ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΠΡΟΑΓΩΓΗΣ ΑΥΤΟΒΟΗΘΕΙΑΣ. Προτεινόμενη βιβλιογραφία για το πρόγραμμα εκπαίδευσης στο πεδίο των εξαρτήσεων

Transcript

1 ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΠΡΟΑΓΩΓΗΣ ΑΥΤΟΒΟΗΘΕΙΑΣ Με τη χρηματοδότηση του Υπουργείου Υγείας και τη συνεργασία του ΟΚΑΝΑ Προτεινόμενη βιβλιογραφία για το πρόγραμμα εκπαίδευσης στο πεδίο των εξαρτήσεων Ιστοσελίδα: Ηλεκτρονικό Ταχυδρομείο:

2 Περιεχόμενα Εισαγωγικό σημείωμα... 2 Πρόγραμμα Εκπαίδευσης στο πεδίο των Εξαρτήσεων Αναλυτικές Πληροφορίες... 5 Προτεινόμενη βιβλιογραφία για τις εξετάσεις για το Ετήσιο Πρόγραμμα Εκπαίδευσης του Προγράμματος Προαγωγής Αυτοβοήθειας στο Πεδίο των Εξαρτήσεων... 9 Vicente Navarro. Το Πολιτικό Πλαίσιο της Υγείας. Η παγκόσμια κατάσταση στην υγεία ***.. 10 George W. Albee. Πενήντα χρόνια κλινικής ψυχολογίας: Πουλώντας την ψυχή μας στο διάβολο Robert Granfield. Εξάρτηση και Νεωτερικότητα. Ένα σχόλιο για μια οικουμενική θεωρία της εξάρτησης Stanton Peele, (1990). Η Εξάρτηση ως Πολιτισμική Σύλληψη Κατερίνα Μάτσα. Κοινωνικός αποκλεισμός και τοξικομανία: Όψεις της βιοπολιτικής της εξουσίας Riessman, F.. Οι Δέκα Αρχές της Αυτοβοήθειας (Ten Self-Help Principles) Ζαφειρίδης, Φ., Λαϊνάς Σ. Εξαρτήσεις και Aυτοβοήθεια Λαϊνάς, Σ. (2007). Προάγοντας την Αυτοβοήθεια στην αντιμετώπιση της εξάρτησης στην Ελλάδα Λαϊνάς, Σ. (2008). Κριτική αποτίμηση της Αυτοβοήθειας στην Εξάρτηση Διευθύνσεις και στοιχεία επικοινωνίας Προγραμμάτων Προαγωγής Αυτοβοήθειας

3 Εισαγωγικό σημείωμα Το είναι πρόγραμμα του τμήματος Ψυχολογίας του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης (Α.Π.Θ.). Επιστημονικός υπεύθυνος του προγράμματος είναι ο κ. Φ. Ζαφειρίδης, Ψυχίατρος, τ. Αναπληρωτής Καθηγητής του Τμήματος Ψυχολογίας του Α.Π.Θ. Λειτουργεί στη Θεσσαλονίκη απτό το 2001, στη Σητεία από το 2008, από το τέλος του 2012 στα Χανιά και από τα μέσα του 2015 στη Λάρισα. Το πρόγραμμα λειτουργεί με τη χρηματοδότηση του Υπουργείου Υγείας και τη συνεργασία του ΟΚΑΝΑ. Βασικοί στόχοι του προγράμματος είναι οι εξής: - Η υποστήριξη ανθρώπων με πρόβλημα εξάρτησης από παράνομες (ναρκωτικά) και νόμιμες (αλκοόλ) ψυχοτρόπες ουσίες και των οικείων τους προσώπων. - Η προαγωγή της αυτοβοήθειας / αλληλοβοήθειας, στην αντιμετώπιση διαφόρων ψυχοκοινωνικών προβλημάτων και κυρίως του προβλήματος της εξάρτησης, - Η υποστήριξη δημιουργίας καθώς και η υποστήριξη υπαρχουσών ομάδων και πρωτοβουλιών αυτοβοήθειας / αλληλοβοήθειας. - Η εκπαίδευση φοιτητών (προπτυχιακών και μεταπτυχιακών) κοινωνικών επιστημών και λειτουργών υγείας σε εναλλακτικές μεθοδολογίες παρέμβασης στο πρόβλημα της εξάρτησης, βασισμένες στη φιλοσοφία και τις αρχές της αυτοβοήθειας / αλληλοβοήθειας. - Η έρευνα δράσης για την αυτοβοήθεια / αλληλοβοήθεια και τις εφαρμογές τους στην αντιμετώπιση των διαφόρων ψυχοκοινωνικών προβλημάτων. Βασικές αρχές στις οποίες το πρόγραμμα βασίζει τη λειτουργία του. Η φιλοσοφία του προγράμματος βασίζεται σε σύγχρονες κριτικές προσεγγίσεις των κοινωνικών επιστημών τόσο αναφορικά με τις αιτίες των σύγχρονων ψυχοκοινωνικών προβλημάτων, όπως η εξάρτηση από ψυχοτρόπες ουσίες, όσο και αναφορικά με τους τρόπους αντιμετώπισης τους. Πιο συγκεκριμένα, όσον αφορά στην αιτιοπαθογενετική προσέγγιση του προβλήματος της εξάρτησης, δίνεται ιδιαίτερα έμφαση στη συσχέτιση του κοινωνικοπολιτικού και πολιτισμικού πλαισίου με την εμφάνιση και ανάπτυξη του προβλήματος αυτού στις σύγχρονες δυτικές κοινωνίες. Σε αυτό το πλαίσιο απορρίπτονται οι κυρίαρχες επιστημονικές θεωρήσεις του προβλήματος, που επιμένουν να δίνουν μονοδιάστατα έμφαση σε ατομικούς παράγοντες (βιολογικούς ή ψυχολογικούς) και να παραγνωρίζουν τον ιδιαίτερα σημαντικό ρόλο του περιβάλλοντος, στο οποίο το πρόβλημα αυτό αναπτύσσεται και διογκώνεται. Οι προσεγγίσεις αυτές άλλωστε δεν έχουν οδηγήσει σε αξιόπιστες ερμηνευτικές προσεγγίσεις του φαινομένου. 2

4 Με βάση τις σύγχρονες κριτικές θεωρήσεις των κοινωνικών επιστημών προσεγγίζονται και τα ζητήματα που αφορούν στον τρόπο αντιμετώπισης της εξάρτησης και των άλλων ψυχοκοινωνικών προβλημάτων. Βασικός άξονας της φιλοσοφίας του Προγράμματος Προαγωγής Αυτοβοήθειας είναι η κριτική των κυρίαρχων επιστημονικών αντιλήψεων, όσον αφορά στο ρόλο των λειτουργών υγείας και το μοντέλο παροχής βοήθειας, που θέτει στο επίκεντρο της παρέμβασης τους λειτουργούς ψυχικής υγείας, αποδίδοντας τους ιδιαίτερα ενεργό ρόλο και περιορίζει τους άμεσα ενδιαφερόμενους πολίτες, στο ρόλο των παθητικών αποδεκτών των υπηρεσιών των ειδικών. Ειδικά η εμπειρία από το πεδίο των εξαρτήσεων εδώ και δεκαετίες αναδεικνύει τα αδιέξοδα των κυρίαρχων επιστημονικών προσεγγίσεων και την ελπιδοφόρα προοπτική των εγχειρημάτων αυτοβοήθειας και αλληλοβοήθειας των άμεσα ενδιαφερόμενων πολιτών, με τη συνδρομή ή όχι των λειτουργών ψυχικής υγείας. Σε αυτό το πλαίσιο βασικός άξονας της φιλοσοφίας λειτουργίας του Προγράμματος Προαγωγής Αυτοβοήθειας είναι η αναζήτηση εναλλακτικών οδών αντιμετώπισης του προβλήματος της εξάρτησης και άλλων ψυχοκοινωνικών προβλημάτων με έμφαση στον πρωταγωνιστικό ρόλο των άμεσα ενδιαφερομένων και βασικό στόχο τη χειραφέτηση όλων των εμπλεκομένων στις δράσεις του σε ενεργά κοινωνικά υποκείμενα. Συνοψίζοντας, η φιλοσοφία δόμησης και λειτουργίας του Προγράμματος Προαγωγής Αυτοβοήθειας εδράζει σε ένα συγκεκριμένο αξιακό και επιστημολογικό υπόβαθρο, βασικές συνιστώσες του οποίου μεταξύ των άλλων είναι το δικαίωμα του αυτοπροσδιορισμού των άμεσα ενδιαφερομένων πολιτών και ο σεβασμός στη βιωματική γνώση που κατέχουν, η αξία της συλλογικής δράσης, η αποδόμηση των θετικιστικών επιστημονικών αντιλήψεων που οδηγούν στην αντικειμενοποίηση των πασχόντων υποκειμένων (βλέπε νοσολογικοποίηση του προβλήματος της εξάρτησης) και στη συσσώρευση εξουσιών στους λειτουργούς ψυχικής υγείας και το ζητούμενο της χειραφέτησης και της αξιοπρέπειας όλων των συμμετεχόντων στις παρεμβάσεις. Βασικές έννοιες που υποστηρίζουν την παραπάνω φιλοσοφία και επιχειρείται να είναι παρούσες στο σχεδιασμό και στην υλοποίηση των παρεμβάσεων του προγράμματος αφορούν στο ζητούμενο της κοινωνικής συμμετοχής, του συμμετοχικού σχεδιασμού των παρεμβάσεων με τους άμεσα ενδιαφερόμενους πολίτες και της σύνδεσης τους με το τοπικό πλαίσιο στο οποίο αναπτύσσονται, η ανάληψη πρωταγωνιστικού ρόλου από τους άμεσα ενδιαφερόμενους και η υιοθέτηση εκ μέρους των λειτουργών υγείας περισσότερο περιφερειακών και συνεργατικών ρόλων. 3

5 Στο συγκεκριμένο τεύχος παρατίθεται μέρος της προτεινόμενης βιβλιογραφίας για τους ενδιαφερόμενους/ες για συμμετοχή στις εξετάσεις του ετήσιου προγράμματος εκπαίδευσης στις εξαρτήσεις που διοργανώνει το. Αναλυτικές πληροφορίες για το πρόγραμμα εκπαίδευσης υπάρχουν στο παρόν τεύχος αλλά και στην ιστοσελίδα του Προγράμματος Προαγωγής Αυτοβοήθειας ( 4

6 Πρόγραμμα Εκπαίδευσης στο πεδίο των Εξαρτήσεων Αναλυτικές Πληροφορίες Εισαγωγή Στους από στους βασικούς στόχους του Προγράμματος Προαγωγής Αυτοβοήθειας είναι η εκπαίδευση στη φιλοσοφία και στους πρακτικές στους αυτοβοήθειας / αλληλοβοήθειας στο πεδίο στους εξάρτησης και γενικότερα στους κριτικές προσεγγίσεις του πεδίου των εξαρτήσεων, λειτουργών υγείας, κοινωνικών επιστημόνων, φοιτητών ανάλογων τμημάτων και ανθρώπων που αντιμετώπιζαν στο παρελθόν πρόβλημα εξάρτησης. Ταυτόχρονα το πρόγραμμα στοχεύει στην ενημέρωση και ευαισθητοποίηση των τοπικών κοινωνιών στους οποίες απευθύνεται για το ζήτημα στους εξάρτησης και των τρόπων αντιμετώπισης του. Τη συνολική ευθύνη για τη λειτουργία των δράσεων εκπαίδευσης έχει ο επιστημονικός Υπεύθυνος του Προγράμματος Προαγωγής Αυτοβοήθειας, Φ. Ζαφειρίδης, Ψυχίατρος, τ. Αναπλ. Καθηγητής Ψυχολογίας των Εξαρτήσεων του Α.Π.Θ. Φιλοσοφία και στόχοι εκπαίδευσης στο Το σύνολο των εκπαιδευτικών δράσεων στο βασίζονται στους σύγχρονες κριτικές αντιλήψεις του πεδίου των εξαρτήσεων και γενικότερα των κοινωνικών επιστημών και επιστημών υγείας, οι οποίες δίνουν έμφαση στη σύνδεση του κοινωνικοπολιτικού και πολιτισμικού περιβάλλοντος με την εμφάνιση και διόγκωση των σύγχρονων ψυχοκοινωνικών προβλημάτων, ενώ ταυτόχρονα στέκονται κριτικά στους κυρίαρχες ατομοκεντρικές / ιατροκεντρικές προσεγγίσεις. Με βάση το συγκεκριμένο επιστημονικό και επιστημολογικό υπόβαθρο προτείνονται εναλλακτικοί τρόποι ερμηνείας τόσο των αιτιών του προβλήματος στους εξάρτησης, όσο και των τρόπων αντιμετώπισης του, ενώ ταυτόχρονα προτείνεται στους διαφορετικός ρόλος και πλαίσιο για στους που ενδιαφέρονται να δουλέψουν στο πεδίο των εξαρτήσεων. Το πρόγραμμα στοχεύει: α) Στην εκπαίδευση σε μια ολιστική προσέγγιση στους ανθρώπινης ύπαρξης και των ζητημάτων Υγείας στους, με έμφαση στα ψυχοκοινωνικά προβλήματα. Β) Στη δημιουργία λειτουργών υγείας ικανών να αναλάβουν ρόλο εμψυχωτή σε ομαδικό/ κοινοτικό επίπεδο, με κριτική στάση ως στους στους υποεργολαβικούς / διαχειριστικούς ρόλους που καλούνται να αναλάβουν, τόσο ως επαγγελματίες ψυχικής υγείας, όσο και ως στελέχη απρόσωπων γραφειοκρατικών οργανισμών. Γ) Στην σύνδεση θεωρίας και πράξης δια μέσου στους συμμετοχής σε παρεμβάσεις που βασίζονται σε ανάλογη φιλοσοφία. 5

7 Η μεθοδολογία εκπαίδευσης του Προγράμματος Προαγωγής Αυτοβοήθιεας βασίζεται σε συγκεκριμένες παιδαγωγικές παραδοχές. Αυτές αφορούν στην ενεργό συμμετοχή στην εκπαιδευτική διαδικασία των εκπαιδευομένων, στη συλλογική και συνεργατική εργασία στους και στην αποδόμηση του παραδοσιακού ρόλου του διδάσκοντα (οποίος αποτελεί τον ενεργό πομπό και οι διδασκόμενοι στους παθητικούς αποδέκτες των γνώσεων που στους παρέχει) και στην αντικατάστασή του με ένα ρόλου συμβούλου των δράσεων των εκπαιδευομένων. Σημαντική συνιστώσα στους εκπαιδευτικής διαδικασίας είναι η άμεση σύνδεση στους θεωρίας με την πράξη και στους επιστροφής μέσα από την πράξη στη θεωρία. Για το λόγο αυτό η ολοκληρωμένη εκπαίδευση στους κριτικές προσεγγίσεις του πεδίου στους εξάρτησης εμπεριέχει εντατική πρακτική άσκηση στους δράσεις του προγράμματος με παράλληλη σύνδεση με τη θεωρία μέσα από τα προσφερόμενα σεμινάρια εμβάθυνσης, για όσους πραγματοποιούν την πρακτική άσκηση στα Προγράμματα Προαγωγής Αυτοβοήθειας. Η συμμετοχή σε στους στους δράσεις εκπαίδευσης του Προγράμματος Προαγωγής Αυτοβοήθειας απαιτεί δέσμευση, υπευθυνότητα και συνέπεια στο συμφωνημένο πλαίσιο κάθε επιμέρους δράσης. Η συμμετοχή σε στους στους δράσεις είναι δωρεάν. Τα μόνα χρήματα που απαιτούνται αφορούν τυχόν μετακινήσεις των ίδιων των εκπαιδευομένων (εισιτήρια, διαμονή) για τα εκπαιδευτικά εργαστήρια που αφορούν στα σεμινάρια εμβάθυνσης στους κριτικές αντιλήψεις και πρακτικές του πεδίου των εξαρτήσεων. Περιγραφή Προγράμματος Εκπαίδευσης Το παρέχει τη δυνατότητα εκπαίδευσης στην πράξη στους σύγχρονες ολιστικές προσεγγίσεις του φαινομένου στους εξάρτησης και στη φιλοσοφία και στους πρακτικές στους αυτοβοήθειας / αλληλοβοήθειας στο πεδίο των εξαρτήσεων. Σε αυτό το πλαίσιο έχει σχεδιαστεί ένα εντατικό πρόγραμμα πρακτικής άσκησης διάρκειας 1000 ωρών (το οποίο διαρκεί περίπου ένα έτος). Η ολοκλήρωση του προγράμματος απαιτεί συμμετοχή σε δύο τουλάχιστον Προγράμματα Προαγωγής Αυτοβοήθειας, προκειμένου οι εκπαιδευόμενοι να έχουν τη δυνατότητα να έρθουν σε επαφή με τη λογική και στους αναπτυσσόμενες δράσεις στα διάφορα προγράμματα, καθώς ανάλογα με την τοπική κοινωνία στην οποία απευθύνονται τα προγράμματα, αναπτύσσονται δράσεις που να ανταποκρίνονται στους τοπικές κοινωνίες. Κατά τη διάρκεια στους πρακτικής άσκησης οι εκπαιδευόμενοι συμμετέχουν στους επιμέρους δράσεις του προγράμματος και συνεργάζονται στενά με στους εργαζόμενους στο πρόγραμμα. Πέραν των δράσεων του προγράμματος, οι εκπαιδευόμενοι/ες συμμετέχουν 6

8 σε συστηματικές συναντήσεις εκπαίδευσης και εποπτείας από τα στελέχη του προγράμματος. Η πρακτική άσκηση χωρίζεται σε περιόδους των τριών μηνών στο τέλος των οποίων οι εκπαιδευόμενοι λαμβάνουν ανατροφοδότηση από το προσωπικού του προγράμματος στο οποίο συμμετέχουν και αποφασίζεται η συνέχιση ή μη στους πρακτικής και το πλάνο εμπλοκής στους για το επόμενο διάστημα. Προϋποθέσεις συμμετοχής Στον παρόντα κύκλο μπορούν να συμμετάσχουν απόφοιτοι τμημάτων Κοινωνικών και Ανθρωπιστικών Επιστημών, καθώς και Επιστημών Υγείας. Μπορούν ακόμα να λάβουν μέρος εργαζόμενοι σε δομές πρόληψης και αντιμετώπισης στους εξάρτησης. Για στους τελευταίους προβλέπεται πρακτική άσκηση 80 ωρών στο πλησιέστερο στην υπηρεσία στους και παρακολούθηση των θεωρητικών σεμιναρίων εμβάθυνσης. Μετά την ολοκλήρωση του Προγράμματος Εκπαίδευσης, όσοι από στους εργαζόμενους ενδιαφέρονται, μπορούν εθελοντικά να αναλάβουν την υλοποίηση στοχευμένων δράσεων στους χώρους ευθύνης στους, με βάση τη φιλοσοφία του Προγράμματος Εκπαίδευσης και σε συνεργασία με το. Απαιτούμενος χρόνος εμπλοκής ώρες εβδομαδιαίως. Αριθμός Συμμετεχόντων/ουσών Ο ανώτερος αριθμός συμμετεχόντων καθορίζεται ανάλογα με στους ανάγκες των προγραμμάτων και το συνολικό αριθμό των ενδιαφερομένων. Διαδικασία Επιλογής Οι συμμετέχοντες/ούσες επιλέγονται μέσα από γραπτές εξετάσεις με βάση προκαθορισμένη ύλη, καθώς και προφορική συνέντευξη συζήτηση που αφορά τόσο σε θέματα του πεδίου των εξαρτήσεων, όσο και στους λόγους συμμετοχής στο πρόγραμμα. Τέλος, θα ληφθεί υπόψη και η ηλικία των ενδιαφερομένων. Ύλη Γραπτών Εξετάσεων 1. Ζαφειρίδης, Φ. (2009). Εξαρτήσεις και Κοινωνία. Θεραπευτικές κοινότητες, ομάδες αυτοβοήθειας. Αθήνα: Εκδόσεις Κέδρος. 7

9 2. Τεύχος με συλλογή άρθρων για τις εξαρτήσεις και την αυτοβοήθεια / αλληλοβοήθεια (παρόν τεύχος). Βεβαίωση συμμετοχής Η ολοκληρωμένη συμμετοχή στο Πρόγραμμα Εκπαίδευσης συνοδεύεται από βεβαίωση συμμετοχής με αναλυτική περιγραφή των καθηκόντων και των ωρών εμπλοκής του κάθε ενδιαφερόμενου. Σε περίπτωση που κάποιος εκπαιδευόμενος ολοκληρώσει μόνο ένα μέρος του προγράμματος, λαμβάνει μια απλή βεβαίωση συμμετοχής για το χρονικό διάστημα της εμπλοκής του. Πληροφορίες και Εκδήλωση Ενδιαφέροντος Οι ενδιαφερόμενοι/ες που χρειάζονται περισσότερες πληροφορίες μπορούν να επικοινωνούν με τον Κώστα Φραγκιαδάκη καθημερινά στα τηλέφωνα και , ώρες 14:00-17:00. Οι ενδιαφερόμενοι/ες για το Πρόγραμμα Εκπαίδευσης θα πρέπει να αποστείλουν την πρόθεση συμμετοχής στο fragiadakis@selfhelp.gr, έως 06/10/2015. Η ημερομηνία εξετάσεων θα ανακοινωθεί σύντομα και κατά πάσα πιθανότητα θα τοποθετείται στο δεύτερο δεκαπενθήμερο του Οκτωβρίου. Στο κείμενο του πέρα από τη συμμετοχή τους θα πρέπει να δηλώνουν - επισυνάπτουν τα εξής: Ονοματεπώνυμο, Ιδιότητα, Βιογραφικό Σημείωμα, Αντίγραφο Πτυχίου, τηλέφωνο, τόπο κατοικίας, φορέα εργασίας (αν υπάρχει). Εναλλακτικά, μπορούν να αποστείλουν συστημένο φάκελο (υπόψη Κώστα Φραγκιαδάκη), στη διεύθυνση Πρόγραμμα Προαγωγής Αυτοβοήθειας, Μητροπόλεως 10, 54625, 3ος όροφος, Θεσσαλονίκη. 8

10 Προτεινόμενη βιβλιογραφία για τις εξετάσεις για το Ετήσιο Πρόγραμμα Εκπαίδευσης του Προγράμματος Προαγωγής Αυτοβοήθειας στο Πεδίο των Εξαρτήσεων 1. Ζαφειρίδης, Φ. (2009). Εξαρτήσεις και Κοινωνία. Θεραπευτικές κοινότητες, ομάδες αυτοβοήθειας. Αθήνα: Εκδόσεις Κέδρος. (Για όσους συναδέλφους βρίσκονται στη Θεσσαλονίκη, στα Χανιά, στη Λάρισα και στη Σητεία: Το βιβλίο υπάρχει τόσο στη βιβλιοθήκη του τμήματος Ψυχολογίας του Α.Π.Θ. όσο και στα Προγράμματα Προαγωγής Αυτοβοήθειας, από όπου μπορούν να το δανειστούν για να το φωτοτυπήσουν). 2. Τεύχος με συλλογή άρθρων για τις εξαρτήσεις και την αυτοβοήθεια/αλληλοβοήθεια (το παρόν τεύχος). 9

11 Vicente Navarro. Το Πολιτικό Πλαίσιο της Υγείας. Η παγκόσμια κατάσταση στην υγεία *** Κοινωνία και ψυχική Υγεία, τ. 3. Το άρθρο αυτό, βασισμένο σε μια ομιλία που δόθηκε στο πλαίσιο του Έκτου Ευρωπαϊκού Συνεδρίου για την Προαγωγή και Aγωγή Yγείας της ομώνυμης Διεθνούς Ένωσης, περιγράφει τις συνέπειες της συγκέντρωσης της οικονομικής, πολιτικής και πολιτισμικής εξουσίας στον κόσμο σήμερα (στις χώρες του Βορρά και του Νότου) για την υγεία και την ευημερία της ανθρωπότητας. Ο συγγραφέας επισημαίνει ότι η τρέχουσα παγκόσμια αταξία βασίζεται σε μια σειρά συμμαχιών ανάμεσα στις κυρίαρχες τάξεις και τους οικονομικούς και χρηματιστικούς κύκλους του Βορρά και στις κυρίαρχες τάξεις και ομάδες του Νότου, εις βάρος αναδιανεμητικών πολιτικών που θα μπορούσαν να επηρεάσουν αρνητικά τα συμφέροντά τους. Αυτή η κατάσταση πλήττει την υγεία και την ευημερία των κυριαρχούμενων τάξεων και άλλων κοινωνικών ομάδων σε Βορρά και Νότο. Οι αναλύσεις αναφορικά με τα πιο σημαντικά ζητήματα της δημόσιας υγείας στο σημερινό κόσμο δείχνουν ότι το μεγαλύτερο πρόβλημα που αντιμετωπίζει η ανθρωπότητα είναι ο λιμός. Σύμφωνα με μια πρόσφατη αναφορά για την υγεία των παιδιών, 10 εκ. παιδιά πεθαίνουν κάθε χρόνο, τα περισσότερα από ασιτία και κακή διατροφή [Black, Morris & Bryce (2003), Drèze, Sen & Hussain, (1995)]. Αυτός ο αριθμός θανάτων ισοδυναμεί με αυτόν που θα προκαλούσε η έκρηξη από 25 βόμβες σαν αυτήν που έπεσε στη Χιροσίμα -και αυτό συμβαίνει χωρίς να ακούγεται ο παραμικρός θόρυβος. Άλλωστε, αυτοί οι θάνατοι είναι πλέον τόσο αναπόσπαστο κομμάτι της καθημερινής πραγματικότητας ώστε δεν εμφανίζονται στα πρωτοσέλιδα -ούτε καν στις τελευταίες σελίδες- καμιάς από τις έγκυρες εφημερίδες της Ευρώπης ή των Η.Π.Α. Εν τω μεταξύ, κάθε δύο δευτερόλεπτα, ένα παιδί πεθαίνει από πείνα. Το παράδοξο αυτής της κατάστασης είναι ότι στον κόσμο υπάρχει αρκετή τροφή για να θρέψει πολλαπλάσιο από τον υπάρχοντα πληθυσμό. Ας μην ξεχνάμε ότι οι κυβερνήσεις της Ευρωπαϊκής Ένωσης και των Η.Π.Α. πληρώνουν τους αγρότες για να μην παράγουν τροφή. Ακόμα και οι χώρες στις οποίες η πλειονότητα των ανθρώπων πεινάει έχουν επαρκή παραγωγική γη, ώστε να θρέψουν μεγαλύτερο πληθυσμό από αυτόν που τις κατοικεί. Σύμφωνα με πρόσφατη έρευνα, για παράδειγμα το Μπαγκλαντές, μια χώρα όπου η πείνα είναι ενδημική, έχει επαρκή παραγωγική γη για να καλύψει πέντε φορές τις ανάγκες σε * Το άρθρο βασίζεται στην εναρκτήρια ομιλία του Έκτου Ευρωπαϊκού Συνεδρίου για την Προαγωγή και Αγωγή Υγείας της Διεθνούς Ένωσης για την Προαγωγή και Αγωγή Υγείας (IUHPE-International Union for Health Promotion and Education), Περούτζια, Ιταλία, 18 Ιουνίου Η πρώτη δημοσίευση του άρθρου έγινε το Μετάφραση: Αδάμ Σοφία. ** Dr. Vicente Navarro, Department of Health Policy and Management, Johns Hopkins University 624 North Broadway Baltimore, MD 21205, vnavarro@jhsph.edu. 10

