ΕΦΑ ΡΜ Ο ΣΜ Ε ΝΗ ΚΛ Ι Ν ΙΚΗ ΜΙΚΡ Ο ΒΙ ΟΛ Ο ΓΙΑ ΚΑΙ ΕΡΓΑ ΣΤΗ ΡΙ ΑΚΗ ΔΙ ΑΓ Ν Ω ΣΤ ΙΚΗ (Εφαρ Κλ ιν Μικρ ο βι ολ Εργ Δι αγν)

Transcript

1 ΕΦΑ ΡΜ Ο ΣΜ Ε ΝΗ ΚΛ Ι Ν ΙΚΗ ΜΙΚΡ Ο ΒΙ ΟΛ Ο ΓΙΑ ΚΑΙ ΕΡΓΑ ΣΤΗ ΡΙ ΑΚΗ ΔΙ ΑΓ Ν Ω ΣΤ ΙΚΗ (Εφαρ Κλ ιν Μικρ ο βι ολ Εργ Δι αγν) ΚΩΔΙΚΟΣ: 4315 Τρίμη νη Έκδ οση της Ετ αιρ είας Κλ ι ν ικής Μικρ ο βι ολ ο γίας και Εργα στη ρι ακής Δι αγ ν ω στ ικής Έτος Ίδ ρυσης 1986 Ιδρύτρια: Α. Αρ σέ νη Δι ο ικ ητι κό Συ μ βο ύ λιο Πρό εδ ρος: Χρύ σα Κο ύ τσ ια-καρ ο ύζ ου Αντ ιπρό εδ ρος: Μαρία Γιαννάκη-Ψινάκη Γε ν ική Γραμ μα τέ ας: Μαρία Κανελλοπούλου Τα μίας: Αθ ηνά Χαρι σι ά δ ου Ει δι κή Γραμ μα τέ ας: Ελένη Αλεξάνδρου-Αθανασούλη Τακ τι κά Μέλη: Δημήτρης Παπαβέντσης, Λουκία Ζέρβα Αν απληρωματικά Μέλη: Ελένη Πρίφτη-Παπαγιαννάκου, Μαρία Παπαδημητρίου, Σοφία Τσιπλάκου Εξ ελ εγ κ τι κή Επι τρ οπή Κατερίνα Χρυσάκη, Ευαγγελία Πετρίδου Συ ν τ ακ τι κή Επι τρ οπή Διευθυντές Σύ ντ αξ ης: Μ. Γιαννάκη-Ψινάκη, Μ. Κανελλοπούλου Συ ντ άκ τες: Μ. Φουστούκου, Ε. Αλεξάνδρου, Δ. Παπαβέντσης Μέλη: Αργυροπούλου Α. Αρσένης Γ. Βαγιάκου Ε. Βακάλης Ν. Βατόπουλος Α. Βελεγράκη Τ. Βελονάκης Ε. Βογιατζάκης Ε. Βογιατζή-Ηλιάδου A. Δαΐκος Γ. Δίζα-Ματαυτσή Ε. Δρογγάρη-Απειρανθίτου Μ. Ζέρβα Λ. Θέμελη-Διγαλάκη Κ. Θεοδωρίδης Θ. Κανακούδη-Κανσουζίδου Α. Καραμπογιά Π. Κατσάνης Γ. Κουππάρη Γ. Κούτσια-Καρούζου Χ. Λεγάκης Ν. Λεμπέση Ε. Μαλάμου-Λαδά Ε. Μανιάτης Α. Μαρόπουλος Γ. Μεντής Α. Μυριαγκού Β. Νικολάου Χ. Ορφανίδου Μ. Πάγκαλη Α. Παλέρμος Ι. Παπαδογιωργάκη Ε. Παπαπαρασκευάς Ι. Παπαστεριάδη-Παχούλα Χ. Παππά Α. Παρασκάκη Ε. Ηλεκτρονική επεξεργασία εντύπου: Αικ. Κολυμπίρη, Τηλ Πληροφορίες: Χ. Κούτσια-Καρούζου, Τηλ.: Πετεινάκη Ε. Πετροχείλου-Πάσχου Β. Πεφάνης Α. Πλατσούκα Ε. Πρίφτη Ε. Σιαφάκας Ν. Σπηλιοπούλου Ι. Στάθη Α. Σταμουλακάτου Α. Στεφάνου Ι. Τάσσιος Π. Τζανακάκη Τ. Τζουβελέκης Λ. Τσιφτσάκης Ε. Τρίκκα-Γραφάκου Ε. Φωτιάδου-Παππά Ε. Χαρισιάδου Α. Χατζηπαναγιώτου Ε. ΕΠΙ ΣΤ ΗΜ Ο Ν ΙΚΗ ΑΛ Λ ΗΛΟ ΓΡ ΑΦ ΙΑ Δι εύ θυ νση Ετ αιρ είας: Μαι άν δ ρου 23, Αθήνα Οι αναγνώστες του περιοδικού μας μπορούν να απευθύνονται στην ακόλουθη ηλεκτρονική διεύθυνση: Ιδι ο κ τήτ ης: Ετ αιρ εία Κλ ι ν ικής Μικρ ο βι ολ ο γίας και Εργαστηριακής Διαγνωστικής

2 AP PLIED CLIN I CAL MI CRO BI OL O GY AND LAB O RA TO RY DI AG NO SIS (Ap plied Clin Mi cro bi ol) Pub lished Quar ter ly by the Greek So ci e ty for Clin i cal Mi cro bi ol o gy and Lab o ra to ry Di ag no sis Of fi cers of the So ci e ty Pres i dent: Ch. Kout sia-kar ou zou Vice Pres i dent: M. Gi an naki-psinaki Sec re tary Gen er al: M. Kanellopoulou Treas ur er: A. Char is si ad ou Sec re tary: H. Alexandrou-Athanasouli Mem bers: D. Papaventsis, L. Zerva, H. Prifti-Papayannakou, M. Papadimitriou, S. Tsiplakou Audit Committee Κ. Chrysaki, E. Petridou Ed i to ri al Board Ed i tors-in-chief: M. Giannaki-Psinaki, M. Kanellopoulou As sist ant Ed i tors: M. Foustoukou, H. Alexandrou, D. Papaventsis Mem bers: Argyropoulou A. Arsenis G. Charisiadou A. Chatzipanagiotou E. Daikos G. Diza-Mataftsi E. Drogari-Apeiranthitou M. Fotiadou-Pappa E. Kanakoudi-Kansouzidou A. Karaboyia P. Katsanis G. Kouppari G. Koutsia-Carouzou C. Lebessi H. Legakis N. Malamou-Ladas H. Maniatis A. Maropoulos G. Mentis A. Myriagou V. Nikolaou C. Orfanidou M. Palermos J. Pangalis A. Papadogiorgaki E. Papaparaskevas J. Papasteriadi-Pachoula C. Pappa A. Paraskaki E. Pefanis A. Petinaki E. Petrocheilou-Paschou V. Platsouka E. Prifti E. Siafakas N. Spiliopoulou I. Stamoulakatou A. Stathi A. Stefanou I. Tassios P. Themeli-Digalaki K. Theodoridis T. Trikka-Graphakos E. Tsiftsakis E. Tzanakaki T. Tzouvelekis L. Vagiakou E. Vakalis N. Vatopoulos A. Velegraki T. Velonakis E. Vogiatzakis E. Vogiatzi-Iliadou A. Zerva L. Ad dress So ci e ty for Clin i cal Mi cro bi ol o gy and Laboratory Diagnosis 23, Me an drou Str Athens, Greece

3 Εφα ρμ ο σμ έ νη Κλ ι ν ική Μικρ ο βι ολ ο γία και Εργα στη ρι ακή Δι αγ ν ω στ ική Περίο δ ος Β, Τό μ ος 17, Τεύχος 4 Οκτώβριος - Δεκέμβριος 2012 ΠΕ ΡΙΕΧΟΜΕ ΝΑ Σελίδα ΑΝ ΑΣ Κ ΟΠΗΣΕΙΣ Το ανθρώπινο μικροβίωμα: δομή, λειτουργία και ποικιλομορφία Χ.Λ. Σκευάκη, Ευαγ. Πετρίδου Διατήρηση ασφαλούς περιβάλλοντος σε χώρους παροχής υπηρεσιών υγείας Δ. Μάρκου Υγιεινή των χεριών Α.Δ. Αργυροπούλου, Μ. Γκίκα ΕΝ ΔΙ ΑΦ ΕΡ ΟΥ ΣΑ ΠΕΡ ΙΠΤΩ ΣΗ Άτυπη οφθαλμική λοίμωξη από T. gondii σε παιδί Ε. Στάικου, Κ. Παρασκευόπουλος, Ι. Βαρζακάκος, Α. Μακρή, Μ. Δασκαλάκη, Α. Βογιατζή ΤΕΧΝΙΚΗ Λήψη δείγματος ούρων για καλλιέργεια από μόνιμο ουροκαθετήρα Μ. Κανελλοπούλου, Στ. Κωνσταντοπούλου ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΔΕΚΑΤΟΥ ΕΒΔΟΜΟΥ ΤΟΜΟΥ ΚΑΤΑ ΘΕΜΑΤΑ ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ ΣΥΓΓΡΑΦΕΩΝ 223 ΣΥΝΕΔΡΙΑ - ΣΕΜΙΝΑΡΙΑ 224 Τρίμη νη Έκδ οση της Ετ αιρ είας Κλ ι ν ικής Μικρ ο βι ολ ο γίας και Εργα στη ρι ακής Δι αγ ν ω στ ικής GR - ISSN

4 Ap plied Clin i cal Mi cro bi ol o gy and Lab o ra to ry Di a gno sis Pe ri od B, Vol ume 17, No 4 October - December 2012 CON TENTS Page RE VIEWS The human microbiome: structure, function and diversity C.L. Skevaki, E. Petridou The contribution of engineering facilities towards a safe environment within Health Care Facilities D. Markou Hand hygiene A.D. Argyropoulou, M. Gkika CASE REPORT Atypical ocular toxoplasmosis in a child E. Staikou, K. Paraskeuopoulos, I. Varzakakos, A. Makri, M. Daskalaki, A. Voyatzi TECHNIQUE Obtaining a urine sample from a Foley catheter M. Kanellopoulou, St. Konstantopoulou INDEX OF SUBJECTS and AUTHORS CON GRESS ES - SEMINARS 224 AP PLIED CLIN I CAL MI CRO BI OL O GY AND LAB O RA TO RY DI AG NO SIS Pub lished Quar ter ly by the So ci e ty of Clin i cal Mi cro bi ol o gy - Athens

