Ποιότητα του ψηφιακού δηµόσιου διαλόγου

Transcript

1 ΕΘΝΙΚΟ ΚΑΙ ΚΑΠΟ ΙΣΤΡΙΑΚΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΘΗΝΩΝ ΤΜΗΜΑ ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑΣ & ΜΕΣΩΝ ΜΑΖΙΚΗΣ ΕΝΗΜΕΡΩΣΗΣ Πρόγραµµα Μεταπτυχιακών Σπουδών στην «Πολιτική Επικοινωνία & Νέες Τεχνολογίες» Ποιότητα του ψηφιακού δηµόσιου διαλόγου Ασηµίνα Γεραρή, Α.Μ Πρόδροµος Θεοδουλίδης, Α.Μ Μαρία Κωστάλα, Α.Μ Μάθηµα: Επικοινωνία και Πολιτική στην Κοινωνία της Πληροφορίας ιδάσκοντες: ρ.. Γκούσκος ρ. Λ. Τσαλίκη Αθήνα, Ιούλιος 2007

2 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Σελ ΕΙΣΑΓΩΓΗ 3 ΜΕΡΟΣ Α 1. ΘΕΩΡΗΤΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ J. Habermas J. Thompson Η έννοια της κοινότητας στην ηλεκτρονική διαδικτύωση Χαρακτηριστικά διαδικτυακής επικοινωνίας Ηλεκτρονική δηµοκρατία ηµόσιος διάλογος / ιαβούλευση - Ποιότητα επικοινωνίας 10 ΜΕΡΟΣ Β 2. ΠΕΡΙΠΤΩΣΕΙΣ ΜΕΛΕΤΗΣ Η περίπτωση των κοµµάτων της Αριστεράς σε Ελλάδα & Κύπρο Η περίπτωση του ΠΑ.ΣΟ.Κ Η περίπτωση της Ε.Ε. ανάλυση του Παράδειγµα εργαλείου eδιαβούλευσης Η περίπτωση της ανίας 23 ΜΕΡΟΣ Γ 3. ΨΗΦΙΑΚΗ ΠΡΟΠΑΓΑΝ Α Θεωρητικό πλαίσιο On line Hate - ιαδικτυακή προπαγάνδα Κατασκευή εθνικών και εθνοτικών ταυτοτήτων στο διαδίκτυο Περιπτώσεις µελέτης Ο ρόλος του κράτους και των ΜΜΕ Είναι ο δηµόσιος διάλογος ευάλωτος στην προπαγάνδα; 39 ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ 41 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 43 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 46 2

3 ΕΙΣΑΓΩΓΗ What the Internet can do is put people in touch with one another around the world and promote the key democratic principle of freedom of speech. What it cannot do is to correct existing social inequalities or improve government/community relations on its own. Evan Hill Ο διάλογος που διεξάγεται στη ψηφιακή δηµόσια σφαίρα είναι ένα πολύ σπουδαίο και ταυτόχρονα πολύπλοκο ζήτηµα, που έχει απασχολήσει αρκετούς µελετητές παγκοσµίως. Είναι αλήθεια πως, όταν µιλούµε για όρους όπως, η δηµοκρατία και η διαβούλευση στο διαδίκτυο οφείλουµε να είµαστε ιδιαιτέρως προσεκτικοί, καθώς από αυτή τη συζήτηση προκύπτουν υποθέσεις φιλοσοφικής σηµασίας, που είναι δύσκολο να ερµηνευθούν και να προσδιοριστούν στο µέγεθος µιας τέτοιας εργασίας. Ωστόσο, η µελέτη αυτή έχει ως κύριο ερευνητικό αντικείµενο την ποιότητα του δηµοσίου διαλόγου που λαµβάνει χώρα στο νέο τεχνολογικό µέσο, δηλαδή την θεωρητική και πρακτική υπογράµµιση εκείνων των ιδιοτήτων που χαρακτηρίζουν µια ορθώς δοµηµένη, υπό όρους επικοινωνίας συζήτηση. Παράλληλα, ιδιαίτερο ενδιαφέρον προκαλεί η ανάδειξη του τρόπου µε τον οποίο ένας διάλογος, µε πολλαπλά κοινωνικά οφέλη εκατέρωθεν και την ακούσια συνδροµή της γραµµατικής του µέσου (διαδίκτυο), ενδέχεται να επισκιαστεί και να µετεξελιχθεί σε χώρο αναπαραγωγής και δηµοσίευσης προπαγανδιστικού και άλλου περιεχοµένου. Η εργασία αποτελείται από τρία µέρη. Στο πρώτο µέρος γίνεται αναφορά στους θεωρητικούς, όπως ο Habermas και ο Thompson σε µια προσπάθεια να προσδιοριστεί η έννοια της φυσικής δηµόσιας σφαίρας. Στη συνέχεια προχωρούµε στη διατύπωση των χαρακτηριστικών της διαδικτυακής επικοινωνίας, του όρου της ηλεκτρονικής δηµοκρατίας, του δηµοσίου διαλόγου, αλλά και της ειδοποιού διαφοράς µεταξύ απλού διαλόγου και διαβούλευσης, συνοψίζοντας εκείνα τα στοιχεία που από µελέτες κατέληξαν να θεωρούνται ποιοτικά χαρακτηριστικά µιας συζήτησης στο ψηφιακό περιβάλλον. 3

4 Στο δεύτερο µέρος πραγµατοποιήθηκε προσπάθεια µελέτης διαφόρων περιπτώσεων προκειµένου να διαπιστωθεί το επίπεδο του διαλόγου που προσφέρεται, σε σχέση µε τα ποιοτικά χαρακτηριστικά που ορίσαµε πιο πριν και οφείλουν να διέπουν ένα διάλογο. Συγκεκριµένα, αναλύθηκε η περίπτωση των κοµµάτων της Αριστεράς σε Ελλάδα και Κύπρο, του ΠΑ.ΣΟ.Κ., της Ε.Ε. και η χρήση ενός ψηφιακού εργαλείου διαβούλευσης από τη ανία. Στο τρίτο µέρος επικεντρώσαµε την προσοχή µας στα φαινόµενα προπαγάνδας και λαϊκισµού, που συχνά φωλιάζουν στα διάφορα forum συζητήσεων των ιστοσελίδων, προµοτάροντας ιδεολογίες και ρεύµατα σκέψης. Αναλύονται περιπτώσεις, όπως καταλήγοντας στη διερεύνηση του ρόλου του Κράτους και των ΜΜΕ, για την αντιµετώπιση τέτοιων φαινοµένων στο διαδίκτυο. Η µελέτη κλείνει µε τα τελικά συµπερασµατικά σχόλια, συνοψίζοντας αποτελέσµατα, σκέψεις και διατυπώνοντας ερωτήµατα που συνεχίζουν να υπάρχουν προς διερεύνηση, λόγω της συνθετότητας και του υψηλού ενδιαφέροντος του θέµατος. ΜΕΡΟΣ Α 1. ΘΕΩΡΗΤΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ 1.1 J. Habermas Αναλύοντας το έργο του Habermas, Ο δοµικός µετασχηµατισµός της δηµόσιας σφαίρας, γίνονται σαφείς οι λόγοι που τον οδήγησαν στην ανάπτυξη του επιχειρήµατος του, περί ανάδυσης ενός είδους δηµόσιας σφαίρας. Με τον όρο δηµόσια σφαίρα ο Habermas θέλησε να αναφερθεί σε µια αστική δηµόσια σφαίρα, που συνίστατο από άτοµα που συγκεντρώνονταν για να συζητήσουν µεταξύ τους τη ρύθµιση της κοινωνίας των πολιτών και τη διαχείριση του κράτους 1. 1 Thompson J, Νεωτερικότητα και Μέσα Επικοινωνίας, Αθήνα: Εκδόσεις Παπαζήση, 1999, σελ

5 Η εµφάνιση της κοινωνίας των πολιτών, η επέκταση του ιδιωτικού, η άνοδος των περιοδικών εκδόσεων και η εµφάνιση των κέντρων κοινωνικής συναναστροφής κατά τα πρώτα χρόνια της σύγχρονης Ευρώπης αποτέλεσαν στοιχεία καθοριστικής σηµασίας για την εµφάνιση της δηµόσιας σφαίρας. Με τον τρόπο αυτό τα µέλη της δηµόσιας τάξης είχαν την ευκαιρία να ενηµερωθούν για τα γεγονότα που τους αφορούσαν, µέσω των εκδόσεων αλλά και χάρις στην αυξανόµενη προσβασιµότητα που αποκτούσε το Κοινοβούλιο. Η κοινή γνώµη συµµετείχε λοιπόν ενεργά και είχε τη δυνατότητα άσκησης κριτικής και σχολιασµού στα θέµατα της κοινότητας. Χαρακτηριστικό παράδειγµα δηµιουργίας της αστικής δηµόσιας σφαίρας αποτελεί σύµφωνα µε τον ίδιο, η Αγγλία. Στη χώρα αυτή, αναπτύχθηκαν γρήγορα οι πιο ευνοϊκές συνθήκες για την εµφάνιση του νέου είδους δηµόσιας σφαίρας, καθώς εξέλειπαν φαινόµενα λογοκρισίας και πολιτικού ελέγχου, όπως είχαν παρατηρηθεί σε άλλες χώρες της Ευρώπης. Το επιχείρηµα, βέβαια, του Habermas βρήκε και πολλούς κατακριτές οι οποίοι στηρίχθηκαν στα µειονεκτήµατά του προκειµένου να αποδείξουν τις ασάφειες ή και τα λάθη που περιείχε. 1.2 J. Thompson Ο Thompson είναι ίσως ο σηµαντικότερος επικριτής του Habermas. Στα έργα του ασκεί την κριτική εστιάζοντας σε 4 βασικά σηµεία 2. Πρώτον, η υποβάθµιση των άλλων µορφών δηµοσίου διαλόγου κατά τον 17 ο, 18 ο και 19 ο αιώνα και η υπερεκτίµηση της αστικής δηµόσιας σφαίρας 3. εύτερον, η έµφαση που δόθηκε στον περιοδικό τύπο του 18 ου αιώνα, παραβλέποντας κάθε έκδοση προηγούµενων περιόδων 4. Τρίτον, το πρόβληµα στο επιχείρηµα περί αστικής δηµόσιας σφαίρας αποτελεί ο περιοριστικός της χαρακτήρας 5. Μπορεί δηλαδή, ο Habermas να είχε 2 Thompson J, Νεωτερικότητα και Μέσα Επικοινωνίας, Αθήνα: Εκδόσεις Παπαζήση, 1999, σελ Οφείλεται πάντως να εκτιµηθεί ότι ο Habermas αναστοχαζόµενος το θέµα, έστω και 30 χρόνια αργότερα αναγνώρισε την παράβλεψη του. 4 Αποτελεί γεγονός ότι οι εκδόσεις αυξήθηκαν αισθητά την εξεταζόµενη περίοδο, αυτό όµως δεν συνεπάγεται ότι οι προηγούµενες εκδοτικές απόπειρες είχαν δευτερεύοντα λόγο. 5 Παρ όλο που ο Habermas είχε θέσει κάποιους περιορισµούς στη συµµετοχή στη δηµόσια σφαίρα, δεν φαίνεται να αναγνωρίζει επαρκώς την έκταση τους, η οποία σύµφωνα µε τον Thompson αλλά και φεµινιστριών σχολιαστών αποτέλεσε καθοριστικό παράγοντα. 5