12 τροφή του πληθυσμού του. 1 Και αυτό είναι αλήθεια για τις περισσότερες χώρες στις οποίες η πείνα είναι ενδημική. Γιατί υπάρχει αυτή η κατάσταση; Η αιτία γι αυτήν την κατάσταση πραγμάτων είναι η τεράστια συγκέντρωση οικονομικής, πολιτικής, κοινωνικής, και πολιτισμικής εξουσίας στον κόσμο σήμερα. Η παγκόσμια τάξη- ή, καλύτερα, η παγκόσμια αταξία- χαρακτηρίζεται από μια τεράστια συγκέντρωση οικονομικής, πολιτικής και πολιτισμικής ισχύος. Όπως είναι ευρέως γνωστό, είναι λίγες χώρες του Βορρά που ελέγχουν ή επηρεάζουν σημαντικά τους παγκόσμιους οικονομικούς, πολιτικούς, και πολιτισμικούς πόρους. Αυτό, βέβαια, δε σημαίνει ότι η πρωταρχική διάκριση στο σημερινό κόσμο είναι ανάμεσα στο Βορρά και στο Νότο. Η ιδέα της διαίρεσης Βορρά-Νότου, που συνεχώς αναπαράγεται στα κείμενα των υπηρεσιών των Ηνωμένων Εθνών, είναι λανθασμένη, ή τουλάχιστον σοβαρά ανεπαρκής. Οι Αναφορές για την Ανθρώπινη Ανάπτυξη (Human Development Reports) του Αναπτυξιακού Προγράμματος των Ηνωμένων Εθνών (United Nations Development Program-UNDP), δημοσιεύουν κάθε χρόνο στοιχεία για την κοινωνική κατάσταση των πληθυσμών στον κόσμο, αντιπαραβάλλοντας τα ποσά των χρημάτων που ξοδεύονται από ανθρώπους στο Βορρά για να φροντίσουν τα κατοικίδια ζώα τους, με τα ποσά που ξοδεύονται για να θρέψουν τα παιδιά στο Νότο. Αυτού του είδους η παρουσίαση και ανάλυση, εκτός απ το να κάνει τους ανθρώπους στο Βορρά να νιώθουν ένοχοι, δίνει την εσφαλμένη εντύπωση ότι το πρόβλημα του λιμού στα παιδιά του Νότου θα μπορούσε να λυθεί αν οι άνθρωποι στο Βορρά αποταμίευαν τα χρήματα που ξοδεύουν για να ταΐσουν τα κατοικίδιά τους και τα διέθεταν στους ανθρώπους στο Νότο για να θρέψουν τα παιδιά τους. Αυτή η ανάλυση είναι αφελώς απολίτικη και εσφαλμένη. Είναι σημαντικό να τονιστεί, και πάλι, ότι το πρόβλημα του Νότου δεν είναι η έλλειψη πόρων. Ο Νότος έχει πόρους για να θρέψει πολλαπλάσιο πληθυσμό από αυτόν που τον κατοικεί. Η διχοτομία Βορρά-Νότου αγνοεί το γεγονός ότι η κατανομή των οικονομικών, πολιτικών και κοινωνικών πόρων είναι σημαντικά συγκεντρωμένη τόσο στο Βορρά όσο και στο Νότο. Ο Βορράς έχει κυρίαρχες τάξεις, ομάδες, φυλές και ένα κυρίαρχο φύλο και κυριαρχούμενες τάξεις, ομάδες, φυλές και φύλο. Το ίδιο ισχύει και για τον Νότο: υπάρχουν κυρίαρχες και κυριαρχούμενες τάξεις, ομάδες, φυλές, και φύλα και εκεί. Ας μην ξεχνάμε ότι το 20 τοις εκατό των πλουσιότερων ανθρώπων του κόσμου ζουν στο Νότο. Μπορούμε 1 Πρβλ. The Social Policy Program, Paper No. 34. Johns Hopkins University,

13 να δούμε, για παράδειγμα, ότι, ενώ οι περισσότεροι πληθυσμοί στον αραβικό κόσμο είναι εξαιρετικά φτωχοί, οι σεΐχηδες ζουν στη χλιδή. Η παγκόσμια τάξη (ή αταξία) βασίζεται σε μια συμμαχία πρωταρχικά ανάμεσα στις κυρίαρχες τάξεις και ομάδες του Βορρά και στις κυρίαρχες τάξεις και ομάδες του Νότου εις βάρος μιας αναδιανομής των πόρων, η οποία θα μπορούσε να επηρεάσει αρνητικά τα συμφέροντά τους. Οι αποδείξεις γι αυτό είναι καταιγιστικές (Navarro, 2002). Πώς αναπαράγεται αυτή η κατάσταση; Σ αυτό το πλαίσιο, ποιό είναι το μοντέλο των παγκόσμιων επιδράσεων και στον τομέα της υγείας; Πιστεύω ότι οι αποδείξεις είναι πολύ ισχυρές: τα οικονομικά, πολιτικά και υγειονομικά καθεστώτα του Βορρά και ειδικά των Η.Π.Α. (συμπεριλαμβανομένων των ομοσπονδιακών υπηρεσιών, ιδρυμάτων, και ηγετικών ακαδημαϊκών θεσμών) ασκούν τεράστια επιρροή στη διαμόρφωση της κουλτούρας, της δημόσιας συζήτησης, των πρακτικών και των πολιτικών στο δυτικό κόσμο, συμπεριλαμβανομένων των διεθνών θεσμών όπως το Διεθνές Νομισματικό Ταμείο (Δ.Ν.Τ.), η Παγκόσμια Τράπεζα, ο Παγκόσμιος Οργανισμός Εμπορίου (Π.Ο.Ε.), η Παγκόσμια Οργάνωση Υγείας (Π.Ο.Υ.), και η Παν- Αμερικανική Οργάνωση Υγείας (Π.Α.Ο.Υ.). Οι κυρίαρχες -στους καθεστωτικούς κύκλους των αναπτυγμένων χωρών (και πάλι, ιδιαίτερα των Η.Π.Α.)- ιδεολογίες εμφανίζονται για παράδειγμα σε έγγραφα της Π.Ο.Υ., αμέσως μόλις εμφανιστούν στα κυρίαρχα αμερικανικά ιατρικά και οικονομικά επιστημονικά περιοδικά. Το τελευταίο παράδειγμα αυτής της κατάστασης είναι το κείμενο που αξιολογεί τα συστήματα υγείας των χωρών (Health Systems: Improving Performance), 2 το οποίο προετοιμάστηκε από την Π.Ο.Υ. πριν από δύο χρόνια. 3 Αυτό το έγγραφο είναι έντονα ιδεολογικά φορτισμένο, αναπαράγοντας την κυρίαρχη ιδεολογία που έχει επικρατήσει στις Η.Π.Α. -και σε μικρότερο βαθμό και στη Μ. Βρετανία- από τη δεκαετία του 80. Από τη διακυβέρνηση Reagan, ο οργανωμένος ανταγωνισμός, η ιδιωτικοποίηση και η εμπορευματοποίηση των υπηρεσιών υγείας αποτελούν τους όρους του παιχνιδιού στους κύκλους των πολιτικών υγείας των Η.Π.Α. (καθώς επίσης και στη Μ. Βρετανία μετά την πρωθυπουργία της Thatcher). Οι κυβερνήσεις επί των προέδρων Reagan, Bush (του πρεσβύτερου), Klinton, και νυν Bush στις Η.Π.Α. και επί των πρωθυπουργών Thatcher, Major και Blair στη Μ. Βρετανία, έχουν ασκήσει πίεση για την ιδιωτικοποίηση και την εμπορευματοποίηση της υγείας. Αυτή η συζήτηση και η πρακτική (για παράδειγμα η χρήση των όρων «πελάτες» αντί για «ασθενείς», «αγορά 2 Βλ. σχετικά και Π.Ο.Υ., Μία κριτική σ αυτό το κείμενο περιλαμβάνεται στο: Navarro, V. (2000). Assessment of the World Health Report Lancet 356:

14 υγειονομικής φροντίδας» αντί «σχεδιασμού») εμφανίστηκαν και επικράτησαν σε ιατρικούς και υγειονομικούς οργανισμούς και θεσμούς σε όλο τον κόσμο, συμπεριλαμβανομένων του Δ.Ν.Τ., της Παγκόσμιας Τράπεζας, της Π.Ο.Υ. και της Π.Α.Ο.Υ. Η εισαγωγή της λογικής της αγοράς και του κέρδους είναι της μόδας τα εθνικά συστήματα υγείας είναι παλιομοδίτικα. Στην αναφορά της Π.Ο.Υ. για τα συστήματα υγείας, η Κολομβία (η οποία αντικατέστησε το εθνικό σύστημα υγείας της με ιδιωτική ασφάλιση υγείας καθορισμένη από τις δυνάμεις της αγοράς) κατατάσσεται στις πρώτες βαθμίδες των χωρών της Λατινικής Αμερικής, ενώ η Κούβα αποτελεί ένα από τα χειρότερα παραδείγματα. Σήμερα, ένας από τους συγγραφείς αυτής της αναφοράς -ένας πρόσφατος υποψήφιος για τη θέση του γενικού διευθυντή της Π.Ο.Υ.- προσπαθεί να εφαρμόσει ένα ασφαλιστικό πρόγραμμα υγειονομικής φροντίδας τύπου HMO 4 στο Μεξικό, ενώ ο άλλος συγγραφέας προωθεί την ανωτερότητα του οργανωμένου ανταγωνισμού στο Κέμπριτζ της Αγγλίας. Πρόσφατα είδαμε ένα άρθρο στο Lancet στο οποίο ο ίδιος ο επικεφαλής επιμέλειας της αναφοράς της Π.Ο.Υ. (που παραιτήθηκε αηδιασμένος) κατήγγειλε την παραποίηση των δεδομένων, ώστε να τεκμηριωθούν τα συμπεράσματα που δημοσιεύονται στην αναφορά (Musgrove, 2003). Ας μου επιτραπεί να επισημάνω ότι ενώ ο οργανωμένος ανταγωνισμός, η ιδιωτικοποίηση και η κερδοσκοπική ιατρική είναι τα σύγχρονα δόγματα στο κατεστημένο των Η.Π.Α., δεν είναι καθόλου δημοφιλή στους δρόμους των Η.Π.Α. Η πλειοψηφία των ανθρώπων δυσανασχετούν εμφανώς με τις ασφαλιστικές εταιρίες. Κάθε μία δημοσκόπηση που γίνεται, επιβεβαιώνει αυτή την πραγματικότητα. Ενδεχομένως να έχετε δει την ταινία John Q (όνομα που στις ΗΠΑ χρησιμοποιείται για να δηλώσει το «μέσο πολίτη»). Όταν ο ήρωας της ταινίας ένας εργάτης- καταριόταν τις κερδοσκοπικές ασφαλιστικές εταιρίες στον τομέα της υγείας, το κοινό σε πολλούς κινηματογράφους των Η.Π.Α. χειροκροτούσε. Αυτοί οι άνθρωποι σαφώς θεωρούν ότι ευθύνεται το ιδιωτικό, κερδοσκοπικό σύστημα υγείας που κυριαρχείται από τις ασφαλιστικές εταιρίες για την κατάσταση των εργαζόμενων στις Η.Π.Α., όπου 44 εκ. άνθρωποι στερούνται κάθε μορφής ασφάλιση υγείας και 52 εκ. έχουν ανεπαρκή ασφάλιση. Όπως είπα και προηγουμένως, αυτό που προωθείται από τα κατεστημένα του Βορρά (και τους συμμάχους τους στο Νότο) δεν είναι το καλύτερο για το μέσο πολίτη ούτε του Βορρά ούτε του Νότου. Ένα ακόμα παράδειγμα: 4 Ο όρος HMO σημαίνει Health Managed Organization, και αναφέρεται σε έναν τύπο Οργανισμού Ρυθμισμένης Πρόνοιας (Managed Care Organization-MCO), που παρέχει ασφάλιση υγείας μέσω ενός δικτύου νοσοκομείων, ιατρών και προμηθευτών με τους οποίους ο HMO έχει συμβόλαιο. Για περισσότερες πληροφορίες μπορείτε να επισκεφτείτε το και να διαβάσετε τους τρόπους λειτουργίας, το ιστορικό και τα είδη τέτοιων οργανισμών. 13

15 Νεοφιλελευθερισμός στον τομέα της υγείας Μία άλλη συνέπεια του συγκεκριμένου μοντέλου επιρροών και ελέγχου είναι η μείωση των δημόσιων κοινωνικών δαπανών ως μέρος των προγραμμάτων διαρθρωτικής προσαρμογής (structural adjustment programs) -τα οποία προωθούνται εδώ και πολλά χρόνια από την κυβέρνηση των Η.Π.Α. και των διεθνών υπηρεσιών (του Δ.Ν.Τ. και της Παγκόσμιας Τράπεζας), στις οποίες η πρώτη (η κυβέρνηση των Η.Π.Α.) ασκεί τεράστια επιρροή. Τα προγράμματα διαρθρωτικής προσαρμογής, με κοινωνικές πολιτικές λιτότητας, έχουν βλάψει σημαντικά την υποδομή των υπηρεσιών υγείας στις αναπτυσσόμενες χώρες. Στην πραγματικότητα, οι ίδιες πολιτικές διαρθρωτικής προσαρμογής εφαρμόζονται και από την κυβέρνηση Bush στις Η.Π.Α. ζημιώνοντας σημαντικά τον αμερικανικό λαό. Επίσης, αυτές οι πολιτικές ακολουθούνται από τις Γερμανικές, Γαλλικές και Ιταλικές κυβερνήσεις, πλήττοντας τους λαούς τους. Στις Η.Π.Α. εξάλλου έχουμε μια διοίκηση που μειώνει δραματικά τις ομοσπονδιακές δαπάνες υγείας, μεταφέροντας κονδύλια από τους υγειονομικούς και κοινωνικούς τομείς στο στρατιωτικό τομέα. Ποτέ πριν στις Η.Π.Α. δεν υπήρχαν τόσοι άνθρωποι χωρίς υγειονομική ασφάλιση. Ο δημόσιος τομέας υποβαθμίζεται ραγδαία και όλα γίνονται, θεωρητικά, για να υπερασπίσουν τη χώρα ενάντια στην τρομοκρατία. Στην πράξη όμως αυτό γίνεται για να προωθηθούν πολιτικές σε σχέση με την τάξη, τη φυλή και το κοινωνικό φύλο που εξυπηρετούν τους σκοπούς και τις ιμπεριαλιστικές βλέψεις ομάδων με συγκεκριμένη ταξική, φυλετική, έμφυλη ταυτότητα. Επίσης, θα ήθελα να καταστήσω σαφές ότι σε μια εποχή όπου ακόμα και οι προοδευτικές δυνάμεις έχουν σταματήσει να χρησιμοποιούν τον όρο «ιμπεριαλισμός», η ίδια η διακυβέρνηση Bush και οι διανοούμενοι που την περιστοιχίζουν, περήφανα χρησιμοποιούν τον όρο. Όπως διατύπωσε πρόσφατα ο Michael Ignatieff, Καθηγητής Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων στο Πανεπιστήμιο του Χάρβαρντ και Σύμβουλος στην κυβέρνηση Bush, «Ο ιμπεριαλισμός ιστορικά είχε ένα κακό όνομα. Αλλά, ακόμα και αν είναι πολιτικά μη ορθό να το λέμε, ο ιμπεριαλισμός, ως το φορτίο των λευκών να επεκτείνουν τον πολιτισμό, είναι ακόμα αναγκαίος» (Ignatieff, 2002). Είναι πολύ απογοητευτικό ότι, ενώ για μικρό χρονικό διάστημα η Ευρωπαϊκή Ένωση φαινόταν ότι αντιτίθεται σε τέτοιες πολιτικές, τελικά εμφανίζεται να υποχωρεί, επιτρέποντας στην κυβέρνηση των Η.Π.Α. να αναπτύξει τον ηγεμονικό της ρόλο, παρελαύνοντας ως υπερασπιστής των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, προφανώς λησμονώντας το γεγονός ότι οι Η.Π.Α. δεν έχουν υπογράψει ποτέ τη Διακήρυξη των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου των Ηνωμένων Εθνών και ότι δεν εγγυώνται στους πολίτες των Η.Π.Α. ούτε το βασικό ανθρώπινο δικαίωμα της πρόσβασης σε υγειονομική φροντίδα όταν υπάρχει ανάγκη. Η κυβέρνηση των Η.Π.Α. δεν έχει καμιά αξιοπιστία στον αυτο- 14

16 αποκαλούμενο ρόλο της του υπερασπιστή των ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Και οι περισσότεροι πολίτες του κόσμου, συμπεριλαμβανομένης της πλειοψηφίας των Αμερικανών, το γνωρίζουν. Η μία δημοσκόπηση μετά την άλλη στις Η.Π.Α. δείχνουν ότι κατά συντριπτική πλειοψηφία, οι Αμερικανοί πολίτες και κάτοικοι θεωρούν ότι η ομοσπονδιακή κυβέρνηση δεν εκπροσωπεί τα συμφέροντά τους, αλλά τα συμφέροντα συγκεκριμένων οικονομικών και χρηματιστικών θεσμών, οι οποίοι χρηματοδοτούν και διαμορφώνουν την πολιτική διαδικασία με τρόπο που εξυπηρετεί τους δικούς τους στόχους. Η τωρινή διοίκηση του Bush επιβεβαιώνει ότι η αντίληψη της πλειοψηφίας για την κυβέρνηση είναι ακριβής -μια αντίληψη που, σύμφωνα με πρόσφατη διεθνή δημοσκόπηση του Ιδρύματος Pew, είναι ευρέως διαδεδομένη στους λαούς και του δυτικού και του ανατολικού κόσμου. 5 Τα ενεργειακά, κατασκευαστικά, στρατιωτικά, ασφαλιστικά και φαρμακευτικά συμφέροντα διαμορφώνουν τις διεθνείς και εγχώριες πολιτικές της ομοσπονδιακής κυβέρνησης σήμερα. Παρατηρήστε την τεράστια και επιτυχή πίεση που ασκεί η κυβέρνηση των Η.Π.Α. για να υπερασπιστεί τα οικονομικά συμφέροντα της φαρμακοβιομηχανίας με τίμημα εκατομμύρια άνθρωποι στις αναπτυσσόμενες χώρες να μένουν χωρίς αγωγή, ενώ αντιμετωπίζουν θανατηφόρες ασθένειες. Είναι αλήθεια ότι ορισμένες εμπορικές συμφωνίες έχουν τελικά συναφθεί σ αυτό το πεδίο, αλλά έχουν αργήσει πολύ και είναι πολύ ανεπαρκείς. Εντούτοις, ακόμα ένα παράδειγμα της επιρροής των Η.Π.Α. είναι οι πολιτικές που εξαγγέλλονται από την Π.Ο.Υ., οι οποίες μπορούν να αναγκάσουν χώρες να διαλύσουν τα εθνικά τους συστήματα υγείας, ώστε να επιτρέψουν τη λειτουργία αγοραίων υγειονομικών ασφαλιστικών εταιριών ή ιατρικο-επιχειρηματικών συμπλεγμάτων. Και στις δύο περιπτώσεις, η Π.Ο.Υ., μέσω της συνεργασίας με άλλες διεθνείς υπηρεσίες, έχει παίξει ενεργό ρόλο στην προώθηση τέτοιων πολιτικών. Η Π.Ο.Υ. έχει αυτο-υπονομευτεί σε ένα πολιτισμικό και ιδεολογικό περιβάλλον, στο οποίο η ιδιωτικοποίηση, η απορρύθμιση, η επιβολή του αγοραίου μοντέλου αποτελούν κοινές συστάσεις. Άλλο παράδειγμα είναι η πρόσφατη αναφορά, από μια ομάδα με επικεφαλής τον Jeffrey Sachs (τον ίδιο οικονομολόγο που συμβούλευσε τη Ρωσία στις πολιτικές ιδιωτικοποίησης και βασικό οικονομικό σύμβουλο στο Νταβός), για την ανάπτυξη υπηρεσιών υγείας (Π.Ο.Υ., 2001) -μια αναφορά στην οποία άσκησε πολύ εύστοχη κριτική ο Καθηγητής Banerji, της Ινδίας, στο International Journal of Health Services (Banerji, 2002) και ο Καθηγητής Waitzkin, των Η.Π.Α., στο Lancet (Waitzkin, 2003). Στην αναφορά της Π.Ο.Υ., οι επενδύσεις 5 Βλ. Σχετικά: International Attitudes Towards the U.S., June

17 στην υγεία φαίνεται να αξιολογούνται ως προς τη συνεισφορά τους στην οικονομική ανάπτυξη, αντί, όπως και θα έπρεπε, να συμβαίνει ακριβώς το αντίθετο. Στην πραγματικότητα, η ίδια η Π.Ο.Υ. έχει ιδιωτικοποιήσει πολλές από τις υπηρεσίες της. Ένα από τα πολλά παραδείγματα: η ευρωπαϊκή υπηρεσία της Π.Ο.Υ. (WHO-EURO) επέλεξε να ιδρύσει το Ερευνητικό Κέντρο της Ευρωπαϊκής Πρωτοβάθμιας Ιατρικής Φροντίδας (European Primary Health Care Study Center) στην Καταλονία της Ισπανίας, επειδή η συντηρητική περιφερειακή κυβέρνηση της Καταλονίας προσέφερε περισσότερα κονδύλια, ανταγωνιζόμενη επιτυχώς άλλες περιφερειακές κυβερνήσεις, οι οποίες έχουν προσφέρει πολύ καλύτερο έργο στην ανάπτυξη περιφερειακών δημόσιων δικτύων πρωτοβάθμιας φροντίδας υγείας. Δε χρειάζεται να αναφέρουμε ότι η Καταλανική περιφερειακή κυβέρνηση παρουσίασε την Καταλονία ως τον καλύτερο τόπο για τη δημιουργία τέτοιου κέντρου σε αναγνώριση του «εξαίρετου» δικτύου πρωτοβάθμιας ιατρικής φροντίδας, ενώ στην πραγματικότητα το δίκτυο της Καταλονίας είναι ένα από τα χειρότερα στην Ισπανία. Αυτή η ιδιωτικοποίηση των δραστηριοτήτων της Π.Ο.Υ., με την πώληση του σήματος κατατεθέν της, δεν είναι σπάνια. Η κατηγορική (categorical) ενάντια στην περιεκτική (comprehensive) προσέγγιση Ένα άλλο παράδειγμα της επιρροής των κατεστημένων του Βορρά είναι η έμφαση σε παρεμβάσεις κατηγορικού-ταξινομητικού τύπου (μια προσέγγιση εστιασμένη σε κάθε ασθένεια), οι οποίες αποδυναμώνουν την υποδομή των υπηρεσιών δημόσιας υγείας, συμπεριλαμβανομένων των εθνικών συστημάτων υγείας. Βασισμένη σε αυτήν την εμπειρία, η εξαφάνιση της ευλογιάς είναι αμφιλεγόμενη επιτυχία, εφόσον η επιτυχία αυτή ενέπνευσε πολλές άλλες λύσεις με τη μορφή «μαγικής συνταγής» οι οποίες περισσότερο υποβαθμίζουν παρά βελτιώνουν τις συνθήκες υγείας των χωρών. Ο Καθηγητής Banerji έχει αναφερθεί εκτενώς στη ζημιά που έχει προκληθεί από τέτοιου είδους παρεμβάσεις (Banerji, 1990, 1996 & 1999). Η πίεση από τους χρηματοδοτικούς φορείς στην κατεύθυνση της επίλυσης συγκεκριμένων ασθενειών-προβλημάτων είναι τόσο καταιγιστική, ώστε οι περισσότερες κυβερνήσεις υποχωρούν και αποδέχονται προγράμματα που έχουν δραματικές επιπτώσεις στις υπηρεσίες υγείας των χωρών τους. Εξάλλου, μια παρόμοια κατάσταση επικρατεί σήμερα στις Η.Π.Α., όπου η καμπάνια για το εμβόλιο της ευλογιάς (τμήμα της έντονα πολιτικής εκστρατείας της διακυβέρνησης Bush ενάντια στη βιοτρομοκρατία) αποδυναμώνει σημαντικά τις υπηρεσίες δημόσιας υγείας της χώρας, οι οποίες υποχρεώνονται να μεταφέρουν κονδύλια σε αυτήν την εκστρατεία. Όπως το έχει 16