5 Της Σύνταξης Το τελευταίο τεύχος της χρονιάς αρχίζει με ένα άρθρο εισαγωγή σε μία έννοια καινούργια, το μικροβίωμα, που όπως φαίνεται θα μας απασχολήσει πολύ στο προσεχές μέλλον. Στη συνέχεια ο κ. Μάρκου, στo πλαίσιo της ενημέρωσης για διατήρηση ασφαλούς περιβάλλοντος σε χώρους παροχής υγείας περιγράφει από τη σκοπιά του μηχανολόγου-ηλεκτρολόγου μηχανικού, τις αρχές σχεδιασμού βασικών χώρων του νοσοκομείου, τη σπουδαιότητα εγκατάστασης συστημάτων κλιματισμού σε ειδικά τμήματα, καθώς και την ανάγκη χρήσης θαλάμων βιολογικής ασφάλειας στα εργαστήρια βιοπαθολογίας. Η κ. Αργυροπούλου αναλύει τη χρησιμότητα της υγιεινής των χεριών στην αποφυγή διασποράς παθογόνων μικροοργανισμών στο νοσοκομειακό περιβάλλον, τα «5 βήματα του σωστού πλυσίματος», τις ενδείξεις χρήσης αλκοολούχου διαλύματος, καθώς και τον τρόπο συμμόρφωσης με τις ανάλογες οδηγίες. Η ομάδα βιοπαθολόγων και οφθαλμιάτρων του Νοσοκομείου «Παίδων Πεντέλης» περιγράφουν την περίπτωση δεκάχρονου κοριτσιού με μείωση της οπτικής οξύτητας που αποδόθηκε σε λοίμωξη από Toxoplasma gondi. Τέλος οι συγγραφείς από το «Σισμανόγλειο» Νοσοκομείο της Αθήνας δίνουν λεπτομερείς και σαφείς οδηγίες για την τεχνική λήψης ούρων για καλλιέργεια σε ασθενείς με μόνιμο ουροκαθετήρα. Με τις ευχές μας για δημιουργική, νέα χρονιά Μ.Γ. και Μ.Κ.

6 Εφαρμοσμένη Κλινική Μικροβιολογία και Εργαστηριακή Διαγνωστική Περίοδος Β, Τόμος 17, Τεύχος 4, σελ ΑΝΑΣΚΟΠΗΣΕΙΣ ΤΟ ΑΝΘΡΩΠΙΝΟ ΜΙΚΡΟΒΙΩΜΑ: ΔΟΜΗ, ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑ ΚΑΙ ΠΟΙΚΙΛΟΜΟΡΦΙΑ ΧΡΥΣΑΝΘΗ Λ. ΣΚΕΥΑΚΗ, ΕΥΑΓΓΕΛΙΑ ΠΕΤΡΙΔΟΥ Το σύνολο των μικροoργανισμών (ευκαρυωτικοί, αρχαία, βακτήρια και ιοί), η γενετική πληροφορία που φέρουν και το περιβάλλον στο οποίο αλληλεπιδρούν έχει ονομαστεί μικροβίωμα. Μεταγονιδίωμα καλείται το σύνολο της γενετικής πληροφορίας που φέρει ένας σύνθετος πληθυσμός, όπως τα μικρόβια, σε ένα περιβαλλοντικό σημείο ή ανατομική θέση του ξενιστή. Ερευνητικά προγράμματα με αντικείμενο τις ιδιότητες του μικροβιώματος του ανθρώπου είναι σε εξέλιξη και αναμένεται να προσδώσουν καινούργια θεώρηση στην «υγεία» ενώ παράλληλα ανοίγουν νέες προοπτικές στην αντιμετώπιση των διαταραχών της. (Λέξεις ευρετηρίου: μικροβίωμα, μεταγονιδίωμα). Εισαγωγή Μέχρι πρόσφατα, η γνώση μας για τη σύσταση και τις λειτουργίες της μικροβιακής χλωρίδας που αποικίζει τον άνθρωπο σε φυσιολογικές συνθήκες ήταν περιορισμένη. Περισσότερο από το 99% των μικροβίων δεν μπορούσαν εύκολα να απομονωθούν με καλλιέργεια, τεχνική που αποτέλεσε τον ακρογωνιαίο λίθο της μικροβιολογίας από το 19ο αιώνα. Στις μέρες μας, η μοριακή ανάλυση έχει επεκτείνει τον ορίζοντα της γνώσης μας σχετικά με τους μικροοργανισμούς που βρίσκονται τόσο στην επιφάνεια όσο και στο εσωτερικό του ανθρώπινου οργανισμού. Μικροβιολογικό Εργαστήριο Νοσοκομείου Παίδων «Η Αγία Σοφία». Ερευνητικά προγράμματα Το Εθνικό Ινστιτούτο Υγείας των ΗΠΑ (National Institute of Health, NIH) υποστηρίζει το πρόγραμμα για τη διερεύνηση του ανθρώπινου μικροβιώματος (Human Microbiome Project, HMP). Κατά τη διεξαγωγή του προγράμματος αυτού ως τώρα έχουν αναλυθεί, σε ικανό δείγμα πληθυσμού (300 ενήλικες πολίτες των ΗΠΑ) πολλές ανατομικές θέσεις (15-18 σημεία του σώματος με κλινική σημασία, από 1 ως 3 φορές). Η εν λόγω πολυκεντρική μελέτη έχει αποδώσει γιγάντιο όγκο γενετικής πληροφορίας (Terabases) με χρήση δύο κυρίως τεχνικών, του προσδιορισμού αλληλουχίας του γονιδίου 16S rrna και εν συνεχεία ταξινομικού χαρακτηρισμού, καθώς και του προσδιορισμού ολόκληρου του γονιδιώματος (whole-genome shotgun, WGS). Οι δραστηριότητες αυτού του προγράμματος είναι χρήσιμες ως

7 Περίοδος B, Τόμος 17, Τεύχος 4, μοντέλο δειγματοληψίας, παραγωγής δεδομένων, αναλύσεων και δημοσιεύσεων σχετικά με το ανθρώπινο μικροβίωμα. Παράλληλα μελετά πιθανές ηθικές, νομικές και κοινωνικές προεκτάσεις της διερεύνησης του μικροβιώματος και καθοδηγεί σχετικές πολιτικές. Το μικρότερης κλίμακας ευρωπαϊκό πρόγραμμα MetaHIT (Metagenomics of the Human Intestinal Tract) χρησιμοποιεί WGS δεδομένα για τη μελέτη του μικροβιώματος στο ανθρώπινο γαστρεντερικό σύστημα. Ιδιότητες Μικρόβια με μεταβολικές λειτουργίες αποικίζουν ζώα εδώ και τουλάχιστον 500 εκατομμύρια χρόνια. Εκτενείς φυλογενετικές μελέτες στο μικροβίωμα των ζωικών ξενιστών υποδεικνύουν τη διαδικασία επιλογής μετά από συνπροσαρμογή ή/και συνεργική αλληλεπίδραση μεταξύ μικροβίων και ξενιστή σε επίπεδο άμυνας, μεταβολισμού και αναπαραγωγής. Το μικροβίωμα παραμένει σταθερό, σε μεγάλο βαθμό, στις ανώτερες ταξινομικές βαθμίδες (Σχήμα 1). Έτσι, από τις άνω των 50 συνομοταξιών που είναι γνωστές, η πλειονότητα του ανθρώπινου μικροβιώματος αποτελείται από λιγότερες από 10 συνομοταξίες (κυρίως 6). Βακτήρια που ανήκουν σε άλλες συνομοταξίες είναι σπάνια και κατά πάσα πιθανότητα η παρουσία τους είναι παροδική. Εξάλλου, παρατηρείται σημαντική ποικιλότητα στις μικροβιακές κοινότητες σε χαμηλότερες ταξινομικές βαθμίδες, η οποία είναι εμφανής ανάμεσα σε διαφορετικά είδη αλλά ακόμα και σε μέλη του ίδιου είδους. Αν και εντυπωσιακή, η παρατήρηση αυτή ήταν μάλλον αναμενόμενη, καθώς το ανθρώπινο είδος που φέρει πληθυσμό περίπου βακτηριακών κυττάρων, μπορεί να φιλοξενήσει γενεές βακτηρίων ανά ανθρώπινη γενιά, είναι παμφάγο και έ- χει συσσωρεύσει γενετική και επιγενετική ποικιλότητα για πάνω από 1 εκατομμύριο έτη. Όλοι αυτοί οι παράγοντες αναμφισβήτητα συντελούν στην ύπαρξη εκτενούς ταξινομικής ποικιλομορφίας που παρατηρείται μεταξύ εθνών αλλά ακόμη και μεταξύ διδύμων. Έμβια όντα Eπικράτεια Βασίλειο Συνομοταξία Ομοταξία Τάξη Οικογένεια Γένος Είδος Σχήμα 1. Η ιεραρχία των οκτώ κύριων ταξινομικών βαθμίδων στη Συστηματική Ταξινόμηση. Οι σύγχρονες τεχνικές προσδιορισμού αλληλουχίας αποκάλυψαν σημαντική διακύμανση του μικροβιώματος σε διαφορετικά ανατομικά σημεία του ιδίου ατόμου αλλά και μεταξύ α- τόμων στο ίδιο ανατομικό σημείο. Παρόλα αυτά, χαρακτηριστικά ανώτερων ταξινομικών βαθμίδων (π.χ. συνομοταξία) δείχνουν προοπτική σταθερότητα σε άτομα σε συγκεκριμένες ανατομικές θέσεις (Σχήμα 2). Τέτοιες ειδικές για κά-