6 υπόψη του τις γυναίκες όταν αναφερόταν στους περιορισµούς, αλλά φαίνεται να υποτίµησε την δυναµική του ζητήµατος. Κατά συνέπεια, ο Thompson ολοκληρώνει την κριτική του καταλήγοντας στο τέταρτο αντεπιχείρηµα µε το οποίο αντιτίθεται στον τρόπο και λόγο παρακµής της δηµόσιας σφαίρας, που ο Habermas ανέπτυξε. Σύµφωνα µε τον ίδιο, η ανάπτυξη των ΜΜΕ και ο αυξανόµενος παρεµβατικός χαρακτήρας των κρατών οδήγησαν στην καταπάτηση του θεσµικού χώρου της δηµόσιας σφαίρας, οδηγώντας σταδιακά στον θάνατό της. Επιπλέον, ο Thompson αντιπαρέβαλε το επιχείρηµα περί µη ύπαρξης παθητικών καταναλωτών των ΜΜΕ, οι οποίοι και ασπάζονται πλήρως ό,τι τους προσφέρεται 6. Η ανάπτυξη παρεµβατικού χαρακτήρα από τα κράτη και η τροποποίηση του χώρου διεξαγωγής των ορθολογικών συζητήσεων, χάρη στις νέες τεχνικές των ΜΜΕ, αποτέλεσαν για τον Habermas τους παράγοντες που οδήγησαν στην παρακµή της δηµόσιας σφαίρας, όπως ο ίδιος την εννόησε. Σύµφωνα µε τον ίδιο η εξέλιξη των νέων µέσων επικοινωνίας οδήγησε σταδιακά στην παγκοσµιοποίηση της επικοινωνίας και την διαµεσολαβηµένη αλληλόδραση, στοιχεία τα οποία βοήθησαν και στην µετατροπή της δηµόσιας σφαίρας σε ψηφιακή. Σε επίπεδο λοιπόν κοινωνίας, η κοινωνία των πολιτών, που αποτελούσε ένα πεδίο ιδιωτικών οικονοµικών σχέσεων, εγκαθιδρυµένες υπό την αιγίδα της δηµόσιας αρχής, µεταβλήθηκε σε µια ψηφιακή κοινωνία, έτοιµη να επικοινωνήσει αποτελεσµατικά µε τη χρήση του διαδικτύου 1.3 Η έννοια της κοινότητας στην ηλεκτρονική διαδικτύωση Εύκολα γίνεται αντιληπτή και στα πλαίσια της σύγχρονης εποχής η αναγκαιότητα ανάπτυξης των δικτυακών κοινοτήτων, καθώς οι ευρύτερες κοινωνικές, οικονοµικές και πολιτικές εξελίξεις το επιβάλλουν. 6 Ακόµη, εστίασε στο ζήτηµα της «επανα-φεουδοποίησης» της κοινωνίας εξαιτίας της θεαµατικοποίησης, στοιχείο λανθασµένο κατά τον Thompson, αφού τα νέα ΜΜΕ δηµιούργησαν και νέες διαδράσεις. 6

7 Η ιαµαντάκη 7 αναφέρει πως, η δηµόσια σφαίρα χάνει τον αυτό-πρόσωπο, άµεσο χαρακτήρα της και µεσοποιείται, καθώς η δηµόσια συζήτηση και αντιπαράθεση µεταφέρονται από τους φυσικούς δηµόσιους χώρους στη δηµόσια σφαίρα των ΜΜΕ, ενώ ταυτόχρονα παραδειγµατική αλλαγή υφίσταται και η ίδια η φύση των κοινοτήτων στις οποίες ανήκουµε. Σταδιακά, λοιπόν, τα άτοµα του σύγχρονου, πλουραλιστικού αλλά και κορεσµένου κόσµου παύουν να ανήκουν αποκλειστικά, σε µια κλειστή και σε γεωγραφικά όρια περιορισµένη κοινότητα, αλλά δικτυώνονται σε διάφορες µεσοποιηµένες κοινότητες στον παγκόσµιο ιστό, που επιτρέπουν την εξ αποστάσεως συνοµιλία και αλληλόδραση µε άλλους ανθρώπους. Μια απλή περιήγηση στο σηµερινό διαδίκτυο µπορεί να αποκαλύψει ένα ολόκληρο οικοσύστηµα από εικονικές κοινότητες, ψηφιακά έθνη και ανθρώπους έτοιµους να επικοινωνήσουν και να διαβουλευθούν ηλεκτρονικά. Οι κοινότητες µεταβάλλονται και από φυσικές γίνονται περισσότερο πλανητο-τοπικές και ρευστές. Σύµφωνα µε την ιαµαντάκη ένα νόηµα του συχνά περιγραφόµενου ως κορεσµένου και πλουραλιστικού σύγχρονου κόσµου είναι ότι, τα άτοµα δεν ανήκουν πια σε µια ολιστική, στεγανή και συνήθως γεωγραφική κοινότητα, η οποία ικανοποιεί όλες τις ανάγκες τους, αλλά σε πολλές, διαφορετικές, ρευστές, συνήθως µεσοποιηµένες κοινότητες, που συχνά υπάρχουν εξ αποστάσεως και επιτρέπουν στα άτοµα να συνοµιλούν µε άλλους που είναι απόντες στο χώρο, αλλά παρόντες σε νέες συνθήκες µη γεωγραφικής, επικοινωνιακής συµπαρουσίας 8. Με τον σχηµατισµό των ψηφιακών κοινοτήτων ο χώρος και ο χρόνος αποκτούν πλέον νέους παραλληλισµούς. Ο χώρος δεν ορίζεται µε όρους µόνο τοπικούς, δηλαδή ως µια περιέχουσα τρισδιάστατη χωρητικότητα, αλλά ως δίκτυο αλληλόδρασης, ως µια σχεσιακή κατάσταση που θεσπίζεται εντός του διαδικτύου από αποµακρυσµένους άλλους 9. Παρ όλα αυτά βέβαια δεν είναι δυνατόν να αποφευχθούν οι τοπολογικές µεταφορές αποδεικνύοντας και συντηρώντας µε τον τρόπο αυτό, την ιστορική διαδροµή των φυσικών κοινοτήτων σε ψηφιακές. 7 Παναγιωτοπούλου Ρ, Ψηφιακή πρόκληση: Μ.Μ.Ε και δηµοκρατία, Αθήνα: Τυπωθήτω, 2003,σελ ιαµαντάκη Κ, Κοινότητες του διαδικτύου. Μια ηλεκτρονική δηµόσια σφαίρα, επιµ. Παναγιωτοπούλου Ρόη, Αθήνα: Τυπωθήτω, 2003, σελ

8 1.4 Χαρακτηριστικά διαδικτυακής επικοινωνίας Το νέο είδος κοινωνικής επαφής το οποίο πραγµατοποιείται µέσω των δικτυακών κοινοτήτων εµπεριέχει και ορισµένα χαρακτηριστικά, που το διαφοροποιούν από την επικοινωνία στα πλαίσια των φυσικών κοινοτήτων και τα οποία απορρέουν από τη γραµµατική και ρητορική του µέσου. Τα στοιχεία µάλιστα αυτά, µπορεί να συνεισφέρουν ή και να αποτελούν τροχοπέδη στην ουσιαστική άσκηση του ψηφιακού δηµόσιου διαλόγου. Το πρώτο µορφολογικής τάξεως χαρακτηριστικό της διαδικτυακής επικοινωνίας είναι η κειµενικότητα της. Σύµφωνα µάλιστα µε τον Ong 10 η µετάβαση από την προφορική στην γραπτή επικοινωνία σηµαίνει µιαν άλλη οργάνωση της σκέψης και µιαν άλλη σχέση των υποκειµένων µε το χρόνο, το χώρο και την όραση. Ένα άλλο χαρακτηριστικό είναι η διαδραστικότητα, η οποία καθιστά τα συµµετέχοντα σε διάλογο µέλη πλησίον και προσφέρει την αίσθηση του συνανήκειν. Τα όρια µπορεί να µην είναι φυσικά τίθενται όµως, µε έναν συµβολικό, κανονιστικό τρόπο. Από την άλλη η προσωρινότητα και η δυνητικότητα συνεπάγονται την ανυπαρξία ταυτοχρονίας, ενώ τέλος υφίσταται και η αφαιρετικότητα και η ανωνυµία των συµµετεχόντων. Η από υπολογιστή διαµεσολαβηµένη επικοινωνία, επιτρέπει µια τέτοιου είδους αφαίρεση του συµµετέχοντα από το σώµα του, από τον χώρο και τελικά από ολόκληρη την κοινωνία. 1.5 Ηλεκτρονική δηµοκρατία Η άµεση αποδοχή του ψηφιακού κόσµου και η συνεχής εξάπλωση των δικτυακών κοινοτήτων οδήγησε σταδιακά στην ανάπτυξη µιας νέας µορφής δηµοκρατίας, της ηλεκτρονικής. Καθοριστικό ρόλο στην ανάπτυξη της ηλεκτρονικής δηµοκρατίας έφερε και ο νέος τρόπος διακυβέρνησης, κατά βάση ψηφιακός. Με τον όρο διαδικτυωµένη διακυβέρνηση εννοούµε 11 : την κυβέρνηση που συνδυάζει την νέα τεχνολογία µε συστήµατα εσωτερικής κληρονοµιάς και µε την σειρά της συνδέει τις κυβερνητικές πληροφοριακές υποδοµές προς τα έξω, µε οτιδήποτε ψηφιακό και µε 9 εµερτζής Ν, Πολιτική Επικοινωνία, ιακινδύνευση, ηµοσιότητα, ιαδίκτυο, Αθήνα: Εκδόσεις Παπαζήση, 2002, σελ Όπ. π., σελ Βλ. 8