18 θέσει τόσο εύστοχα ο Cohen στο Boston Globe, «αντιμετωπίζουμε μια συνταρακτική μετατόπιση προτεραιοτήτων η οποία έχει αναστατώσει της δημόσιες υπηρεσίες υγείας σε όλη τη χώρα». 6 Για παράδειγμα, τα προγράμματα αγωγής υγείας στα σχολεία έχουν δραματικά μειωθεί, ενώ τα προγράμματα για την ενημέρωση από την απειλή του άνθρακα (μόνο 5 άνθρωποι έχουν πεθάνει από επιθέσεις με άνθρακα) έχουν λάβει δισεκατομμύρια δολάρια. Τέλος, υπάρχει η τάση να αναπαράγονται διαρκώς στις αναπτυσσόμενες χώρες οι προτεραιότητες των αναπτυγμένων καπιταλιστικών χωρών, αγνοώντας σημαντικά προβλήματα, όπως είναι ο λιμός, που συνεχίζουν να είναι τα κυρίαρχα στο σύγχρονο κόσμο. Οι ρίζες του προβλήματος Θα ήταν εσφαλμένο, βέβαια, να ρίξουμε όλο το φταίξιμο στις χώρες του Βορρά. Τα καθεστώτα των αναπτυσσόμενων χωρών έχουν μεγάλο μερίδιο της ευθύνης. Συχνά λησμονείται ότι η υπανάπτυξη θεμελιώνεται όχι μόνο στις διεθνείς σχέσεις εξουσίας αλλά και στις σχέσεις εξουσίας που υπάρχουν στις αναπτυσσόμενες χώρες δηλαδή, τις ταξικές και άλλες εξουσιαστικές σχέσεις σε αυτές τις χώρες. Είχα το μεγάλο προνόμιο να υπάρξω σύμβουλος σε θέματα υγείας της κυβέρνησης Αλιέντε στη Χιλή. Και το φασιστικό πραξικόπημα στη Χιλή, το οποίο διέκοψε σημαντικές μεταρρυθμίσεις στην υγεία, στην κοινωνία και στην οικονομία, δεν ήταν μόνο επιβολή μιας στρατιωτικής δικτατορίας από το Βορρά (τις Η.Π.Α.) στο Νότο (στη Χιλή). Πιο ορθά, ήταν οι κυρίαρχες τάξεις και οι ένοπλες δυνάμεις της Χιλής που σταμάτησαν τις μεταρρυθμίσεις, με την αρωγή όχι των Η.Π.Α., αλλά της κυβέρνησής τους (της οποίας ο πρόεδρος, Richard Nixon, ήταν εξαιρετικά απεχθής στις Η.Π.Α.). Η φαρμακευτική βιομηχανία, η οποία ήταν αντίθετη με τη μεταρρύθμιση της κυβέρνησης Αλιέντε στον τομέα της υγείας, παρείχε τη χρηματοδοτική υποστήριξη. Οι ρίζες του προβλήματος, επομένως, ήταν οι κυρίαρχες τάξεις στη Χιλή, οι οποίες σταμάτησαν αυτές τις μεταρρυθμίσεις (με την αρωγή της κυβέρνησης των Η.Π.Α. και των ισχυρών οικονομικών συμφερόντων του Βορρά). Αυτό το σημείο πρέπει να τονιστεί: οι ρίζες του προβλήματος εντοπίζονται στις ίδιες τις αναπτυσσόμενες χώρες -στον τρόπο που οι ταξικές σχέσεις εδράζονται και ελέγχουν τις κυβερνήσεις, με την υποστήριξη των κυβερνήσεων του Βορρά, που και αυτές με τη σειρά τους επηρεάζονται από τις δικές τους, εγχώριες κυρίαρχες τάξεις και τα κυρίαρχα οικονομικά συμφέροντα. 6 Boston Globe, July 29,

19 Η λύση, επομένως, δεν μπορεί να είναι η αντικατάσταση των συμβούλων, ακαδημαϊκών ή δημοσίων λειτουργών σε διεθνείς υπηρεσίες από τους αντίστοιχους που προέρχονται από το Νότο. Έχουμε δει επαγγελματίες από τις αναπτυσσόμενες χώρες να διευθύνουν διεθνείς υπηρεσίες, οι οποίοι, ενώ υιοθετούσαν μια ριζοσπαστική ρητορεία, δεν συμπεριφέρθηκαν πολύ διαφορετικά στην πράξη. Μερικές φορές, έπραξαν πολύ χειρότερα. Η ανάγκη για αλλαγή Σε αντίθεση με μια συχνή αντίληψη, οι λύσεις στα προβλήματα που αντιμετωπίζουμε στον κόσμο δεν είναι δύσκολες από την επιστημονική πλευρά. Αναλύοντας τα δεδομένα, θα μπορούσαμε εύκολα να βρούμε τις λύσεις: να ενδυναμώσουμε τους κυριαρχούμενους πληθυσμούς -τα λαϊκά στρώματα (τόσο στο Βορρά όσο και στο Νότο)- και να κάνουμε τις κυβερνήσεις να ανταποκριθούν στις ανάγκες τους. Έχουμε αρκετή εμπειρία για να γνωρίζουμε πώς γίνεται αυτό. Και μέσα σε αυτή τη νέα τάξη πραγμάτων στον κόσμο, η Π.Ο.Υ. θα μπορούσε να είναι ένας οργανισμός που παρέχει υποστήριξη σε αυτή την ενδυνάμωση. Μέρος της υποστήριξης θα μπορούσε να είναι η κριτική και η καταγγελία των κυρίαρχων ομάδων και τάξεων (και στο Βορρά και στο Νότο), οι οποίες μέσω της επιρροής που ακούν στις κυβερνήσεις αναπαράγουν τα συμφέροντά τους. Έχουμε παρατηρήσει σε πολλές περιστάσεις την Π.Ο.Υ. να αποτυγχάνει να σταθεί στο ύψος της απέναντι σε ισχυρές κυβερνήσεις και συμφέροντα, των οποίων οι πρακτικές παρεμβαίνουν στην υγεία των λαών. Ενώ η λύση φαίνεται εύκολη, η εφαρμογή της στο πλαίσιο των σχέσεων εξουσίας σε Βορρά και Νότο είναι πράγματι πολύ δύσκολη. Δύσκολη, όμως, δε σημαίνει αδύνατη. Μερικές φορές, πιο σημαντική από την ταχύτητα της αλλαγής είναι η κατεύθυνση της αλλαγής. Και μία κατεύθυνση είναι να επαναφέρουμε αρχές και πρακτικές που έχουν αποδείξει την αξία τους. Σε αυτή την τροχιά, μπορούμε να πάρουμε κατευθύνσεις από την εξαίρετη φιλοσοφία που διατρέχει το Καταστατικό της Π.Ο.Υ. Ας μην ξεχνάμε ότι η Π.Ο.Υ. ιδρύθηκε μετά τον Β Παγκόσμιο Πόλεμο, ένα νικηφόρο πόλεμο ενάντια στο φασισμό και στο Ναζισμό. Εκείνος ο πόλεμος έγινε για έναν καλύτερο κόσμο και οι άνθρωποι σε όλο τον κόσμο επιθυμούσαν μια υγιή ζωή για τους εαυτούς τους και τα παιδιά τους. Αυτό είναι το πλαίσιο μέσα στο οποίο διαμορφώθηκε το Καταστατικό της Π.Ο.Υ.- σχεδιασμένο, συμπτωματικά, από επαγγελματίες δημόσιας υγείας όπως ο Karl Ewang από τη Νορβηγία, ο John Brotherston από τη Σκωτία, ο Serg Stampa της Γιουγκοσλαβίας και άλλους τους οποίους είχα την τιμή να γνωρίσω. Ο Karl και ο John ήταν οι δάσκαλοί μου στα πρώτα μου χρόνια. 18

20 Το Καταστατικό της Π.Ο.Υ. πρέπει να καθοδηγεί το έργο μας. Κάποιοι συντηρητικοί και φιλελεύθεροι σχολίασαν ότι αυτό το κείμενο είναι πλέον πολύ παλιό αλλά κάτι μπορεί να είναι παλιό χωρίς να έχει απαρχαιωθεί. Ο νόμος της βαρύτητας είναι πολύ παλιός, αλλά όχι απαρχαιωμένος. Και αν αμφιβάλλετε γι αυτό, πηδήξτε από τον τέταρτο όροφο. Άλλα κείμενα που εξακολουθούν να παραμένουν εξαιρετικά επίκαιρα είναι η αναφορά Willy Brandt και η διακήρυξη Alma-Ata. Είναι τόσο επείγοντα, αναγκαία και πολύτιμα σήμερα όσο και όταν εμφανίστηκαν για πρώτη φορά. Η διακήρυξη Alma Ata ήταν ένα πολύ θετικό βήμα (το αποτέλεσμα ενός πολύ διαφορετικού πολιτικού πλαισίου) στην προσπάθεια να αντιμετωπιστούν οι ανάγκες σε παγκόσμιο επίπεδο αν και τώρα πλέον, σίγουρα, θα έπρεπε να επικαιροποιηθεί. Αλλά η φιλοσοφία που διατρέχει τη διακήρυξη είναι ακόμα πολύ συναφής. Πρέπει να επαναφέρουμε αυτήν την ολιστική, αναλυτική προσέγγιση της υγείας, σύμφωνα με την οποία η αξία μιας οικονομικής πολιτικής δεν αποτιμάται από τη συνεισφορά της στην οικονομική μεγέθυνση, αλλά μάλλον το αντίθετο: η αξία μιας οικονομικής πολιτικής αποτιμάται πρωταρχικά ή αποκλειστικά από την επίπτωσή της στην υγεία και στην ευημερία των ανθρώπων. Μερικές λύσεις: μια επιλογή στον τομέα της υγείας που να ενδυναμώνει τον πληθυσμό, διευκολύνοντας την ενεργό συμμετοχή του στη διαμόρφωση της κοινωνίας στην οποία μετέχει ένα σύστημα υγείας, στο οποίο οι πόροι να διανέμονται σύμφωνα με τις ανάγκες και τα κονδύλια να συγκεντρώνονται με βάση τη δυνατότητα κάθε ανθρώπου να συνεισφέρει ένα σύστημα υγείας συνδεδεμένο με πολιτικές αναδιανομής στο εσωτερικό μιας χώρας, αλλά και μεταξύ των χωρών συνοδευόμενο από πολιτικές πλήρους απασχόλησης, οι οποίες να διασφαλίζουν ότι οι ενήλικες έχουν το δικαίωμα σε ικανοποιητική εργασία σ ένα φιλικό προς το περιβάλλον σύστημα παραγωγής και διανομής που καθοδηγείται από δημόσιες παρεμβάσεις και ρυθμίσεις. Η τεράστια απόσταση ανάμεσα σε αυτές τις λύσεις (όλες τους εύκολα πραγματοποιήσιμες) και στη δυνατότητα να τις πραγματώσουμε, μας δείχνει πολλά σε σχέση με τις πολιτικές δυσκολίες που αντιμετωπίζουμε ακόμα. Υπάρχουν, εντούτοις, θετικά σημεία που καταδεικνύουν ότι η απόσταση ανάμεσα στο επιθυμητό και στο εφικτό μπορεί να μειωθεί. Έχουμε δει το πανίσχυρο Δ.Ν.Τ., την Παγκόσμια Τράπεζα, και τον Π.Ο.Ε. να μπαίνουν σε θέση άμυνας από το κίνημα ενάντια στην παγκοσμιοποίηση. Πιστεύω ότι αυτό το κίνημα δεν θα σταματήσει. Πρέπει, επίσης, να βάλουμε την Π.Ο.Υ., ακόμα και το U.N.D.P., σε αμυντική θέση, αφού γίνονται μέρος του προβλήματος και όχι της λύσης. Δείτε, για παράδειγμα, την πρόσφατη Αναφορά 19

21 Ανθρώπινης Ανάπτυξης των Ηνωμένων Εθνών 7 στην οποία, για ακόμα μία φορά, υπάρχει μία σαφής αντίφαση ανάμεσα στην σκανδαλώδη κατάσταση που περιγράφει ότι επικρατεί στον κόσμο και στις πολύ ήπιες λύσεις που υποστηρίζει τόσο υπερβολικά ήπιες που δε θίγονται τα κυρίαρχα συμφέροντα που διαμορφώνουν τις διεθνείς και εθνικές πολιτικές, οι οποίες ευθύνονται για την κατάσταση που περιγράφει η ίδια η αναφορά. Αν διαβάσετε την αναφορά, δε θα βρείτε ούτε μία αναφορά στον όρο «εκμετάλλευση» ή μία σύσταση για την αναδιανομή των πόρων στο εσωτερικό και μεταξύ των χωρών. Αρκετά αξιοθαύμαστο! Μια τελική παρατήρηση για τη σχέση Βορρά-Νότου Αν και θεωρώ ότι η σχέση Βορρά-Νότου πρέπει να αλλάξει εκ βάθρων (για παράδειγμα η διμερής βοήθεια πρέπει να αντικατασταθεί από πολυμερή, διεθνή μεταφορά πόρων) ακόμα πιστεύω ότι τα ακαδημαϊκά ινστιτούτα του Βορρά μπορούν να βοηθήσουν. Έχουν ένα πλούτο γνώσης και πρακτικών που μπορεί να γίνουν πολύ χρήσιμα, αν μεταδοθούν. Είναι όμως ουσιώδες ότι η επιστημονική γνώση φέρει το όραμα και τις αξίες των επιστημονικών ιδρυμάτων των χωρών στις οποίες εδράζεται αυτό το όραμα και αυτές οι αξίες μπορούν να είναι επιζήμια για τους πληθυσμούς των αναπτυσσόμενων χωρών. Άλλωστε, υπάρχει μια διάχυτη αδυναμία να αποδεχτούμε την υπερβολική εξάρτηση των αμερικανικών ακαδημαϊκών ιδρυμάτων από τα κεφάλαια και τα συμφέροντα των εταιριών που διαμορφώνουν και καθορίζουν την έρευνα και συντηρούν τις πολιτικές των ηγετικών πανεπιστημίων της χώρας και αυτή η εξάρτηση αποτρέπει κάθε δυνατότητα για τη δημιουργία ενός κριτικού ακαδημαϊκού λόγου απέναντι στο κατεστημένο των Η.Π.Α. Οι Ευρωπαίοι αγνοούν τους υπερβολικούς περιορισμούς στις ακαδημαϊκές ελευθερίες μέσα στα αμερικανικά πανεπιστήμια. 8 Η έρευνα στοχεύει στις ανάγκες του κατεστημένου των Η.Π.Α., αναπαράγοντας τις αξίες και τη δημόσια συζήτηση που αυτό επιβάλλει. Οι συνέπειες αυτής της κατάστασης είναι πάρα πολλές. Μπορεί να έχετε προσέξει, για παράδειγμα, πώς υπό την τρέχουσα διακυβέρνηση Bush, η φράση «ανισότητες στην υγεία» έχει αντικατασταθεί από τον υποτιθέμενα λιγότερο συγκρουσιακό όρο «διαφορές στην υγεία», και ο όρος «πείνα» από τον όρο «έλλειμμα βάρους». Και, ως συνήθως, αυτός ο λόγος έχει γίνει τώρα της μόδας, μαζί με όρους όπως «κοινωνικό κεφάλαιο», «ανθρώπινο κεφάλαιο», όρους-κλειδιά στο δημόσιο διάλογο σε βαθμό ασύλληπτο. Σε πρόσφατη 7 Jeffrey, S. (2002). United Nations Development Program. Human Development Report Oxford University Press, New York. 8 Στο σημείο αυτό ο συγγραφέας παραπέμπει σε αντίστοιχο άρθρο του με τίτλο: «Οι Πολιτικές της Έρευνας για την Ανισότητα στην Υγεία στις Η.Π.Α.», δημοσιευμένο στο ίδιο τεύχος του περιοδικού, σελ.:

22 αναφορά της Π.Ο.Υ. (2003), για παράδειγμα, το «έλλειμμα βάρους» («underweight») ορίζεται ως το πιο σημαντικό πρόβλημα στον κόσμο σήμερα θαρρείς και το πρόβλημα της πείνας και του λιμού είναι απλώς ζητήματα βάρους. Δεν επιθυμώ, βέβαια, να υπονοήσω ότι η γνώση που παράγεται από τα ηγετικά ακαδημαϊκά ινστιτούτα των Η.Π.Α. είναι όλη επιζήμια. Τουναντίον. Αλλά αυτή η γνώση πρέπει να διοχετευτεί μέσω πολυμερών, διεθνών συμφωνιών και ιδρυμάτων ώστε να ελεγχθεί η εφαρμογή της. Επίσης, ο «Βορράς» και ο «Νότος» πρέπει να επαναπροσδιοριστούν ώστε να ενθαρρύνονται οι σχέσεις ανάμεσα στις υποτελείς τάξεις και του Βορρά και του Νότου. Είχα το μεγάλο προνόμιο να με προσκαλέσει το εργατικό συνδικάτο AFL-CIO στο Σηάτλ, όπου άρχισε το κίνημα ενάντια στην παγκοσμιοποίηση. Το κίνημα δεν ήταν ενάντια στην παγκοσμιοποίηση, αλλά ορθότερα ενάντια στην επιβολή από τον Π.Ο.Ε. νεοφιλελεύθερων κριτηρίων ώστε να κατευθύνει τη διαδικασία. Σε αυτό το κίνημα, εργατικά συνδικάτα, οικολογικά κινήματα και άλλα κοινωνικά κινήματα από το Βορρά και το Νότο, ενεργοποιήθηκαν μαζί ενάντια στους νεοφιλελεύθερους κανόνες του Π.Ο.Ε. Η Π.Ο.Υ. και τα ιδρύματα πρέπει να διευκολύνουν αυτά τα διεθνή δίκτυα, προσφέροντας πόρους ή/και υποστήριξη. Ας μην ξεχνάμε ότι η Π.Ο.Υ. είναι ένας άμβωνας που συνεχώς μεταδίδει μηνύματα. Θα ήταν καλό αν η Π.Ο.Υ. μπορούσε να προωθήσει μηνύματα που υποστηρίζουν τέτοια κινήματα, ακόμα και αν αυτή η υποστήριξη δεν είναι ευπρόσδεκτη από τα κατεστημένα του Βορρά και του Νότου. Άλλωστε, η δυσαρέσκεια των κατεστημένων αυτών μπορεί να είναι δείκτης ότι η Π.Ο.Υ. είναι στη σωστή κατεύθυνση. Τελικά, η Π.Ο.Υ. πρέπει να απαιτήσει από κάθε χώρα, ως προϋπόθεση για την ένταξή της ως μέλος, να παρέχει πληροφορίες σε σχέση με την υγεία και να αποδεικνύει ότι σέβεται τα ανθρώπινα δικαιώματα και το δικαίωμα στην υγεία. Ακόμη θα πρέπει να καταγγέλλει τις χώρες, συμπεριλαμβανομένων των Η.Π.Α., που δεν συμμορφώνονται με το καταστατικό της Οργάνωσης. Σπάνια η Π.Ο.Υ. το κάνει αυτό, αλλά πρέπει να το κάνει. Γνωρίζω ότι αυτή η παρουσίαση είναι μόνο μία σύντομη αδρή περιγραφή μιας ανάλυσης που θα έπρεπε να εμπλουτιστεί με τις αποχρώσεις κάθε περίπτωσης και επιμέρους συνθήκης. Η πραγματικότητα είναι πάντα πιο περίπλοκη απ ό,τι φαίνεται, και, συνεπώς, όλες οι περιλήψεις μπορεί να φαίνονται πολύ απλές. Αλλά όπως ένας δάσκαλός μου, ο Gunnar Myrdal, μου είπε πολλά χρόνια πριν, «Το να είσαι απλός δε σημαίνει ότι είσαι απλοϊκός. Στη πορεία του έργου σου θα ανακαλύψεις ότι πίσω από καθετί που φαίνεται πολύπλοκο και δύσκολο να καταλάβεις υπάρχουν σχετικά απλές πραγματικότητες, εύκολες 21

23 στη σύλληψη αρκεί να τις προσέξεις». Τα 40 χρόνια δουλειάς μου σε ζητήματα ανάπτυξης και υπανάπτυξης έχουν επαληθεύσει απόλυτα το δάσκαλό μου. Αυτό προσπάθησα να κάνω και σήμερα-να εστιάσω στις υποκείμενες πραγματικότητες με στόχο να τις αλλάξουμε. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Banerji, D. (2002). Report of the WHO Commission on Macroeconomics and Health: A critique. Int. J. Health Serv. 32: Banerji, D. (1999). A fundamental shift in the approach to international health by WHO, UNICEF, and the World Bank. Int. J. Health Serv. 29: Banerji, D. (1996). Serious Implications of the Proposed Revised National Tuberculosis Control Programme for India. Voluntary Health Association of India and the Nucleus for Health Policies and Programmes, New Delhi. Banerji, D. (1990). Crash of the immunization program: Consequences of a totalitarian approach. Int. J. Health Serv. 20: Boston Globe, July 29, Black, R. E., Morris, S. S. & Bryce, T. (2003). Where and why are 10 million children dying every year? Lancet 361: Drèze, J., Sen, A. & Hussain, A. (1995). The Political Economy of Hunger. Oxford University Press, Oxford. Ignatieff, M. (2002). Nation-building lite. New York Times Magazine, July 28. Musgrove, P. (2003). Judging health systems: Reflections on WHO s methods. Lancet 361: Navarro, V. (ed.) (2002). The Political Economy of Social Inequalities: Consequences for Health and Quality of Life. Baywood. Amityville, N.Y. Navarro, V. (2000). Assessment of the World Health Report Lancet 356: Pew Foundation. International Attitudes Towards the U.S. June The Malnutrition Problem in Bangladesh. The Social Policy Program, Paper No. 34. Johns Hopkins University, Baltimore, World Health Organization. World Health Report 2000: Health System Improving Performance. Geneva, World Health Organization. Report on World Wide Priorities. Geneva, World Health Organization. Report of the Commission on Macroeconomics and Health: Macroeconomics and Health Investing in Health for Economic Development. Geneva, Waitzkin, H. (2003). Report of the WHO Commission on Macroeconomics and Health: A summary and critique. Lancet 361: United Nations Development Program. Human Development Report Oxford University Press, New York, Yong Kim, T., et al. (2000). Dying for Growth: Global Inequality and the Health of the Poor. Common Courage Press, Monroe, Maine. 22

24 George W. Albee. Πενήντα χρόνια κλινικής ψυχολογίας: Πουλώντας την ψυχή μας στο διάβολο. 9 Περίληψη Παρουσιάζεται μια αξιολόγηση της ανάπτυξης της κλινικής ψυχολογίας μετά το Β Παγκόσμιο Πόλεμο, βασισμένη στις προσωπικές εμπειρίες και παρατηρήσεις του συγγραφέα. Η αποδοχή της ιατρικής οργανικής εξήγησης της ψυχικής διαταραχής και η αφοσίωση στην ατομική ψυχοθεραπεία - η οποία πληρώνεται από την ασφάλεια υγείας οδήγησε την κλινική ψυχολογία στην παρούσα κατάσταση απελπισίας, να προσπαθεί δηλαδή να αρπάξει τα προνόμια της συνταγογράφησης σαν ένα τρόπο επιβίωσης, μέσω της περαιτέρω περίπτυξής της στον αναξιόπιστο ιατρικό κόσμο. Εναλλακτικά, μόνο η αποδοχή της στρατηγικής της πρωτογενούς πρόληψης στη δημόσια υγεία, ο αγώνας για κοινωνική δικαιοσύνη και η στήριξη της θεωρίας κοινωνικής μάθησης θα εξασφαλίσουν την επιβίωση του επιστημονικού πεδίου. Πριν το Β Παγκόσμιο Πόλεμο οι κλινικοί ψυχολόγοι ήταν σπάνιο είδος. Δούλευαν κυρίως σε εκπαιδευτικά / συμβουλευτικά πλαίσια. Στα 1946 το πρώτο κείμενο κλινικής ψυχολογίας που πήρα στα χέρια μου αποφοιτώντας είχε γραφτεί από τον C. M. Louttit (1936) και αφορούσε τη δουλεία σε σχολεία. Με το έντονο ενδιαφέρον της ψυχολογίας γύρω από τη μάθηση, η συμμαχία με την εκπαίδευση ήταν φυσική και αμοιβαία υποστηρικτική. Συχνά σκεφτόμουν τότε, ότι με μια μικρή αλλαγή στην κατεύθυνση, θα μπορούσαμε να γίνουμε κλινικοί εκπαιδευτικοί ψυχολόγοι. Δε συνέβη ποτέ. Το 1945 οι Ηνωμένες Πολιτείες νίκησαν τις δυνάμεις του Άξονα. Βρέθηκαν να έχουν 13 εκατομμύρια βετεράνους του Β Παγκοσμίου Πολέμου, πολλοί από τους οποίους είχαν σωματικές και ψυχικές βλάβες, για τις οποίες οι νομοθέτες πίστευαν ότι απαιτούνταν ειδική θεραπεία στα νοσοκομεία και τις κλινικές της Veteran Administration (VA). Αυτά τα νοσοκομεία και κλινικές ήταν λίγα, είχαν ελάχιστο προσωπικό και εξοπλισμό, καθώς και μικρό μέγεθος πλήρως ακατάλληλα για το τεράστιο έργο που τους ανατέθηκε. Ο βετεράνοι του Α Παγκοσμίου Πολέμου και του Ισπανο-Αμερικανικού Πολέμου ήταν ήδη μεσήλικες ή και μεγαλύτεροι και κάθε ενδιαφέρον για την περίθαλψή τους είχε αμβλυνθεί από το αμερικανικό ιατρικό κατεστημένο, το οποίο είδε το σύστημα του VA σαν «κοινωνικοποιημένη» ιατρική, που δεν ταίριαζε με τον αμερικανικό «δρόμο». Αλλά το 1945 το καταϋποχρεωμένο έθνος ήθελε την καλύτερη δυνατή θεραπεία για τους γενναίους νεαρούς άνδρες (και για ένα μικρό αριθμό γυναικών) που την είχαν ανάγκη. Οι πλέον εγκαταλελειμμένες, ήταν εκείνες οι εγκαταστάσεις για τους ψυχικά πάσχοντες του Α Παγκοσμίου Πολέμου. Συχνά εισάγονταν στα κρατικά ψυχιατρεία, καθώς δεν υπήρχε χώρος 9 Applied & Preventive Psychology, 7: (1998). Cambridge University Press. 23