8 184 Εφαρμοσμένη Κλινική Μικροβιολογία Τριχωτό Κεφαλής Στοματική κοιλότητα Ρώθωνες Οισοφάγος Δέρμα Η. pylori ( ) στόμαχος Κόλπος Η. pylori (+) στόμαχος Κόλον Σχήμα 2. Ποσοστά αλληλουχιών σε επίπεδο «συνομοταξίας φύλου»: Χαρακτηριστικά ανώτερων ταξινομικών επιπέδων δείχνουν προοπτική σταθερότητα σε κάθε άνθρωπο σε συγκεκριμένα ανατομικά σημεία. (Προσαρμοσμένο από «The human microbiome: at the interface of health and disease. Cho I, Blaser MJ. Nat Rev Genet. 2012, 13(4): »). θε ανατομικό σημείο διαφορές, καθώς και η σταθερότητα που έχει παρατηρηθεί σε ανθρώπινους ξενιστές προσφέρουν ένα σημαντικό πλαίσιο για τον προσδιορισμό της βιολογικής και παθολογικής σημασίας της σύστασης ενός συγκεκριμένου μικροβιώματος. Το μικροβίωμα σε υγιή άτομα καταλαμβάνει εύρος κατανομής που είναι διαφορετικό από αυτό που παρατηρείται σε πάσχοντες από τα νοσήματα που έχουν μελετηθεί. Ισχυρά παθογόνοι μικροοργανισμοί απουσιάζουν, ενώ είδη που επιφέρουν μικρό κίνδυνο νόσησης φαίνεται να διατηρούνται σταθερά. Η παρουσία μικροβιακών κοινοτήτων σε καθορισμένες ανατομικές θέσεις επηρεάζεται από φυσικούς παράγοντες, όπως το οξυγόνο, η υγρασία και το ph, αλλά και από την ανοσολογική απόκριση του ξενιστή και τις μικροβιακές αλληλεπιδράσεις (ανταγωνισμού ή α- μοιβαιότητας). Παρά την ταξινομική ποικιλότητα του μικροβιώματος, υπάρχει σημαντική σταθερότητα των βασικών λειτουργιών του μεταγονιδιώματος, όπως είναι η έκφραση βακτηριακών πρωτεϊνών που συμμετέχουν στην παραγωγή νουκλεϊνικού οξέος και πρωτεϊνών και στις μεταβολικές και δομικές ανάγκες. Η α-ποικιλομορφία (α-diversity) αναφέρεται στους μικροοργανισμούς που αναγνωρίζονται εντός των δειγμάτων μίας περιοχής του ανθρώπινου σώματος στο ί- διο άτομο, ενώ η β-ποικιλομορφία (β-diversity) αναφέρεται σε δείγματα του ίδιου οικότοπου διαφορετικών ατόμων. Για παράδειγμα, το σάλιο είναι οικολογικά πλούσιο δείγμα (υψηλή α- ποικιλομορφία) αλλά διαφορετικοί άνθρωποι φαίνεται να φέρουν παρόμοιους μικροοργανισμούς (χαμηλή β-ποικιλομορφία). Η διακύμανση στη σύσταση της μικροβιακής κοινότητας ομαδοποιείται κυρίως με βάση την ανατομική θέση. Έτσι λοιπόν, ενώ τα στοματικά δείγματα παρουσιάζουν υψηλή α-ποικιλομορφία, τα κολπικά έ- χουν χαμηλή και οι υπόλοιποι οικότοποι εμφανίζουν ενδιάμεσα αποτελέσματα. Επίσης, το δέρμα εμφανίζει τη μέγιστη διακύμανση μεταξύ ατόμων (β-ποικιλομορφία) σε σχέση με τα στοματι-

9 Περίοδος B, Τόμος 17, Τεύχος 4, κά και κολπικά δείγματα που είναι πιο σταθερά. Η ταξινομική και λειτουργική α-ποικιλομορφία φαίνεται να συσχετίζονται σημαντικά μεταξύ τους στις μικροβιακές κοινότητες. Η μικροβιακή φορεία (συμπεριλαμβανομένων των παθογόνων) ενός ατόμου μία συγκεκριμένη χρονική στιγμή είναι ενδεικτική της ικανότητας του μικροβιώματος να ανθίσταται σε μελλοντική απόκτηση παθογόνων και επομένως να σχετίζεται με μικρή ή μεγάλη ευαισθησία στη νόσηση. Το μικροβίωμα των ενηλίκων είναι ιδιαίτερα ελαστικό, παρουσιάζει δηλαδή αλλαγές στον α- ριθμό και στα είδη από τα οποία απαρτίζεται αλλά και στο ποσοστό της συμμετοχής τους στο σύνολο. Στα παιδιά δεν έχουν γίνει σχετικές μελέτες, αλλά οι δομές των πληθυσμών εμφανίζονται πιο δυναμικές με χαμηλότερη ελαστικότητα. Παρά την ελαστικότητα, το μικροβίωμα στους ε- νήλικες μπορεί να μην επανέλθει μετά από συνεχή διατάραξη, πράγμα που έχει σημαντικές επιπτώσεις στην ανθρώπινη υγεία. Αμέσως μετά από ένα φυσιολογικό τοκετό στο νεογέννητο εγκαθίστανται μικροβιακοί πληθυσμοί που προσομοιάζουν με του κόλπου της μητέρας (λακτοβάκιλλοι) λόγω της άμεσης επαφής. Σύγχρονες μαιευτικές πρακτικές, η απουσία θηλασμού και άλλοι παράγοντες μπορεί να μειώσουν αυτή τη ροή μικροοργανισμών και γονιδίων. Οι διαφορές του μικροβιώματος μεταξύ φυσιολογικού τοκετού και καισαρικής τομής μπορεί να διατηρηθούν για μήνες. Σε κάθε περίπτωση, μετά από την αρχική εγκατάσταση υπάρχει μια ισχυρή επιλογή από την πλευρά των ξενιστών για μικρόβια με συγκεκριμένους φαινοτύπους. Έτσι λοιπόν, ο αποικισμός τροποποιείται α- πό γενετικές και επιγενετικές (επίκτητες) διαφορές του νεογνού με τα μητρικά και πατρικά γονίδια, οι οποίες αντικατοπτρίζουν τον ανταγωνισμό μεταξύ των μικροβίων που είτε μεταδίδονται κάθετα ή προέρχονται από το περιβάλλον. Από τους μικροοργανισμούς που μεταφέρονται από τη μητέρα στο νεογνό, όσοι είναι προσαρμοσμένοι για συγκεκριμένο ιστό ή ανατομική θέση, επιδεικνύουν τροπισμό για τον ίδιο ιστό. Η διαδικασία αυτή μπορεί να εξηγήσει τη σταθερότητα που παρατηρείται στη σύσταση του μικροβιώματος ανά θέση σώματος. Γι αυτό, η μελέτη της κληρονομιάς των μικροβίων μπορεί να δώσει σημαντικές πληροφορίες για την ανθρώπινη καταγωγή. Επίσης, η σύσταση του μεταγονιδιώματος είναι δυνατό να επηρεάζει ακόμη και την προτίμηση των ανθρώπων στην επιλογή συντρόφου. Η οσμή ως γνωστόν επηρεάζει τη σεξουαλική προτίμηση και αυτή με τη σειρά της ε- πηρεάζεται κατά πολύ από προϊόντα μικροβιακού μεταβολισμού, όπως οι μερκαπτάνες. Μετά τη γέννηση, διάφοροι παράγοντες ε- πηρεάζουν το μικροβίωμα. Για παράδειγμα, η α- νατολή των δοντιών προκαλεί διαδοχικές μεταβολές στο μικροβίωμα του στόματος. Η έκθεση σε μικρόβια του περιβάλλοντος καθώς και η πρώιμη χρήση αντιβιοτικών επίσης επηρεάζουν τις μικροβιακές κοινότητες που αποικίζουν το ανθρώπινο σώμα. Η επικρατούσα αντίληψη είναι ότι η διακύμανση στη σύσταση του ανθρώπινου μικροβιώματος μεταβάλλεται και επηρεάζει την ανοσολογική, μεταβολική, διανοητική και αναπαραγωγική ανάπτυξη του ατόμου. Η γνώση της δυναμικής του μικροβιώματος, σε ό,τι αφορά αλλαγές σε σχέση με την ηλικία είναι περιορισμένη. Γνωρίζουμε ωστόσο ότι το κολπικό μικροβίωμα των γυναικών μετά την εμμηνόπαυση διαφέρει σημαντικά από αυτό που απαντάται σε γυναίκες αναπαραγωγικής ηλικίας και ότι στο στομάχι παρατηρείται μεταβολή του μικροβιώματος σε σχέση με την ηλικία, παράλληλα με τη σταδιακή ανάπτυξη γαστρικής ατροφίας. Μελέτες που βρίσκονται σε εξέλιξη αλλά και μελλοντικές αναμένεται να διαφωτίσουν και την ογκογένεση, η οποία σε γενικές γραμμές σχετίζεται με την ηλικία. Συγκεκριμένα, υπάρχει η θεώρηση, πως αλλαγές του μικροβιώματος με την πάροδο των ετών μπορεί να συμβάλουν στη διαδικασία αυτή. Επίσης θεωρείται ότι μικρόβια που αποικίζουν το ανθρώπινο σώμα μπορεί να προκαλούν μεταλλάξεις των σωματικών κυττάρων μέσω τοξικότητας των γονιδίων με μηχανισμούς που περιλαμβάνουν τη φλεγμονή, τον αυξημένο κυτταρικό πολλαπλασιασμό και την παραγω-