9 οποιονδήποτε άλλο ή κάθε θεσµό της κοινωνίας ή άλλες κυβερνήσεις και άλλα κράτη του κόσµου. Στα πλεονεκτήµατα ανάπτυξης της ηλεκτρονικής διακυβέρνησης περιλαµβάνονται: α) η µείωση της γραφειοκρατίας, β) η µείωση του χρόνου εξυπηρέτησης πολιτών, γ) η µείωση του κόστους παροχής κρατικών υπηρεσιών κατά 50%, δ) η µείωση του κόστους επικοινωνίας και ε) ο έλεγχος και επανίδρυση του δηµόσιου τοµέα 12. Για την ανάπτυξη και εφαρµογή της ηλεκτρονικής δηµοκρατίας απαιτείται η εφαρµογή ορισµένων χαρακτηριστικών στοιχείων, που δεν συναντώνται στον σύγχρονο τρόπο δηµοκρατικής διακυβέρνησης. Οι ηλεκτρονικές ψηφοφορίες, οι καταµετρήσεις της κοινής γνώµης, η ενηµέρωση των πολιτών για τα κοινωνικά δρώµενα και η συµµετοχή στη διαδικασία λήψης αποφάσεων, είναι οι στυλοβάτες για την οµαλή εξέλιξε της ηλεκτρονικής δηµοκρατίας. Καθοριστικής σηµασίας στη διαδικασία αυτή είναι και η ανάπτυξη του ψηφιακού δηµόσιου διαλόγου, διότι χωρίς τη συµµετοχή των πολιτών στον ψηφιακό διάλογο κάθε µορφή ηλεκτρονικής δηµοκρατίας χάνει το νόηµα της. Πολλοί είναι πάντως οι αναλυτές που προσβλέπουν θετικά στην ανάπτυξη της ηλεκτρονικής δηµοκρατίας και την δράση του δηµόσιου ψηφιακού διαλόγου. Ο Shuler για παράδειγµα θεωρεί, πως η χρήση της νέας τεχνολογίας συµβάλλει σοβαρά στην αναβάθµιση της συµµετοχής των πολιτών και στην από µέρους τους κατανόηση και έλεγχο της ηµερήσιας διάταξης. Ενώ, ο Frederick θεωρεί ότι οι δικτυακές επικοινωνίες ενδέχεται να διευκολύνουν την καθιέρωση µιας Χάρτας Επικοινωνιακής Αλληλεξάρτησης 13. Ωστόσο, οφείλεται να γίνει αναφορά και στα εµπόδια που αντιµετωπίζει η διαβουλευτική, ψηφιακή δηµοκρατία στην σύγχρονη εποχή. Η ελλιπής τεχνολογική υποδοµή του κράτους και το αυξηµένο κόστος αγοράς του τεχνικού εξοπλισµού από τους πολίτες, αποτελούν δύο σηµαντικούς ανασταλτικούς παράγοντες, που ωθούν την διεύρυνση του ψηφιακού χάσµατος και τον µειωµένο αριθµό χρηστών του 12 Βλ εµερτζής Ν, Πολιτική Επικοινωνία, ιακινδύνευση, ηµοσιότητα, ιαδίκτυο, Αθήνα: Εκδόσεις Παπαζήση,2002, σελ

10 διαδικτύου. Σε συνδυασµό µε τα παραπάνω, η έλλειψη της παραδοσιακής αγοράς και συζήτησης, η ασφάλεια, η ταχύτητα, η αυθεντικότητα και η επιτήρηση, εµποδίζουν την αποτελεσµατική εφαρµογή της ηλεκτρονικής δηµοκρατίας. Αξιόλογα είναι και τα προβλήµατα των δηµοκρατικών κοινωνιών γενικότερα, όπου κατά τον Douglas Holmes η δηµοκρατία συνεχίζει να ολισθαίνει, εφόσον χαρακτηρίζεται από την ανάδυση ακραίων πολιτικών φορέων, χαµηλή συµµετοχή στην εκλογική διαδικασία, προπαγανδιστικές προεκλογικές εκστρατείες, διαφθορά, πελατειακό σύστηµα, οικονοµικά και ερωτικά σκάνδαλα και τελικά µια απόλυτα δικαιολογηµένη απογοήτευση του κοινού και ιδιαίτερα των νέων, για την πολιτική και τον δηµόσιο βίο 14. Μια πιθανή λύση για τον Fountain είναι η τοποθέτηση των Νέων Τεχνολογιών και του διαδικτύου στην πρώτη γραµµή, προκειµένου να επανακτηθεί διαδραστική επικοινωνία µε τους πολίτες 15. Πέρα βέβαια από τα παραπάνω τεχνικής φύσεως ζητήµατα υπάρχουν και άλλες ανησυχίες και προβληµατισµοί. Με άλλα λόγια, ενώ υπάρχει συναίνεση στον κεντρικό στόχο απόκτησης πρόσβασης στο διαδίκτυο, υπάρχει ασάφεια αναφορικά µε το ποια ακριβώς e-δηµοκρατία, µπορεί και πρέπει να πραγµατωθεί ηµόσιος διάλογος / ιαβούλευση - Ποιότητα επικοινωνίας Όπως σηµειώσαµε πιο πριν, ο δηµόσιος διάλογος αποτελεί αποφασιστικό παράγοντα εξέλιξης της ηλεκτρονικής δηµοκρατίας. Οι Coleman και Gotze στο έργο τους, Bowling Together: ηµόσια ηλεκτρονική συµµετοχή στη διαβούλευση για την διαµόρφωση πολιτικών, αναφέρουν: «Στο παρελθόν, οι πολίτες µπορούσαν να ελπίζουν στην καλύτερη περίπτωση να εισακουσθούν και στην χειρότερη να αγνοηθούν µε εξαίρεση ίσως, τη διάρκεια των εκλογών. εν οραµατιζόµαστε µια ηµι-ουτοπική κατάσταση, όπου οι πολίτες συνεχώς συµµετέχουν στη διαδικασία λήψης αποφάσεων, όπως απαιτείται από την άµεση δηµοκρατία, αλλά 14 Douglas H, egov: ebusiness Strategies for e-government. London: Nicholas Brealey Publishing. 15 Fountain J, Building the virtual state, Washington: Brooking Institution Press. 16 Λιότζης Ε, Η Ηλεκτρονική διαβούλευση στην ηλεκτρονική διακυβέρνηση. Μια συγκριτική ανάλυση για την κοινωνία των πολιτών, Τµήµα Επικοινωνίας & ΜΜΕ, Πανεπιστήµιο Αθηνών (Αδηµοσίευτη εργασία), σελ

11 οραµατιζόµαστε πολίτες που έχουν µάθει να χρησιµοποιούν τους δηµοκρατικούς τους µύες οι οποίοι έχουν ατροφήσει µετά από µακρά διάρκεια αποκλεισµού, από οποιαδήποτε διαβούλευση». Για να συµµετάσχουν οι πολίτες στο διάλογο περί πολιτικών, ως πληροφοριοδότες των εκλεγµένων τους νοµοθετών, πρέπει να συµµετάσχουν ως πληροφορηµένοι πληροφοριοδότες. Η διαβουλευτική δηµοκρατία απαιτεί άφθονη προσφορά υψηλής στάθµης, ισορροπηµένων και µεταβαλλόµενων πηγών πληροφόρησης, έτσι ώστε οι πολίτες να µην εισέρχονται στο διάλογο µόνο µε τις δικές τους εµπειρίες ή τις εµπειρίες εκείνων µε τους οποίους συµφωνούν 17. Στο σηµείο αυτό, κρίνεται απαραίτητος ο διαχωρισµός των εννοιών δηµόσιος διάλογος και διαβούλευση. Θα µπορούσε να αντικατασταθεί η έννοια της διαβούλευσης από µια πιο ευρεία, όπως αυτή των ανταλλαγών διαφόρων απόψεων, κάτι που πραγµατοποιείται στην περίπτωση του διαλόγου. Πιο συγκεκριµένα, η διαβούλευση συνήθως χαρακτηρίζεται από µια τάση να καταλήξει σε κάποιο πόρισµα απόφαση η όλη συζήτηση, µε την υποστήριξη του φορέα υλοποίησής της, σε αντίθεση µε τον δηµόσιο διάλογο, που σκοπός του είναι ο ίδιος ο διάλογος και τα ευεργετικά του αποτελέσµατα. Ως αποτέλεσµα µιας ανάλογης αντιµετώπισης του δηµόσιου διαλόγου και των µορφών διαβούλευσης η συµµετοχή των πολιτών στις ψηφιακές διαδικασίες µπορεί να οδηγήσει, σύµφωνα και µε την ιαµαντάκη στην παραγωγή διαφόρων µορφών κεφαλαίου. Σύµφωνα µε τους Coleman και Gotze, τέτοιες µέθοδοι δηµόσιας συµµετοχής µπορούν να χαρακτηρισθούν ως διαβουλευτικές, εφόσον ενθαρρύνουν τους πολίτες να εξετάζουν προσεκτικά, να συζητούν και να αξιολογούν διαφορετικές αξίες και εναλλακτικές πολιτικές. Αυτές οι µέθοδοι δηλαδή, ενθαρρύνουν τη δηµιουργία επιλογών αντί απλώς να τις επιβεβαιώνουν. Η δηµόσια διαβούλευση οπότε χαρακτηρίζεται από: 1. Πρόσβαση σε ισορροπηµένη πληροφόρηση 2. Ανοικτή agenda θεµάτων 3. Χρόνος για προσεκτική µελέτη θεµάτων 17 Βλ. 11