25 για θεραπεία στη VA. Οδηγήθηκαν έτσι, μαζί με άλλες περιπτώσεις ψυχικά πασχόντων, σε χώρους αποθήκευσης ανθρώπων. Το Κογκρέσο ενέκρινε τη μαζική χρηματοδότηση για το κτίσιμο νέων νοσοκομείων της VA, καθώς και το άνοιγμα νέων κλινικών ώστε να θεραπευθούν τα «παιδιά μας». Όλα τα νέα νοσοκομεία είχαν ψυχιατρικούς θαλάμους. Μερικά από αυτά ήταν εντελώς Νευροψυχιατρικά και μερικές από τις νέες κλινικές ήταν ολοκληρωτικά αφιερωμένες στην «ψυχική υγιεινή». Πολλά από τα νέα Νευροψυχιατρικά νοσοκομεία χτίστηκαν όπως τα Γενικά νοσοκομεία με ιδιωτικά και ημι-ιδιωτικά δωμάτια, για παράδειγμα, με ειδική είσοδο σε κάθε δωμάτιο για τη μεταφορά του οξυγόνου, με σταθμό νοσοκόμων, με χειρουργεία κτλ. Οι σχεδιαστές των νοσοκομείων δεν ήξεραν πολλά για ψυχιατρικές εγκαταστάσεις το 1945, αλλά οι Αμερικανοί γνώριζαν ότι οι βετεράνοι είχαν νοσήσει ψυχικά και χρειάζονταν θεραπεία από ψυχιάτρους σε μοντέρνα ψυχιατρικά νοσοκομεία. Ο αριθμός των ψυχιάτρων στη χώρα εκείνη την εποχή ήταν εξαιρετικά μικρός. Ο λόγος: για να γίνεις ψυχίατρος έπρεπε πρώτα να αποφοιτήσεις από μια ιατρική σχολή. Κάθε γιατρός (MD) μπορούσε να αποκαλεί τον εαυτό του (κυρίως ήταν άνδρες) ψυχίατρο, χειρούργο ή κάτοχο οποιασδήποτε άλλης ειδικότητας, ωστόσο οι περισσότεροι από τους λίγους ψυχιάτρους είχαν κάποια προϋπηρεσία σε ένα ψυχιατρικό νοσοκομείο ή θάλαμο. Εκείνες της ημέρες κάποιος μπορούσε να ενταχθεί στην Αμερικανική Ψυχιατρική Ένωση με πτυχίο ιατρού (MD) και με ένα χρόνο εμπειρίας σε ψυχιατρικό νοσοκομείο / κλινική. Για πολλά χρόνια ο αριθμός των αποφοίτων των ιατρικών σχολών στις Η.Π.Α κρατήθηκε χαμηλός από την Αμερικανική Ιατρική Ένωση και γενικότερα το ιατρικό κατεστημένο. Οι φοιτητές ιατρικής δεν είχαν οικονομική βοήθεια, έτσι είτε προέρχονταν από πλούσιες οικογένειες, είτε εργάζονταν παράλληλα με τις σπουδές τους. Συχνά αποφοιτούσαν με μεγάλα χρέη και είχαν ανάγκη υψηλής αμοιβής προκειμένου να τα ξεπληρώσουν. Με το ελεγχόμενο μικρό αριθμό γιατρών, ο αριθμός εκείνων που έμπαιναν στο χαμηλά αμειβόμενο πεδίο της ψυχιατρικής ήταν πολύ μικρός επίσης. Η ψυχιατρική δεν ήταν δημοφιλής ειδικότητα. Οι επιτροπές εισαγωγών στις ιατρικές σχολές συχνά απέρριπταν αιτούντες οι οποίοι έδειχναν ενδιαφέρον για την ψυχιατρική, επειδή δεν θεωρούνταν αληθινή Ιατρική. Το μικρό πεδίο της ψυχιατρικής χωρίστηκε σε αντιμαχόμενα στρατόπεδα. Το ένα απαρτίζονταν από νευροψυχιάτρους οι οποίοι γαντζωθήκαν από την εγκεφαλική νόσο σαν αιτία η άλλη κύρια τάση ήταν η ψυχαναλυτική, μικρή σε αριθμό, την οποία απάρτιζαν οι συνεχιστές του Φροϋδικού μοντέλου. Η Ψυχανάλυση γοήτευσε τη 24

26 διανόηση και κατέλαβε υψηλή θέση στα κέντρα της σύγχρονης διανόησης όπως η Νέα Υόρκη και το Λος Άντζελες (Albee, 1959). Η Φροϋδική θεραπεία, η αποκαλούμενη και ψυχοδυναμική ψυχοθεραπεία, συναγωνίστηκε τις βιολογικές θεραπείες όπως το κώμα ινσουλίνης, το metrazol shock και την ηλεκτρο-σπασμοθεραπεία. Λίγοι ψυχίατροι και από τις δύο ομάδες δούλευαν στις υπηρεσίες της VA. Οι μισθοί ήταν χαμηλοί σε σύγκριση με την ιδιωτική άσκηση του επαγγέλματος. Μεγάλο μέρος του προσωπικού στη VA ήταν γιατροί που δεν πέτυχαν κάπου αλλού. Ποιος θα βοηθήσει τους βετεράνους; Είναι ξεκάθαρο ότι μετά το Β Παγκόσμιο Πόλεμο υπήρχε μεγάλη ανάγκη σε ψυχιατρικό προσωπικό, αλλά δεν ήταν διαθέσιμο. Οι βελτιωμένοι μισθοί της VA σταδιακά προσέλκυσαν κάποιους κάπως ικανούς γιατρούς (συνήθως Γενικούς Ιατρούς) στο σύστημα, αλλά δεν ήταν αρκετοί. Έτσι, βρέθηκε μια δυνητική πηγή νέου προσωπικού. Προσφέροντας θέσεις εσωτερικού βοηθού στα νοσοκομεία και τις κλινικές της VA σε πτυχιούχους της ψυχολογίας και δίνοντας αντιμισθία σε ψυχολόγους (συνήθως επιπέδου master) ως προσωπικό και ως επόπτες, δημιουργήθηκε ξαφνικά μια νέα πηγή προσωπικού ψυχικής υγείας. Ένας MD / PhD (ο James Miller) ήταν ο επικεφαλής του νέου ψυχολογικού προγράμματος της VA. Το 1945 τα τμήματα ψυχολογίας των πανεπιστημίων ήταν μικρά. Ο κύριος κλάδος αφορούσε την έρευνα γύρω από την όραση, την αντίληψη και ιδιαίτερα τη μάθηση, με δαιδαλώδη εργαστήρια με ζώα. Τώρα όμως υπήρχαν χρήματα για την εκπαίδευση, τα βιβλία και την κάλυψη τμήματος των εξόδων διαβίωσης μιας νέας ομάδας αποφοίτων κλινικής ψυχολογίας. Οι θέσεις εσωτερικού βοηθού στη VA ήταν διαθέσιμες σε πολλούς. Έτσι συνέβη μια έκρηξη φοιτητών ψυχολογίας στα πανεπιστήμια. Εκατοντάδες απόφοιτοι που ενδιαφέρονταν για την κλινική ψυχολογία εγγράφηκαν και τοποθετήθηκαν για μερική απασχόληση στο εκπαιδευτικό πρόγραμμα της VA. To 1946 ήμουν ένα από τα πρώτα μέλη εκείνης της ομάδας. Η Αμερικανική Ψυχιατρική Ένωση διόρισε την επιτροπή Shakow, η οποία γρήγορα οργάνωσε το συνέδριο Boulder, το οποίο με τη σειρά του παρήγαγε το μοντέλο Boulder. Θα μπορούσαμε πλέον να εκπαιδευτούμε ως επιστήμονες επαγγελματίες. (Ο David Shakow ήταν επιφανής ψυχολόγος-ερευνητής στο νοσοκομείο του Worcester. Δυστυχώς αποδέχθηκε ότι το ψυχιατρικό μοντέλο και πλαίσιο ήταν το καλύτερο μέρος για την εκπαίδευση των κλινικών ψυχολόγων [Albee, 1969b].) Τα κύρια κείμενα που χρησιμοποιούνταν ήταν το Προσωπικότητα και Διαταραχές Συμπεριφοράς του J. Mc V. Hunt 25

27 (1944) και το νέο βιβλίο του Carl Rogers για τη μη κατευθυντική Συμβουλευτική και Ψυχοθεραπεία (1942). Στους εκπαιδευόμενους κλινικούς ψυχολόγους στην VA δόθηκε ο ρόλος της διαγνωστικής αξιολόγησης, με τη χρήση του Wechsler-Bellevue Τεστ Νοημοσύνης (Wechsler, 1939), του Rorschach (Rorschach, 1921), του Minnesota Multiphasic Personality Inventory (MMPI) (Hathaway & McKinley, 1942) και του Thematic Apperception Test (Murray, 1938). Το ιατρικό μοντέλο απαιτεί διάγνωση πριν την έναρξη της θεραπείας. Η ψυχιατρική διάγνωση ήταν αναξιόπιστη και ανοργάνωτη, αλλά ήταν ότι υπήρχε, και τα αποτελέσματα των test βοήθησαν στην αποσαφήνιση των «ετικετών» που εφαρμόστηκαν. Έτσι κι αλλιώς αυτό δεν είχε και ιδιαίτερη σημασία, καθώς όλοι οι ασθενείς λάμβαναν ηλεκτροσόκ είτε ήταν παρών κάποιο ψυχωτικό σύμπτωμα ή ακόμα και αν δεν υπήρχε (Albee, 1970b). Στα πανεπιστήμια η επικρατούσα κατεύθυνση της πειραματικής ψυχολογίας πήρε με μισή καρδιά μερικούς κλινικούς ψυχολόγους προκειμένου να διδάξουν κλινικά και διαγνωστικά μαθήματα. Πολλοί από αυτούς τους ψυχολόγους είχαν δουλέψει σε σχολεία ή σε κρατικά νοσοκομεία. Ελάχιστοι ήταν ανταγωνιστικοί διανοούμενοι και άρα είχαν τα προσόντα ώστε να καταξιωθούν. Το πανεπιστήμιο πλήρωνε επίσης $50 τη μέρα σε όσους επιθυμούσαν να είναι σύμβουλοι στη VA, κάτι που μετρίασε την αντίθεσή τους στην κλινική εκπαίδευση που παρείχε το πανεπιστημιακό κλινικό πρόγραμμα. Πενήντα δολάρια δε φαίνονται πολλά σήμερα, αλλά το 1946 ήταν ένα σημαντικό ποσό. Είναι δύσκολο να μεγαλοποιήσουμε την αφέλεια των πρώιμων αποφοίτων κλινικής ψυχολογίας (όπως εγώ). Περίπου όλοι ήμασταν άνδρες μεσαίας τάξης, κυρίως πρώην στρατιώτες, πιλότοι και ναυτικοί, και σεβόμασταν την εξουσία, αποδεχόμασταν αυτό που μας έλεγαν, ακολουθούσαμε τις εντολές και ενστερνιστήκαμε το ιατρικό μοντέλο, καθώς δε μας παρουσιάστηκε τίποτα άλλο. (Υπήρχε ένα εκπαιδευτικό-μαθησιακό μοντέλο αλλά τα Κολλέγια της Εκπαίδευσης ήταν ξεχωριστές σχολές και εμείς σαν εκπαιδευόμενοι δεν είχαμε επαφή με αυτούς τους κύκλους μαθημάτων. Προέκυψαν μερικά εξαιρετικά προγράμματα στη συμβουλευτική ψυχολογία στα Κολλέγια της Εκπαίδευσης, όπως και πολλά μεταπτυχιακά προγράμματα στη σχολική ψυχολογία, αλλά τα εκπαιδευτικά επιδόματα και το status ανήκαν στην κλινική ψυχολογία. Οι καθηγητές μας, το ίδιο αδαής με εμάς, δεν μας παρουσίασαν καμιά εναλλακτική.) Στην VA όλοι αποδεχθήκαμε αυτό το κυρίαρχο μοντέλο την ιατρική άποψη ότι οι ασθενείς μας υποφέρουν από ψυχικές παθήσεις. Αυτό έλεγαν και τα εγχειρίδια. Οι διατριβές γράφονταν πάνω στις διαγνωστικές υποκλίμακες του Wechler-Bellevue τεστ ή στα αποτελέσματα του ηλεκτροσόκ στην ψυχική 26

28 πάθηση. Η ψυχιατρική ήταν επικεφαλής και καθόριζε το μοντέλο, την ατζέντα της θεραπείας και το καθεστώς. Στις κλινικές της VA όπου τοποθετήθηκα, οι επιταγές ήταν σαφείς: μόνο οι MD μπορούν να αποκαλούνται «γιατροί»! Καθένας Ψυχοθεραπευτής! Ο τρόπος θεραπείας με το μεγαλύτερο κύρος ήταν η ψυχοθεραπεία, η οποία συχνά παρεχόταν από συμβούλους MD (γιατρούς), πρόθυμούς να δεχθούν χρήματα για μια εργασία μερικής απασχόλησης. Οι ψυχολόγοι και οι εκπαιδευόμενοι φοιτητές ήταν πρόθυμοι να αποκτήσουν εμπειρία στην ψυχοθεραπεία. «Καταβρόχθισαν» τα γραπτά του Carl Rogers και των μαθητών του. Ήταν το πιο συναρπαστικό παιχνίδι στην πόλη, αλλά τα περισσότερα μέρη περιόριζαν την ψυχοθεραπεία στους ψυχιάτρους (επειδή, όπως λεγόταν, κάποιοι μπορεί να έχουν όγκους στον εγκέφαλο και υποθυρεοειδισμό που μόνο ένας γιατρός θα μπορούσε να αναγνωρίσει). Ελάχιστοι εξέχοντες ψυχολόγοι ήταν σε θέση να ασκούν ιδιωτικά την ψυχοθεραπεία. Άνθρωποι όπως ο Rollo May, ο Albert Ellis και ο Erich Fromm έγραψαν εξαιρετικά βιβλία και εναντιώθηκαν στο πανίσχυρο ιατρικό μοντέλο. Κάποιοι διάσημοι ευρωπαίοι ψυχαναλυτές χωρίς τίτλο γιατρού μετανάστευσαν στην Αμερική. Ο ίδιος ο Freud υποστήριζε ότι η ιατρική δεν είναι η καλύτερη προετοιμασία για να ασκήσεις την ψυχανάλυση, αλλά η Αμερικανική Ψυχαναλυτική Ένωση απαιτούσε πτυχίο γιατρού προκειμένου να ξεκινήσει κανείς εκπαίδευση. Μια συμβιβαστική λύση προέκυψε από την κοινή επιτροπή των δύο Α.Ψ.Ε (ψυχολογίας και ψυχιατρικής). Συμφώνησαν ότι οι ψυχολόγοι μπορούν να ασκούν θεραπεία κάτω από την προσεκτική εποπτεία (αργότερα ονομάστηκε γνήσια συνεργασία) των ψυχιάτρων ή άλλων γιατρών. Παρά την έντονη αντίθεση της οργανωμένης ψυχιατρικής και ιατρικής, η νομική αναγνώριση της ιδιωτικής πρακτικής της ψυχολογίας άρχισε να επικρατεί. Οι ψυχολόγοι που εργάζονταν στις κλινικές και τα νοσοκομεία άρχισαν να απασχολούνται μερικώς στην ιδιωτική ψυχοθεραπεία, συχνά χρησιμοποιώντας το γραφείο κάποιου άλλου επαγγελματία τα απογεύματα και τα σαββατοκύριακα, αλλά γαντζωθήκαν από το μοντέλο της ψυχικής πάθησης που έμαθαν τόσο κατά την πρακτική τους, όσο και από τα εγχειρίδιά τους. Όπου και αν δούλεψαν, οι ψυχίατροι ήταν επικεφαλής, συχνά κραυγαλέα ανεκπαίδευτοι και ανεπαρκείς όσον αφορά την ψυχολογική γνώση. (Οι «ψυχίατροι» που δούλευαν στα δημόσια νοσοκομεία ήταν χειρότεροι συνήθως είχαν εκπαιδευτεί σε ιατρικές σχολές του Τρίτου Κόσμου και μετά βίας μιλούσαν Αγγλικά). Εάν ήθελες να είσαι ψυχολόγος και να κερδίζεις αρκετά χρήματα, έδινες όρκο πίστης και υποταγής στο ιατρικό μοντέλο και έκλεινες τα μάτια σου στην έλλειψη εγκυρότητας, καθώς και στην ένδεια επιστημονικής γνώσης στην οποία βασιζόταν. 27

29 Ένα τέλος στις αποθήκες ανθρώπων Κατά τη διάρκεια της δεκαετίας του 50 αιωρούνταν σημαντικές αλλαγές. Ήταν καιρός να γίνει κάτι για τα τεράστια παλιά κρατικά νοσοκομεία όπου ζούσαν έγκλειστοι μισό εκατομμύριο άτυχοι. Πολλά από αυτά τα μέρη δεν είχαν εκπαιδευμένους ψυχιάτρους και συχνά καθόλου νοσοκόμες. Αστοιχείωτοι συνοδοί έκαναν κουμάντο στις «αποθήκες» αυτές. Ο Albert Deutsch (1948) έγραψε το Η Ντροπή της Πολιτείας. Τρεις παθιασμένη άνθρωποι ο Bob Felix (ο πρώτος διευθυντής του Εθνικού Ινστιτούτου Ψυχικής Υγείας [NIMH]) ο Mike Gorman, επικεφαλής μιας ομάδας-φάντασμα που αποκαλούνταν Εθνική Επιτροπή Ενάντια στην Ψυχική Ασθένεια και η Mary Lasker, φιλάνθρωπος, συμμάχησαν προκειμένου να προωθήσουν την επανάσταση ενάντια στο σύστημα των κρατικών ψυχιατρείων. Ο γερουσιαστής Lester Hill, το μέλος του Κογκρέσου Mike Fogarty και ο ιατρικός διοικητής Boisfeuillet Jones έπεισαν τον πρόεδρο Eisenhower να ιδρύσει την Κοινή Επιτροπή για την Ψυχική Πάθηση και την Υγεία (JCMIH) στα μέσα της δεκαετίας του 50. Μέσα από μια περίπλοκη, καλά χρηματοδοτούμενη προσπάθεια, προέκυψαν πολλές σημαντικές εκθέσεις που οδήγησαν στην τελική αναφορά. Η ομάδα της Marie Jahoda (1958) ανέπτυξε ένα ορισμό της θετικής ψυχικής υγείας η οποία απετέλεσε μια κλασσική δήλωση με ρίζες από την κοινωνική ψυχολογία (παρά τα ηχηρά παράπονα ψυχιάτρων όπως ο Mo Kaufman. [Ο M. Ralph Kaufman, MD, ήταν πρόεδρος μιας αναδιοργανωμένης επιτροπής της JCMIH, η οποία προέκυψε μετά από εσωτερική διαμάχη. Ήταν Διευθυντής των Ψυχιατρικών Υπηρεσιών στο νοσοκομείο Mt. Sinai της Νέας Υόρκης. Θρηνούσε για την απουσία της ιατρικής επιρροής.]) Η αναφορά μου (Task Force Report on Manpower) (Albee, 1959) έκανε ξεκάθαρο το μάταιο χαρακτήρα της ατομικής ψυχοθεραπείας στην προσπάθεια αντιμετώπισης της επιδημίας του ψυχικού πόνου, επικαλούμενη το μικρό αριθμό θεραπευτών και τον τεράστιο αριθμό ανθρώπων με σοβαρά προβλήματα. Αποτόλμησα τη μόνη απάντηση την πρωτογενή πρόληψη στη δημόσια υγεία. Η επιδημιολογία είχε διαπιστώσει την ακανόνιστη κατανομή των ψυχικών παθήσεων. Το άγχος, η φτώχεια, το να είσαι γυναίκα ή μέλος μιας αποκλεισμένης κοινωνικής ομάδας, κ.α αποτελούσαν παράγοντες υψηλού κινδύνου. Η τελική έκθεση της Επιτροπής, που ονομάστηκε Δράση για την Ψυχική Υγεία (1961), επέτρεψε και σε άλλους, πλην των ψυχιάτρων, επαγγελματίες να κάνουν βραχεία ψυχοθεραπεία, αλλά τα προτεινόμενα κοινοτικά κέντρα ψυχικής υγείας όφειλαν να παρέχουν ημερήσια φροντίδα, κρεβάτια και ιατρικό έλεγχο. Έτσι το ιατρικό μοντέλο παρέμεινε ανέπαφο. Τα κέντρα έπρεπε να συμπεριλαμβάνουν συμβουλευτική και κοινοτική εκπαίδευση, η οποία συχνά 28

30 παρεχόταν από κοινοτικούς ψυχολόγους. Όταν η χρηματοδότηση έγινε πιο σφικτή, ήταν οι πρώτοι που απολύθηκαν. Ο πρόεδρος Kennedy πίεσε πολύ για τη δημιουργία κοινοτικών κέντρων ψυχικής υγείας. Για πρώτη φορά στην Αμερικανική ιστορία, δόθηκαν κρατικά κονδύλια για τη φροντίδα ψυχικά πασχόντων που δεν ήταν βετεράνοι. Δεν συνέβη ποτέ. Ήταν «κοινωνικοποιημένη ιατρική» και αντιστρατεύονταν την Αμερικανική Ιατρική Εταιρεία και το Κογκρέσο, το οποίο ήταν απρόθυμο να πληρώσει για την επάνδρωση νέων κέντρων. Μέσα στο χρόνο δημιουργηθήκαν περίπου 700 κέντρα, αλλά οι συντηρητικές κρατικές διοικήσεις με συνέπεια εναντιώθηκαν στην κατάλληλη χρηματοδότηση. Στο μεταξύ τα κρατικά νοσοκομεία άδειαζαν. Τα κέντρα υποτίθεται ότι θα υποστήριζαν τους ανθρώπους που έβγαιναν από τα νοσοκομεία. Όμως, η ανοργάνωτη υποστήριξη των προτεινόμενων κέντρων ήταν και είναι ανεπαρκής στο να κρατήσει τους ψυχικά πάσχοντες μακριά από τους δρόμους. Καθώς η χρηματοδότηση των κέντρων λιγόστευε, τα προγράμματα συμβουλευτικής και κοινοτικής εκπαίδευσης ήταν τα πρώτα που περιορίστηκαν. Οι πολιτειακές διοικήσεις βιάστηκαν να κλείσουν τα ψυχιατρεία και να μεταθέσουν το κόστος σε ομοσπονδιακά προγράμματα όπως το Medicaid. Ο αριθμός των άστεγων ψυχικά πασχόντων κλιμακώθηκε. Στο μεταξύ, με την υποστήριξη του NIMH και της VA, τα πανεπιστήμια συνέχισαν να παράγουν κλινικούς ψυχολόγους οι οποίοι μετά από λίγα χρόνια δουλείας σε κλινικές και νοσοκομεία που στήριζαν τα ταμεία, εύρισκαν καλύτερο εισόδημα στην ιδιωτική άσκηση του επαγγέλματος. Το NIMH πρόσφερε χρήματα για την ψυχιατρική εκπαίδευση, αλλά υπήρξαν ελάχιστοι ωφελούμενοι. Εκείνοι οι ψυχολόγοι και ψυχίατροι που εκπαιδεύτηκαν με δαπάνη των ταμείων, γρήγορα στράφηκαν στην ιδιωτική πρακτική στα μεσοαστικά προάστια (Albee, 1977). Σταδιακά, τα προγράμματα ασφάλισης άρχισαν να πληρώνουν για ψυχοθεραπεία υπό τον όρο ότι οι θεραπευόμενοι θα είχαν ιατρική διάγνωση. Αυτό οδήγησε σε μια σταθερή διεύρυνση των καταστάσεων οι οποίες ονομάζονταν «ψυχική πάθηση» από την επίσημη ψυχιατρική νομενκλατούρα. Προς το τέλος της δεκαετίας του 60 οι ψυχολόγοι ήταν πρόθυμοι να συμφωνήσουν (για τα χρήματα) ότι οι άνθρωποι που θεράπευαν είχαν ψυχική πάθηση. Οι ταγοί της κλινικής ψυχολογίας έφτασαν στο σημείο να υποστηρίξουν την επιχειρηματολογία ότι οι ασθενείς τους ήταν άρρωστοι. Ξεκινώντας από την California, προέκυψαν νέες σχολές ψυχολογίας επρόκειτο για εκπαιδευόμενους ψυχοθεραπευτές τους οποίους αποκαλούσαν ψυχολόγους. Η Αμερικανική Ψυχολογική Εταιρεία άλλαξε τον εσωτερικό κανονισμό της σχετικά με την ιδιότητα του μέλους (δεν χρειαζόταν πλέον 29