10 186 Εφαρμοσμένη Κλινική Μικροβιολογία γή προ-μεταλλαξιογόνων μεταβολιτών. Επιπλέον, το ανθρώπινο μικροβίωμα και τα γονίδιά του, μπορεί να δρουν ευεργετικά στην αρχή της ζωής και αργότερα τα ίδια να έχουν βλαβερές επιπτώσεις ή και να προκαλούν το θάνατο (αρχή του α- νταγωνιστικού πλειοτροπισμού). Σχέση με νοσήματα - Προοπτικές Αρκετά νοσήματα φαίνεται να συσχετίζονται με συγκεκριμένα χαρακτηριστικά μικροβιωμάτων. Για παράδειγμα, ορισμένες συστάσεις του δερματικού μικροβιώματος έχουν συνδεθεί με την ψωρίαση, την ατοπική δερματίτιδα και την ακμή, και του οισοφαγικού και γαστρικού μικροβιώματος με τη γαστροοισοφαγική παλινδρόμηση. Ακόμη, το μικροβίωμα του παχέος ε- ντέρου φαίνεται να ενέχεται στην ανάπτυξη τοπικού όγκου μέσω της παραγωγής λιπαρών οξέων βραχείας αλύσου ως αποτέλεσμα της χορήγησης αντιβιοτικών. Το εντερικό μικροβίωμα αποτελεί τον οικότοπο που έχει μελετηθεί περισσότερο σε σχέση με άλλες ανατομικές θέσεις και έ- χει συσχετιστεί με νοσήματα, όπως η φλεγμονώδης νόσος του εντέρου, η παχυσαρκία, η ρευματοειδής αρθρίτιδα, η μη αλκοολική ηπατοπάθεια και το ηπατοκυτταρικό καρκίνωμα. Σε κάθε περίπτωση, η επιβεβαίωση του αιτιολογικού ρόλου του μικροβιώματος σε αυτά τα νοσήματα μέλλει να αποτιμηθεί. Η διερεύνηση συγκεκριμένων επιστημονικών ερωτημάτων στο πεδίο του ανθρώπινου μικροβιώματος αποτελεί ζήτημα υψηλής προτεραιότητας. Τέτοια ερωτήματα περιλαμβάνουν την κληρονομικότητα του μικροβιώματος και κατά πόσο ο βαθμός που αλλάζει το μικροβίωμα κατά τη διάρκεια της ζωής διαφέρει μεταξύ των ανατομικών θέσεων του σώματος. Άγνωστο επίσης παραμένει εάν το επιδημιολογικό προφίλ μετάδοσης ωφέλιμων ή αβλαβών μικροβίων αντικατοπτρίζει και την επιδημιολογία μετάδοσης παθογόνων. Πολύ σημαντικό είναι να διευκρινιστεί και ο ρόλος της ανοσιακής απόκρισης του ξενιστή ή ακόμη και της γενετικής του προδιάθεσης στη διαμόρφωση της ποικιλομορφίας του μικροβιώματος. Τα περισσότερα δεδομένα που έχουν προκύψει σχετικά με το μικροβίωμα σε υγιή πληθυσμό προέρχονται από ενήλικο πληθυσμό της Βόρειας Αμερικής και οι διαφορές με άλλα έθνη ανά τον κόσμο ενδέχεται να είναι σημαντικές. Ι- διαίτερο ενδιαφέρον επίσης παρουσιάζει η διερεύνηση του ρόλου του μικροβιώματος σε νοσήματα τα οποία έχουν παρουσιάσει έξαρση τις τελευταίες δεκαετίες, όπως το παιδικό άσθμα, η τροφική αλλεργία και η φλεγμονώδης νόσος του εντέρου. Επίσης, αντικείμενο σύγχρονης μελέτης α- ποτελεί η βραχυ- και η μακρο-πρόθεσμη επίδραση των αντιβιοτικών σε διαταραχές του μικροβιώματος, ενώ μένει να διευκρινιστεί ο ρόλος της οδού χορήγησης και αντίστροφα η επίδραση των μικροβιακών κοινοτήτων στη φαρμακοκινητική, την τοξικότητα και τη σταθερότητα φαρμακευτικών ουσιών. Στο ίδιο πλαίσιο, είναι ανάγκη να αξιοποιηθεί η γνώση που προσφέρεται από τη μελέτη του ανθρώπινου μικροβιώματος για την παραγωγή αντιβιοτικών περιορισμένου φάσματος αλλά και προβιοτικών (πιθανόν και πρεβιοτικών). Συμπεράσματα Η μελέτη του ανθρώπινου μικροβιώματος στην υγεία και τη νόσο είναι ένα καινούργιο και ταχέως εξελισσόμενο πεδίο έρευνας. Η παράλληλη εξέλιξη ξενιστή και μικροβιώματος έχει ο- δηγήσει σε συνεργικές αλληλεπιδράσεις στο μεταβολισμό και την ομοιόσταση. Σύγχρονα υπολογιστικά και στατιστικά εργαλεία εξελίσσονται διαρκώς, προκειμένου να ανταποκριθούν στις α- νάγκες που γεννιούνται από τον όγκο δεδομένων που προσφέρουν οι τεχνολογίες προσδιορισμού αλληλουχιών μικροβιακού γονιδιώματος. Αν και τα χαμηλότερα ιεραρχικά ταξινομικά ε- πίπεδα των μικροβίων διαφέρουν σημαντικά α- νάμεσα σε διαφορετικά άτομα, τα υψηλότερα ι- εραρχικά ταξινομικά επίπεδα και τα λειτουργικά χαρακτηριστικά διατηρούνται σταθερά σε μεγάλο βαθμό. Κατά τη διάρκεια του ανθρώπινου βίου η σύσταση του μικροβιώματος επηρεάζεται α-

11 Περίοδος B, Τόμος 17, Τεύχος 4, πό πολλούς παράγοντες, ενώ υπάρχουν ενδείξεις ότι συνδέεται και με μία σειρά από νοσήματα. Τέλος, η βαθύτερη κατανόηση της σχέσης με τον ανθρώπινο ξενιστή μπορεί να αποτελέσει τη βάση για το σχεδιασμό προληπτικών και θεραπευτικών εργαλείων. Διεύθυνση Επικοινωνίας: Χρυσάνθη Λ. Σκευάκη Τηλ.: Summary The human microbiome: structure, function and diversity C.L. SKEVAKI, E. PETRIDOU Microbiology Laboratory, Aghia Sophia Children s Hospital Applied Clinical Microbiology Microbiome is the totality of microorganisms (eukaryotes, archaea, bacteria and viruses), their genetic information and the milieu in which they interact. Metagenome is the genetic information carried by a complex population like microbes in an environmental or host niche sample. Research programs investigating the properties of the human microbiome are ongoing and provide a new perception of health, while they also pave the way for new perspectives in disease management. (Key words: microbiome, metagenome, variation, resilience, extinction). ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 1. Gevers D, Knight R, Petrosino JF, Huang K, McGuire AL, Birren BW, Nelson KE, White O, Methé BA, Huttenhower C. The Human Microbiome Project: a community resource for the healthy human microbiome. PLoS Biol 2012, 10(8): e Human Microbiome Project Consortium. Structure, function and diversity of the healthy human microbiome. Nature. 2012, 486(7402): Cho I, Blaser MJ. The human microbiome: at the interface of health and disease. Nat Rev Genet. 2012, 13(4): Kuczynski J, Lauber CL, Walters WA, Parfrey LW, Clemente JC, Gevers D, Knight R. Experimental and analytical tools for studying the human microbiome. Nat Rev Genet. 2011, 13(1): Ravel J, et al. Vaginal microbiome of reproductive-age women. Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America. 2011, 108 Suppl 1: Arumugam M, et al. Enterotypes of the human gut microbiome. Nature. 2011, 473: Costello EK, et al. Bacterial community variation in human body habitats across space and time. Science. 2009, 326: Maldonado-Contreras A, et al. Structure of the human gastric bacterial community in relation to Helicobacter pylori status. The ISME journal. 2011, 5: Grice EA, Segre JA. The skin microbiome. Nature reviews. Microbiology. 2011, 9: Andersson AF, et al. Comparative analysis of human gut microbiota by barcoded pyrosequencing. PLoS ONE. 2008, 3: e2836. Υποβλήθηκε: Εγκρίθηκε:

12 Εφαρμοσμένη Κλινική Μικροβιολογία και Εργαστηριακή Διαγνωστική Περίοδος Β, Τόμος 17, Τεύχος 4, σελ ΔΙΑΤHΡΗΣΗ ΑΣΦΑΛΟYΣ ΠΕΡΙΒAΛΛΟΝΤΟΣ ΣΕ ΧΩΡΟΥΣ ΠΑΡΟΧΗΣ ΥΠΗΡΕΣΙΩΝ ΥΓΕΙΑΣ ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ ΜΑΡΚΟΥ Η διασπορά λοιμώξεων αναγνωρίζεται ως ένας από τους σοβαρότερους κινδύνους σε ένα οργανισμό που παρέχει υπηρεσίες υγείας. Στην παρούσα εργασία περιγράφεται συνοπτικά πώς η τεχνολογία μπορεί να συμβάλει καθοριστικά στη δραστική πρόληψη της διασποράς των λοιμώξεων. Ειδικότερα, α- ναφέρονται οι βασικές αρχές στο σχεδιασμό των χώρων καθώς και η σπουδαιότητα της εγκατάστασης συστημάτων κλιματισμού σε ειδικούς χώρους, όπως τα χειρουργεία, η κεντρική αποστείρωση, οι μονάδες εντατικής θεραπείας και τα βιολογικά εργαστήρια. Τέλος, γίνεται ειδική αναφορά, στην έννοια της βιοασφάλειας των εργαστηρίων καθώς και στην τυποποίηση και χρήση των θαλάμων βιολογικής α- σφάλειας. (Λέξεις ευρετηρίου: βιοασφάλεια, χειρουργεία, κεντρική αποστείρωση, ΜΕΘ, θάλαμοι βιολογικής α- σφάλειας). Eισαγωγή Οι νοσοκομειακές εγκαταστάσεις διακρίνονται από τον υψηλό βαθμό πολυπλοκότητας των διαδικασιών, τη χρήση υψηλής τεχνολογίας εξοπλισμού, την ταυτόχρονη παρουσία μεγάλου α- ριθμού εργαζομένων, την προσέλευση μεγάλου αριθμού ασθενών και την παραμονή αρκετών εξ αυτών για μία ή και περισσότερες ημέρες. Είναι καθήκον των οργανισμών υγείας, να διατηρούν ένα ασφαλές περιβάλλον για τους ασθενείς και τους εργαζόμενους. Διπλωματούχος Μηχανολόγος Ηλεκτρολόγος Μηχανικός, Ms C. Διευθυντής Τεχνικής Υπηρεσίας Γ.Ν.Α. «Γ. Γεννηματάς». 1. Η έννοια του ασφαλούς περιβάλλοντος Με τον όρο «περιβάλλον» ενός οργανισμού, στον οποίο παρέχονται υπηρεσίες υγείας (πρόληψης, διαγνωστικές, θεραπευτικές και αποκατάστασης), εννοούμε: τις κτιριακές υποδομές τα ηλεκτρομηχανολογικά συστήματα, τις ε- γκαταστάσεις και τον επιστημονικό εξοπλισμό το ανθρώπινο δυναμικό τις παραγωγικές διαδικασίες Ασφαλές περιβάλλον σημαίνει: Εξάλειψη ή ελαχιστοποίηση των κινδύνων, στους οποίους ενδέχεται να εκτεθούν οι ασθενείς ή οι εργαζόμενοι, κατά την παραμονή τους ή κατά την εργασία τους στον οργανισμό υγείας,

