε µετρήσιµα µεγέθη. Μετά από µελέτη του προβλήµατος κατέληξε στις δοκιµές που έπρεπε να γίνουν ώστε να µπορούν να ελεγχθούν αυτές οι διογκώσεις. Οι δοκιµές αναφερόταν, τόσο σε υπάρχουσες στους διεθνείς κανονισµούς Ιπτάµενων Τεφρών µεθόδους, όσο και σε άλλες που είναι υπό έγκριση ή και άλλες που θεωρήθηκαν ότι θα ήταν κατάλληλες ώστε να φωτίσουν το παραπάνω θέµα. Ανακεφαλαιωτικά προτάθηκε να γίνει εργαστηριακή έρευνα σε διογκώσεις λόγω της ελευθέρας ασβέστου (CaO f ), λόγω σχηµατισµού αλκαλοπυριτικών αντιδράσεων εξαιτίας των αλκαλίων των τεφρών, και λόγω σχηµατισµού εττρινγκίτου (λόγω πλούσιας περιεκτικότητας σε θειικά των τεφρών).! Για τον έλεγχο των διογκώσεων λόγω της ελευθέρας ασβέστου έγιναν δύο δοκιµές που ενυπάρχουν και στους κανονισµούς χρήσης Τεφρών. Η σταθερότητα όγκου µε τη συσκευή Le Chatelier και η διόγκωση αυτοκλείστου. Σ αυτές τις δοκιµές και οι τέσσερις τέφρες έδωσαν εξαιρετικά αποτελέσµατα. Αν παρατηρήσει δε κανείς ότι η περιεκτικότητα σε CaO f (µ όλα τα προβλήµατα των αποκλίσεων των µετρήσεων) έφτανε σε µέσες τιµές περιεκτικότητας 4 % και 6 % (η Ο.Ε. προσανατολιζόταν σε ένα κριτήριο αποδοχής του 3 %), φαίνεται ότι για τα δείγµατα τεφρών που ελέγχθηκαν δεν δηµιουργούνταν κίνδυνοι διογκώσεως από CaO f.! Ως προς τις δοκιµές ελέγχου των διογκώσεων λόγω θειικών και αλκαλίων, οι δοκιµές αυτές δεν υλοποιήθηκαν. Οι δοκιµές αυτές, πρέπει όµως να γίνουν για να εκτιµηθούν οι πιθανά δυσµενείς επιπτώσεις κυρίως λόγω της περίσσειας των θειικών των τεφρών. Χωρίς αυτές τις δοκιµές δύσκολα µπορεί να αιτιολογηθεί πρόταση για όρια πολύ µεγαλύτερα από τα διεθνή υφιστάµενα 1 στην περιεκτικότητα σε θειικά στις µελλοντικές Προδιαγραφές.! Συµπερασµατικά λοιπόν µπορούµε να πούµε ότι οι διεργαστηριακοί έλεγχοι που έγιναν : πρώτον : ανέσυραν στην επιφάνεια αρκετά προς επίλυση προβλήµατα (όπως π.χ. ποια µέθοδος αναφοράς θα επιλεχθεί για τις χηµικές αναλύσεις και ποια µεθοδολογία θα υιοθετηθεί για τον προσδιορισµό της ελευθέρας ασβέστου) δεύτερον : έδειξαν τον δρόµο πώς θα πρέπει να ελεγχθούν οι τέφρες µε µεγάλη περιεκτικότητα σε θειικά και κυρίως τρίτον : απέδειξαν µε συλλογικό τρόπο ότι οι τέφρες Πτολεµαϊδας µε θειικά µέχρι 5 % συµπεριφέρονται σύµφωνα µε τις απαιτήσεις των διεθνών προτύπων. Αυτό ακόµη και στην περίπτωση που έχουν περιεκτικότητα σε ελευθέρα άσβεστο µέχρι 6 %. 1 Ας προστεθεί δε ότι τα τέσσερα δείγµατα τεφρών που ελέγχθηκαν είχαν περιεκτικότητα σε θειικά λιγότερο από 5 %. Αυτό σηµαίνει αφ ενός ότι ήταν έξω από τη συνήθη ζώνη του 5-7 % των τεφρών των ΑΗΣ και αφ ετέρου ότι το 5 % καλύπτεται ήδη από ορισµένες ξένες προδιαγραφές, όπως π.χ. οι Αµερικανικές.