12 4. Ελευθερία από χειραγώγηση ή καταπίεση 5. Πλαίσιο συζήτησης βασισµένο σε κανόνες 6. Συµµετοχή από επαρκώς αντιπροσωπευτικό δείγµα πολιτών 7. Ευρύ πεδίο για ελεύθερη αλληλεπίδραση µεταξύ συµµετεχόντων 8. Αναγνώριση των διαφορών µεταξύ συµµετεχόντων αλλά απόρριψη προκαταλήψεων 9. ια-συνδεδεµένους πολίτες 18 Όταν λοιπόν, ένας δηµόσιος διάλογος διακατέχεται από τις παραπάνω ιδιότητες χαρακτηρίζεται ποιοτικός. Η ποιότητα ή µη της επικοινωνίας στα πλαίσια αυτά είναι φυσικά δύσκολο να αποδειχθεί γι αυτό και το ευρύτερο επιστηµονικό πεδίο αρκείται στην διατύπωση γενικών χαρακτηριστικών γνωρισµάτων σε µια προσπάθεια τοποθέτησης ιδεολογικών έστω ορίων, στον τρόπο διεξαγωγής του δηµόσιου διαλόγου. Οι περισσότεροι συµφωνούν ότι µια επιτυχής διαβούλευση πρέπει να έχει τα ακόλουθα χαρακτηριστικά γνωρίσµατα: 1. Ρεαλιστικές προσδοκίες αναφορικά µε την έκταση της επιρροής 2. Αντιπροσωπευτική διαδικασία που συµπεριλαµβάνει όλους και φέρνει τους βασικούς κοινωνικούς εταίρους και το κοινό σε επαφή 3. Ενηµερωµένη, ουσιαστική και συνειδητή (conscientious) συζήτηση, µε το ενδιαφέρον πάντα στραµµένο προς την εύρεση της κοινής βάσης, εάν δεν επιτευχθεί η συναίνεση 4. Ουδέτερο, επαγγελµατικό προσωπικό που βοηθά στις εργασίες των συµµετεχόντων µέσω µιας δίκαιης ηµερήσιας διάταξης. Επίσης, αναµένεται κατά τη διάρκειά της διαδικασίας διαβούλευσης: 5. Να κερδίσουν ευρεία δηµόσια υποστήριξη για το τελικό χαρακτήρα τους και 6. Να αποδειχθούν βιώσιµες κατά τη διάρκεια του χρόνου. Συνολικά πάντως, αυτοί οι στόχοι δεν επιτυγχάνονται εύκολα, αλλά οι επαγγελµατίες διοργανωτές των δηµοσίων συζητήσεων έχουν αναπτύξει πολλές στρατηγικές για να διαχειρίζονται τα περισσότερα εµπόδια της δηµόσιας διαβούλευσης Βλ. 12

13 ΜΕΡΟΣ Β 2. ΠΕΡΙΠΤΩΣΕΙΣ ΜΕΛΕΤΗΣ 2.1 Η περίπτωση των κοµµάτων της αριστεράς σε Ελλάδα & Κύπρο Σήµερα, µέσα σε ένα παγκόσµιο πολιτικό σύστηµα, που κατακλύζεται από φιλελεύθερα και καπιταλιστικά καθεστώτα, κόµµατα και κινήµατα πολιτών που εκφράζουν ακραίες φωνές καθώς και τα αριστερά κόµµατα, βρίσκονται λόγω και της ίδιας τους ιδιοσυγκρασίας έξω από την ατζέντα των µέσων ενηµέρωσης. Αξίζει, λοιπόν να δούµε πως και µε τι ένταση κόµµατα όπως το ΚΚΕ, ο ΣΥΝ και το ΑΚΕΛ (Κύπρος) χρησιµοποιούν το διαδίκτυο και τις υπηρεσίες του, για να εξαπολύσουν την δική τους αντεπίθεσή εξάγοντας πολύ χρήσιµα συµπεράσµατα (βλέπε Παράρτηµα εργασίας, πίνακας 1, σελ. 46). Η ιστοσελίδα του Συνασπισµού κρίνεται λειτουργική σε εσωτερικό επίπεδο εφόσον πληροφορεί και παροτρύνει το κοινό για συµµετοχή στο κόµµα και τις δράσεις του και σε εξωτερικό, καθώς εµφανίζεται ως µέρος ενός ευρύτερου δικτύου διασυνδέοντας πολίτες από όλο τον κόσµο σε µια παγκόσµια (ή τουλάχιστον ευρωπαϊκή) δηµόσια αντιπαράθεση (debate). 1 Συµµεριζόµενοι τον προβληµατισµό του Λιότζη 2 και εκφράζοντας και τον δικό µας, ως προς τι πρέπει να συγκρίνουµε τις ηλεκτρονικές διαβουλεύσεις και µε βάση ποια χαρακτηριστικά, προκειµένου να αποφανθούµε αν συντελείται ή όχι ποιοτικός διάλογος, ορίσαµε ως καθοδηγητή µας τους παράγοντες εκείνους που αναφέρθηκαν σε προηγούµενο κεφάλαιο και χαρακτηρίζουν υπό όρους επικοινωνίας έναν ποιοτικό 19 Λιότζης Ε, Η Ηλεκτρονική διαβούλευση στην ηλεκτρονική διακυβέρνηση. Μια συγκριτική ανάλυση για την κοινωνία των πολιτών, Τµήµα Επικοινωνίας & ΜΜΕ, Πανεπιστήµιο Αθηνών (Αδηµοσίευτη εργασία), σελ A. Bozinis, E. Evaghorou, D. Folinas, M. Petridis, Electronic Democracy: The presence of political parties and parliament representatives in Internet. The case of leftist parties in Greece and Cyprus, σελ Λιότζης Ε, Η Ηλεκτρονική διαβούλευση στην ηλεκτρονική διακυβέρνηση. Μια συγκριτική ανάλυση για την κοινωνία πολιτών, «Η σύγκριση ως µεθοδολογικό εργαλείο δεν είναι κάτι το αυτονόητο», Τµήµα Επικοινωνίας & ΜΜΕ Πανεπιστήµιο Αθηνών (Αδηµοσίευτη εργασία), σελ

14 διάλογο 3. Κατ αυτόν τον τρόπο εστιάσαµε στην ιστοσελίδα του ΣΥΝ ( που παρουσιάζει ερευνητικό ενδιαφέρον λόγω της ψηφιακής συζήτησης που λαµβάνει χώρα.. Για την έναρξη της ανοιχτής συζήτησης που κήρυξε ο ΣΥΝ, µε θέµα τη δηµόσια παιδεία δηµιούργησε ένα ιστολόγιο (Blog / syn-16.blogspot.com), όπου καθένας µπορεί ακόµη και σήµερα να τοποθετείται. Εκεί παρατηρήσαµε προτάσεις, τροπολογίες και τοποθετήσεις πρωτοκλασάτων στελεχών του κόµµατος, καθώς και συνεντεύξεις τύπου του ΣΥ.ΡΙ.ΖΑ. Πιο συγκεκριµένα, στο ιστολόγιο διατίθενται: α) Οδηγίες για την εισαγωγή σχολίου και τον τρόπο εγγραφής στην υπηρεσία (καταγράφηκαν 5 σχόλια), β) το αντίνοµοσχέδιο του ΣΥΝ για τη λειτουργία των ΑΕΙ-ΑΤΕΙ (µε 14 σχόλια), γ) η πρόταση του ΣΥΝ (διατυπώθηκαν 55 απόψεις) 4. Αξίζει να σηµειωθεί, ότι από το εσωτερικό του ιστολογίου κανείς µπορεί να δια-συνδεθεί µε τις ιστοσελίδες της Νεολαίας του κόµµατος και του ΣΥ.ΡΙ.ΖΑ. Γενικότερα, θα υπογραµµίζαµε τη χρήση απλής και κατανοητής γλώσσας, ενώ η εξειδικευµένη γνώση έγινε ορατή µόνο σε ελάχιστες περιπτώσεις. Οι εµπλεκόµενοι δεν είναι µόνο οπαδοί ή φίλοι του ΣΥΝ (αυτό φαίνεται ξεκάθαρα από το ποσοστό αρνητικών σχολίων, για τις προτεινόµενες πολιτικές του κόµµατος επί του θέµατοςεκπαίδευση και δυσµενής χαρακτηρισµούς του τύπου «όλοι γιατροί και δικηγόροι θα 3 Ποιοτικά χαρακτηριστικά ενός διαλόγου: α)πρόσβαση σε ισορροπηµένη πληροφόρηση, β)ανοικτή agenda θεµάτων, γ)κανονιστικό πλαίσιο συζήτησης, δ)συµµετοχή επαρκώς αντιπροσωπευτικού δείγµατος, ε)αναγνώριση διαφορών µεταξύ συµµετεχόντων, βλέπε Μέρος Α, ηµόσιος ιάλογος / ιαβούλευση - Ποιότητα επικοινωνίας, σελ Αναλυτικότερα: α) σηµειώθηκαν 5 σχόλια, που επισηµαίνουν κάποια προβληµατική στην όλη διαδικασία εισόδου, β) η δηµοσίευση του αντί-νοµοσχεδίου έγινε 5 Μαρτίου 2007, ενώ τα σχόλια των πολιτών εκτείνονται χρονικά από 6 Μαρτίου έως 9 Μαΐου, από τα 14 σχόλια, 5 θεωρούνται αρνητικά για το θέµα, 2 ουδέτερα, µόνο 1 υπέρ, ενώ µεταξύ των συµµετεχόντων υπήρξαν 5 ανταλλαγές απόψεων και 1 για τη λειτουργία του ιστολογίου και την ελευθερία στη παράθεση θεµατολογίας τα δύο τελευταία θεωρούνται καίρια στοιχεία ποιοτικού διαλόγου υπό όρους επικοινωνίας, γ) για την πρόταση του ΣΥΝ από τα 55 σχόλια, καταγράφηκαν 3 υπέρ, 27 κατά, 8 ουδέτερα, 3 για αδυναµία χρήσης του ιστολογίου (συνήθως από εξωτερικό), 5 µεταξύ των συµµετεχόντων, 3 υπέρ του διάλόγου, 3 του προέδρου Α. Αλαβάνου (28 Φεβρουαρίου, 8 Μαρτίου και 11 Μαΐου 2007 ) και 3 απαντήσεις σε αυτά, βλ. 14