13 Περίοδος B, Τόμος 17, Τεύχος 4, και οι οποίοι (κίνδυνοι) θα μπορούσαν να έχουν αρνητική επίδραση στην υγεία. Για να διατηρήσουμε ένα ασφαλές περιβάλλον, πρέπει: να σχεδιάσουμε ένα ασφαλές περιβάλλον να κατασκευάσουμε ένα ασφαλές περιβάλλον να το συντηρούμε και να το βελτιώνουμε Για το σωστό σχεδιασμό των χώρων παροχής υπηρεσιών υγείας, πρέπει να ληφθούν υπόψη οι εν δυνάμει κίνδυνοι, που ενδέχεται να απειλήσουν την ασφάλεια κατά τη λειτουργία και να προβλεφθούν μέτρα κατασκευαστικά για την ε- λαχιστοποίηση της εμφάνισης και των επιπτώσεων στους ασθενείς και το προσωπικό. Εν δυνάμει κίνδυνοι είναι: Φυσικές καταστροφές (π.χ. σεισμοί, θεομηνίες, κεραυνοί, κλπ.) Απρόβλεπτες διακοπές ενεργειακών πηγών (ηλεκτρικού ρεύματος, φυσικού αερίου, κλπ.) Ακαταλληλότητα υδάτινων πόρων Επιδημίες Ατυχήματα, εκρήξεις, πυρκαγιά Έκθεση σε χημικούς ή τοξικούς παράγοντες Αστοχία συστημάτων και εξοπλισμού Ανθρώπινα λάθη, μη ορθή χρήση διαδικασιών Διασπορά λοιμώξεων 2. Πρόληψη λοιμώξεων και τεχνολογία Η διασπορά λοιμώξεων αναγνωρίζεται ως έ- νας από τους σοβαρότερους κινδύνους σε ένα οργανισμό που παρέχει υπηρεσίες υγείας. Ας δούμε πώς η χρήση της τεχνολογίας μπορεί να συμβάλει στον παραπάνω στόχο, στην πρόληψη δηλαδή των λοιμώξεων σε χώρους παροχής υπηρεσιών υγείας. Όπως ήδη αναφέρθηκε, οι κτιριακές υποδομές, οι ηλεκτρομηχανολογικές εγκαταστάσεις και ο επιστημονικός εξοπλισμός αποτελούν συνιστώσες του «περιβάλλοντος» ε- νός οργανισμού, στον οποίο παρέχονται με οργανωμένο και επιστημονικό τρόπο υπηρεσίες υ- γείας. Η τεχνολογία συμβάλλει στην πρόληψη της διασποράς λοιμώξεων, με τους παρακάτω τρόπους: ορθό σχεδιασμό των χώρων χρήση ειδικών συστημάτων κλιματισμού χρήση ειδικών θαλάμων βιολογικής ασφάλειας Οι παραπάνω βασικές αρχές, που διέπουν το σχεδιασμό των νοσοκομειακών χώρων, εφαρμόζονται από τους μελετητές κατά τον αρχικό σχεδιασμό των κτιριακών εγκαταστάσεων, μπορούν όμως να τύχουν εφαρμογής και κατά τη φάση α- νακατασκευής ή εκσυγχρονισμού παλαιοτέρων εγκαταστάσεων. Άλλωστε, η εξέλιξη της τεχνολογίας και η απόκτηση νέων γνώσεων για τους μηχανισμούς διασποράς των λοιμώξεων, οδηγούν σε αναθεώρηση ή εμφάνιση νέων προτύπων (standards), που εισάγουν υψηλότερα επίπεδα α- σφάλειας και απαιτήσεις πρόληψης διασποράς λοιμώξεων, στα οποία οφείλουν να συμμορφώνονται οι κτιριακές εγκαταστάσεις χώρων παροχής υπηρεσιών υγείας (διάγνωσης και θεραπείας). Σύμφωνα με τις αρχές του ορθού σχεδιασμού, απαιτείται η ιεράρχηση των χώρων με κριτήριο τον απαιτούμενο βαθμό καθαρότητας, α- νάλογα με τη λειτουργική χρήση του κάθε χώρου. Η διαβάθμιση αυτή της καθαρότητας των χώρων, πρέπει στη συνέχεια να διατηρείται. Αυτό επιτυγχάνεται, μεταξύ άλλων, με τη διατήρηση διαφοράς πιέσεων (της ατμόσφαιρας των χώρων) ή και τη δημιουργία «ζωνών» διαφορετικής καθαρότητας (π.χ. καθαρός διάδρομος, λιγότερο καθαρός διάδρομος). Τεχνικά, οι αναφερθείσες συνθήκες δημιουργίας και διατήρησης της διαβαθμισμένης καθαρότητας των χώρων επιτυγχάνεται με τη μελέτη και εγκατάσταση ειδικών συστημάτων κλιματισμού. Με τον κλιματισμό των χώρων επιτυγχάνεται: η απομάκρυνση ή αραίωση ειδικών ρυπογόνων/ λοιμογόνων παραγόντων και αερίων η εξασφάλιση της απομόνωσης του ενός χώρου από τον άλλο η διατήρηση ενός επιθυμητού μονοπατιού ροής αέρα από ένα καθαρό σε ένα λιγότερο καθαρό χώρο ο έλεγχος της καθαρότητας του χώρου ο έλεγχος της θερμοκρασίας ο έλεγχος της υγρασίας

14 190 Εφαρμοσμένη Κλινική Μικροβιολογία 3. Παραδείγματα εφαρμογής σε κρίσιμους νοσοκομειακούς χώρους Στη συνέχεια παρατίθενται παραδείγματα ε- φαρμογής των τεχνολογικών μέτρων, που αναφέρθηκαν στην προηγούμενη παράγραφο, σε κρίσιμους νοσοκομειακούς χώρους, όπως είναι τα χειρουργεία, η κεντρική αποστείρωση, οι ειδικές μονάδες εντατικής θεραπείας και τα διαγνωστικά εργαστήρια βιολογικών υλικών. (α) Χειρουργεία Το συγκρότημα χειρουργείων ενός νοσοκομείου θεωρείται κρίσιμος χώρος από άποψη διασποράς λοιμώξεων, δεδομένου ότι στους ασθενείς γίνονται επεμβάσεις εντός του σώματος μέσω «τομών» στο δέρμα. Αυτό σημαίνει, ότι εσωτερικά τμήματα και όργανα του χειρουργούμενου ασθενούς είναι εκτεθειμένα στο περιβάλλον και επομένως είναι αυξημένος ο κίνδυνος επιμόλυνσης από μικροοργανισμούς. Ο Πίνακας 1 που ακολουθεί περιλαμβάνει ι- εραρχική διαβάθμιση καθαρότητας χώρων ενός συγκροτήματος χειρουργείων 1. Η πρώτη στήλη περιλαμβάνει τις κατηγορίες των χώρων: στείροι, καθαροί, μεταβατικοί, ακάθαρτοι. Στη δεύτερη στήλη αναφέρονται οι χώροι που ανήκουν σε κάθε κατηγορία. Στην τρίτη στήλη προδιαγράφεται η απαιτούμενη ονομαστική πίεση (σε Pascal), που είναι απαραίτητη ώστε να διατηρείται το επίπεδο καθαρότητας σε σχέση με διπλανούς χώρους. Με τη διατήρηση των διαφορών πιέσεων διασφαλίζεται ότι η ροή αέρα γίνεται από χώρους υψηλής πιέσεως (καθαροί χώροι) σε χώρους χαμηλότερων πιέσεων (άρα λιγότερο καθαρούς). Το επίπεδο της πίεσης σε ένα χώρο είναι ανάλογο με τη διαφορά μεταξύ προσαγόμενου και απαγόμενου αέρα. Όσο μεγαλύτερη είναι η διαφορά, τόσο μεγαλύτερη και η πίεση που επικρατεί σε ένα χώρο. Οι στήλες 4 και 5 περιλαμβάνουν τις απαιτούμενες ποσότητες προσαγόμενου και απαγόμενου αέρα (σε AC/h ανανεώσεις αέρα ανά ώρα), ώστε να γίνεται α- Πίνακας 1. Ιεράρχηση καθαρότητας χώρων χειρουργείου. Από αναφορά 1.

15 Περίοδος B, Τόμος 17, Τεύχος 4, πομάκρυνση των βακτηριδίων της ατμόσφαιρας και διατήρηση της προδιαγραφόμενης πίεσης. Το σχηματικό διάγραμμα (Standard layout 1) απεικονίζει μία τυπική διάταξη συμβατικής χειρουργικής αίθουσας με τους γειτνιάζοντες βοηθητικούς χώρους. Σε κάθε χώρο έχουν αποτυπωθεί οι απαιτούμενες προδιαγραφές: προσαγωγής και απαγωγής αέρα (m 3 /s), ονομαστικής πίεσης (Pa), αλλαγές αέρα χώρου ανά ώρα (AC/h) καθώς και ορισμένα τεχνικά μέσα ρύθμισης των στατικών πιέσεων, όπως συσκευές εξισορρόπησης πιέσεων, γρίλιες αέρα σε δομικά στοιχεία, κλπ. Η καθαρότητα του αέρα των χώρων επιτυγχάνεται με την επεξεργασία του προσαγόμενου φρέσκου αέρα μέσα από μία σειρά φίλτρων και η τελική προσαγωγή του στους καθαρούς χώρους μέσω στομίων που περιλαμβάνουν απόλυτα φίλτρα (HEPA filters High Efficiency Particulate Air filters), τα οποία πετυχαίνουν κατακράτηση έως και 99,97% σωματιδίων της τάξης των 5 μm. Tο επόμενο σχηματικό διάγραμμα (Standard layout 2) απεικονίζει μία εναλλακτική τυπική διάταξη χειρουργικής αίθουσας με τους γειτνιάζοντες βοηθητικούς χώρους. Οι διαφορές με την προηγούμενη διάταξη έγκεινται στο ότι η χειρουργική αίθουσα κλιματίζεται μέσω ενός συστήματος υπερκαθαρού αερισμού (UCV = Ultra Clean Ventilation). Το σύστημα αυτό είναι κατασκευασμένο σύμφωνα με τις απαιτήσεις του γερμανικού προτύπου DIN 1946/4 και αποτελείται από ειδική κατασκευή που αναρτάται στην οροφή της χειρουργικής αίθουσας (βλέπε και σχήματα Α1 & Α2). Η κατασκευή αυτή περιλαμβάνει μία μεγάλη επιφάνεια, η οποία δημιουργεί κατακόρυφη νηματική ροή αέρα (laminar flow) καλύπτοντας με τον τρόπο αυτό μία μεγάλη επιφάνεια καθαρού χειρουργικού πεδίου της τάξεως των 6 έως 9 τετραγωνικών μέτρων, δηλαδή ολόκληρο το χειρουργικό τραπέζι, το χώρο όπου κινούνται οι χειρουργοί και νοσηλευτές, αλλά και τα τραπεζίδια στα οποία έχουν ανοιχτεί τα χειρουργικά εργαλεία και τα άλλα στείρα υλικά. Με το UCV σύστημα επιτυγχάνεται επίπεδο καθαρότητας αέρα νηματικής ροής της τάξης των 10 cfu/m 3 ή και λιγότερο. (β) Κεντρική αποστείρωση Οι κύριες λειτουργίες που διεκπεραιώνονται στην Κεντρική Αποστείρωση είναι: Αποσυναρμολόγηση, καθαρισμός και απολύμανση συσκευών, δίσκων, σκευών, δοχείων και άλλων επαναχρησιμοποιούμενων α- ντικειμένων. Τα περισσότερα από αυτά τα Διάγραμμα 1. Τυπική διάταξη συμβατικής χειρουργικής αίθουσας με τους γειτνιάζοντες βοηθητικούς χώρους (συμβατικός αερισμός, standard layout 1).