31 ερευνητική διατριβή), και έτσι ενεγράφησαν όλοι οι νέοι Psy.D. (διδάκτορες ψυχολογίας). Πολλοί από αυτούς τους Psy.D. δεν είχαν καν πρώτο πτυχίο ψυχολογίας. Το 1970 προέβλεψα ότι σύντομα θα υπήρχαν δύο εθνικές ψυχολογικές εταιρείες: μια επιστημονική και μια επαγγελματική, και έτσι πραγματικά συνέβη (Albee, 1970a). Τα προγράμματα εκπαίδευσης στη ψυχολογία υπήρξαν ρατσιστικά και σεξιστικά για χρόνια. Ελάχιστοι μαύροι γίνονταν δεκτοί στο πανεπιστήμιο (Albee, 1969a, 1969b), όπως επίσης και ελάχιστες γυναίκες (Albee, 1981). Τα κινήματα των γυναικών και της διεκδίκησης των δικαιωμάτων άρχισαν να διορθώνουν αυτές τις αδικίες. Τα παραδοσιακά τμήματα ψυχολογίας, τα οποία αποτελούνταν κυρίως από WASP (Λευκούς Άγγλο Σάξονες Προτεστάντες) άνδρες της ανώτερης τάξης, με όλες τις στενές προκαταλήψεις της κοινωνικής αυτής ομάδας, δέχονταν προκλήσεις από τα νέα τμήματα και τους φοιτητές τους, ώστε να αποκτήσουν μεγαλύτερη κοινωνική συνείδηση και δράση. Η ζωή δεν ήταν εύκολη για τους νέους αυτούς φοιτητές. Η διατήρηση της θέσης, η προαγωγή και η ολοκλήρωση του πτυχίου παρέμενε κυρίως στα χέρια των παλιότερων WASP, οι οποίοι όριζαν στενά το πεδίο. Για χρόνια οι απόφοιτοι της κλινικής ψυχολογίας δεν εκτίθεντο σε πολιτικά ζητήματα ή στο άγχος των ανθρώπων μέσα σε μια κοινωνία εκμετάλλευσης, καταναλωτικά προσανατολισμένη, ρατσιστική και σεξιστική. Η πλειοψηφία των κλινικών ψυχολόγων ήταν «παιδιά της χορωδίας», που αποδέχονταν το status quo δηλαδή συνέπλεαν με την εκάστοτε εξουσία. Μια στιγμή ελπίδας Για λίγο μέσα στη δεκαετία του 70 φάνηκε ότι τα πράγματα μπορούσαν να αλλάξουν. Η Επιτροπή για την Ψυχική Υγεία που διόρισε ο πρόεδρος Carter αναγνώρισε τη μεγάλη επιρροή της φτώχειας και της εκμετάλλευσης στην ανάπτυξη ψυχικού πόνου και πρότεινε την ανάπτυξη κοινωνικά προσανατολισμένων προγραμμάτων πρωτογενούς πρόληψης από το Εθνικό Ινστιτούτο Ψυχικής Υγείας (NIMH) (Task Panel on Prevention, 1978). Η Rosalynn Carter, επίτιμη πρόεδρος της επιτροπής και η Beverly Long, πρόεδρος της Εθνικής Οργάνωσης Ψυχικής Υγείας (NMHA) επέμειναν στην έμφαση στην πρωτογενή πρόληψη, παρά τις αντιρρήσεις των ψυχιάτρων της Επιτροπής. Ένας νέος νόμος για τα συστήματα ψυχικής υγείας ψηφίστηκε την τελευταία χρονιά διακυβέρνησης του Carter. Αλλά με την εκλογή του Reagan, όλα τα σχέδια ματαιώθηκαν. Ο νόμος καταργήθηκε και δεν επετράπη περαιτέρω έρευνα γύρω από τους κοινωνικούς παράγοντες, εκ μέρους του Εθνικού Ινστιτούτου Ψυχικής Υγείας. Η συντηρητική διοίκηση συμμάχησε με την Εθνική Συμμαχία για τους Ψυχικά Πάσχοντες και διακύρηξαν ότι όλες οι ψυχικές παθήσεις και οι εγκεφαλικές ασθένειες οφείλονται σε ελαττωματικά γονίδια και σε ελαττωματική σωματική 30

32 χημεία. Σαν από θαύμα, δεν χρειάζονταν πλέον πολυδάπανα προγράμματα ώστε να διορθώσουν τις κοινωνικές αδικίες. Ο κοινωνικός Δαρβινισμός επικράτησε ξανά (Albee, 1996). Σ αυτή τη διαδικασία συναλλαγής για την αποδοχή του περιοριστικού ιατρικού μοντέλου, τα οικονομικά ανταλλάγματα για τους κλινικούς ψυχολόγους ήταν ικανοποιητικά. Μερικές φορές, όπως προειδοποίει ο ποιητής Carl Sandburg, είχαμε να φάμε ένα μάτσο κατσαρίδες στη διάρκεια του δρόμου, όπως φαίνεται από τις παρακάτω διακηρύξεις: Όταν το NIMH λέει «η Δεκαετία του Εγκεφάλου» (η έρευνα του εγκεφάλου θα αποκαλύψει την ψυχική πάθηση), θα πρέπει να σταθούμε και να χαιρετήσουμε. Όταν οι νευρώσεις θεωρούνται ανύπαρκτες από το Διαγνωστικό και Στατιστικό Εγχειρίδιο των Ψυχικών Διαταραχών (DSM IV American Psychiatric Association, 1994) θα πρέπει να σταθούμε και να χαιρετήσουμε. (Οι νευρώσεις προϋποθέτουν σαν αιτία το παιδικό τραύμα. Οι παιδικές εμπειρίες μπορούν να ξεπεραστούν και να προληφθούν, επομένως η ιδέα είναι επικίνδυνη.) Όταν η Εθνική Συμμαχία για τους Ψυχικά Πάσχοντες και τα επιμέρους τμήματά της απορρίπτουν κάθε ρόλο του παιδικού άγχους, της παραμέλησης και της κακοποίησης στην ψυχική πάθηση και υποστηρίζουν ότι οι ψυχικές παθήσεις είναι εγκεφαλικές νόσοι, θα πρέπει να σταθούμε και να χαιρετήσουμε. Όταν τα μεγάλα και δημοφιλή ιατρικά περιοδικά (Time, USA Today, Newsweek, κτλ) δηλώνουν επισήμως ότι οι νέες φαρμακευτικές ουσίες σύντομα θα θεραπεύσουν τις «μεταδιδόμενες» εγκεφαλικές / ψυχικές παθήσεις, αντί να στεκόμαστε και να γελάμε, ζητάμε προνόμια συνταγογράφησης για τους εαυτούς μας! Οι νέοι κανονισμοί της ασφάλισης υγείας, γραμμένοι ώστε να μεγιστοποιήσουν τα κέρδη των εταιρειών, περιορίζουν δραστικά το εισόδημα των ψυχολόγων που ασκούν ιδιωτικά ψυχοθεραπεία. Η λύση; Να βλέπουν περισσότερους «ασθενείς» για λιγότερες συνεδρίες και να τους συνταγογραφούν φάρμακα για τον «εγκεφαλικό» πόνο. Ο Διάβολος προσφέρει καλή συναλλαγή! Απλά με τον ασπασμό του ιατρικού μοντέλου θα ευημερούμε. Και οι φαρμακευτικές εταιρείες θα είναι στο πλευρό μας! Τι κάναμε λάθος; Η ιστορία των επαγγελμάτων καταδεικνύει ότι οι περισσότεροι φοιτητές βγήκαν στην αγορά με εφόδιο την πρακτική τους άσκηση στη συνέχεια κάθε επάγγελμα μετακινήθηκε από την πανεπιστημιούπολη σε ξεχωριστή επαγγελματική σχολή με το δικό της κτίριο και με πρακτική άσκηση μέσα από την παροχή υπηρεσιών. Η κλινική ψυχολογία, 31

33 αντίθετα, ξεκίνησε μέσα από τις φιλοσοφικές επιστήμες και έστειλε τους αποφοίτους της στα κέντρα ψυχιατρικών υπηρεσιών όπου διδάχθηκαν την ψυχιατρική γλώσσα και θεωρία. Είχα εμπειρία αυτού του προβλήματος και στα 1963 πρότεινα την ίδρυση ψυχολογικών κέντρων τα οποία θα παρείχαν ταυτόχρονα υπηρεσίες και εκπαίδευση (Albee, 1964), αλλά τα ομοσπονδιακά κονδύλια υποστήριζαν το ψυχιατρικό μοντέλο και την εκπαίδευση στα ψυχιατρικά νοσοκομεία. Για να ανήκουμε σ αυτό το μοντέλο παρέμβασης με το υψηλό status και την καλά πληρωμένη εργασία πουλήσαμε την ψυχή μας στο Διάβολο το ιατρικό μοντέλο. Τώρα έχουμε προχωρήσει τόσο μέσα σ αυτό που ίσως να μην αποδράσουμε ποτέ. Ποια είναι η εναλλακτική; Αφήστε με να υποστηρίξω τη θέση ότι οι περισσότερες εκδηλώσεις διαταραγμένης συμπεριφοράς και τα τόσο κοινά στην κοινωνία μας διαταραγμένα συναισθήματα είναι μαθημένα μέσα σε ένα κοινωνικό πλαίσιο. Η Marie Jahoda (1958) είχε και έχει δίκιο. Μου είπε στα μέσα της δεκαετίας του 50: «Όλες οι ψυχικές διαταραχές είναι μαθημένοι τρόποι διαπροσωπικών (ή ενδο-προσωπικών) σχέσεων» (M. Jahoda, προσωπική επικοινωνία, 15 Νοεμβρίου, 1959). Ο Szasz είχε δίκιο. Η ψυχική πάθηση είναι μύθος. (Πρέπει να είμαστε ξεκάθαροι: η ασθένεια είναι μύθος η διαταραγμένη συμπεριφορά δεν είναι μύθος. Αυτό είναι μια σημαντική διάκριση. Μέσα από την ιστορία του πεδίου της δημόσιας υγείας είναι καθαρό ότι καμία μαζική νόσος ή διαταραχή δεν εξαλείφθηκε ή περιορίστηκε σημαντικά μέσα από προσπάθειες θεραπείας του «προσβεβλημένου» ατόμου. Η ατομική θεραπεία δεν ωφελεί. Η ψυχοθεραπεία είναι μάταιη (Albee 1990a, 1990b). Μόνο η επιτυχής πρωτογενής πρόληψη μειώνει την έκταση και τη συχνότητα εμφάνισης των ψυχικών παθήσεων, αλλά η κλινικοί ψυχολόγοι το αγνοούν. Τα μαθήματα και η εργασιακή τους εμπειρία δεν τους επιτρέπουν να αμφιβάλλουν για την πλάνη που τους καθοδηγεί. Μπορούν να ευημερούν μόνο θεραπεύοντας ένα άτομο κάθε φορά. Αν δεν ασκούμε ψυχοθεραπεία θα παρέχουμε φάρμακα, ατομικά. Οι ψυχολόγοι δεν έχουν επίσης αντίληψη της επιδημιολογίας των συναισθηματικών διαταραχών. Δεν γνωρίζουν, για παράδειγμα, ότι οι μετανάστες αγρότες έχουν πολύ υψηλότερα επίπεδα αλκοολισμού και σχιζοφρένειας από τους μεσοαστούς πελάτες με τους οποίους δουλεύουν. Δεν γνωρίζουν ακόμα ότι οι γιατροί έχουν υψηλότερα επίπεδα κατάχρησης ουσιών από κάθε άλλη κοινωνική ομάδα. Έχουν άγνοια των ολέθριων συνεπειών της φτώχειας, της μαύρης εργασίας, του ρατσισμού, του σεξισμού, των διακρίσεων σε βάρος των ηλικιωμένων και της ομοφοβίας στην πρόκληση άγχους που 32

34 οδηγεί σε συναισθηματικές διαταραχές (Albee, 1969, 1981). Έχουμε προσέξει μόνο το άτομο όχι το επιβλαβές κοινωνικό περιβάλλον. Το σημαντικότερο απ όλα είναι πως οι κλινικοί ψυχολόγοι δεν έχουν μάθει ότι οι ψυχικές διαταραχές μαθαίνονται. Οι περισσότερες δεν είναι ασθένειες του εγκεφάλου. Αν μαθαίνονται μέσα σε ένα κοινωνικό πλαίσιο, μπορούν να προληφθούν μέσα από την αναθεώρηση του κοινωνικού καθεστώτος, ενός καθεστώτος που δεν θα αποκλείει τους εργάτες, δεν θα είναι ταξικό, σεξιστικό, ρατσιστικό, ομοφοβικό και δεν θα κάνει διακρίσεις σε βάρος των ηλικιωμένων (Albee, 1996). Η ψυχολογία εξελίχθηκε στο πεδίο της μάθησης, αλλά αυτό το θέμα έχει αγνοηθεί από την κλινική πρακτική. Ο Mowrer (1950) παλιότερα υποστήριξε ότι τα συναισθήματα μαθαίνονται μέσω της κλασικής και η συμπεριφορά μέσω της συντελεστικής εξαρτημένης μάθησης. Ελάχιστοι κλινικοί ψυχολόγοι θα μπορούσαν σήμερα να εξηγήσουν τι σημαίνει αυτό. Αλλά αυτό είναι ένα πανίσχυρο μοντέλο, από τη στιγμή που θα κατανοηθεί. Αν η κλινική ψυχολογία θέλει να επιβιώσει σαν πεδίο θα πρέπει: Να εγκαταλείψουμε το ιατρικό μοντέλο και να καταβάλουμε κάθε δυνατή προσπάθεια να το υπερβούμε, να δείξουμε ότι είναι αναξιόπιστο. Να το αντικαταστήσουμε με ένα μοντέλο κοινωνικής μάθησης. Να διδάξουμε τους φοιτητές μας για την κοινωνική δικαιοσύνη και αδικία και τις συνέπειές τους. Να δείξουμε πώς οι αποκλεισμένοι αναπτύσσουν συναισθηματικές διαταραχές. Να γίνουμε πολιτικά ενεργοί. Να συμμετάσχουμε σε κάποια ριζοσπαστική ομάδα που μάχεται ενάντια στα «εφευρήματα» που κρατούν δέσμια την καταναλωτική μας κοινωνία, στην οποία το προνομιούχο 1% κατέχει περισσότερα από το 90%. Μια πρόσφατη μνημειώδης μελέτη (Wilkinson, 1996) καταδεικνύει πως οι κοινωνίες που έχουν μικρότερες διαφορές στο εισόδημα μεταξύ των πλούσιων και των φτωχών έχουν καλύτερη υγεία και μεγαλύτερο προσδόκιμο ζωής. Τέτοιες κοινωνίες είναι περισσότερο συνεκτικές κοινωνικά, έχουν λιγότερη εγκληματικότητα, χαμηλότερα ποσοστά αλκοολισμού και χρήσης ουσιών, καθώς και χαμηλότερα ποσοστά συναισθηματικών διαταραχών. Αντί να χάνουμε το χρόνο μας με παρωχημένα και αναξιόπιστα μοντέλα που εστιάζουν στην ατομική αλλαγή πρέπει να οργανωθούμε ώστε να κάνουμε μια επαγγελματική επανάσταση! Ξεσηκωθείτε, σεις δεσμώτες της ψυχιατρικής! Η Margaret Mead είχε πει: «Ποτέ μην αμφιβάλλεις ότι μια μικρή ομάδα αφοσιωμένων πολιτών μπορεί 33

35 να αλλάξει τον κόσμο στην πραγματικότητα είναι το μόνο που μπορεί να κάνει!» (K. Grady, προσωπική συνέντευξη, 1 Μαΐου, 1997). References Action for mental health. (1961). Final Report of the Joint Commission on Mental Illness and Health. New York: Basic Books. Albee, G. W. (1959). Mental health manpower trends. New York: Basic Books. Albee, G. W. (1964, June). A declaration of independence for psychology. Ohio Psychologist (unnumbered centrefold). Albee, G. W. (1969a). A conference on recruitment of black and other minority students and faculty, American Psychologist, 24, Albee, G. W. (1969b). Who shall be served? My argument with David Shakow. Professional psychology, 1, 4-7. Albee, G. W. (1970a). The uncertain future of clinical psychology. American Psychologist, 25, Albee, G. W. (1970b). Tear down the walls of hell. In B. Blatt (Ed.), Exodus from Pandemonium: Human abuse and a reformation of public policy (pp ). Boston: Allyn and Bacon. Albee, G. W. (1977). Does including psychotherapy in health insurance represent a subsidy to the rich from the poor? American Psychologist, 32, Albee, G. W. (1981). The prevention of sexism. Professional Psychology, 12, Albee, G. W. (1990a). The answer is prevention. In P. Chance & T. G. Harris (Eds.), The best of Psychology Today. New York: McGraw-Hill. Albee, G. W. (1990b). The futility of psychotherapy [Special Issue]. Journal of Mind and Behavior, 11 (34). Albee, G. W. (Ed.). (1996). Social Darwinism and political models of mental/emotional problems [Special Issue]. Journal of Primary Prevention, 17 (1). Deutsch, A. (1948). The shame of the states. New York: Harcourt Brace. Hathaway, S. R., & McKinley, J. C. (1942). Minnesota Multiphasic Personality Inventory. Minneapolis: University of Minnesota Press. Hunt, J. Mc V. (Ed.). (1944). Personality and the behavior disorders. New York: Ronald Press. Jahoda, M. (1958). Current concepts of positive mental health. New York: Basic Books. Louttit, C. M. (1936). Clinical psychology. New York: Harper and Brothers. Mowrer, O. H. (1950). Learning theory and personality dynamics. New York: Routledge. Murray, H. A. (1938). Explorations in personality. New York: Oxford University Press. Rogers, C. R. (1942). Counselling and psychotherapy. Boston: Houghton Mifflin. Rorscharch, H. (1921). Psychodiagnostik. Bern: Huber. Szasz, T. (1962). The myth of mental illness. New York: Hoeber-Harper. Task Panel on Prevention. (1978). President's Commission on Mental Health (4 vols.). Washington, DC: U.S. Government Printing Office. Wechsler, D. (1939). The measurement of adult intelligence. Baltimore: Williams & Wilkins. Wilkinson, R. G. (1996). Unhealthy societies. The afflictions of inequality. London and New York: Routledge. 34

36 Robert Granfield. Εξάρτηση και Νεωτερικότητα. Ένα σχόλιο για μια οικουμενική θεωρία της εξάρτησης 10 Με το πέρασμα των χρόνων οι ερευνητές για το αλκοόλ στην εταιρία Kettil Bruun, εργάστηκαν αρκετά ώστε να διατυπώσουν ευρέως βασισμένες θεωρητικές θέσεις, αναφορικά με τις κοινωνικές και πολιτισμικές βάσεις της εξάρτησης, οι οποίες να αμφισβητούν τη βιολογική υπεραπλούστευση. Ενώ το μοντέλο της ασθένειας έχει κυριαρχήσει με το πέρασμα των χρόνων σε τέτοιο βαθμό, ώστε πλέον να κατέχει ηγεμονική θέση με την έννοια ότι κατέχει τη δική του ιδεολογία αυτονομιμοποίησης, εναλλακτικά μοντέλα δημιουργίας του φαινομένου της εξάρτησης, τα οποία εστιάζονται σε ευρύτερα κοινωνικά περιεχόμενα, έχουν εξελιχτεί. Σίγουρα η αυξανόμενη αναγνώριση της πραγματικότητας της φυσικής ανάρρωσης (natural recovery) θέτει σε ευθεία αμφισβήτηση το κυρίαρχο μοντέλο της ασθένειας 11. Ίσως ένα από τα μεγαλύτερα ελαττώματα της ιατρικής κατασκευής της εξάρτησης βρίσκεται στον μεθοδολογικό της ατομικισμό, στην τάση της δηλαδή να εστιάζει στην ατομική εμπειρία αποκλείοντας το κοινωνικό περιεχόμενο. Μπορεί να ειπωθεί ότι οι επικρατούσες απόψεις ισοδυναμούν με ένα «φετιχισμό της εξάρτησης», στον οποίο η συμπεριφορά ενός εξαρτημένου ατόμου προσεγγίζεται σαν να είναι απομονωμένη από το κοινωνικές, πολιτισμικές και ιστορικές συνθήκες οι οποίες την παράγουν. Παρόμοια με την έννοια του Μαρξ για τον καταναλωτικό φετιχισμό, που θεωρεί ότι τα αγαθά έχουν μια ύπαρξη ανεξάρτητη από τις κοινωνικές συνθήκες παραγωγής τους, έτσι και ο φετιχισμός της εξάρτησης είναι ένας τρόπος σκέψης, ο οποίος απομονώνει την προσωπική εμπειρία της εξάρτησης από τις ευρύτερες κοινωνικές δυνάμεις που συμβάλλουν στην εξέλιξη της. Επιπλέον ο φετιχισμός της εξάρτησης κάνει μια αφαίρεση των υπαρκτών ανθρώπων, ανάλογη με την αφαίρεση των αγαθών. Αφαιρώντας της συνθήκες παραγωγής ο καταναλωτικός φετιχισμός και ο φετιχισμός της εξάρτησης συσκοτίζουν τις πραγματικές κοινωνικές πραγματικότητες, κοινωνικές ανισότητες και της κοινωνικές συνθήκες παραγωγής. Η ιδεολογία της εξάρτησης ως μιας ατομικής ασθένειας, η υπολανθάνουσα υπόθεση του φετιχισμού / ειδωλοποίησης της εξάρτησης, κατασκευάζει ένα απατηλό 10 Granfield, R. (2004) Addiction and modernity: a comment on a global theory of addiction. In: P. Rosenqvist, J. Blomqvist, A. Koski-Jannes & L. Olesjo (eds.) Addiction and life course. Nordic Council for Alcohol and Drug Research, publication no Βλέπε Granfield & Cloud (1999) για τη βιβλιογραφική ανασκόπηση της φυσικής ανάρρωσης. 35

37 σχήμα της ισότητας και της ατομικότητας. Η ειδωλοποίηση της εξάρτησης δίνει έμφαση στον ατομικισμό χωρίς την ατομικότητα, σε μια αίσθηση ανθρωπισμού χωρίς ανθρωπιά και σε μια βιολογία χωρίς οικολογία / οικολογικές συνθήκες. Η ειδωλοποίηση της εξάρτησης αντιλαμβάνεται την εξάρτηση ως μια «ίδιων πιθανοτήτων ασθένεια» χωρίς να ενσκήπτει στην πραγματικότητα ότι δεν έχει ο καθένας τις ίδιες πιθανότητες να αναπτύξει μια εξάρτηση. Ανάλογα με τον καταναλωτικό φετιχισμό, η ειδωλοποίηση της εξάρτησης διασπά τις ανθρώπινες υπάρξεις, π.χ. το σχήμα λόγου της ασθένειας, οι οποίες έπειτα κυριαρχούνται από αυτές τις αφαιρέσεις / διασπάσεις, χωρίς ποτέ να αναρωτιέται για την κοινωνική βάση των επιμέρους κατηγοριών ή των συνθηκών της ζωής των υπάρξεων αυτών οι οποίες συμβάλλουν στην ανάπτυξη της εξάρτησης. Μια προσπάθεια να διαλευκανθούν οι κοινωνικές, πολιτισμικές και ιστορικές δυνάμεις που οδηγούν στην εξάρτηση έγινε από τον Alexander σε ένα πρόσφατο κείμενο του (Alexander, 2000). Στην εξερεύνηση της παγκοσμιοποίησης της εξάρτησης ο Alexander κάνει μια κοινωνική ιστορική ανάλυση της εξάρτησης η οποία είναι μια οικουμενική θεωρία της εξάρτησης και ταυτόχρονα μια θεωρία του εαυτού στη νεωτερικότητα. Έτσι ενώ πολλές ασθένειες όπως η σύφιλη (και πολλές άλλες) εξαλείφτηκαν από τη νεωτερικότητα, αλλά προβλήματα που σχετίζονται με τον τρόπο ζωής μας όπως η εξάρτηση και άλλα προβλήματα υγείας που αυξάνουν τη θνησιμότητα και την παθολογία παρουσιάζουν ραγδαία αύξηση. Ο Alexander εστιάζει στην υπόθεση του Βανκούβερ, στη Βρετανική Κολούμπια, όπου εμφανίστηκε μεγάλη αύξηση στον αλκοολισμό, στους θανάτους σχετιζόμενους με την κατάχρηση ηρωίνης, στην αυτοαναφερόμενη χρήση ναρκωτικών και στη διαθεσιμότητα ηρωίνης και κοκαΐνης. Αυτό συνέβη παρόλες τις πολυάριθμες ποινικές προσπάθειες να περιοριστεί η χρήση αυτών των ψυχοτρόπων ουσιών. Και αυτό γιατί όπως υποστηρίζει ο Alexander η εξάρτηση είναι ένα μαζικά παραγόμενο προϊόν της ίδιας της κοινωνίας της ελεύθερης αγοράς. Σκιαγραφώντας κριτικά την κοινωνική ιστορία του Βανκούβερ, ο Alexander καταλήγει στο συμπέρασμα ότι η εξάρτηση αναπαράγεται από μια ισχυρή αποδιοργάνωση ή όπως ο Μαρξ θα έλεγε από την αποξένωση του εαυτού από τους άλλους, η οποία προκύπτει από δραματικούς κοινωνικούς μετασχηματισμούς που συνδέονται με την άνοδο του καπιταλισμού. Η κοινωνική ανάλυση του Alexander δε διαφέρει από αυτή του Μαξ Βέμπερ, ο οποίος ενώ έβλεπε την ανάπτυξη της νεωτερικότητας ως μια αναπόφευκτη τάση μέσα στην κοινωνία, θεωρούσε τέτοιες κοινωνίες ως «σιδερένιο κλουβί», το οποίο συμβάλλει σε μια καθολική «δυσφορία του πνεύματος». 36