15 γίνουµε;», «ισοπέδωση, καµία αξιοκρατία;», «πρόταση κενή» 5 κ.α.), εκφράζονται θετικά συναισθήµατα για τη πρωτοβουλία και διενέργεια διαλόγου για ένα τόσο επίµαχο ζήτηµα, άλλα και για τη λειτουργία του ιστολογίου. Επιπρόσθετα, πλην µοναδικών εξαιρέσεων δεν υπήρχε τεκµηριωµένη εξήγηση µιας θέσης µε παραποµπή σε κάποια νοµοθετική πράξη ή διάταξη, περισσότερο διαφαίνεται ένας ελεύθερος διάλογος, ο οποίος βέβαια συν-διαµορφώνεται και από τις ιδιαιτερότητες των εγγεγραµµένων (όπως, δηµογραφικά χαρακτηριστικά, εκπαιδευτικό υπόβαθρο κ.α.). Αντίθετα οι ιστοσελίδες των ΚΚΕ και ΑΚΕΛ δεν διακρίνεται να εναρµονίζονται µε κάποια ενιαία και συντονισµένη ψηφιακή στρατηγική, αντίθετα συµπεριφέρονται καθαρά πληροφοριακά και ενηµερωτικά (συνεντεύξεις, τοποθετήσεις για την εγχώρια και εξωτερική πολιτική, το ΝΑΤΟ, την Παλαιστίνη κ.α..). εν προσδοκούν να προκαλέσουν επικοινωνιακό «θόρυβο» ή να συνοµιλήσουν µε τον πολίτη, εν τέλει να επωφεληθούν µέσω της ανατροφοδότησης πληροφοριών, παραβλέποντας καταληκτικά τις προοπτικές του µέσου για την επίτευξη µιας ανοιχτής, δηµόσιας σφαίρας κατά το παράδειγµα της αρχαίας ελληνικής αγοράς. Συνοψίζοντας, ως κύρια σηµεία γύρω από την εκµετάλλευση του διαδικτύου από τα αριστερά κόµµατα, θεωρούνται: α) η χρήση του γίνεται και από τα τρία κόµµατα, ως εργαλείο διαδραστικής επικοινωνίας, β) δεν λειτουργεί κανένα forum συζητήσεων, µε εξαίρεση τον ΣΥΝ, που έστω και προσφάτως ενέταξε τον ηλεκτρονικό δηµόσιο διάλογο µε αφορµή την εκπαιδευτική µεταρρύθµιση (αναθεώρηση άρθρου 16 ) γ) δεν υπάρχουν ηλεκτρονικές ψηφοφορίες (e-polling). Είναι λοιπόν, εµφανής η απουσία δύο εκ των πιο ουσιαστικών πρακτικών της 5 Λιότζης Ε, Η Ηλεκτρονική διαβούλευση στην ηλεκτρονική διακυβέρνηση. Μια συγκριτική ανάλυση για την κοινωνία πολιτών, «Το επιθετικό µάλιστα ύφος του λόγου που επικρατεί σε αρκετές περιπτώσεις στην online συζήτηση έχει αναφερθεί ως το πλέον σηµαντικό εµπόδιο για την διαβούλευση και τον ανοιχτό διάλογο που είναι απαραίτητα για µια αποτελεσµατική δηµόσια σφαίρα. Αρκετοί θεωρούν πως η επικράτηση του επιθετικού λόγου (predominance of aggressive and inflammatory rhetoric) µπορεί να καταστρέψει τις προσπάθειες για δηµόσια και ανοιχτή διαβούλευση, ενώ άλλοι έχουν υποστηρίξει ότι αυτό είναι φυσικό, ακόµα και καθαρτικό», Τµήµα Επικοινωνίας & ΜΜΕ Πανεπιστήµιο Αθηνών (Αδηµοσίευτη εργασία), σελ

16 ηλεκτρονικής διαβούλευσης (e-deliberation) 6. Όσον αφορά τώρα στον παραπάνω διάλογο εντοπίζεται κανονιστικό πλαίσιο, αναγνωρίζεται η διαφορετικότητα, συνίσταται αλληλεπίδραση µεταξύ των εµπλεκοµένων και ισορροπηµένη πληροφόρηση, δεν χειραγωγούνται απόψεις και ιδέες, χωρίς ωστόσο ανοικτή ατζέντα. 2.2 Η περίπτωση του ΠΑ.ΣΟ.Κ. Η µελέτη στην οποία θα αναφερθούµε αναλύει την ψηφιακή στρατηγική του ΠΑ.ΣΟ.Κ., στην οποία εµείς αναζητήσαµε τη χρήση του δηµοσίου διαλόγου και τις προσδοκίες των υπευθύνων που πηγάζουν από αυτόν 7. Η σύγχρονη εποχή της πολιτικής επικοινωνίας είναι στενά συνυφασµένη κυρίως µε την ανάπτυξη του πολιτικού µάρκετινγκ και των νέων τεχνολογιών στις επικοινωνίες. Η ανάπτυξη του διαδικτύου κατά τη διάρκεια εκτενών αλλαγών στη δοµή των πολιτικών κοµµάτων, αυξάνει τις πιθανότητες κινητοποίησης των πολιτών (π.χ. δηµιουργίας δικτύου φίλων και υποστηρικτών, δηµοψηφίσµατα, οµάδες συζητήσεων κ.α.) και της συµµετοχής στην πολιτική διαδικασία. Το Πανελλήνιο Σοσιαλιστικό Κίνηµα της χώρας µας, έχει συστήσει ένα ολόκληρο µηχανισµό δράσης (Τοµέας Πληροφορικής & Νέων Τεχνολογιών) για να εκµεταλλευτεί στο έπακρον τις δυνατότητες πρόσβασης µέσω του διαδικτύου σε διάφορα είδη ακροατηρίου όπως, πολιτικοί, µέλη, οπαδοί, φίλοι, δηµοσιογράφοι, διαµορφωτές γνώµης, κοινωνικές οργανώσεις, ενώσεις πολιτών κ.α., εγκαινιάζοντας ένα δηµόσιο διάλογο ( Προτεραιότητες αυτού του εγχειρήµατος για ένα πολιτικό φορέα και κοµµατικό µηχανισµό είναι η 6 Πρακτικές e-deliberation: α) online consultation, β) deliberative polling, γ) facilitaion, δ) interactive elearning, ε) civic dialogue, στ)group decision making, σηµειώσεις µαθήµατος «Επικοινωνία & Πολιτική στην ΚτΠ», ΠΜΣ στην Επικοινωνία & τα ΜΜΕ, 25/5/2007,. Γκούσκος. 7 Η µελέτη του Σ. ηµητριάδη και της Μ. Ζισούλη, Designing an online strategy for political marketing: The case of PASOK, πραγµατοποιήθηκε µε την ηλεκτρονική αποστολή ερωτηµατολογίου στους επισκέπτες της ιστοσελίδας. Η έρευνα έγινε τον Ιούνιο του 2003 µε συνολικό αριθµό ερωτηµατολογίων 2000, από τα οποία απαντήθηκαν τα 384, ενώ το ερωτηµατολόγιο διατείθονταν και στην ιστοσελίδα ψηφιακού διαλόγου Τα ερωτήµατα σχετίζονταν µε την επισκεψιµότητα και τη συχνότητά της σε πολιτικές ιστοσελίδες, τους λόγους επίσκεψης, καθώς επιχειρούσε και να συλλέξει στοιχεία για την σχέση τους µε τα παραδοσιακά µέσα, τα χαρακτηριστικά της ιστοσελίδας, τα δηµογραφικά τους χαρακτηριστικά κ.α.. 16

17 πληροφόρηση σε πρώτο χρόνο (από την ίδια την πηγή και χωρίς την µεσολάβηση κανενός καναλιού επικοινωνίας), η άµεση ανταλλαγή απόψεων (feedback), η πειθώ, η εδραίωση πολιτικής συνείδησης 8 και εν τέλει η επίτευξη υψηλού βαθµού συνδεσιµότητας µε τις διάφορες κοινωνικές οµάδες και τάξεις, ως δεξαµενή ψήφων. Για τα γενικότερα αποτελέσµατα σας παραπέµπουµε στην ίδια την έρευνα 9, όσον αφορά στο θέµα µας παραθέτουµε τα εξής: 49,9% βρίσκει την πληροφορία αξιόπιστη 55,2% νοιώθει ευχάριστα από την ικανότητα απευθείας µε το κόµµα 50,7% πιστεύει στις αυξηµένες δυνατότητες επικοινωνίας του διαδικτύου 10 Οι υπεύθυνοι του ΠΑ.ΣΟ.Κ. αντιλαµβανόµενοι τη σπουδαιότητα του µέσου και ύστερα από την έντονη καθοδήγηση του ίδιου του προέδρου, ως «οπαδού» των Τεχνολογιών Πληροφορικής και Επικοινωνιών (ΤΠΕ), εισέρχονται τα τελευταία χρόνια δυναµικά στο ψηφιακό περιβάλλον. Ερωτηµατολόγια, δηµοσκοπήσεις, οµάδες συζητήσεων, δηµοψηφίσµατα κ.α. γύρω από ιδεολογικά, πολιτικά και άλλα θέµατα, ενηµέρωση για δηµοσιογράφους (press room), οπτικοακουστικό υλικό (web casting) καθηµερινά τρέχουν στην επίσηµη ιστοσελίδα του κόµµατος, όσο και σε αυτή που αφορά την νεολαία του κινήµατος ( Η ιστοσελίδα του κόµµατος προσελκύει διαφορετικούς επισκέπτες µηνιαίως, ενώ το 20% αυτών προέρχεται από χώρες του εξωτερικού. Τα κείµενα που παραθέτονται στις οµάδες συζήτησης είναι περίπου 350 κάθε µήνα, ενώ ο αριθµός των ερωτήσεων µέσω ηλεκτρονικού ταχυδροµείου φθάνει τα 250 το µήνα Βλ. 9 Μ. Ζισούλη, Σ. ηµητριάδης, Designing an online strategy for political marketing: The case of PASOK, παρουσιάστηκε στο συνέδριο «Πολιτικό Μάρκετινγκ & ηµοκρατία» το 2005, στην Καστοριά. 10 Οι πολίτες που επισκέπτονται πολιτικές ιστοσελίδες είναι πολιτικά οριοθετηµένοι και απαιτητικοί, για αυτό και τα κόµµατα οφείλουν να τους λαµβάνουν σοβαρά υπόψη κατά τον σχεδιασµό της ψηφιακής στρατηγικής, στο ίδιο, σελ Όπ. π., σελ