16 192 Εφαρμοσμένη Κλινική Μικροβιολογία Διάγραμμα 2. Τυπική διάταξη χειρουργικής αίθουσας με τους γειτνιάζοντες βοηθητικούς χώρους (υπερκαθαρός αερισμός, standard layout 2). Σχήμα Α1. Κλιματισμός χειρουργικής αίθουσας με υπερκαθαρό αερισμό (Ultra Clean Ventilation, UCV). Σχήμα Α2. Κλιματισμός χειρουργικής αίθουσας με UCV Canopy.

17 Περίοδος B, Τόμος 17, Τεύχος 4, στοιχεία έχουν χρησιμοποιηθεί σε επεμβατικές ή ιατρικές διαδικασίες που πραγματοποιούνται σε χειρουργεία ή σε άλλους κλινικούς τομείς. Προετοιμασία, συναρμολόγηση, επιθεώρηση και συσκευασία των οργάνων και εργαλείων σε δίσκους και δοχεία, συμπεριλαμβανομένων των ελέγχων λειτουργικότητας και α- σφάλειας των συσκευών. Αποστείρωση των ολοκληρωμένων δίσκων εργαλείων και πακέτων. Αποθήκευση πρώτων υλών / επί μέρους τμημάτων πριν συναρμολογηθούν σε δίσκους εργαλείων/πακέτων. Αποθήκευση των επεξεργασμένων (αποστειρωμένων) προϊόντων στην Κεντρική Αποστείρωση, μέχρι να είναι έτοιμα για μεταφορά στο σημείο χρήσης. Η συλλογή χρησιμοποιημένων αντικειμένων και η διανομή αποστειρωμένων προϊόντων. Για την επίτευξη των υψηλότερων προτύπων για την απολύμανση των χειρουργικών εργαλείων, έχουν προσδιοριστεί οι γενικές αρχές οι οποίες συμβάλλουν προς την κατεύθυνση αυτή. Μεταξύ αυτών περιλαμβάνεται και ο έλεγχος των περιβαλλοντικών συνθηκών κάτω από τις ο- ποίες γίνεται η επεξεργασία των συσκευών, ώστε να προλαμβάνεται η τυχαία μόλυνση (μικροβιακή και σωματιδιακή). Ο όρος «περιβαλλοντικές συνθήκες» αναφέρεται στην καθαριότητα των επιφανειών, εξαρτημάτων και εξοπλισμού καθώς επίσης και στον αερισμό, την ποιότητα του αέρα σε σχέση με το φιλτράρισμα, τα πρότυπα ροής αέρα και τη σχετική πίεση του αέρα. Για τα αποστειρωμένα προϊόντα, η καλή πρακτική απαιτεί ότι η τυχαία επιμόλυνση πρέπει να μειωθεί με όλα τα διαθέσιμα πρακτικά μέσα. Υπάρχουν τρεις κύριες πηγές επιμόλυνσης των προϊόντων πριν υποστούν τη διαδικασία της α- ποστείρωσης: τα υλικά / προϊόντα που χρησιμοποιούνται κατά την επεξεργασία το προσωπικό το περιβάλλον παραγωγής Η επιμόλυνση μπορεί να ελαχιστοποιηθεί με τον έλεγχο των οικοδομικών και τεχνολογικών υποδομών, που επηρεάζουν άμεσα τις διαδικασίες παραγωγής, τον έλεγχο του προσωπικού και το περιβάλλον παραγωγής. Αυτό μπορεί να επιτευχθεί με την παροχή: εγκαταστάσεων για τις διαδικασίες παραγωγής και διαχωρισμού αυτών διευκολύνσεων για τον έλεγχο του προσωπικού κατάλληλου περιβάλλοντος για την παραγωγή στείρων προϊόντων Το Σχήμα Β1 απεικονίζει μία προτεινόμενη τυπική διάταξη των χώρων μίας Κεντρικής Αποστείρωσης 2. Στο σχήμα φαίνεται πώς επιτυγχάνεται ο διαχωρισμός των χώρων, ανάλογα με τις λειτουργίες του κάθε χώρου. Αποτυπώνονται ε- πίσης οι ροές του προσωπικού και των υλικών στις διάφορες φάσεις επεξεργασίας, ώστε να ε- λαχιστοποιείται ο κίνδυνος επιμολύνσεων. Κλιματισμός Ο κλιματισμός είναι ιδιαίτερα σημαντικός στην Κεντρική Αποστείρωση, διότι, πέρα από τις συνθήκες άνεσης, διασφαλίζει την καθαρότητα των χώρων, με τη δημιουργία και διατήρηση διαφορετικών πιέσεων μεταξύ χώρων διαφορετικού βαθμού καθαρότητας. Ο πλέον καθαρός χώρος σε μία Κεντρική Α- ποστείρωση είναι ο χώρος Επιθεώρησης - Συναρμολόγησης - Συσκευασίας (IAP = Inspection, Assembly and Packaging). Ο ΙΑΡ κατηγοριοποιείται ως Κλάσης 8 καθαρός χώρος, όπως ορίζεται στο πρότυπο BS EN ISO (Πίνακας 2). Θα πρέπει να έχει 20 αλλαγές αέρα ανά ώρα με διαφορική πίεση όχι μικρότερη από 10 Pa μεταξύ αυτού και των διπλανών χώρων. Θα πρέπει να προβλεφθούν δείκτες διαφορικής πίεσης, ορατοί από έξω από το ΙΑΡ, ώστε η διαφορική πίεση να παρακολουθείται συστηματικά. Αν η πτώση της διαφορικής πίεσης είναι κάτω από τα καθορισμένα όρια, ένα σύστημα συναγερμού στο χώρο ΙΑΡ θα σημάνει αμέσως, ώστε να ληφθούν άμεσα μέτρα αποκατάστασης.

18 194 Εφαρμοσμένη Κλινική Μικροβιολογία Σχήμα Β1. Τυπική διάταξη των χώρων μίας Κεντρικής Αποστείρωσης. Ο χώρος Επιθεώρησης-Συναρμολόγησης- Συσκευασίας (IAP) είναι κατηγορίας καθαρότητας 8 (CLASS 8), με διαφορά πίεσης υψηλότερη από τους διπλανούς χώρους. (γ) Μονάδα Εντατικής Θεραπείας Η Μονάδα Εντατικής Θεραπείας αποτελεί ένα ειδικό κλινικό Τμήμα, στο οποίο παρέχεται πολύ υψηλού επιπέδου συνεχής νοσηλευτική φροντίδα και θεραπεία αρρώστων, που η ζωή τους απειλείται άμεσα από κάποια αναστρέψιμη ανεπάρκεια ενός ή περισσότερων οργάνων ή συστημάτων. Επομένως, η πρόληψη της διασποράς λοιμώξεων είναι ζωτικής σημασίας σε οποιαδήποτε ΜΕΘ, δεδομένου ότι οι νοσηλευόμενοι είναι ήδη επιβαρημένοι και επομένως μία λοίμωξη μπορεί να περιπλέξει την κατάσταση ή ακόμα να αποβεί μοιραία. Οι γενικές αρχές σχεδιασμού και η χρήση συστημάτων κλιματισμού, που αναφέρθηκαν στις περιπτώσεις των χειρουργείων και της Κ.Α., ισχύουν και στην περίπτωση της ΜΕΘ. Στο Σχήμα Γ1 απεικονίζεται η τυπική διάταξη των απαραίτητων χώρων σε μία ΜΕΘ καθώς και το σχηματικό διάγραμμα της εγκατάστασης του κλιματισμού 3. Παρατηρούμε ότι ο αέρας προσάγεται στους χώρους μέσω απόλυτων φίλτρων, που είναι τοποθετημένα στα τοπικά στόμια των χώρων.

19 Περίοδος B, Τόμος 17, Τεύχος 4, Πίνακας 2. Κατηγορίες καθαρότητας αέρα σύμφωνα με το πρότυπο ISO Σχήμα Γ1. Τυπική διάταξη Μονάδας Εντατικής Θεραπείας & Κεντρικός Κλιματισμός.