38 Ο Alexander αναδεικνύει ότι ο ινδιάνικος πληθυσμός του Καναδά υπεραντιπροσωπεύεται στον πληθυσμό των αλκοολικών του Καναδά και ότι «οι Καναδοί Ινδιάνοι έχουν ένα αστρονομικό ποσοστό εξάρτησης» (Alexander, 2000, 515). Στον Καναδά, όπως και στις Η.Π.Α., οι παραδοσιακές πρακτικές των γηγενών πληθυσμών, όπως το κυνήγι, ο χορός και η κρούση τυμπάνων, πρακτικές που σημάδεψαν την αντίληψη κάποιου για τον εαυτό του μέσα σε ένα ευρύτερο πλαίσιο συλλογικών βάσεων της κοινοτικής ζωής, υποτάχθηκαν στην άφιξη των προχωρημένων δυνάμεων της νεωτερικότητας και της ελεύθερης αγοράς. Στους παραδοσιακούς πολιτισμούς, τελετουργίες όπως το κυνήγι, ο χορός, τα κρουστά προσέδιδαν βαθύ νόημα και περιεχόμενο, το οποίο ήταν συνδεδεμένο με την καθημερινή ζωή με θεμελιώδεις τρόπους. Στις δυτικές Η.Π.Α. οι παραδοσιακές πρακτικές κυνηγιού για την επιβίωση των γηγενών πληθυσμών, ανατράπηκαν από επιχειρηματικές αξίες, οι οποίες συνδέονται με τον τουρισμό και την οικονομική ανάπτυξη. Στο Βανκούβερ όπως o Alexander εξηγεί, αυτοί οι παραδοσιακοί και συλλογικά βασισμένοι τρόποι νοηματοδότησης έγιναν δυσεύρετες. Βεβαίως οι Ινδιάνοι των Η.Π.Α. και του Καναδά δεν είναι οι μοναδικές περιπτώσεις κοινωνικής και πολιτιστικής αποδιοργάνωσης, οι οποίες μπορούν να βρεθούν στην ιστορία. Η κλασσική δουλειά του E.P.Thompson (1966) σχετικά με το μετασχηματισμό της εργατικής τάξης στην Αγγλία, περιγράφει την αποδιοργάνωση που βίωσε η εργατική τάξη και όπως ο Γερμανός κοινωνικός ιστορικός W. Schivelbusch (1993) αναδεικνύει, είχε μια δραματική επίδραση στη χρήση αλκοόλ από το νέο προλετάριο των εργοστασίων. Ο Alexander (2000) κάνει μια παρόμοια επισήμανση, όταν υποστηρίζει πως οι κυρίαρχες ασχολίες στην περιοχή του Βανκούβερ το ορυχεία, το ψάρεμα χώριζαν τους άντρες της εργατικής τάξης από τις οικογένειες τους για μήνες, ένα γεγονός που συνέβαλε σε μεγαλύτερη πολιτισμική αποδιοργάνωση. Ο Norman Zinberg (1984), ο πρώην καθηγητής κλινικής ψυχιατρικής στην ιατρική σχολή του πανεπιστημίου Χάρβαρντ υποστήριξε ότι πρακτικές ελεγχόμενης κατανάλωσης αλκοόλ στην Αμερική, άρχισαν να υποχωρούν περίπου την εποχή του Επαναστατικού πολέμου και της βιομηχανικής επανάστασης. Κατά τη διάρκεια της ιστορικής εποχής οι φυσικές ρυθμιστικές νόρμες και τελετουργίες της κοινωνικής ζωής οι οποίες ευνοούσαν τη λελογισμένη χρήση, παρήκμασαν / αλλοιώθηκαν κάτω από τη μεγάλη επιρροή της κοινωνικής αλλαγής. Ο επαναστατικός πόλεμος και η βιομηχανική επανάσταση δημιούργησαν συνθήκες απορύθμισης που ήταν υπεύθυνες για την κατάχρηση αλκοόλ. Σε κάθε περίπτωση οι άντρες συγκεντρώθηκαν μαζί σε μεγάλους αριθμούς, μακριά από τη ρυθμιστική λειτουργία της οικογενειακής ζωής και κάτω από καταπιεστικές και τρομακτικές συνθήκες. 37

39 Δεν προκαλεί έκπληξη ότι σε τέτοιες ταραγμένες συνθήκες, η υπερβολική κατάχρηση αλκοόλ χρησιμοποιούνταν για να απαλύνει την ψυχολογική ένταση που συνδέεται με την περίοδο του πολέμου καθώς επίσης ως μέσο διαφυγής από την προλεταριακή δυσφορία και αποξένωση που συνδέονταν με τη ζωή στο εργοστάσιο. Επιπλέον, σύμφωνα με τον Alexander, η απορύθμιση ως πολιτισμική συνθήκη και η σχετιζόμενη απώλεια του εαυτού στη νεωτερικότητα, πρέπει να αναγνωριστούν ως προπομποί του φαινομένου της εξάρτησης. Όπως γράφει ο Alexander (2000) «παρόλο που ένα άτομο σε οποιαδήποτε κοινωνία μπορεί να αποδιοργανωθεί, οι κοινωνίες της ελεύθερης αγοράς αναπόφευκτα απορυθμίζουν τα μέλη τους, πλούσιους και φτωχούς, από την παραδοσιακή οικογένεια, την κοινότητα και τους θρησκευτικούς δεσμούς». Παραδόξως, ενώ η νεωτερικότητα και η κοινωνία της ελεύθερης αγοράς μπορεί να είναι η πηγή της εξάρτησης, η εξάρτηση σε μια σειρά από συνήθειες μπορεί να παράσχει τους σπόρους για προσωπική νοηματοδότηση σε πολλούς. Όπως ο David Forbes (1994) ανέδειξε στο βιβλίο του «False Fixes» «οι εξαρτήσεις αντανακλούν ταραγμένες εκφράσεις μέσα στον πολιτισμό μέσα από τις οποίες προσπαθούμε να απαντήσουμε στις ανάγκες μας για δύναμη, ασφάλεια και έκφραση. Οι σχέσεις εξάρτησης μετατρέπονται σε ένα πολιτισμικό πρόβλημα ως αποτέλεσμα της προσπάθειας μας να απαντήσουμε σε εκείνες τις κοινωνικές ανάγκες μέσα από τη χρήση ουσιών και άλλων καταναγκαστικών συμπεριφορών, καθώς ίσως δεν μπορούμε να απαντήσουμε σε αυτές τις ανάγκες αλλιώς, καθώς ωριμάζουμε». Ο Alexander όπως και ο αμερικανός κοινωνιολόγος C. Wright Mills (1959) κατανοεί ότι τα προσωπικά προβλήματα είναι δημόσια ζητήματα. Έτσι στο συγκεκριμένο ζήτημα η εξάρτηση ενός ανθρώπου υπερβαίνει το άτομο αυτό και οι ρίζες της βρίσκονται στις ευρύτερες κοινωνικές και πολιτισμικές συνθήκες που επικρατούν στην κοινωνία και μάλιστα μπορεί να ειπωθεί ότι η εξάρτηση είναι μια έκφραση προσαρμογής στις κυρίαρχες κοινωνικές συνθήκες. Οι εξαρτήσεις δεν είναι ισχυρές γιατί προωθούν ένα είδος βιολογικής ή χημικής «εσφαλμένης συνείδησης» η οποία εξαπατά τους ανθρώπους ώστε να πιστεύουν ότι είναι σημαντικοί. Οι εξαρτήσεις είναι ισχυρές ακριβώς γιατί προσφέρουν, τουλάχιστον για ένα διάστημα, αποτελεσματικές οδούς προσωπικής νοηματοδότησης μέσα σε κοινωνίες στις οποίες η αναζήτηση προσωπικού νοήματος έχει υποβαθμιστεί σε μεγάλο βαθμό σε ένα ατομικό έργο. Η μεγάλη πάλη στη σύγχρονη κοινωνία όπως υποστηρίζει ο Anthony Giddens (1991) είναι ότι ο εαυτός έχει καταστεί ένα ευέλικτο έργο, δηλαδή ο εαυτός δεν ανακαλύπτεται πλέον μέσα στην ομοιογενή ομάδα των κοινωνικών θεσμών, αλλά περισσότερο πρέπει να διερευνηθεί ενεργητικά, να καλλιεργηθεί και να κατασκευαστεί ως μια αφήγηση χωρίς τη σαφήνεια των προϋπαρχουσών παραδόσεων. Σε μια τέτοια συνθήκη 38

40 προσωπικά προβλήματα όπως η εξάρτηση καθίστανται καθημερινά, συνηθισμένα. Όπως υποστηρίζει ο Giddens (1992, 74), η εξάρτηση πρέπει να γίνει κατανοητή «με όρους μιας κοινωνίας στην οποία η παράδοση έχει εξαφανιστεί σε τόσο μεγάλο βαθμό, όσο ποτέ άλλοτε» και στην οποία η αναζήτηση του εαυτού αντίστοιχα λαμβάνει ιδιαίτερα μεγάλη σημασία. Ο εθισμός και η εξάρτηση έχουν καταστεί τρόποι αντιμετώπισης του κατακερματισμού της ανθρώπινης προσωπικότητας που βιώνεται στην κοινωνική ζωή. Επιπλέον η απορύθμιση που βιώνεται στη σύγχρονη κοινωνία είναι βασικός για το φαινόμενο της εξάρτησης σε πολλούς ανθρώπους, καθώς αποτελεί (η εξάρτηση) μια εν δυνάμει πηγή νοηματοδότησης στην εξελιγμένη κοινωνία. Όπως υποστηρίζει ο Norman Denzin (1993, 369) και άλλοι, η εξάρτηση μπορεί ακόμη και να χαρακτηριστεί ως μια αφήγηση κοινωνικής κριτικής με την έννοια ότι αποκαλύπτει ένα είδος «διαισθανόμενης αλήθειας για την εποχή και τον πολιτισμό». Με αυτή την έννοια οι εξαρτήσεις όλων των ειδών προσφέρουν στα άτομα άνεση και ασφάλεια σε ένα κόσμο ο οποίος αυξανόμενα βιώνεται ότι είναι εκτός ελέγχου. O Alexander υποστηρίζει ότι η εξάρτηση είναι ένα πολιτικό πρόβλημα. Αυτό ισχύει και επιπλέον έχει και άλλες διαστάσεις. Η εξάρτηση είναι ένα πολιτισμικό πρόβλημα, καθώς οι άνθρωποι σήμερα αναζητούν νοήματα σε ένα κόσμο στον οποίο το νόημα έχει καταστεί σε μεγάλο βαθμό προϊόν. Είναι άραγε περίεργο το ότι υπάρχουν εξαρτήσεις σε όλων των ειδών τα ζητήματα όταν στους ανθρώπους πωλούνται κατάλογοι αγαθών, οι οποίοι υπόσχονται ότι θα βιώσουν μεγαλύτερη ικανοποίηση στη ζωή τους αν αγοράσουν το Α ή το Β προϊόν; Τα άτομα στην εξελιγμένη νεωτερική κοινωνία όλο και περισσότερο αποκτούν ταυτότητα στη βάση των υλικών τους αποκτημάτων και των εικόνων που είναι σε θέση να δημιουργούν μέσα από τα προϊόντα που καταναλώνουν. Στις Η.Π.Α. κατά τη διάρκεια της δεκαετίας του 90 το κάπνισμα των πούρων έγινε ιδιαίτερα δημοφιλές λόγω του υψηλού γοήτρου που συνδέονταν με αυτό. Όπως ένας κωμικός είπε, οι άνθρωποι καπνίζουν πούρα γιατί δεν μπορούν να χωρέσουν στο στόμα τους μία BMW. Σε τέτοιες πολιτισμικές συνθήκες η χρήση και η κατάχρηση τοξικών ουσιών για το κυνήγι της ευχαρίστησης, του γοήτρου και του νοήματος γίνεται αναπόφευκτη. Με το πέρασμα των χρόνων πολλοί κριτικοί κοινωνικοί επιστήμονες περιέγραψαν ένα είδος πολιτισμικού εκφυλισμού ο οποίος λαμβάνει χώρα μέσα στις ανεπτυγμένες καπιταλιστικές κοινωνίες όπως οι Η.Π.Α. Αυτή «η πολιτισμική λογική του ύστερου καπιταλισμού» (Jameson 1991) χαρακτηρίζεται από την κατάρρευση εδραιωμένων πλεγμάτων κοινωνικής και θεσμικής ζωής. Ως αποτέλεσμα οι μεταμοντέρνες κοινωνίες έχουν φαινομενικά χάσει τον πυρήνα τους καθώς όλο και περισσότεροι άνθρωποι 39

41 αισθάνονται ότι ο κόσμος τους περιστρέφεται εκτός ελέγχου (Wolfe 1991). Όπως έχει σχολιάσει ο David Harvey (1989), η σύγχρονη κατάσταση της πολιτισμικής ζωής έχει δημιουργήσει «μια προφανή αλλαγή στη δόμηση του αισθάνεσθαι», καθώς τα άτομα συνεχώς περισσότερο βιώνουν τις ζωές τους ως κατακερματισμένες, εφήμερες, ασύνδετες και χαοτικές. Σε μια τέτοια πολιτισμική συνθήκη ο εαυτός γίνεται ολοένα και περισσότερο «κορεσμένος» και προσωρινός. Μια αίσθηση κοινωνικής απομόνωσης και απώλειας της αίσθησης της κοινότητας χαρακτηρίζουν αυτή τη διάχυτη κρίσης νοήματος. Για πολλούς οι κοινωνικοί θεσμοί της οικογένειας, της εργασίας, της θρησκείας και της εκπαίδευσης δεν παρέχουν πλέον την άνεση, υποστήριξη και συνέχεια που είναι απαραίτητες για να ενισχύσουν τη νοηματοδότηση και την ικανοποίηση. Οι δραματικές πληθυσμιακές αλλαγές σε συνδυασμό με τους μαινόμενους πολιτισμικούς πολέμους, οι απρόβλεπτες ανοδικές και καθοδικές μετακινήσεις, η μεγάλη τεχνολογική αλλαγή και η παγκοσμιοποίηση των αγορών παρήγαγαν αυξανόμενα επίπεδα φόβου και ευαλωτότητας μέσα στην κοινωνία, τα οποία έχουν κάνει τους ανθρώπους να αισθάνονται σε μεγάλο βαθμό απορυθμισμένοι και αποκομμένοι. Αυτή η αίσθηση της απορύθμισης / παράλυσης επιδεινώνεται ακόμη περισσότερο από τη συνεχιζόμενη επανάσταση των αγορών η οποία «υποβαθμίζει τις τοπικές κοινωνίες, καθώς οι δουλειές μετακινούνται σε παράκτιους προορισμούς (offshore) ή οπουδήποτε το κεφάλαιο μπορεί να έχει το μεγαλύτερο όφελος, οι οικογένειες ξεριζώνονται και οι εργάτες απολύονται λόγω της σμίκρυνσης των εταιρικών μεγεθών» (Fukuyama, 1995, 312). Ως αποτέλεσμα αυτών των δραματικών αλλαγών η σύγχρονη κοινωνία έχει χαρακτηριστεί ως το λυκόφως της συλλογικής κοινωνικής ζωής (Gitlin, 1995). Τα άτομα πλέον δεν έχουν την αίσθηση της κοινότητας και της συνάφειας με τους άλλους που φυσιολογικά παράγουν συνθήκες αμοιβαίας εμπιστοσύνης και δέσμευσης. Για το μεγαλύτερο ποσοστό των ανθρώπων έχει προκύψει μια συλλογική εσωστρέφεια, ένα είδος μαζικής ιδιωτικοποίησης του κοινωνικού χώρου, η οποία εμποδίζει την έκφραση και την εμπειρία την κοινότητας. Σύμφωνα με αυτή τη συνολική οπτική, η επίλυση του προβλήματος της εξάρτησης δεν μπορεί να πραγματοποιηθεί με το να θεραπεύουμε τους ανθρώπους από την «ασθένεια». Στην πραγματικότητα ο ορισμός της εξάρτησης ως ασθένειας, μιας έννοιας η οποία κατά βάση είναι εγκατεστημένη στη φιλελεύθερη σκέψη, τη σκέψη της ελεύθερης αγοράς, π.χ. ότι τα άτομα είναι υπέρτατες αυτοτελείς οντότητες, οι οποίες υπάρχουν ανεξάρτητα από τις κοινωνικές και πολιτισμικές συνθήκες μέσα στις οποίες είναι ενσωματωμένες, μπορεί να είναι και μέρος του προβλήματος. Όπως υποστηρίζει ο 40

42 Alexander η εξάρτηση δεν μπορεί να «θεραπευτεί» με τη συμβατική έννοια. Η θεραπεία παρόλο που είναι ωφέλιμη για κάποιους, μπορεί να προκαλεί ακόμη μεγαλύτερη σύγχυση για την εξάρτηση, αναγάγοντάς την σε μια ατομική παθολογία και αναγορεύοντας τους ειδικούς της θεραπείας ως τη μόνη άριστη πηγή για αποτελεσματική ανάρρωση. Ούτε μπορούμε να τιμωρήσουμε / εξοστρακίσουμε την εξάρτηση. Αποτελεί ειρωνεία ότι το συνέδριο από το οποίο προέκυψε αυτό το βιβλίο έλαβε χώρα σε μια πρώην φυλακή στη Στοκχόλμη. Οι φυλακές είναι αποθήκες για άτομα που θεωρούνται απειλές για την κοινωνία. Οι φυλακές είναι πανίσχυρα ιδρύματα όχι μονάχα γιατί αντανακλούν τη δύναμη που έχει το κράτος στην ελευθερία ακόμη και τη ζωή κάποιου. Όπως έχει υποστηρίξει ο Φουκώ (1977) οι φυλακές αντλούν δύναμη από το γεγονός ότι έχουν ως δομικό τους στοιχείο μια κατασκευή του σώματος ως ανεπαρκούς, επικίνδυνου και αποκλίνοντος. 12 Οι φυλακές εκφράζουν την κυρίαρχη εικόνα ότι τα άτομα πρέπει να αλλάξουν για να προσαρμοστούν στην κοινωνία, παρά το αντίθετο. Όπως σημειώνει ο Alexander, είναι μειονοτική η άποψη που βλέπει τους ανθρώπους σαν να είναι στο έλεος μιας κοινωνίας σε σύγχυση, οι οποίοι έρχονται αντιμέτωποι με ένα ανομοιογενές σύνολο κοινωνικών, πολιτισμικών και πολιτικών προβλημάτων. Ίσως μια αυξημένη προσοχή στους ευρύτερους παράγοντες που συνδέονται με την εξάρτηση δε θα συμβάλλει μόνο σε μια καλύτερη κατανόηση των συνθηκών που είναι παρούσες στη ζωή ενός ατόμου και που μπορούν να εξελιχτούν σε μια εξάρτηση, αλλά ίσως μπορεί να συμβάλλει και σε μια λιγότερο δαιμονοποιημένη άποψη για τη χρήση και κατάχρηση ουσιών. Μια τέτοια οπτική ίσως οδηγούσε σε μια εξομάλυνση της εξάρτησης στη σύγχρονη κοινωνία, μια οπτική που εστιάζει περισσότερο στο γενικό κοινωνικό μετασχηματισμό. Ίσως τότε θα μπορούσαμε να κάνουμε μεγαλύτερη πρόοδο στον τομέα της ανάρρωσης και να μετατρέπουμε περισσότερες φυλακές σε ξενοδοχεία και συνεδριακά κέντρα. 12 Πρέπει να σημειωθεί ότι ο Alexander παρόλο που αποδίδει τις εξαρτητικές συμπεριφορές στην απορύθμιση και την αποξένωση που συνδέονται με τις δυνάμεις της ελεύθερης αγοράς στη σύγχρονη κοινωνία, δεν εξετάζει πως η εξάρτηση ως έννοια παραγόταν και παράγεται από τις επιχειρηματικές δυνάμεις μέσα στην ελεύθερη αγορά. Με άλλα λόγια η έννοια της εξάρτησης είναι και η ίδια ένα προϊόν το οποίο δημιουργήθηκε και πουλήθηκε στο κοινό. Έτσι η ανάπτυξη της εξάρτησης στη σύγχρονη κοινωνία υφίσταται, τουλάχιστον κατά ένα μέρος, εξαιτίας της κατασκευής και του έντονου μάρκετινγκ αυτού του αυθεντικού «προϊόντος» μέσα στην ελεύθερη αγορά. 41

43 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 1. Alexander, B. (2000): The Globalization of Addiction. Addiction Research, 8 (6), 501, Denzin, N. (1993): The Alcoholic Society. New Brunswick, New Jersey: Transaction Books. 3. Forbes, D. (1994): False Fixes: The Cultural Politics of Drugs, Alcohol, and Addictive 4. Relations. Albany, New York: State University of New York Press 5. Foucault, M. (1977): Discipline and Punish: The Birth of the Prison. Pantheon Books. 6. Fukuyama, F. (1995): Trust: The Social Virtues and the Creation of Prosperity. New York: Free Press. 7. Giddens, A. (1991: Modernity and Self-identity: Self and Society in the Late Modern Age. Stanford: Stanford University Press. 8. Giddens, A. (1992): The Transformation of Intimacy. Stanford: Stanford University Press. 9. Gitlin, T. (1995): The Twilight of Common Dreams: Why America is Wracked by Culture Wars. New York: Henry Holt. 10. Granfield, R. & Cloud, W. (1999): Coming Clean: Overcoming Addiction without Treatment. New York: New York University Press. 11. Harvey, D. (1989): The Condition of Postmodernity. Cambridge: Blackwell. 12. Jameson, F. (1991): Postmodernism or, The Cultural Logic of Late Capitalism. Durham, North Carolina: Duke University Press. 13. Mills, C. W. (1959): The Sociological Imagination. London: Oxford University Press. 14. Schivelbusch, W. (1993): Tastes of Paradise: A Social History of Spices, Stimulants, and Intoxicants. New York: Vintage. 15. Thompson, E. P. (1966): The Making of the English Working Class. New York: Random House. 16. Wolfe, A. (1991): Out of the frying pan and into What?. In: Wolfe, Alan (Ed.): America at Century s End. Berkeley: University of California Press. 17. Zinberg, N. (1984): Drug, Set, and Setting: The Basis for Controlled Intoxicant Use. New Haven, CT.: Yale University Press. 42

44 Stanton Peele, (1990). Η Εξάρτηση ως Πολιτισμική Σύλληψη Annals of the New York Academy of Sciences, 602: , Stanton Peele Morristown, New Jersey Περίληψη Η σύγχρονη αντίληψη για την εξάρτηση εμπεριέχει μια ιστορική αντικανονικότητα, η οποία έχει προκύψει ανεξάρτητα από εργαστηριακά ή επιδημιολογικά δεδομένα σχετικά με τη χρήση ουσιών. Αυτή η αντίληψη ποτέ δεν κατάφερε να αντικατοπτρίσει τις πραγματικές συνθήκες της χρήσης ηρωίνης, και επί του παρόντος δεν τα καταφέρνει καλύτερα σε ό,τι αφορά τη χρήση κοκαΐνης. Ούτε αυτή η οπτική για την εξάρτηση από ηρωίνη, ούτε το εξίσου δημοφιλές, κολακευτικό μοντέλο του αλκοολισμού εκφράζουν με ακρίβεια τα στοιχεία για την αιτιοπαθογένεια, την επιδημιολογία, την ιστορία ζωής ή τη σταθερότητα της συμπεριφοράς που σχετίζεται με την εξάρτηση. Εντούτοις, αυτές οι αντιλήψεις για την εξάρτηση, που στηρίζονται στις συγκεκριμένες απόψεις για τον εθισμό από ναρκωτικές ουσίες και αλκοόλ, γίνονται όλο και πιο δημοφιλείς κατά το δεύτερο μισό του εικοστού αιώνα και έχουν γενικευτεί σε πάρα πολλά νέα πεδία της συμπεριφοράς, στα οποία δεν έχουν επιτύχει - ούτε σε αυτή την περίπτωση - καλύτερα αποτελέσματα σε ό,τι αφορά στην ερμηνεία των δεδομένων. Αυτές οι θέσεις, επιπλέον, εμπεριέχουν σημαντικό κίνδυνο να αποδειχθούν δυνητικά επιζήμιες. Εισαγωγή Το 1929, δύο γιατροί από τη Φιλαδέλφεια - ο Arthur Light και ο Edward Torrance - επιχείρησαν να προσδιορίσουν τις συνέπειες που έχει στον ανθρώπινο οργανισμό η στέρηση της ουσίας χρήσης, όπως βιωνόταν από εξαρτημένα άτομα τα οποία νοσηλευόταν σε νοσοκομειακές δομές, και ξαφνικά τους διακοπτόταν η χορήγηση μορφίνης[1]. Η ευρύτητα και η μεγάλη προσοχή που έδωσαν στις μετρήσεις τους, οι οποίες περιλάμβαναν λεπτομερή ανάλυση αίματος, μετρήσεις της πίεσης του αίματος, στοιχεία για το αναπνευστικό, εκτιμήσεις της καρδιαγγειακής αποκατάστασης και αναλύσεις ούρων, δεν έχουν επαναληφθεί σε καμία άλλη έρευνα μέχρι σήμερα. Η έρευνα δεν αποκάλυψε ασφαλή στοιχεία σε ό,τι αφορά το βιολογικό κομμάτι της στέρησης. Η μεταβλητότητα μεταξύ των εξαρτημένων ατόμων σε όλες τις μετρήσεις ήταν πολύ μεγάλη. Πέρα από αυτές τις μετρήσεις, οι ερευνητές ανέφεραν ότι η συσχέτιση ανάμεσα στην πραγματική χορήγηση της ναρκωτικής ουσίας και την επιθυμία για χρήση της ουσίας (craving), όπως περιγράφηκε από τους εξαρτημένους, ήταν εξαιρετικά αναξιόπιστη και υποκειμενική. Το πιο απείθαρχο υποκείμενο αρνήθηκε να συνεχίσει το πείραμα μετά από 36 ώρες στέρησης της ουσίας, αν δε του χορηγούνταν και άλλη μορφίνη, και τότε οι πειραματιστές του έκαναν ένεση με αποστειρωμένο νερό. Αυτός ο χρήστης «αμέσως έπεσε για ύπνο για ένα διάστημα οχτώ ωρών» και «ποτέ δεν κατάλαβε ότι στην πραγματικότητα του είχαν δώσει μόνο νερό» (σ.12). Σημειώνοντας την αδυναμία τους να «ανακαλύψουν 43