18 Τα δύο αυτά εργαλεία του ψηφιακού διαλόγου ( σκοπεύουν στην έναρξη µόνιµης συζήτησης µε τον πολίτη, αλλά και στη βελτίωση και τεκµηρίωση των προγραµµατικών προτάσεων, µε γνώµονα τη διαφάνεια και τον κοινό προβληµατισµό 12. Εξετάζοντας τις ιστοσελίδες αυτές φθάσαµε στα εξής πορίσµατα: υπάρχει συγκεκριµένη ατζέντα θεµάτων (γενικές κατηγορίες µε ποικίλες ενότητες, ωστόσο προσφέρεται η δυνατότητα πρότασης νέων θεµάτων) 13. ο διάλογος κρίνεται ελεύθερος, είτε από χειραγώγηση, είτε από καταπίεση υπακοής σε κανόνες που εγκλωβίζουν τη συµµετοχή ορίζεται κανονιστικό πλαίσιο λειτουργίας που τηρείται αυστηρώς (π.χ. για την αντιµετώπιση φαινοµένων δυσφήµησης). τα σχόλια που εισέρχονται είναι τεκµηριωµένα σε υψηλό βαθµό 14, γίνεται χρήση τεχνοκρατικής γλώσσας µε ιδεολογικούς προσανατολισµούς και ρεαλισµό, ενώ οι απαντήσεις από την πλευρά του κόµµατος δίδονται από την πλέον αρµόδια επιτροπή, σύνταξης του προγράµµατος 12 Βλ Ενδεικτικά τα θέµατα που συζητούνται στο είναι: Γνώση και Τεχνολογία παντού, Πράσινη οικονοµία, Η νέα κοινωνική συµφωνία, Ελεύθερος χρόνος και χώρος, Ανάπτυξη σε όλη την Ελλάδα, Κράτος ασφάλειας, αποτελεσµατικό και δίκαιο κ.ο.κ.. Γύρω από το τελευταίο θέµα αναπτύσσονται διάφορες ενότητες όπως, η δηµόσια διοίκηση (112 σχόλια), η εµπέδωση του αισθήµατος της ασφάλειας (25 σχόλια 10 δεν απαντήθηκαν), ανεξάρτητη δικαιοσύνη (12 σχόλια 10 δεν απαντήθηκαν ), πολιτικό σύστηµα για διαφάνεια και λογοδοσία (44 σχόλια 27 δεν απαντήθηκαν), βελτίωση της ποιότητας ζωής στις πόλεις (22 σχόλια 4 δεν απαντήθηκαν). Παράλληλα, στο κυκλοφορούν θέµατα, όπως: Ανακύκλωση Η/Υ και εξαρτηµάτων (1 συζήτηση 4 µηνύµατα), Καταπολέµηση ψηφιακού χάσµατος (2 συζητήσεις 7 µηνύµατα), Νεολαία (43 συζητήσεις 207 µηνύµατα / στοιχείο που δηλώνει την επέκταση, αλλά και πυροδότηση εσωπαραταξιακών συζητήσεων των µελών της νεολαίας µέσω του διαδίκτυο)κ.ο.κ. Επίσης, επιχειρείται και η ανατροφοδότηση της ίδιας της ιστοσελίδας µε παρατηρήσεις για βελτιωτικές τροποποιήσεις (38 συζητήσεις 45 µηνύµατα), στοιχείο που αποδεικνύει τη σπουδαιότητα (υπό όρους επικοινωνίας ) η οποία προσδίδεται στην όλη διαδικασία διαβούλευσης. 14 Λιότζης Ε, Η Ηλεκτρονική διαβούλευση στην ηλεκτρονική διακυβέρνηση. Μια συγκριτική ανάλυση για την κοινωνία πολιτών, «Η εµπειρία πάντως δείχνει ότι reasoned discussion λαµβάνει χώρα όταν οι συµµετέχοντες αναγνωρίζουν ότι η συζήτησή τους θα καταλήξει ή σε µια ψηφοφορία ή σε κάποια άλλη διαδικασία λήψης απόφασης», Τµήµα Επικοινωνίας & ΜΜΕ Πανεπιστήµιο Αθηνών (Αδηµοσίευτη εργασία), σελ. 90 στην προκειµένη περίπτωση το υπό διαµόρφωση προγραµµατικό πλαίσιο του κόµµατος. 18

19 ξεκινά η παράθεση του θέµατος µε ένα κείµενο που συνοψίζει τη βασική και επίσηµη θέση του κινήµατος, ενώ υπάρχουν συνόψεις των πρόσφατων σχολίων µε τα στοιχεία του χρήστη και άλλα στατιστικά στοιχεία η συµµετοχή σε µεγάλο ποσοστό πραγµατοποιείται από µέλη και φίλους του κινήµατος (εκδηλώνοντας έτσι και τις ανησυχίες τους για την πορεία του) χωρίς όµως, να αποκλείεται οποιοσδήποτε µε αντίθετους ιδεολογικούς προσανατολισµούς δεν διατίθεται κανενός είδους προπαγανδιστικό υλικό και δεν υπάρχουν εντός του διαλόγου συνδέσεις µε άλλους φορείς 15 που µπορεί να επηρεάσουν τη συνοµιλία, παρά µόνο διακριτική είναι η συνδεσµολογία µε την προγραµµατική πρόταση, προκειµένου να ενισχύεται η όλη διαδικασία (π.χ. σχολιασµός µιας τροπολογίας κ.α.) η επιτροπή προγράµµατος και ο ίδιος ο πρόεδρος του κινήµατος ευχαριστεί, όσους συνέβαλαν µε τις συνεισφορές του στην τέλεση της συζήτησης, παρακινώντας για νέες ιδέες και θέµατα προς διαβούλευση. Καταληκτικά, σηµειώνουµε πως η συζήτηση που διοργανώνεται από την αξιωµατική αντιπολίτευση κρίνεται δοµηµένη και σχεδιασµένη µε αποδοτικό τρόπο, έτσι ώστε να λειτουργεί ανατροφοδοτικά και να υλοποιεί τις περισσότερες από τις ποιοτικές ιδιότητες ενός δηµοσίου διαλόγου. Ως µειονεκτήµατα θα αποδίδαµε την απουσία απαντήσεων και συνεισφοράς από τον πρόεδρο του κινήµατος, την ανυπαρξία δηµοσκοπήσεων και την έλλειψη αντιπροσωπευτικού δείγµατος πολιτών, καθώς η πλειοψηφία των απαντήσεων πηγάζει από ενεργά ή αποστασιοποιηµένα µέλη και εθελοντές. Οι ίδιοι έχουν ως µοναδικός σκοπός συµµετοχής την αφύπνιση των στελεχών του κόµµατος προς κατευθύνσεις και πολιτικές, στις οποίες ο πολίτης θα βρίσκεται στο επίκεντρο. Έτσι, ενώ κατά την εκκίνηση επιδιώκεται η λειτουργία του διαλόγου µε όρους ανοίγµατος στην κοινωνία, φαίνεται να καταλήγει να δρα µε όρους συσπείρωσης παλαιών και προσέλκυσης νέων ψηφοφόρων. 2.3 Η περίπτωση της Ευρωπαϊκής Ένωσης Συχνά η δηµόσια διπλωµατία γίνεται αντιληπτή ως µια «διαδικασία επικοινωνίας µε ξένα ακροατήρια µε τη βοήθεια ποικίλλων εργαλείων, σκοπεύοντας στην δηµιουργία 15 Σε αντίθεση µε τον Συνασπισµό, βλ. 19