20 196 Εφαρμοσμένη Κλινική Μικροβιολογία Στον παρακάτω Πίνακα 3 εμφανίζονται οι α- παιτούμενες εναλλαγές του αέρα στους χώρους της ΜΕΘ, ώστε να διατηρείται η απαιτούμενη διαφορά πιέσεων μεταξύ γειτονικών χώρων. Με τον τρόπο αυτό επιτυγχάνεται ροή αέρα από καθαρούς σε λιγότερο καθαρούς χώρους, ελαχιστοποιώντας τη μεταφορά λοιμογόνων παραγόντων από ακάθαρτους σε καθαρούς χώρους. (δ) Κλινικά εργαστήρια Τα Κλινικά (ή Βιολογικά) Εργαστήρια αποτελούν ειδική περίπτωση νοσοκομειακών χώρων από άποψη λοιμώξεων, δεδομένου ότι στους χώρους αυτούς υπάρχει μεγάλη συγκέντρωση εν δυνάμει μολυσματικών δειγμάτων ασθενών ή α- κόμη και ύπαρξη απομονωθέντων μικροβιακών στελεχών. Για το λόγο αυτό είναι απαραίτητο να αναφερθούμε σε δύο όρους, οι οποίοι θα βοηθήσουν στην κατανόηση της ιδιαιτερότητας των κλινικών εργαστηρίων, δηλαδή της έννοιας του Βιολογικού Κινδύνου και της Βιοασφάλειας. Με τον όρο Βιολογικό Κίνδυνο (Biological Hazard), εννοούμε: «Ένα παράγοντα βιολογικής προέλευσης που έχει την ικανότητα να παράγει βλαβερές επιδράσεις στον άνθρωπο, π.χ. μικροοργανισμοί, τοξίνες και τα αλλεργιογόνα που προέρχονται από τους οργανισμούς αυτούς καθώς και αλλεργιογόνα και τοξίνες που προέρχονται από τα ανώτερα φυτά και τα ζώα». Με τον όρο Βιοασφάλεια (Biosafety), εννοούμε: «Τη συστηματική προσπάθεια για τον ασφαλή χειρισμό και τον περιορισμό των μολυσματικών οργανισμών και των επικίνδυνων βιολογικών υλικών». Όταν χειριζόμαστε δυνητικά μολυσματικούς παράγοντες, ως Βιοασφάλεια θεωρούμε τη συνδυασμένη εφαρμογή: Πίνακας 3. Εναλλαγές απαιτούμενου αέρα σε χώρους ΜΕΘ. εργαστηριακών πρακτικών και διαδικασιών συσκευών εργαστηριακής ασφάλειας σχεδιασμού εργαστηριακών εγκαταστάσεων που έχουν σαν στόχο την πρόληψη της διασποράς των λοιμογόνων παραγόντων και επομένως τη συνακόλουθη προστασία ανθρώπων, εξοπλισμού και περιβάλλοντος. Σύμφωνα με την Παγκόσμια Οργάνωση Υ- γείας (WHO) 4, οι λοιμογόνοι μικροοργανισμοί ανάλογα με το σχετικό κίνδυνο πρόκλησης λοίμωξης κατατάσσονται σε ομάδες επικινδυνότητας (Risk Groups), ως εξής: Ομάδα κινδύνου 1: Xαμηλός ή καθόλου α- τομικός κίνδυνος ή κίνδυνος για την κοινότητα. Ένας μικροοργανισμός που είναι απίθανο να προκαλέσει νόσο σε άνθρωπο ή ζώο. Ομάδα κινδύνου 2: Μέτριος ατομικός κίνδυνος, χαμηλός κίνδυνος για την κοινότητα. Ένα παθογόνο που μπορεί να προκαλέσει α- σθένεια σε ανθρώπους ή ζώα, αλλά είναι απίθανο να αποτελεί σοβαρό κίνδυνο για το εργαστηριακό προσωπικό, την κοινότητα, τα ζώα ή το περιβάλλον. Η έκθεση στο εργαστήριο μπορεί να προκαλέσει σοβαρή λοίμωξη, αλλά είναι διαθέσιμη αποτελεσματική θεραπεία και προληπτικά μέτρα και ο κίνδυνος εξάπλωσης της μόλυνσης είναι περιορισμένος. Ομάδα κινδύνου 3: Υψηλός ατομικός κίνδυνος, χαμηλός κίνδυνος για την κοινότητα. Ένα παθογόνο που συνήθως προκαλεί σοβαρή ασθένεια σε ανθρώπους ή ζώα, αλλά δεν μεταδίδεται από ένα μολυσμένο άτομο σε άλλο. Υ- πάρχει διαθέσιμη αποτελεσματική θεραπεία και προληπτικά μέτρα. Ομάδα κινδύνου 4: Υψηλός ατομικός κίνδυνος και κίνδυνος για την κοινότητα. Ένα παθογόνο που συνήθως προκαλεί σοβαα/α Χώρος Χώρος κλινών Στάση Διάδρομος Γραφείο Χώρος Κοινόχρηστο Γραφείο Καθιστικό ή θερ/τίδων αδελφών προϊσταμένης ακαθάρτων WC ιατρών 1 αέρας (αλλαγές/h)

21 Περίοδος B, Τόμος 17, Τεύχος 4, ρή νόσο του ανθρώπου ή των ζώων και ότι μπορεί να μεταδίδεται εύκολα από ένα άτομο σε άλλο, άμεσα ή έμμεσα. Συνήθως δεν είναι διαθέσιμη ούτε αποτελεσματική θεραπεία ούτε προληπτικά μέτρα. Οι εγκαταστάσεις του εργαστηρίου χαρακτηρίζονται ως: α) βασική - βιοασφάλειας επιπέδου 1 (Biosafety level 1, BSL 1), β) βασική - βιοασφάλειας επιπέδου 2 (BSL 2), περιορισμού - βιοασφάλειας επιπέδου 3 (BSL 3), καθώς και μέγιστου περιορισμού - βιοασφάλειας επιπέδου 4 (BSL 4). Οι χαρακτηρισμοί των επιπέδων βιοασφάλειας γίνονται στη βάση μιας σύνθεσης των χαρακτηριστικών του σχεδιασμού, της κατασκευής, των εγκαταστάσεων περιορισμού, του εξοπλισμού και των πρακτικών και των λειτουργικών διαδικασιών που απαιτούνται για την εργασία με λοιμογόνους παράγοντες από τις διάφορες ομάδες κινδύνου. Ο Πίνακας 4 σχετίζει αλλά δεν «εξισώνει» ο- μάδες κινδύνου με το επίπεδο βιοασφάλειας εργαστηρίων, που είναι σχεδιασμένα να λειτουργούν με οργανισμούς σε κάθε ομάδα κινδύνου. Στον Πίνακα 5 παρουσιάζονται συγκεντρωτικά οι απαιτήσεις ανά επίπεδο βιοασφάλειας σε σχέση με τα τεχνολογικά μέσα (φραγμούς) για τον περιορισμό των λοιμογόνων παραγόντων. Πίνακας 4. Σχέση των ομάδων κινδύνου με τα επίπεδα βιοασφάλειας, τις πρακτικές και τον εξοπλισμό. ΟΜΑΔΑ ΚΙΝΔΥΝΟΥ ΕΠΙΠΕΔΟ ΒΙΟΑΣΦΑΛΕΙΑΣ Βασικό - Βιοασφάλεια Επιπέδου 1 Βασικό - Βιοασφάλεια Επιπέδου 2 Περιορισμού - Βιοασφάλεια Επιπέδου 3 Μέγιστου περιορισμού - Βιοασφάλεια Επιπέδου 4 *BSC: Biological Safety Cabinet ΤΥΠΟΣ ΕΡΓΑΣΤΗΡΙΟΥ Βασική εκπαίδευση, έρευνα Υπηρεσίες Πρωτοβάθμιας Φροντίδας Υγείας, διαγνωστικές υπηρεσίες, έρευνα Ειδικές διαγνωστικές υπηρεσίες, έρευνα Μονάδες επικίνδυνων παθογόνων ΕΡΓΑΣΤΗΡΙΑΚΕΣ ΠΡΑΚΤΙΚΕΣ Καλές Μικροβιολογικές Τεχνικές (ΚΜΤ) ΚΜΤ με χρήση προστατευτικής ενδυμασίας, σήμανση βιολογικού κινδύνου Όπως και στο επίπεδο 2. Ειδική ενδυμασία, ελεγχόμενη πρόσβαση, κατευθυνόμενη ροή αέρα Όπως στο επίπεδο 3. Επιπλέον είσοδος μέσω αεροφράκτη, έξοδος με αερολουτήρα, ειδική απόρριψη αποβλήτων ΕΞΟΠΛΙΣΜΟΣ ΑΣΦΑΛΕΙΑΣ Κανένας, εργασία σε ανοιχτό πάγκο Ανοιχτός πάγκος και θάλαμος βιολογικής ασφάλειας (BSC)* αν υπάρχει περίπτωση δημιουργίας αεροσόλ BSC ή/και άλλες κύριες συσκευές για όλες τις δραστηριότητες BSC Class III, ή χώροι θετικής πίεσης σε συνδυασμό με BSC Class II, δύο θυρών αυτόκαυστο κλίβανο (μέσω τοίχου), φιλτραρισμένος αέρας

22 198 Εφαρμοσμένη Κλινική Μικροβιολογία Πίνακας 5. Επίπεδα βιοασφάλειας και φραγμοί (κύριοι και δευτερεύοντες) για τον περιορισμό των λοιμογόνων παραγόντων. Κύριοι και δευτερεύοντες φραγμοί BSL-1 BSL-2 BSL-3 BSL-4 Απομόνωση εργαστηρίου Όχι Όχι Ναι Ναι Σφραγιζόμενος χώρος για απολύμανση Όχι Όχι Ναι Ναι Αερισμός - εισερχόμενος - σύστημα ελεγχόμενου αερισμού - απόρριψη αέρα με HEPA-φίλτρα Όχι Όχι Ναι Ναι Είσοδος με διπλή πόρτα Όχι Όχι Ναι Ναι Αεροφράκτης (Airlock) Όχι Όχι Όχι Ναι Αεροφράκτης με αερολουτήρα Όχι Όχι Όχι Ναι Προθάλαμος Όχι Όχι Ναι - Προθάλαμος με αερολουτήρα Όχι Όχι Ναι/Όχι Όχι Επεξεργασία υγρών λυμάτων Όχι Όχι Ναι/Όχι Ναι Αυτόκαυστος κλίβανος: - στο τμήμα - στον εργαστηριακό χώρο - διπλής θύρας Όχι Όχι Όχι Όχι Όχι Επιθυμητός Επιθυμητός Επιθυμητός Όχι Όχι Ναι Ναι Ναι Επιθυμητός Επιθυμητός Θάλαμος Βιολογικής Ασφάλειας (BSC) Όχι Επιθυμητός Ναι Ναι Ναι Ναι Ναι Ναι Ναι Στη συνέχεια δίνονται σχηματικά παραδείγματα σχεδιασμού εργαστηρίων BSL 3. Παράδειγμα 1 Ξεχωριστό κτίριο ή απομονωμένη ζώνη - BSL 3

23 Περίοδος B, Τόμος 17, Τεύχος 4, Παράδειγμα 2 Παράδειγμα 3 Κατευθυνόμενη ροή αέρα - BSL 3 Το σύστημα κλιματισμού πρέπει να σχεδιάζεται έτσι ώστε να διασφαλίζει ότι ο αέρας από το εργαστήριο δεν θα ανακυκλώνεται σε άλλες περιοχές του κτιρίου.