45 οποιεσδήποτε ενδεικτικές μεταβολές» στην κυκλοφορία του αίματος, στο μεταβολισμό, στο αναπνευστικό σύστημα, ή στη σύσταση του αίματος, οι ερευνητές προσδοκούσαν ότι κάποιοι συνάδελφοί τους πιθανώς θα ασκούσαν κριτική στην ερευνητική διαδικασία του πειράματος. Σύστησαν προσοχή στους πιθανούς επικριτές τους, οι οποίοι κατά πάσα πιθανότητα θα είχαν και οι ίδιοι παρατηρήσει τη συμπεριφορά εξαρτημένων ατόμων σε συνθήκη στέρησης, αναφέροντας ότι «τα αδιάκοπα παρακάλια και η ενοχλητική συμπεριφορά του χρήστη κατά την περίοδο στέρησης της ουσίας γίνονται κατά περιόδους ανυπόφορα», και εξαιτίας αυτού «διαστρεβλώνουν» την κρίση των παρατηρητών και τους οδηγούν «σε συμπεράσματα στα οποία δε θα είχαν καταλήξει εν τη απουσία αυτής της συμπεριφοράς του εξαρτημένου ατόμου» (σ.14). Οι Light και Torrance όντως παρατήρησαν την ύπαρξη στερητικού συνδρόμου το οποίο συνίσταται σε νευρικότητα, εμετούς, διάρροια, εφίδρωση, και σωματική εξασθένιση. Εντούτοις, υποστήριξαν ότι αυτές τις αντιδράσεις οι οποίες κατ υπόθεση αποτελούν χαρακτηριστικό στοιχείο της στέρησης από ναρκωτικές ουσίες, δεν είναι ιδιαίτερα ασυνήθιστες ή αξιοσημείωτες. Για παράδειγμα, ανέφεραν την παρατήρηση ενός παρόμοιου συνδρόμου σε μια «πανεπιστημιακή ομάδα ποδοσφαίρου πριν από τη διεξαγωγή ενός σημαντικού αγώνα ωστόσο μόλις ακούστηκε το σφύριγμα της έναρξης, κάθε καταπόνηση αμέσως εξαφανίζεται» (σ ). Παρατηρήσεις όπως αυτές οδήγησαν μεταγενέστερους ερευνητές στο να κατηγορήσουν τους Light και Torrance για αφέλεια ως προς τη βιολογική πραγματικότητα της στέρησης, και για παρερμηνεία μεταξύ του στερητικού συνδρόμου και κάποιας μορφής ψευτοαρρώστιας. Τα εξαρτημένα άτομα της έρευνας των Light και Torrance έπαιρναν σταθερά μεγάλες ποσότητες μορφίνης, και παρ όλα αυτά η στέρησή τους μπορούσε να ξεπεραστεί με επιπλήξεις, αναγκαστική εργασία, ή ενέσεις με Η2Ο. Σε αντίθεση με τα υψηλά επίπεδα των δόσεων που είχαν συνηθίσει αυτοί οι εξαρτημένοι της δεκαετίας του 1920, οι χρήστες που κυκλοφορούν στους δρόμους των σύγχρονων μεγαλουπόλεων της Βόρειας Αμερικής συχνά προσέρχονται σε κλινικές με διαγνωσμένα συμπτώματα εξάρτησης, αλλά χωρίς οι εξετάσεις να βρίσκουν στον οργανισμό τους ναρκωτικές ουσίες τη δεδομένη στιγμή. Αυτό το φαινόμενο έχει οδηγήσει στη χρήση νεολογισμών όπως «ψευτο-πρεζάκι» και «ψευτοεξάρτηση από ηρωίνη», και στη δημιουργία υποθέσεων για τη «ψυχολογική σε αντιδιαστολή προς τη φαρμακευτική εξάρτηση από την ηρωίνη»[2/3/4]. Με άλλα λόγια, ένας σημαντικός αριθμός ασθενών οι οποίοι αναφέρουν ισχυρά συμπτώματα εξάρτησης, έχουν πάρει ελάχιστη ή και καθόλου ηρωίνη, ενώ οι συστηματικοί χρήστες ναρκωτικών ουσιών συχνά κάνουν μια μέτρια ή άστατη αποχή. Η αντίδρασή μας σε αυτά τα φαινόμενα 44

46 δε συμβαδίζει με την υποτιθέμενα εμπειρική βάση της επιστήμης: Αρνούμαστε να δεχτούμε το πρώτο ως «αληθινό» και παραβλέπουμε το δεύτερο έτσι ώστε να διατηρήσουμε τους υπάρχοντες προϊδεασμούς μας σε ό,τι αφορά στις εξαρτήσεις. Από την έρευνα του 1929 των Light και Torrance και έπειτα, έχουμε παρατηρήσει μια πόλωση στις ιδέες που σχετίζονται με την πραγματικότητα της εξάρτησης και τη σταθερή της σχέση με τη χρήση ναρκωτικών ουσιών. Ωστόσο, στην πραγματικότητα δεν είμαστε σε θέση να κάνουμε αιτιακές εξηγήσεις των παρατηρήσεων μας είτε σε σχέση με τους εξαρτημένους σε κλινικά περιβάλλοντα, είτε σε σχέση με τα εκατομμύρια ανθρώπων που κάνουν χρήση σημαντικά μεγάλων ποσοτήτων ναρκωτικών ουσιών χωρίς να γίνουν ποτέ εξαρτημένοι (για παράδειγμα μέσα σε ένα νοσοκομείο). Ο ορισμός της έννοιας της εξάρτησης και των χαρακτηριστικών συμπτωμάτων της εξάρτησης, δεν είναι αποτέλεσμα της επιστημονικής προόδου, αλλά μπορούν να γίνουν καλύτερα κατανοητά ως ένα πολιτισμικό φαινόμενο το οποίο ανταποκρίνεται σε λειτουργικές και συμβολικές ανάγκες. Αν στην πραγματικότητα επιθυμούσαμε να δημιουργήσουμε έναν επιστημονικά ακριβή προσδιορισμό της έννοιας της εξάρτησης, θα ήταν απαραίτητο πρώτα να αποχωριστούμε την «ψύχωσή» μας με τα ναρκωτικά και τις διάφορες άλλες παράνομες ουσίες, και να αναρωτηθούμε για το λόγο για τον οποίο οι άνθρωποι δημιουργούν καταστροφικές προσηλώσεις κάθε τύπου[5]. Ιστορική Αναδρομή της Έννοιας της Εξάρτησης Η έρευνα των Light και Torrance έγινε στο πλαίσιο μιας ιστορικής περιόδου όπου το σύνδρομο της εξάρτησης μόλις είχε αναγνωριστεί επίσημα ως μια συγκεκριμένη κατάσταση που έγκειται στη συστηματική χρήση ναρκωτικών ουσιών και στη διακοπή της χρήσης. Δέκα με είκοσι χρόνια νωρίτερα, οι Light και Torrance δε θα ήταν δυνατό να βρουν μακροχρόνια νοσηλευόμενους εξαρτημένους από ναρκωτικές ουσίες που θα εκδήλωναν τόσο εμφανείς ενδείξεις της εξάρτησης και του στερητικού συνδρόμου, με τον τρόπο που αυτό συνέβαινε στα υποκείμενά τους. Με άλλα λόγια, ακόμη και το σύνολο αυτών των ελαφρών συμπτωμάτων που εκδήλωσαν τα συγκεκριμένα άτομα - τα οποία θεωρήθηκαν ως ένα συγκεκριμένο σύνδρομο με χημικό υπόβαθρο - είχε μια πρόσφατη ιστορική αφετηρία. Το σύνδρομο της εξάρτησης από ναρκωτικές ουσίες δεν είχε προσδιοριστεί ευρέως από την κοινή γνώμη ή τους γιατρούς το 19 ο αιώνα ή σε οποιαδήποτε άλλη προγενέστερη ιστορική περίοδο, αν και οι ναρκωτικές ουσίες ήταν γνωστές και γινόταν χρήση τους από την αρχαιότητα. 45

47 Ο Γερμανός γιατρός Levinstein ήταν ο πρώτος που περιέγραψε την εξάρτηση από ναρκωτικά λεπτομερώς, το Ακόμα και σ αυτή την πρώιμη εποχή, ο Levinstein «έβλεπε την εξάρτηση ως ένα ανθρώπινο πάθος, όπως το κάπνισμα, ο τζόγος, η απληστία για οικονομικό κέρδος, οι σεξουαλικές παρεκτροπές, κλπ» (Berridge & Edwards[6], σ ). Επιπλέον, «από το 1870 μέχρι το 1900, η πλειοψηφία των γιατρών θεωρούσε την εξάρτηση μια νοσηρή επιθυμία, μια συνήθεια, ή μια διαστροφή» (Isbell[7], σ. 115). Την ίδια στιγμή, «η ασετανιλίδη, τα βρωμιούχα ηρεμιστικά φάρμακα, και η καφεΐνη προκαλούσαν σχεδόν το ίδιο μεγάλη ανησυχία με το όπιο», και «η εξομοίωση που με τόση ευκολία γινόταν προς τον καπνό και ιδιαίτερα προς τον εθισμό στο αλκοόλ» περιέπλεκε τις εντυπώσεις για την εξάρτηση από τις ναρκωτικές ουσίες και τις προσπάθειες ελέγχου της κατάστασης (Sonnedecker[8], σ. 21). Σε προηγούμενες εποχές, αν και κάποιοι θεωρητικοί περιέγραψαν την εξάρτηση από ναρκωτικές ουσίες, «αυτό δε σημαίνει ότι διέθεταν οποιαδήποτε συλλογιστική η οποία να κάνει διαχωρισμό ανάμεσα στην εξάρτηση από το όπιο και στην εξάρτηση, ας πούμε, από τα ζαχαρωτά Σε αυτή την περίοδο μεταξύ του τέλους του 16 ου και της αρχής του 19 ου αιώνα το να είσαι εθισμένος συνήθως σήμαινε το να κάνεις κάτι με αφοσίωση, να το διακόπτεις, ή να ασχολείσαι με αυτό περιστασιακά όπως συμβαίνει με μια κακή συνήθεια, εννοώντας [αυτοί που χρησιμοποιούσαν τον όρο]: Είναι μια κακή συνήθεια» (Sonnedecker, σ. 18). Ο σύγχρονος τρόπος αντίληψης της εξάρτησης ως μιας ανεξέλεγκτης ασθένειας δεν εμφανίστηκε αρχικά σε σχέση με τις ναρκωτικές ουσίες, αλλά σε σχέση με το αλκοόλ. Ο Levine[9] αναφέρθηκε στην «Ανακάλυψη της Εξάρτησης» στο άρθρο του με τον ομώνυμο τίτλο: «Η άποψη ότι ο αλκοολισμός είναι μια προοδευτική ασθένεια - το κύριο σύμπτωμα της οποίας είναι η απώλεια του ελέγχου σε ό,τι αφορά την κατανάλωση αλκοόλ, και της οποίας η μόνη θεραπεία είναι η πλήρης αποχή από κάθε αλκοολούχο ποτό - εκφράζεται εδώ και 175 με 200 περίπου χρόνια, αλλά όχι νωρίτερα» (σ. 143). Τα προηγούμενα χρόνια, στην εποχή της αποικιοκρατίας στην Αμερική ή και νωρίτερα, η τακτική κατανάλωση μεγάλων ποσοτήτων αλκοόλ θεωρούνταν μια απόκλιση, ή ένα ελάττωμα ηθικής φύσης, ή έλλειψη αυτοελέγχου. Μόνο πολύ κοντά στα τέλη του 18 ου αιώνα το αλκοόλ έγινε για πρώτη φορά αντιληπτό, ακόμα και από τους ίδιους τους συστηματικούς πότες, ως μια ουσία που έχει τη δύναμη να κάνει τα άτομα να πίνουν ανεξέλεγκτα. Το 19 ο αιώνα το αντιαλκοολικό κίνημα υποστήριξε ότι το αλκοόλ αναπόφευκτα προκαλεί απώλεια ελέγχου. Δηλαδή, η αντίληψη του 19 ου αιώνα για την εξάρτηση από το αλκοόλ είναι ακριβώς η ίδια με αυτή που τον 20 ο αιώνα έχει διατυπωθεί για τα ναρκωτικά: ότι η ναρκωτική ουσία είναι από τη φύση της εθιστική και συνεπώς η συστηματική χρήση 46

48 εγγυημένα οδηγεί στην υποδούλωση του ατόμου και προοδευτικά στην επακόλουθη ηθική κατάπτωση και στο θάνατο. Αυτή η ιδέα της προοδευτικής, μη-αναστρέψιμης, αναπόφευκτης επιδείνωσης του εθισμού, η οποία προκαλεί απώλεια του ελέγχου της συμπεριφοράς και της ικανότητας για ηθική κρίση, στην πραγματικότητα διατηρεί έντονα στοιχεία της ηθικολογίας της αποικιοκρατίας και του αντιαλκοολισμού. Για αυτό το λόγο δεν είναι σωστό να λέμε απλώς ότι οι σύγχρονες αντιλήψεις για την ασθένεια έχουν αντικαταστήσει τα παρωχημένα «ηθικολογικά» μοντέλα για τη χρήση ουσιών. Αντίθετα, ο εκ νέου χαρακτηρισμός της παρεκτροπής ως μια ιατρικής φύσης συνέπεια της χρήσης ουσιών εντοπίζει την «πηγή του κακού» στην ουσία και υπαγορεύει το ότι ηθική ευθύνη του εξαρτημένου είναι να αποφύγει εντελώς κάθε σχέση με την ουσία - δηλαδή να απέχει. Σημαντικοί επαναπροσδιορισμοί των εννοιών της εξάρτησης από αλκοόλ και από ναρκωτικές ουσίες συντελέστηκαν στο τέλος του 20 ου αιώνα. Ο όρος «αλκοολικός» έγινε αποδεκτός ως ένας δημοφιλής χαρακτηρισμός για τον χρόνιο πότη μόλις κατά τη διάρκεια αυτού του αιώνα, μετά την ίδρυση των Ανώνυμων Αλκοολικών. Πριν από αυτή την εποχή, η συνηθισμένη ονομασία ήταν «μέθυσος», και για ένα μεγάλο χρονικό διάστημα ο προτιμώμενος ψυχιατρικός όρος ήταν «διψομανής». Μετά τον πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο, ο Dr. William Silkworth ήταν ο πρώτος που ασχολήθηκε με αλκοολικούς βασιζόμενος στην υπόθεση ότι υποφέρουν από μια εγγενή αλλεργία στο αλκοόλ, η οποία αποτελεί την αιτία για την απώλεια ελέγχου της πόσης. Ένας από τους ασθενείς του, ο William Wilson, υπήρξε συν-ιδρυτής των Ανώνυμων Αλκοολικών το Το μοντέλο των Silkworth / Wilson για τον αλκοολισμό συνέχισε να αναπτύσσεται σταθερά, με τη βοήθεια μιας αποτελεσματικής καμπάνιας με επικεφαλής τη Marty Mann και την Εθνική Επιτροπή για την Εκπαίδευση στο θέμα του Αλκοολισμού - National Committee for Education on Alcoholism (η οποία αργότερα μετονομάστηκε σε Εθνικό Συμβούλιο για τον Αλκοολισμό - National Council for Alcoholism) το οποίο βοήθησε στην οργάνωσή του το 1944[10]. Αυτή η σύγχρονη εκδοχή της νοσολογικής θεωρίας του αλκοολισμού αντιλαμβάνεται τον αλκοολισμό ως ένα πιθανό κίνδυνο μόνο για μια μικρή ομάδα δοκιμαζόμενων, βιολογικά προδιατεθειμένων ατόμων. Μόνο αυτή η ομάδα έπρεπε να απέχει, και σε αντίθετη περίπτωση θα οδηγούνταν στην ίδια αυτοκαταστροφή που περιέγραφε το κίνημα της εγκράτειας για όλους τους πότες. Μια τέτοιου τύπου αναθεωρημένη νοσολογική θεωρία ήταν απαραίτητη (εφόσον η Ποτοαπαγόρευση ανακλήθηκε το 1933) έτσι ώστε να ταιριάζει με ένα κοινωνικό πλαίσιο στο οποίο η κατανάλωση αλκοόλ ήταν πανταχού παρούσα, κοινωνικά διαδεδομένη, και κατά κύριο λόγο ήπια. Σήμερα, το τροποποιημένο από τους Α.Α. νοσολογικό μοντέλο αντανακλά την 47

49 κυρίαρχη αμερικανική αντίληψη για τον αλκοολισμό, και οι σφυγμομετρήσεις της κοινής γνώμης δείχνουν ότι περίπου το 90% των Αμερικανών αποδέχονται την άποψη ότι ο αλκοολισμός είναι μια ασθένεια η οποία πρέπει να αντιμετωπίζεται ιατρικά. Οι αλλαγές στις θέσεις για την εξάρτηση από ναρκωτικές ουσίες πραγματοποιήθηκαν σχεδόν κατά την ακριβώς αντίθετη κατεύθυνση. Στην περίπτωση των ναρκωτικών (συμπεριλαμβανομένης και της κοκαΐνης), όλες οι ενέργειες στόχευαν στον επαναπροσδιορισμό των προηγουμένως αποδεκτών ουσιών ως επικίνδυνων, και στην απαγόρευση της χρήσης τους για τους απλούς, νομοταγείς πολίτες. Η εκστρατεία κατά των ναρκωτικών με επικεφαλής το Harry Anslinger (ιδρυτή του Ομοσπονδιακού Γραφείου για τα Ναρκωτικά - Federal Bureau of Narcotics) ξεκίνησε με την επιβολή όλο και πιο αυστηρής νομοθεσίας σε ό,τι αφορά στη χρήση, εισαγωγή και διακίνηση των οπιούχων. Η ηρωίνη παρουσιάστηκε για πρώτη φορά στις Ηνωμένες Πολιτείες της Αμερικής το Μέχρι τη δεκαετία του 1920 είχε γίνει το κύριο αντικείμενο των προσπαθειών για τον έλεγχο του προβλήματος της εξάρτησης, ενώ η χρήση της είχε περιοριστεί σε μια μικρή ομάδα εξαρτημένων μέσα στην πόλη. Αυτό που είναι περισσότερο σημαντικό σε αυτές τις πολιτικές, οικονομικές, ιατρικές και δημοσιοσχετίστικες εξελίξεις είναι ότι τα ναρκωτικά, και ιδιαίτερα η ηρωίνη, άρχισαν να γίνονται αντιληπτά στην αμερικάνικη κοινωνία ως η ασύγκριτα εξαρτητική φαρμακευτική ουσία - που οδηγεί αναπόφευκτα ακόμα και μέσα από την πιο περιστασιακή επαφή μαζί της σε μια ανεξέλεγκτη εξάρτηση, και η απεξάρτηση από την οποία είναι τραυματική και αδιανόητη για το άτομο. Το γεγονός ότι η εξάρτηση από ναρκωτικά και ο αλκοολισμός έπρεπε να «ανακαλυφθούν» φαίνεται παράξενο και περιττό για εμάς, εξαιτίας της σχολαστικής κατήχησης που μας έχει γίνει γύρω από την ιδέα ότι πρόκειται για βιολογικές οντότητες, οι οποίες έχουν θεσμοθετηθεί ανεξάρτητα, μέσα από αδιάσειστες επιστημονικές ανακαλύψεις και πρακτική εμπειρία. Πώς, λοιπόν, είχαν διαφύγει ως έννοιες σε τόσους πολλούς πολιτισμούς για τόσους αιώνες; Στο κάτω-κάτω, και το αλκοόλ και τα ναρκωτικά χρησιμοποιούνταν ευρέως σε όλη τη διάρκεια της ανθρώπινης ιστορίας. Ωστόσο, μόνο σχετικά πρόσφατα, και μάλιστα κατά κύριο λόγο σε λίγες δυτικές κοινωνίες, η εξάρτηση από ουσίες και ο αλκοολισμός άρχισαν να γίνονται αντιληπτά ως βιολογικά φαινόμενα, ως τμήμα του φυσικού τοπίου. Πώς μπόρεσαν τόσες κοινωνίες και τόσα άτομα να παρερμηνεύσουν, να αγνοήσουν, ή να αποτύχουν να αντιληφθούν τις τόσο εμφανείς συνέπειες της χρήσης του αλκοόλ και των ναρκωτικών ουσιών; Αυτό το ερώτημα υποσκάπτει τη βάση αυτού που σήμερα θεωρούμε αντικειμενική πραγματικότητα τόσο καίρια, που οι ειδικοί στο χώρο των εξαρτήσεων συχνά προσπαθούν 48

50 να δώσουν εξηγήσεις σε μακρινά δεδομένα όπως η χρήση οπίου στην Αμερική και τη Βρετανία το 19 ο αιώνα. Γιατί στη διάρκεια του περασμένου αιώνα, η χρήση οπίου και άλλων ουσιών στην Αμερική και στη Μεγάλη Βρετανία ήταν μαζική και γενικευμένη και παρόλο αυτό, μόνο κοντά στο τέλος αυτής της περιόδου - παραδόξως όταν και οι δύο αυτές κοινωνίες είχαν μειώσει σημαντικά τη χρήση οπιούχων - αναγνωρίστηκε για πρώτη φορά η συμπτωματολογία της εξάρτησης ως ένα ιδιαίτερο παραπροϊόν της χρήσης ναρκωτικών και επινοήθηκε η έννοια της εξάρτησης. Τα ιστορικά κείμενα γενικά υποστηρίζουν ότι η εκτεταμένη χρήση ναρκωτικών απέτυχε να δημιουργήσει ένα κλίμα συνειδητοποίησης σχετικά με τη συμπτωματολογία της εξάρτησης στις κοινωνίες του δέκατου ένατου αιώνα, επειδή η άγνοια απέτρεπε τους ανθρώπους από τη δημιουργία των κατάλληλων συνδέσεων μεταξύ της χρήσης και των συμπτωμάτων της εξάρτησης, όπως είναι για παράδειγμα το στερητικό σύνδρομο. Οι ερμηνείες αυτού του τύπου κατορθώνουν να είναι ταυτόχρονα ταυτολογικές (η εξάρτηση δεν αναγνωριζόταν επειδή δεν είχε αναγνωριστεί) και παράλογες (άτομα με πολύ περισσότερη εξοικείωση από εμάς σε ό,τι αφορά στην αυτό-διαχείριση των ναρκωτικών ουσιών δεν ήταν τόσο καλοί γνώστες των αναπόφευκτων συνεπειών τους, όσο είμαστε εμείς). Για παράδειγμα, ο Lindesmith[11] υποστήριξε ότι η εξάρτηση δεν ήταν διαδεδομένη κατά τον περασμένο αιώνα, γιατί η εξάρτηση μπορεί να συντελεστεί μόνο όταν ο χρήστης ναρκωτικών ουσιών κατανοήσει ότι τα ναρκωτικά δημιουργούν φαινόμενο στέρησης και ότι η ανανέωση της χρήσης ανακουφίζει από το οδυνηρό αίσθημα της στέρησης. Με άλλα λόγια, για τον Lindesmith, ο γνήσιος εξαρτημένος θα μπορούσε να υπάρξει μόνο σε μια εποχή στην οποία θα υπήρχε μια γενική αντίληψη για την εξάρτηση πανομοιότυπη με αυτή που τώρα κυριαρχεί στην κοινωνία μας! Ο Berridge (ιστορικός) και ο Edwards (ψυχίατρος) εξέτασαν την κοινωνική και ιατρική ιστορία της έννοιας της εξάρτησης όπως αυτή εξελίχθηκε στην Αγγλία[6]. Αυτοί οι συγγραφείς περιέγραψαν τη μαζική χρήση οπιούχων από Βρετανούς της εργατικής τάξης στο μέσο του 19 ου αιώνα: σε μια περιοχή (Fens), όπου η κατανάλωση ανά άτομο ισοδυναμούσε με 137 θεραπευτικές δόσεις οπιούχων ανά έτος. Αυτή η γενικευμένη χρήση ναρκωτικών ουσιών δεν έγειρε ιδιαίτερη κοινωνική ανησυχία για το ζήτημα της εξάρτησης, και μόνο στα τέλη του αιώνα οι ιατρικές αρχές ονόμασαν και αντιμετώπισαν την εξάρτηση ως ένα συγκεκριμένο ιατρικό σύνδρομο συνδέοντας το με τη δημοτικότητα της ενέσιμης μορφίνης στις αστικές τάξεις. Ακόμα και σε αυτή τη χρονική περίοδο, ωστόσο, η ιατρική εικόνα για την ιδιαιτερότητα και τη συχνότητα του συνδρόμου της εξάρτησης από ναρκωτικές ουσίες φαίνεται ότι ήταν τρομερά υπερβολικές: 49

51 Υπάρχουν ελάχιστες ενδείξεις για την ύπαρξη μεγάλου αριθμού εξαρτημένων από μορφίνη στα τέλη του 19 ου αιώνα. Ο σχετικά μικρός αριθμός που έγινε προφανής για τον ιατρικό κλάδο προσέλαβε τις διαστάσεις ενός πιεστικού προβλήματος - μια εποχή όπου, όπως δείχνουν τα δεδομένα για τη γενική κατανάλωση και τη θνησιμότητα, η χρήση και η εξάρτηση από το όπιο γενικότερα είχε (sic) μειωτική και όχι αυξητική τάση. Η χρήση μορφίνης και το πρόβλημα, όπως αυτό ορίστηκε ιατρικά, της υποδόριας χρήσης συνδεόταν στενά με την ιατρική ανάλυση της θεώρησης της εξάρτησης ως νόσου. (σ ) Αυτή η περιγραφή της κατάστασης στην πραγματικότητα επιτρέπει δύο ξεχωριστές ερμηνείες (τις οποίες οι συγκεκριμένοι συγγραφείς θα τις κάνουν αμφότερες). Είτε υπήρχε έντονο το φαινόμενο της εξάρτησης στα μέσα του 19 ου αιώνα όπου η κατανάλωση οπίου ήταν μεγαλύτερη, αλλά οι γιατροί άρχισαν να αναγνωρίζουν την εξάρτηση όταν στην πραγματικότητα βρισκόταν στη φάση της ύφεσής της, ή αλλιώς το φαινόμενο της εξάρτησης όντως εντάθηκε στα τέλη του αιώνα, αν και τα επίπεδα χρήσης μειωνόταν, αφού «το σύνολο των επαγγελματιών, μέσω της ενθουσιώδους υπεράσπισης της νέας και περισσότερο «επιστημονικής» θεραπείας και μεθόδου, συνέβαλε το ίδιο σε μια αύξηση των επιπέδων εξάρτησης (σ. 149). Στη δεύτερη περίπτωση, η άκρως ιατρική διάνθηση της έννοιας της εξάρτησης συνέβαλε στη συστηματική χρήση ναρκωτικών ουσιών. Το ενδεχομένως ριζοσπαστικό, ρεβιζιονιστικό πόνημα των Berridge και Edwards προτείνει τη θέση ότι «η εξάρτηση τώρα ορίζεται ως ασθένεια επειδή οι γιατροί την κατηγοριοποίησαν ως τέτοια» (σ. 150). Σε αυτό ακριβώς το σημείο, ο αναγνώστης παραπέμπεται σε ένα παράρτημα στο οποίο ο Edwards αναφέρει: «Τα οπιούχα είναι εξαρτητικές ουσίες οποιοσδήποτε κάνει χρήση μιας οπιούχου ουσίας για μια αρκετά μεγάλη χρονική περίοδο και σε επαρκείς δόσεις θα γίνει εξαρτημένος» (σ. 278). Ο Edwards είναι τόσο πεπεισμένος σε ό,τι αφορά αυτό τον ισχυρισμό ώστε δεν αισθάνεται υποχρεωμένος να αναφέρει κάποια σχετική παραπομπή. Τι συμπέρασμα λοιπόν να βγάλουμε από την ιστορική ανάλυση που κάνει ο ίδιος τη στιγμή που ο Berridge επισημαίνει ότι η εξάρτηση μόλις πρόσφατα επινοήθηκε από τον ιατρικό κλάδο - και ότι αυτή η εφεύρεση είχε αντιπαραγωγικές συνέπειες; Προφανώς, πάρα τα ίδια τα δικά τους δεδομένα, οι συγγραφείς αυτοί (και ειδικά ο Edwards) στερούνται εντελώς την ικανότητα να νοηματοδοτήσουν την εξάρτηση ως κάτι διαφορετικό από την αναπόφευκτη συνέπεια που έχει η παρατεταμένη χρήση ναρκωτικών ουσιών στον ανθρώπινο οργανισμό. Διαπολιτισμικά, η βιβλιογραφία για τη νοοτροπία σε σχέση με την κατανάλωση αλκοολούχων ποτών και τις συνέπειες του αλκοόλ παρουσιάζει ένα παρεμφερές δίλημμα. Σύμφωνα με τα λεγόμενα ορισμένων διαπρεπών εθνογράφων στον τομέα του 50