20 θετικής άποψης για µιας χώρα τους εθνικούς θεσµούς, τον πολιτισµό, την εξωτερική πολιτική κ.α., στο µυαλό του ξένου και τοπικού-εθνικού κοινού και των ελίτ τους 16. Στην περίπτωση της Ευρωπαϊκής Ένωσης η δηµόσια διπλωµατία δεν είναι µόνο η επικοινωνία των ευρωπαϊκών ιδεωδών και θέσεων στους πολίτες άλλων χωρών, αλλά και η επικοινωνία των αποφάσεων, ισχυροποιώντας την εµπιστοσύνη στους ευρωπαϊκούς θεσµούς. Αυτό είναι απίθανο να συµβεί εάν το ζήτηµα της δηµοκρατικής διαβούλευσης και της αµφίδροµης επικοινωνίας δεν επιτευχθεί εντός της δηµόσιας σφαίρας της Ε.Ε.. Το διαδίκτυο µπορεί να παίξει αξιοσηµείωτο ρόλο σε αυτή τη διαδικασία εξαιτίας της φύσης του, επιτρέποντας κάτω από προϋποθέσεις µια δηµόσια σφαίρα των παραπάνω προσδοκιών να αναδυθεί. Σε έρευνα της Μιχαηλίδου πάνω στις τρεις ιστοσελίδες της Ε.Ε. ( Eurunion.org, παρατηρείται ότι: α) η ιστοσελίδα EUROPA προσφέρει ένα σχεδόν µόνιµο διάλογο σε ποσοστό 3%, σε συνδυασµό µε επικοινωνία σε πραγµατικό ή πρώτο χρόνο (real time) µε υπαλλήλους και αξιωµατούχους της Ε.Ε. (βλ. παράρτηµα εργασίας, σχέδιο 1, σελ. 49), β) η ιστοσελίδα EURUNION παρέχει σύνδεσµο µε οµάδα συζήτησης σε ποσοστό 1% (βλ. παράρτηµα εργασίας, σχήµα 2, σελ. 49). Στις περισσότερες περιπτώσεις γύρω από τα θέµατα των συζητήσεων υπάρχει επαρκής τεκµηρίωση µε επίσηµα έγγραφα, χωρίς να επιτρέπει ή να πριµοδοτεί τον αυθαίρετο σχηµατισµό νοηµάτων (βλ. παράρτηµα εργασίας, σχήµα 3, σελ. 50). Σε αντίθεση µε την ιστοσελίδα EURUNION ο δηµόσιος διάλογος έχει περισσότερο προσωρινό χαρακτήρα, ωστόσο µε ευρεία θεµατική κάλυψη (εσωτερικά και 16 Α. Μιχαηλίδου, What is the role of the Internet in the public diplomacy strategy of the European Union and what is its impact on the emerging European public sphere? First empirical data regarding the EU s public diplomacy strategy on-line, σελ Όπ. π., α) EUROPA (EU s official portal) - Domestic, EU audience, β) EURUNION (The the USA) - Foreign, allinclusive audience, γ) The European the United Nations - Foreign, elite audience (control case) σελ

21 εξωτερικά θέµατα πολιτικής, το Euro, το εµπόριο, ζητήµατα ανάπτυξης εντός της κοινότητας, αλλά και σε σχέση µε τρίτες χώρες κ.α.) και αξιόπιστη στοιχειοθέτηση 18. Ο αριθµός των συµµετεχόντων θεωρείται µία εξίσου ποιοτική ιδιότητα που νοµιµοποιεί τη διεξαγωγή µιας δηµόσιας ψηφιακής συζήτησης. Η Μιχαηλίδου, υπογραµµίζει ότι το ποσοστό συµµετοχής αυξάνεται γοργά, µε τον µέσο όρο στις συζητήσεις της ιστοσελίδας ΕUROPA να φθάνει τα 313 άτοµα, καθ όλη τη διάρκεια παρακολούθησης. Αντιθέτως, στην ιστοσελίδα EURUNION την δεύτερη εβδοµάδα λειτουργίας της οµάδας συζήτησης οι συµµετέχοντες αριθµούσαν µόνο 11 µέλη 19 (βλ. παράρτηµα εργασίας, σχήµα 5, σελ. 50). Στην περίπτωση της οµάδας συζήτησης της ιστοσελίδας EUROPA υπάρχει µια µικρή αλλά σταθερή αύξηση του 3,7% στο επίπεδο των σχολιασµών στο θέµα συζήτησης και 14% στις απαντήσεις προς άλλους συµµετέχοντες. Στην οµάδας συζήτησης της ιστοσελίδας EURUNION δε, η αύξηση του αριθµού των συµµετεχόντων ήταν πιο δραµατική (παρά τη δυσκολία της ερευνήτριας, λόγω της προσωρινότητας όπως επισηµάναµε και πριν του διαλόγου της ιστοσελίδας). Αριθµητικά, θα λέγαµε ότι υπήρξε αύξηση του 75% στα θέµατα που τέθηκαν µέσα σε µια εβδοµάδα, γεγονός που επέφερε αύξηση 100% των απαντήσεων (βλ. παράρτηµα εργασίας, σχήµα 7, σελ. 51) 20. Στην προσπάθειά µας να µελετήσουµε κάποιο είδος συζήτησης που λαµβάνει χώρα σε ιστοσελίδα της Ε.Ε. εντοπίσαµε τον διάλογο για το µέλλον της Ευρώπης ( 21. Πιο συγκεκριµένα, τα θέµατα που προτείνονται (συνολικά 11, µε 60 απαντήσεις και 51 µέλη) σχετίζονται µε τη διενέργεια δηµοψηφισµάτων σε κρίσιµα θέµατα, τη σχέση Ε.Ε. και πολίτη, το δηµοκρατικό 18 Οι περιοχές που καλύπτονται στις συζητήσεις αφορούν εσωτερικές πολιτικές της Ε.Ε. (οι θεσµοί και το ευρωπαϊκό σύνταγµα ειδικότερα), καθώς και ζητήµατα λειτουργικότητας της ίδιας ης ιστοσελίδας (µε τους επισκέπτες να εξωτερικεύουν άποψη για ενδεχόµενες αλλαγές στο περιεχόµενο και τη δοµή της), όπ. π. σελ Μπορεί ο αριθµός που καταγράφεται να µην είναι µεγάλος εντούτοις ο ίδιος αυξάνεται σταθερά µετά την 12 η εβδοµάδα παρακολούθησης, όπ. π., σελ Όπ. π. σελ Βλ. πιο αναλυτικά «Η Ευρωπαϊκή Επιτροπή εγκαινιάζει το πιο φιλόδοξο σχέδιο διαλόγου και επικοινωνίας µε τους πολίτες Plan D» - Τα στοιχεία-κλειδιά: α)προώθηση των συζητήσεων, β) ιαδικασία ανατροφοδότησης, 26 Οκτώβρη 2005, διαθέσιµο στο 21

22 χαρακτήρα της Ένωσης και το πιθανό έλλειµµα επικοινωνίας, τη συµµετοχή των πολιτών στη διαδικασία λήψης αποφάσεων, την οικονοµική και κοινωνική ανάπτυξη, τον παγκόσµιο ρόλο της Ευρώπης, κοκ. 22. Ο διάλογος διέπεται από σαφές κανονιστικό πλαίσιο, το οποίο υποχρεώνεσαι να αναγνώσεις πριν υπογράψεις την εγγραφή σου και φυσικά να το απορρίψεις. Κανόνες απαράβατοι (ιδιαίτερα σε περιπτώσεις δηµοσίευσης προπαγανδιστικών, απειλητικών, σεξουαλικών κ.α. µηνυµάτων) και οι οποίοι κατοχυρώνουν τόσο τα δικαιώµατα, όσο και τις υποχρεώσεις του µέλους. Επιπρόσθετα, παρέχεται αναλυτικός οδηγός για την εγγραφή νέου µέλους (εύκολη, γρήγορη και κατανοητή), ενηµέρωση για στατιστικά στοιχεία, στοιχεία της ταυτότητας και της συµµετοχής των µελών (πότε δηµοσίευσε µήνυµα, για ποιο θέµα, τι µέσο όρο δηµοσιεύσεων έχει κ.α.),επεξεργασία του προφίλ του µέλους, αναζήτηση συγκεκριµένων µηνυµάτων, συχνών ερωτήσεων κ.α.. Παράλληλα, διατίθενται σύνδεσµοι µε κυβερνητικές υπηρεσίες και γραφεία της Ε. Ε. 23, ενώ αντίθετα δεν εµφανίζεται πουθενά καµία µορφή δηµοσκόπησης (e-polling). Ειδικότερα, υπογραµµίζουµε ότι αποτελεί ένα ευρύ πεδίο ανταλλαγής απόψεων, όπου διενεργείται ένας αδέσµευτος και γόνιµος διάλογος, κάνοντας χρήση της καθηµερινής γλώσσας (λιγότερο τεχνοκρατικής σε σχέση µε την περίπτωση του ΠΑ.ΣΟ.Κ.), ωστόσο µε µικρή συµµετοχή, αλλά µε ευνοϊκούς όρους πλοήγησης, χρηστικότητας και εισαγωγής νέων θεµάτων. εδοµένη και επιτακτική κατά τη γνώµη µας είναι η προσπάθεια επιβράβευσης των πολιτών, για την εµπλοκή τους σε µία τέτοια γένους συζήτηση, η οποία και εκφέρεται µε θερµές ευχαριστίες και προτροπή για νέες συνεισφορές, από τον φορέα διοργάνωσης. 22 Αναλυτικότερα, επιχειρώντας µια κατανοµή της θεµατολογίας µε κριτήριο τις καταγεγραµµένες απαντήσεις, συνοψίζουµε τα πρώτα 5 θέµατα µε το υψηλότερο ποσοστό συµµετοχής: α) Επιτεύγµατα Ε.Ε. και προσδοκίες πολιτών (7 απαντήσεις), β) ιενέργεια δηµοψηφισµάτων (6 απαντήσεις), γ) έλλειµµα επικοινωνίας και δηµοκρατία (6 απαντήσεις), δ) Σχέση µε τον πολίτη (5 απαντήσεις), ε)ενεργή συµµετοχή πολιτών στη.λ.α. (4 απαντήσεις), διαθέσιµο στο 23 Βλ. Υπουργείο Εξωτερικών, Γενική Γραµµατεία Ενηµέρωσης & Επικοινωνίας, Γραφείο Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου στην Ελλάδα, Αντιπροσωπεία της Ε. Επιτροπής στην Ελλάδα, Ελληνικό Κέντρο Ευρωπαϊκών Μελετών, Ευρωβαρόµετρο, Europa ( ιαδικτυακή πύλη της Ε.Ε.). 22