24 200 Εφαρμοσμένη Κλινική Μικροβιολογία Θάλαμοι βιολογικής ασφάλειας (Biological safety cabinets) Ο σκοπός των θαλάμων βιολογικής ασφάλειας είναι: Προστασία προσωπικού (Class I) Προστασία προϊόντων (Class ΙΙ and ΙΙΙ) Προστασία περιβάλλοντος (Class I, II, III) Η επιλογή του κατάλληλου θαλάμου βιολογικής ασφάλειας, γίνεται με τη βοήθεια του Πίνακα 6. Οι θάλαμοι βιολογικής ασφάλειας κατηγοριοποιούνται ανάλογα με το επίπεδο ασφάλειας που παρέχουν. Επιπλέον, διαχωρίζονται και σε τύπους, ανάλογα με το ποσοστό του ανακυκλούμενου αέρα: Πίνακας 6. Επιλογή θαλάμου βιολογικής σσφάλειας. Επιλογή Θαλάμου Βιολογικής Ασφάλειας Εκτιμώμενος Βιολογικός Κίνδυνος Παρεχόμενη Προστασία Προσωπικό Προϊόν Περιβάλλον Κατηγορία Θαλάμου BSL 1-3 Ναι Όχι Ναι I BSL 1-3 Ναι Ναι Ναι BSL 4 Ναι Ναι Ναι II (A1, A2, B1, B2) III II Κατηγοριοποίηση Θαλάμων Βιολογικής Ασφάλειας

25 Περίοδος B, Τόμος 17, Τεύχος 4, Class I Άνοιγμα εμπρός, είσοδος αέρα Απόρριψη αέρα μέσω HEPA φίλτρου Προσωπική προστασία μόνο Class IΙ Άνοιγμα εμπρός, κατακόρυφη γραμμική ροή Εσωτερικός και απορριπτόμενος αέρας μέσω HEPA φίλτρου Προστασία προσωπικού και υλικών Class IΙI Πλήρως κλειστός θάλαμος 125 Pa αρνητική πίεση Πρόσβαση μέσω γαντιών Προστασία προσωπικού, υλικών και περιβάλλοντος Είσοδος αέρα μέσω HEPA φίλτρων, απόρριψη μέσω διπλών HEPA φίλτρων

26 202 Εφαρμοσμένη Κλινική Μικροβιολογία Summary The contribution of Engineering Facilities towards a safe environment within Health Care Facilities DEMETRIOS MARKOU Gennimatas General Hospital of Athens Applied Clinical Microbiology Transmission of infectious agents represents one of the most important problems encountered within Health Care Facilities. The present paper briefly outlines the significance of modern technology applications in regard to infection control and prevention within this environment. In particular, the basic principles and fundamentals of appropriate space design are analyzed as well as the significance of proper air conditioning system installation in critical areas including Operation Theaters, Central Sterilization, Intensive Care Units and Diagnostic Laboratories. Finally, specific reference is made to Laboratory Biosafety including the analysis of various types of Biological Safety Cabinets and their appropriate use and maintenance. (Key words: biosafety, surgeries, central sterilization, ICU, BSCs). ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 1. NHS Estates, HBN 26 Facilities for surgical procedures Volume 1, 2004, 2. NHS Estates, HBN 13 Sterile Services Department, 2004, 3. ΥΥΚΑ, Προδιαγραφές Ηλεκτρομηχανολογικών Ε- γκαταστάσεων των Κύριων Τμημάτων Νοσοκομείων, Απόφαση εγκρίσεως ΔΥ8/Β/οικ / , 4. World Health Organization, Laboratory Biosafety Manual, Third edition, Geneva, Διεύθυνση Επικοινωνίας: Δημήτριος Μάρκου Τηλ.: d.markou@gna-gennimatas.gr ΡΩ ΤΟ ΥΜΕ - ΑΠΑ Ν ΤΟ ΥΜΕ - ΜΑΘ ΑΙ Ν Ο ΥΜΕ Ερώτηση 1η: Σύμφωνα με τα ευρωπαϊκά δεδομένα συχνότερη νοσοκομειακή λοίμωξη είναι: Α. Ιογενής γαστρεντερίτιδα Β. Πνευμονία Γ. Ουρολοίμωξη Δ. Λοίμωξη οφειλόμενη σε καθετήρα Ερώτηση 2η: Το πλύσιμο των χεριών ενδείκνυται: Α. Όταν τα χέρια είναι εμφανώς λερωμένα Β. Σε επαφή με σωματικά υγρά του ασθενή Γ. Μετά την τουαλέτα Δ. Όλα τα ανωτέρω Ερώτηση 3η: Υπέρ επίκτητης οφθαλμικής τοξοπλάσμωσης συνηγορούν: Α. Η παρουσία IgM αντισωμάτων έναντι του τοξοπλάσματος Β. Η απουσία ουλής στον αμφιβληστροειδή Γ. Η βλάβη του οπτικού νεύρου Δ. Το Α και Β Ερώτηση 4η: Για την αναζήτηση του αιτίου ουρολοίμωξης ασθενών με μόνιμο ουροκαθετήρα καλλιεργούνται: Α. Ούρα που λαμβάνονται με δυνατόν άσηπτη τεχνική και παραμονή κλειστού του κυκλώματος συλλογής ούρων Β. Ούρα από τον ουροσυλλέκτη Γ. Τμήμα του καθετήρα Οι σωστές απαντήσεις βρίσκονται στη σελίδα 219

27 Εφαρμοσμένη Κλινική Μικροβιολογία και Εργαστηριακή Διαγνωστική Περίοδος Β, Τόμος 17, Τεύχος 4, σελ ΥΓΙΕΙΝΗ ΤΩΝ ΧΕΡΙΩΝ Α.Δ. ΑΡΓΥΡΟΠΟΥΛΟΥ, Μ. ΓΚΙΚΑ Βασικό στοιχείο στην αλυσίδα μετάδοσης των νοσοκομειακών λοιμώξεων αποτελούν τα χέρια των επαγγελματιών υγείας. Η υγιεινή των χεριών αποτελεί ιδιαίτερα σημαντικό, απλό και φθηνό μέτρο ε- λέγχου λοιμώξεων. Στην ανασκόπηση που ακολουθεί περιγράφεται ο ρόλος των χεριών στην αλυσίδα μετάδοσης των λοιμώξεων και οι τρόποι εφαρμογής υγιεινής των χεριών. Αναλύονται ιδιαίτερα τα «5 βήματα» (the five moments of hand hygiene) της Παγκόσμιας Οργάνωσης Υγείας, (ΠΟΥ), που αποτελούν τις ενδείξεις εφαρμογής υγιεινής των χεριών, στο πλαίσιο της παγκόσμιας εκστρατείας ασφάλειας των ασθενών. Ως προς τη συμμόρφωση των επαγγελματιών υγείας στο μέτρο, παρουσιάζονται οι τρόποι εκτίμησης, τα αίτια της μη-συμμόρφωσης καθώς και οι παρεμβάσεις για τη βελτίωσή της. (Λέξεις ευρετηρίου: υγιεινή των χεριών, έλεγχος λοιμώξεων, αλκοολούχο διάλυμα, πλύσιμο χεριών, συμμόρφωση, επαγγελματίας υγείας). Εισαγωγή Ο όρος «υγιεινή των χεριών» χρησιμοποιείται για να περιγράψει όλες τις μεθόδους που ε- φαρμόζονται για την απομάκρυνση ή τη θανάτωση των μικροοργανισμών από τα χέρια. Η υ- γιεινή των χεριών αποτελεί ουσιαστικό παράγοντα για την ασφάλεια των ασθενών, την αποτροπή εξάπλωσης της μικροβιακής αντοχής, την προστασία από πολυανθεκτικά παθογόνα και τέλος για την πρόληψη των νοσοκομειακών λοιμώξεων. Η σύλληψη της ιδέας του καθαρισμού των χεριών με αντισηπτικό παράγοντα έγινε στις αρχές του 19ου αιώνα. Το 1825, ο Γάλλος φαρμακοποιός Labarraque αναφέρει σε δημοσίευσή του, ότι ιατροί αλλά και απλοί επισκέπτες ασθενών με μεταδοτικές ασθένειες ωφελούνταν α- πό τον καθαρισμό των χεριών τους με χλωριούχο διάλυμα 1. Η πρώτη απόδειξη ότι ο καθαρισμός Τμήμα Κλινικής Μικροβιολογίας Γ.Ν.Α «Ο Ευαγγελισμός» των μολυσμένων χεριών με αντισηπτικό παράγοντα μπορεί να ελαττώσει τη νοσοκομειακή εξάπλωση μεταδοτικών ασθενειών, ήρθε από τον ιατρό του Γενικού Νοσοκομείου της Βιέννης Ignaz Semmelweis το Ο Semmelweis παρατήρησε ότι στη μαιευτική κλινική όπου ιατροί και φοιτητές (με μολυσμένα χέρια) συμμετείχαν σε τοκετούς αμέσως μετά τις νεκροτομές, υπήρχαν υ- ψηλά ποσοστά επιλόχειας σηψαιμίας και θανάτων σε σύγκριση με τη μαιευτική κλινική όπου τους τοκετούς διενεργούσαν αποκλειστικά οι μαίες. Πριν την ανακάλυψη των μικροβίων, απέδωσε το γεγονός στην ύπαρξη «πτωματικών σωματιδίων» που μεταφέρονταν με τα χέρια από το νεκροτομείο στις επίτοκες. Με προσωπική επίβλεψη, επέβαλε τον καθαρισμό των χεριών των φοιτητών και των ιατρών με χλωριούχο διάλυμα πριν από τη φροντίδα των επιτόκων, με αποτέλεσμα τη θεαματική μείωση του επιλόχειου πυρετού και των θανάτων.