11 9 ΠΡΟΤΑΣΗ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΣΧΕ ΙΟΥ ΕΘΝΙΚΩΝ ΠΡΟ ΙΑΓΡΑΦΩΝ ΓΙΑ ΤΗΝ ΧΡΗΣΗ ΙΠΤΑΜΕΝΗΣ ΤΕΦΡΑΣ ΥΨΗΛΗΣ ΠΕΡΙΕΚΤΙΚΟΤΗΤΑΣ ΣΕ ΑΣΒΕΣΤΙΟ ΣΤΟ ΣΚΥΡΟ ΕΜΑ Τον Σεπτέµβριο του 2002, το ΤΕΕ ανέθεσε σε οµάδα επιστηµόνων την σύνταξη σχεδίου εθνικών προδιαγραφών για την χρήση της Ιπτάµενης Τέφρας σε δοµικά προϊόντα. Η οµάδα αυτή παρέδωσε το σχέδιο στο ΤΕΕ τον Ιούλιο του Αποµένει το σχέδιο να δοθεί σε δηµόσια κρίση και µε τις τυχόν τροποποιήσεις να αποτελέσει το απαραίτητο πρότυπο για την χρήση των Ελληνικών Ιπταµένων Τεφρών στο σκυρόδεµα. 10 ΑΝΑΦΟΡΕΣ [1] Κανονισµός Τσιµέντων για έργα από σκυρόδεµα. Π [2] ΕΝ ΕΛΟΤ 197/2000. Cement Part 1: Composition, specification and conformity criteria for common cements. [3] ASTM C618 / Standard Specification for coal fly ash and raw or calcined nature pozzolan for use as mineral admixture in Portland cement concrete. [4] ΕΝ / Concrete Part 1: Specification, production, performance and conformity criteria. [5] ΕΝ 450-1/2003. Fly ash for concrete Part 1: Definition, Specifications and conformity criteria. [6] UNE (5/3/91) (Spain). Concrete additions, fly ashes, specifications for fly ashes with a CaO content in excess of 10%. [7] Παπαδόπουλος Α., ογάνης, Β., Ζλατάνος Ε Ερευνα για την αξιοποίηση της Τέφρας Πτολεµαϊδας. Αθήνα. ΕΗ [8] Παπαγιάννη I Ερευνα για την δυνατότητα αξιοποιήσεως της Ιπτάµενης Τέφρας Πτολεµαϊδας στην παραγωγή σκυροδέµατος. ιδακτορική διατριβή, ΑΠΘ Θεσσαλονίκη [9] Τάσιος Θ.Π.,. Οικονόµου Χ.Μ Ελληνικές Ιπτάµενες Τέφρες στο τσιµέντο και στο σκυρόδεµα. ιηµερίδα ΕΗ, Πτολεµαϊδα [10] Οµάδα Εργασίας ΤΕΕ / Τµήµα Χηµικών Μηχανικών Μελέτη των δυνατοτήτων αξιοποίησης των Ελληνικών Ιπταµένων Τεφρών. Αθήνα. [11] ΣΠΜΕ: Συγκρότηση Οµάδας Εργασίας για σύνταξη κανονισµών για την χρήση των Ιπταµένων Τεφρών στο σκυρόδεµα. Αθήνα 1992 [12] Παπαγιάννη I. κ.ά. Οκτώβριος Χρήση κατεργασµένης Ιπτάµενης Τέφρας ΑΗΣ σε κυλινδρούµενο σκυρόδεµα (RCC) 12 ο Ελληνικό Συνέδριο Σκυροδέµατος ΤΕΕ, Λεµεσός Κύπρου [13] Έκδοση ΚΤΕΣΚ Σύνταξη κανονισµού χρήσης Ιπτάµενης Τέφρας στο σκυρόδεµα, Αθήνα

12 [14] Ψευτογιάννης Ν., Παπαγεωργίου Α. Οκτώβριος Προβλήµατα και τρόποι αντιµετώπισης της ανοµοιογένειας της Ι.Τ., ιηµερίδα : Χρήση της Ιπτάµενης Τέφρας στις κατασκευές, Κοζάνη,, Έκδοση ΚΤΕΣΚ [15] Στεφανίδης Μ., Τσικνάκου Π. Φεβρουάριος Κατασκευή φραγµάτων βαρύτητας από κυλινδρούµενο σκυρόδεµα. 9 ο Ελληνικό Συνέδριο Σκυροδέµατος ΤΕΕ, Καλαµάτα, [16] Τεχνικές προδιαγραφές ΑΥΕ/ ΕΗ Υδροηλεκτρικό έργο Πλατανόβρυσης στον ποταµό Νέστο. Αθήνα [17] Dunstan M. Οκτώβριος The use of fly ash in concrete with particular reference to the RCC at Platanovrissi. ιηµερίδα : Χρήση της Ιπτάµενης Τέφρας στις Κατασκευές, Κοζάνη. Έκδοση ΚΤΕΣΚ [18] Τσικνάκου Π. Οκτώβριος Φράγµα Πλατανόβρυσης. ιηµερίδα : Χρήση της Ιπτάµενης Τέφρας στις κατασκευές, Κοζάνη. Έκδοση ΚΤΕΣΚ [19] Σακελλαρίου Α Ελληνικές Ιπτάµενες Τέφρες στο Σκυρόδεµα. Μελέτη βάσει πεπραγµένων της Οµάδας Εργασίας για την σύνταξη Κανονισµού χρήσης ιπτάµενης τέφρας στο άοπλο σκυρόδεµα. Έκδοση Κ ΕΠ/ ΕΗ.