23 2.4 Παράδειγµα εργαλείου δηµόσιας διαβούλευσης / διαλόγου Η περίπτωση της ανίας Για την κυβέρνηση της ανίας ουσιαστικό ρόλο στο εγχείρηµα της ηλεκτρονικής διακυβέρνησης διαδραµατίζει ο διάλογος µεταξύ των ίδιων των αρχών και µεταξύ αυτών και των πολιτών 24. Το Εθνικό Ινστιτούτο Πληροφοριών και ο Τηλεπικοινωνιακός Οργανισµός της χώρας ανέπτυξαν µια ψηφιακή πλατφόρµα συλλογής πληροφοριών από τους πολίτες, πάνω στις διάφορες καθηµερινές πολιτικές, γνωστή ως DanmarksDebatten (The Denmark Debate / Πρωτεύων σκοπός ήταν η κατασκευή ενός δηµοκρατικού forum, όπου πολίτες, δηµόσια διοίκηση, πολιτικά στελέχη και µέλη φορέων, ενώσεων κ.α. θα εµπλέκονται σε µια δηµόσια αντιπαράθεση (µε εστίαση στις ανάγκες και την γνώση των πολιτών θέτοντας κάθε πολίτη-άτοµο στο επίκεντρο) 26. Στα πλαίσια επίτευξης και διαφύλαξης ενός ελάχιστου δυνατού προτύπου ποιότητας και εµπιστοσύνης στην εφαρµογή που επιχειρείται (µέσω της λειτουργίας σε δοκιµαστικό στάδιο για την ανατροφοδότηση) οι φορείς υλοποίησης παρείχαν κατά το πρώιµο στάδιο βοήθεια και καθοδήγηση, µε τη δηµιουργία πρακτικών οδηγιών ( The good edialogue ) που περιέχει συµβουλές, οδηγίες χρήσης, κώδικα δεοντολογίας, τη γενική στρατηγική αλλά και την ανάλυση του όρου e-democracy γενικότερα. Παραδείγµατα εφαρµογής του εργαλείου αποτελούν οι πόλεις Aarhus (θέµα συζήτησης: κυκλοφοριακή συµφόρηση / Funen (θέµα συζήτησης: δίδακτρα στο κέντρο εκπαίδευσης ενηλίκων / 24 Α. Thuestad, Creating Dialogue in an Effective Democracy - the Danish case, σελ. 1, διαθέσιµο στο 25 Ειδικοί στη ανία επισηµαίνουν, ότι αν δεν υπάρξει διάλογος, που σηµαίνει λιγότερες πιθανότητες ενηµέρωσης για τις ανάγκες των πολιτών, συντελείται περιορισµός της προσαρµοστικότητας του δηµόσιου τοµέα. Η πολιτική της γύρω από το ζήτηµα της διαδραστικότητας θα µπορούσε να µετρηθεί στο κατά πόσο συνεισφέρει στην υποκίνηση της συµµετοχής των πολιτών, µετατρέποντάς τους σε ενεργούς πολίτες, στο ίδιο, σελ Όπ. π. σελ.3. 23

24 και Vaerlose (θέµα συζήτησης: τρόποι αξιοποίησης παλαιάς αεροπορικής στρατιωτικής βάσης) 27. Κατά τον Thuestad τα σπουδαιότερα αξιολογητικά ευρήµατα του εν λόγω εργαλείου διαβούλευσης είναι ότι τα θέµατα που προτείνονται προς διαβούλευση πρέπει να διακρίνονται: α) από διαύγεια και β) να στοιχειοθετούνται από επίσηµη και τεκµηριωµένη ενηµέρωση για όλες τις πιθανές παραµέτρους και συνιστώσες τους, ενώ η τελική επιτυχία του διαλόγου εξαρτάται από τον προσεκτικό σχεδιασµό και τη συντονιστική ικανότητα του γενικού διαχειριστή (αρκετοί δεν αναµένουν ότι ο πολίτης µπορεί να εµπλακεί σε εποικοδοµητικούς διάλογους, σεβόµενος την άποψη κάποιου άλλου, χωρίς την καθοδήγηση κανενός, ένα ακόµη αξιόλογο και ανοιχτό προς συζήτηση πεδίο). 27 Η έρευνα για τα αποτελέσµατα των διαβουλεύσεων δεν απέφερε τους αναµενόµενους καρπούς, εφόσον οι ιστοσελίδες δεν περιέγραφαν αποτελέσµατα, αλλά και δεν διατείθονταν καν στην αγγλική γλώσσα, Όπ. π. σελ.3. 24

25 ΜΕΡΟΣ Γ 3. ΨΗΦΙΑΚΗ ΠΡΟΠΑΓΑΝ Α 3.1 Θεωρητικό πλαίσιο Η προπαγάνδα µοιράζεται τις ίδιες τεχνικές µε αυτές που χρησιµοποιούνται στη διαφήµιση και τις δηµόσιες σχέσεις. Σύµφωνα µε τον ορισµό που δίνει ο Nelson, ερµηνεύεται ως ο συστηµατικός τύπος σκόπιµης τεχνικής για να πείσει προκειµένου να επηρεάσει τα συναισθήµατα, τις στάσεις, τη γνώµη και τις δράσεις στοχευόµενου κοινού (target group) για ιδεολογικούς, πολιτικούς και εµπορικούς σκοπούς, διαµέσου της ελεγχόµενης µετάδοσης µονοµερών µηνυµάτων (τα οποία µπορεί να είναι αλλά και να µην είναι πραγµατικά). Πιο συγκεκριµένα είναι ένας τύπος µηνύµατος που στοχεύει στην επιρροή της γνώµης ή της συµπεριφοράς των ατόµων, µε απώτερος στόχο την παρακίνηση σε δράση. Αντίθετα µε την αντικειµενική µετάδοση πληροφοριών µπορεί σκόπιµα να παραπλανήσει ή να χρησιµοποιήσει απατηλές µεθόδους προκειµένου να πείσει. Οι τεχνικές της προπαγάνδας περιλαµβάνουν: Τον υπερεθνικισµό, γενικεύσεις, σκόπιµες ασάφειες και αοριστίες, υπεραπλουστεύσεις σύνθετων θεµάτων, παραπλανητικές υποθέσεις, απλά ευχάριστα σλόγκαν, στερεότυπα, καθώς και τεκµήρια εκτίµησης, όπως εξουσιαστικές εικόνες ή γνωστά πρόσωπα (διασηµότητες) παρακινώντας το κοινό, (µε την ευρεία έννοια του όρου τηλεθεατές, ακροατές, αναγνώστες) να ενστερνιστούν µια συγκεκριµένη ιδεολογία 1. Αυτό που διαχωρίζει τον προπαγανδισµό από την επικοινωνία και την αντικειµενική µεταβίβαση των πληροφοριών, έγκειται στους τρόπους µε τους οποίους το µήνυµα διαµορφώνει τη γνώµη και την συµπεριφορά. Οι τρόποι αυτοί είναι επιδέξιοι και ύπουλοι. Έτσι, ο προπαγανδισµός παρουσιάζεται κατά τρόπο οργανωµένο και συστηµατικό. Ασυνείδητα επικαλείται ένα δυνατό συναίσθηµα (επικαλούµενος µη λογικές συνάφειες µεταξύ αντικειµένου και σκέψης π.χ. ανάµεσα σε ένα αυτοκίνητο και µια γοητευτική γυναίκα). Συνεπώς, η προπαγάνδα λειτουργεί κυρίως σε συµβολικό επίπεδο και η συνηθέστερη µέθοδος που χρησιµοποιεί είναι η επίκληση στο συναίσθηµα. 1 Βλ. 25

26 Ο προπαγανδισµός µπορεί να µεταδοθεί έµµεσα και να ενυπάρχει σε έναν φαινοµενικά δίκαιο και ισορροπηµένο διάλογο, όπως κατά τη µετάδοση των δελτίων ειδήσεων. Τέτοιου είδους τεχνικές µπορεί να αποπροσανατολίσουν το κοινό από τα σοβαρά θέµατα. Αυτή η παραπλάνηση αξιοποιεί, εκµεταλλεύεται την εµφάνιση του ζωντανού ζωηρού δηµόσιου διαλόγου, ο οποίος είναι προσεκτικά εστιασµένος σε µέσα µαζικής απήχησης. Η συγκεκριµένη τεχνική αποφεύγει τη διακριτική παρουσίαση των θεµάτων και την ρητορική που αυτή ακολουθεί και εστιάζει στην παρουσίαση της διαφωνίας κατά τρόπο οργανωµένο, σαν να πρόκειται για κάτι καθολικά αποδεκτό και αληθές. Η µονόδροµη παρουσίαση του θέµατος, αλλά και η αποσιώπηση των εναλλακτικών λύσεων είναι γνωστές προπαγανδιστικές µέθοδοι. 3.2 On line Hate ιαδικτυακή προπαγάνδα To διαδίκτυο είναι ευρύτατα διαδεδοµένο ως µέσο αλληλεπίδρασης και αµφίδροµης επικοινωνίας, ως αγορά ιδεών, στην οποία ο καθένας µε το κατάλληλο λογισµικό µπορεί να εισχωρήσει. Ωστόσο, από την άλλη πλευρά, πέρα από την ασύγκριτη ανταλλαγή πληροφοριών είναι ότι παράλληλα µε τις πηγές που έχουν αξία, το διαδίκτυο φιλοξενεί προσβλητικό υλικό, υλικό το οποίο µπορεί να χαρακτηριστεί προπαγανδιστικό, υλικό µίσους που προσπαθεί να «ερεθίσει» την κοινή γνώµη ενάντια σε ορισµένες κοινωνικές οµάδες 2. Με ποιο τρόπο όµως χρησιµοποιείται το διαδίκτυο για προπαγανδιστικούς λόγους και ποια εντέλει είναι η διαχωριστική γραµµή µεταξύ της ελευθεροτυπίας και ελευθεροστοµίας από τη µια και της συγκαλυµµένης διαφήµισης και προπαγάνδας από την άλλη. Οι περισσότερο ορισµοί του µίσους αναφέρονται στον τρόπο µε τον οποίο οι φορείς προπαγάνδας βλέπουν τις άλλες κοινωνικές οµάδες ως ο Άλλος, για παράδειγµα ο Εθνικά Άλλος. Ο Franklin συγγραφέας του Hate Directory εστιάζει στις οµάδες που συνηγορούν στην βία εναντίον, στον διαχωρισµό από, στην δυσφήµηση σε, στην 2 Βλ. 26