52 αλκοολισμού: «Προβλήματα σχετικά με την κατανάλωση οινοπνευματωδών ποτών είναι ουσιαστικά άγνωστα για τους περισσότερους πολιτισμούς στον κόσμο» (Heath[12], σ. 436), και «η μοναχική, εθιστική συμπεριφορά που σχετίζεται με το ποτό δεν παρατηρείται σε σημαντική έκταση σε μικρής κλίμακας, παραδοσιακές, προβιομηχανικές κοινωνίες» (Marshall[13], σ. 451). Τέλος, «τα οινοπνευματώδη ποτά συνήθως δεν αποτελούν πρόβλημα για μια κοινωνία, παρά μόνο. αν έχουν χαρακτηριστεί κατά αυτό τον τρόπο» (Marshall, σ. 452). Ο Heath διεξήγε έρευνα για τους Βολιβιανούς Camba - μια ομάδα η οποία έχει από τα υψηλότερα καταγεγραμμένα ποσοστά κατανάλωσης αλκοόλ στον κόσμο. Τα άτομα αυτής της πολιτισμικής ομάδας καταναλώνουν ένα αλκοολούχο ποτό περιεκτικότητας 89% σε αιθυλική αλκοόλη. Το καταναλώνουν μόνο σε συγκεντρώσεις κοινωνικού χαρακτήρα, που πραγματοποιούνταν ορισμένες φορές κάθε μήνα, και στις οποίες όλοι όσοι ήταν παρόντες άνω των 12 ετών πίνουν καθ όλη τη διάρκεια της ημέρας και της νύχτας. Αν και αυτοί οι πότες συνήθως έχαναν προσωρινά τις αισθήσεις ή τη μνήμη τους, ο Heath δεν παρατήρησε περιπτώσεις αντικοινωνικής επιθετικότητας, συμπτώματα στέρησης από το αλκοόλ, ή μοναχική ή ανεξέλεγκτη κατανάλωση αλκοόλ. Ένα τόσο αντιφατικό παράδειγμα όπως αυτό αρκεί για να διαψεύσει κάθε βιολογικά θεμελιωμένη διατύπωση για τη φυσική σχέση μεταξύ της κατανάλωσης μεγάλων ποσοτήτων αλκοόλ (heavy drinking) και του αλκοολισμού. Ποια είναι η Εμπειρική Βάση των Πεποιθήσεών μας για την Εξάρτηση; Παρόλο που τα ιστορικά και διαπολιτισμικά παραδείγματα αποκαλύπτουν ότι η εξάρτηση δεν είναι ούτε μια καθολική έννοια ούτε ένα καθολικό φαινόμενο, είναι γενικά αποδεκτό ότι μια πληθώρα επιστημονικών δεδομένων στηρίζει τις πεποιθήσεις μας για την ιδιαίτερα εθιστική λειτουργία των ναρκωτικών. Αυτή η υποτιθέμενα επιστημονική τεκμηρίωση μας επιτρέπει να ισχυριστούμε ότι το μεγαλύτερο μέρος του παγκόσμιου πληθυσμού έκανε λάθος σχετικά με τα ναρκωτικά και το αλκοόλ και ότι αντί γι αυτό θα όφειλε να σκεφτεί όπως εμείς σκεφτόμαστε τώρα για την εξάρτηση. Επειδή οι Ηνωμένες Πολιτείες είναι ο κύριος παγκόσμιος εξαγωγέας επιστημονικών ιδεών, μια αναδιαμόρφωση των στάσεών μας για τον αλκοολισμό και την εξάρτηση συντελείται σε πολλές χώρες παγκοσμίως. Ας αναφέρουμε εν συντομία τι είδους δεδομένα θα μπορούσαν να υποστηρίξουν ή να διαψεύσουν την ιδέα ότι τα ναρκωτικά είναι ναρκωτικά εξάρτησης. Αν τα ναρκωτικά είναι εθιστικά, οι άνθρωποι που τα παίρνουν θα έπρεπε να έχουν την τάση να τα παίρνουν πιο συχνά, ψυχαναγκαστικά και σταθερά απ ότι οι χρήστες άλλων, μη εθιστικών ναρκωτικών ή να έχουν χαμηλότερο βαθμό ελευθερίας από εκείνον που παρουσιάζουν οι άνθρωποι στην 51

53 καθημερινή (η οποία είναι μη εθιστική) συνηθισμένη ζωή τους. Ίσως δεν είναι περίεργο ότι έρευνες που εξέτασαν αυτές τις έννοιες σπανίως υλοποιήθηκαν εξάλλου γνωρίζουμε ότι τα ναρκωτικά είναι εθιστικά. Χιλιάδες άνθρωποι έχουν αναφερθεί σ αυτή τη θεραπεία για αυτού του είδους την εξάρτηση κατά τις δεκαετίες από το 1920 και μετά. Πειραματόζωα καλούνται να δεχτούν ενέσεις ναρκωτικών, και ούτω καθεξής. Από την άλλη, τα ερευνητικά δεδομένα και η αντικειμενική παρατήρηση συχνά δείχνουν ότι η χρήση ναρκωτικών στο δρόμο, ακόμη και η συχνή χρήση δεν οδηγεί στην εξάρτηση. Αυτά τα δεδομένα είναι πολύ διεξοδικά για να τα παραθέσουμε εδώ, εκτός από μια φράση από μια τυπική πρόσφατη έρευνα νέγρων χρηστών ηρωίνης σε τέσσερις πόλεις της Αμερικής: Οι χρήστες ηρωίνης και ο τρόπος ζωής τους, όπως παρουσιάστηκε, αποκαλύπτουν ανθρώπους οι οποίοι, παρά τη συχνή χρήση ηρωίνης, εμπλέκονται σε πολλές συνηθισμένες δραστηριότητες και είναι ικανοί να ελέγχουν τη χρήση ηρωίνης, παίρνοντας κατά μέσο όρο μια δόση ηρωίνης τη μέρα. Αυτός ο τρόπος ζωής προκαλεί τα σύγχρονα μέσα ενημέρωσης και τη δημοφιλή εικόνα των... εντός της πόλης χρηστών ηρωίνης σα να είναι υποδουλωμένοι από μια συνήθεια χρήσης ηρωίνης που ανεξέλεγκτα κλιμακώνεται (από το βιβλίο του Hanson και συνεργάτες[15]). Αυτή η δήλωση είναι λανθασμένη, ωστόσο, στο να περιορίσει λανθασμένες εικόνες στα μέσα ενημέρωσης και στην κοινή γνώμη. Αυτές οι εικόνες γίνονται δεκτές και αναπαράγονται από κορυφαίους επιστημονικούς μελετητές, συμπεριλαμβανομένων εκείνων των οποίων τα αποτελέσματα διαψεύδουν παντελώς τις αντιλήψεις που υποστηρίζουν για την εξάρτηση. Ένα γεγονός (και η έρευνα που το συνόδευε) δεν παρουσιάζει μόνο πειστικές αποδείξεις για το ότι οι δημοφιλείς και επιστημονικές εικόνες της εξάρτησης είναι λανθασμένες, αλλά υποδεικνύει επίσης πώς οι λανθασμένες εικόνες παραμένουν αδιάσειστες παρά τις ολοκληρωτικές επιθέσεις στα θεμελιώδη συμπεράσματά τους. Η έρευνα που αναφέρεται είναι αυτή που διεξήχθη από τους Robins, Helzer και άλλους, για τη χρήση ναρκωτικών από τους G.I.s που επέστρεψαν από το Βιετνάμ. Οι χρήστες ναρκωτικών αναγνωρίστηκαν και έδωσαν συνέντευξη κατά την επιστροφή τους στο σπίτι και τρία χρόνια αργότερα. Οι μελετητές της εξάρτησης ανέλυσαν δείγματα ούρων από τα υποκείμενά τους. Το πιο σημαντικό στοιχείο αυτής της έρευνας είναι ότι αναγνώρισε εξαρτημένους χρήστες ηρωίνης σε ένα μη κλινικό πλαίσιο. Τα αποτελέσματα της έρευνας, με τα λόγια των ερευνητών άλλαξαν την αντίληψή μας για την ηρωίνη [16]. Τα ερωτήματα που έθεσαν στην έρευνά τους και οι απαντήσεις στις οποίες κατέληξαν έχουν ως εξής: 52

54 1. Η χρήση της ηρωίνης εξελίσσεται γρήγορα σε συχνή χρήση και εξάρτηση; Η χρήση της ηρωίνης που αγοραζόταν στους δρόμους των Ηνωμένων Πολιτειών το 1974 δεν οδήγησε γρήγορα σε καθημερινή ή καταναγκαστική χρήση, όχι περισσότερο απ ότι έκανε η χρήση αμφεταμινών ή μαριχουάνας. 2. Η χρήση ηρωίνης υποσκελίζει τη χρήση άλλων ναρκωτικών ουσιών; Η ηρωίνη δε φαίνεται να υποσκελίζει τη χρήση άλλων ναρκωτικών ουσιών Το στερεότυπο του εξαρτημένου από ηρωίνη ως κάποιου με μια μονομανιακή επιθυμία για μια μόνο ναρκωτική ουσία δε φαίνεται να εμφανίζεται στο δείγμα σχεδόν καθόλου. Οι εξαρτημένοι από ηρωίνη κάνουν χρήση πολλών άλλων ναρκωτικών ουσιών, και όχι μόνο περιστασιακά ή όταν βρίσκονται σε απόγνωση. 3. Η εξάρτηση από ηρωίνη αποτελεί λιγότερο ή περισσότερο μόνιμη κατάσταση χωρίς παρατεταμένη θεραπεία; Από το σύνολο των ατόμων που εθίστηκαν στο Βιετνάμ [χαρακτηριζόμενοι από παρατεταμένη εντατική χρήση και σοβαρά συμπτώματα στέρησης που διαρκούν για περισσότερο από δύο μέρες], μόνο το 12% υποτροπίασαν στην εξάρτηση σε οποιαδήποτε περίοδο μετά την επιστροφή τους Από αυτά τα άτομα που ήταν εξαρτημένα κατά τον πρώτο χρόνο αφού γύρισαν, οι μισοί νοσηλεύτηκαν και οι άλλοι μισοί όχι Από αυτούς που νοσηλεύτηκαν, το 47% ήταν εξαρτημένοι κατά τη δεύτερη περίοδο. Από αυτούς που δε νοσηλεύτηκαν, το 17% ήταν εξαρτημένοι Η θεραπεία δεν είναι πάντοτε απαραίτητη για τη διακοπή της χρήσης. 4. Η ανάρρωση από την εξάρτηση απαιτεί αποχή; Ένα ίσως ακόμα πιο εκπληκτικό εύρημα από το υψηλό ποσοστό των ατόμων που ανάρρωσαν από την εξάρτηση μετά το Βιετνάμ, ήταν ο αριθμός αυτών που επέστρεψαν στη χρήση ηρωίνης χωρίς να εθιστούν εκ νέου Οι μισοί από αυτούς που είχαν εξαρτηθεί στο Βιετνάμ έκαναν χρήση ηρωίνης μετά την επιστροφή τους στην πατρίδα, αλλά μόνο το ένα όγδοο εξαρτήθηκε ξανά από την ηρωίνη. Ακόμα και στην περίπτωση συχνής χρήσης της ηρωίνης μόνο το ½ εξαρτήθηκε πάλι. (σ ) Το ότι η χρήση ηρωίνης δεν οδηγούσε πλέον τόσο συχνά σε εξάρτηση (ή σε συχνή χρήση ή σε εθισμό) από ότι οι αμφεταμίνες ή η μαριχουάνα το ότι όσοι ήταν εξαρτημένοι από την ηρωίνη συχνά έκαναν χρήση και άλλων ναρκωτικών ουσιών, μερικές φορές κατά προτίμηση έναντι στην ηρωίνη το ότι η αυτόβουλη ανάρρωση ήταν περισσότερο συχνή απ ότι πιστεύονταν και το ότι πολλοί από αυτούς που εγκατέλειψαν τις εξαρτήσεις τους μετά την επιστροφή τους στην πατρίδα δεν υποτροπίασαν στην εξάρτηση, όταν έκαναν χρήση 53

55 ηρωίνης περιστασιακά, πλήττουν τα θεμέλια του ισχυρισμού ότι τα οπιούχα είναι, με τα λόγια του Edwards όπως αναφέρεται παραπάνω, ιδιαίτερες «ναρκωτικές ουσίες εξάρτησης». Αυτό που πιθανώς είναι ακόμα πιο εντυπωσιακό από τα ίδια τα ευρήματα, όμως, είναι η πλήρης έλλειψη αντίκτυπου που είχαν πάνω στην έρευνα και στη θεωρία των εξαρτήσεων. Ελάχιστοι ερευνητές σήμερα θα είχαν την τάση να αμφισβητήσουν τους ισχυρισμούς του Edwards οι οποίοι, εξάλλου, παρουσιάστηκαν μετά τη δημοσίευση των δεδομένων για το Βιετνάμ. Όντως, ακόμα και οι ερευνητές που αποκάλυψαν τα αναπάντεχα πορίσματα για τους βετεράνους του Βιετνάμ δε μπορούσαν να αποδεχτούν τον αντίκτυπο της ίδιας της έρευνάς τους. Στην αναφορά για τα αποτελέσματά τους, αυτοί οι συγγραφείς επισήμαναν ότι «Η ηρωίνη είναι χειρότερη από τις αμφεταμίνες ή τα βαρβιτουρικά μόνο επειδή τη χρησιμοποιούν «χειρότεροι» άνθρωποι» (σ. 229). Εντούτοις, οι ερευνητές, οι οποίοι τιτλοφόρησαν το έργο τους «Βετεράνοι του Βιετνάμ Τρία Χρόνια Μετά το Βιετνάμ: Πώς η Μελέτη μας Άλλαξε την Οπτική μας για την Ηρωίνη», ανέφεραν την έκπληξή τους για το ότι οι χρήστες ηρωίνης δε συμπεριφερόταν κατά ένα περισσότερο εξαρτημένο τρόπο απ ότι οι χρήστες άλλων ναρκωτικών ουσιών παρόλο που «εργαστηριακά πειράματα έχουν δείξει ότι πρόκειται για ένα εξαιρετικά εξαρτητικό ναρκωτικό» (σ. 219). Χαρακτηριστικά, για αυτή την τελευταία δήλωση δεν υπήρχε βιβλιογραφική παραπομπή. Στην πραγματικότητα, σύμφωνα με τον Charles Schuster[17] (κατά την παρούσα περίοδο διευθυντή του Εθνικού Ινστιτούτου για την Κατάχρηση Ναρκωτικών Ουσιών [NIDA - National Institute on Drug Abuse] και σημαντικού ερευνητή για τα ζώα), η ψυχαναγκαστική συμπεριφορά που συνδέεται με την αναζήτηση ναρκωτικών ουσιών συχνά αποδίδεται στα θελκτικά ενισχυτικά αποτελέσματα συγκεκριμένων ύπουλων μορίων της ναρκωτικής ουσίας. Αντίθετα, η έρευνά του υποδεικνύει ότι, «οι συμπεριφορικές μεταβλητές είναι εξίσου σημαντικές με τις φαρμακολογικές στην ανάπτυξη της ψυχαναγκαστικής συμπεριφοράς που συνδέεται με την αναζήτηση ναρκωτικών ουσιών» (σ. 358). Ένας άλλος συμπεριφορικός ψυχοφαρμακολόγος μετά από αρκετές δεκαετίες έρευνας σε ζώα κατέληξε στο συμπέρασμα ότι «οποιεσδήποτε εγγενείς, φαρμακολογικές ενισχυτικές λειτουργίες (των ναρκωτικών) μεταβάλλονται ριζικά μέσα από φαινομενικά μικρές αλλαγές στο φάσμα της συμπεριφοράς»[18] (σ. 389). Αυτά τα συμπεράσματα βασίζονται σε μελέτες οι οποίες διαπιστώνουν πως η αυτόχορήγηση ναρκωτικών ουσιών σε ζώα απαιτεί ένα συγκεκριμένο πειραματικό περιβάλλον και μπορεί να «διακοπεί» από εξαιρετικά ελάσσονες συνθήκες όπως είναι το να αυξήσεις το βαθμό της πίεσης που πρέπει να ασκηθεί στη ράβδο για την λήψη της ουσίας. Υπό άλλες 54

56 συνθήκες, τα ζώα μετά δυσκολίας μπορούν να εξαναγκαστούν ώστε να πάρουν τις ναρκωτικές ουσίες. Ο Alexander και οι συνεργάτες του[19] παρατήρησαν ότι τα ζώα μέσα σε ευρύχωρα κλουβιά τα οποία μοιραζόταν με άλλους ποντικούς προτιμούσαν σε συντριπτική πλειοψηφία να πίνουν νερό σε σύγκριση με ένα διάλυμα ναρκωτικών ουσιών, ακόμα και στη περίπτωση που έπιναν αποκλειστικά το διάλυμα αυτό για αρκετές εβδομάδες. Παρόμοια, ο Falk[18] παρατήρησε ότι ζώα που κάνουν χρήση ναρκωτικών και αλκοόλ σε υπερβολικό βαθμό όταν βρίσκονται κάτω από εξαιρετικά άβολες πειραματικές συνθήκες, παύουν να το κάνουν μόλις αποκαθίστανται οι φυσιολογικές συνθήκες στο εργαστήριο. Ευρήματα όπως αυτά οδήγησαν τον Dole (1980) να επισημάνει: «Τα περισσότερα ζώα δε μπορούν να «γίνουν» εξαρτημένοι». Σε απάντηση προς την άποψη που συχνά αναφέρεται, πως τα ναρκωτικά κάνουν τους ανθρώπους εξαρτημένους, «τα ζώα γενικά αποφεύγουν τέτοιες ναρκωτικές ουσίες όταν τους δίνεται άλλη επιλογή» (σ. 142). Η πίστη της Robins και των συνεργατών της ότι, ενώ η δική τους έρευνα αντικρούει μια τέτοια αντίληψη, άλλες έρευνες παρουσιάζουν την πραγματική φύση της εξάρτησης από την ηρωίνη παρουσιάζει ένα είδος «Catch 22» στον τομέα των εξαρτήσεων. Κανένας όγκος δεδομένων που αμφισβητεί τις πιο θεμελιώδεις υποθέσεις του σύγχρονου μοντέλου δεν επαρκεί για να υποσκάψει το μοντέλο, αφού αυτό θεωρείται εκ των προτέρων υπεράνω αμφισβήτησης. Σε μια συναφή ανάλυση, ο Peele[21] ανέλυσε μεταβαλλόμενα, και κάποιες φορές ριζικά διιστάμενα ευρήματα σχετικά με την πιθανότητα πρώην αλκοολικοί ή άλλα εξαρτημένα άτομα να περιορίσουν οι ίδιοι την κατανάλωση ουσιών. Κάποιες φορές οι ίδιες ομάδες παρουσιάζουν διαμετρικά αντίθετα αποτελέσματα. Για παράδειγμα, είδαμε παραπάνω ότι οι Robins, Helzer και οι συνεργάτες τους διαπίστωσαν πως η μεγάλη πλειοψηφία των εξαρτημένων από ναρκωτικά που επέστρεψαν από τα Βιετνάμ και έκαναν χρήση ηρωίνης στις Ηνωμένες Πολιτείες δεν υποτροπίασαν στην εξάρτηση. Πέντε χρόνια αργότερα, η ίδια ομάδα ανέφερε ότι το 1.6% των αλκοολικών ασθενών πέτυχαν μια πραγματικά μετριοπαθή κατανάλωση ποτού, οδηγώντας στο συμπέρασμα πως «Η εξέλιξη προς τη σταθερή μετριοπαθή κατανάλωση ποτού φαίνεται να είναι μια σπάνια κατάληξη για τους αλκοολικούς»[22] (σ. 1678). Ποια είναι η εξήγηση για αυτές τις εντυπωσιακά ανόμοιες «εικόνες» της δυνατότητας μετριασμού της εξαρτητικής χρήσης ουσιών; Κάποιος θα μπορούσε να υποθέσει ότι η εξάρτηση από τα ναρκωτικά είναι η συνήθεια που ευκολότερα μετριάζεται, αν και αυτή σίγουρα δεν είναι μια δημοφιλής άποψη ή μια άποψη την οποία ερευνητές όπως η Robins και οι συνεργάτες της θα ήταν πιθανό να προσυπογράψουν. Εναλλακτικά, πιθανώς οι πιο πρώιμες έρευνες για τα ναρκωτικά είχαν σημαντικά ψεγάδια, ενώ οι 55

57 επόμενες έρευνες για τον αλκοολισμό όχι όντως, η ομάδα του Helzer και των συνεργατών του[22] (αν και δεν εξέτασαν τα προγενέστερα δικά τους έντονα αντιφατικά ευρήματα για την εξάρτηση από ναρκωτικές ουσίες) αγνόησαν την ανακάλυψη σημαντικών αποτελεσμάτων για την ελεγχόμενη κατανάλωση ποτού από άλλους ερευνητές με αυτό το σκεπτικό. Μια εναλλακτική εξήγηση που παρουσιάζεται από τον Peele[21] είναι ότι η ερμηνευτική κουλτούρα άλλαξε: δηλαδή, η αυξανόμενη ιατρικοποίηση της θεραπείας του αλκοολισμού, η ταχεία αύξηση της αποδοχής της οπτικής της ασθένειας για τον αλκοολισμό, και άλλοι ιστορικοί και επαγγελματικοί παράγοντες που σχετίζονται με τη ζωή των ερευνητών και της επιστημονικής (όπως και της λαϊκής) κουλτούρας είναι οι αιτίες για τις αλλαγές στα ευρήματα που αναφέρονται. Η Πολιτισμική Αντίληψη για την Εξάρτηση Ο Room[23] επιχείρησε να εξηγήσει την «πολιτισμικά προσδιορισμένη» όψη της εξάρτησης «ως εξαρτώμενη για την ύπαρξη και τη νοηματοδότησή της από τα ειδικά για τη συγκεκριμένη εποχή και το συγκεκριμένο τόπο κοινωνικοπολιτισμικά χαρακτηριστικά» (σ.133). Το ενδιαφέρον του Room κατευθυνόταν ιδιαίτερα προς τα μοντέλα της «απώλειας του ελέγχου», για τα οποία η ανάλυση του Levine[9] - στην περίπτωση των στάσεων των Αμερικανών απέναντι στο αλκοόλ και στη συστηματική μέθη - έδειξε ξεκάθαρα ότι πρόκειται για πολιτισμική κατασκευή. Για τον Room, μια τέτοια αντίληψη για την απώλεια ελέγχου είναι μια εικόνα-αντικατοπτρισμός της καλβινιστικής έννοιας του ελέγχου, εξηγώντας κατά αυτό τον τρόπο την εμφάνισή της σε μεγαλύτερο βαθμό στις προηγμένες βιομηχανικές κοινωνίες. Ο Room εκφράζει εδώ, από κοινού με πολλούς κλινικούς και φιλελεύθερους σχολιαστές, μια ουδετερότητα, αν όχι αρνητικότητα, απέναντι στις ενσυνείδητες δυτικές ιδέες για τον αυτοέλεγχο. Εντούτοις, το φαινόμενο της εξάρτησης δε συνδέεται ξεκάθαρα με τον Προτεσταντισμό ή με το ήθος της επίτευξης. Στις Ηνωμένες Πολιτείες και ανά τον κοσμο, για παράδειγμα, ο αλκοολισμός είναι διαδεδομένος στους Καθολικούς Ιρλανδούς και σε ομάδες μη-προτεσταντών Ανατολικοευρωπαίων[24]. Επίσης, όπως παρατήρησε ο Room[23], οι κοινωνίες των Ινδιάνων δε συμμερίζονται την Καλβινιστική αξία του αυστηρού αυτοελέγχου και παρόλα αυτά παρουσιάζουν τα πιο σοβαρά προβλήματα αλκοολισμού στις Ηνωμένες Πολιτείες. Οι Εβραίοι και οι Κινέζοι της Αμερικής, από την άλλη μεριά, σταθερά παρουσιάζουν τα λιγότερα προβλήματα σε σχέση με το αλκοόλ από όλες τις εθνικές ομάδες της Αμερικής, συμπεριλαμβανομένων κάποιων πολύ σπάνιων περιπτώσεων κλινικού αλκοολισμού. Ωστόσο, οι Εβραίοι και οι Κινέζοι της Αμερικής ξεχωρίζουν για τα 56

58 υψηλά επίπεδα κινήτρου επίτευξης, για τις αξίες του αυτοελέγχου, και για την αποδοκιμασία της κοινωνίας τους προς αντικοινωνικές συμπεριφορές[25]. Η ανάλυση των MacAndrew και Edgerton με τίτλο Συμπεριφορά του Μεθυσμένου, περιέγραψε τον τρόπο με τον οποίο διάφορες κοινωνίες δημιουργούν μια κοινωνική συνθήκη που καθορίζει με ακρίβεια ποια συμπεριφορά - ή ποια παρεκτροπή στη συμπεριφορά - θα θεωρείται ανεκτή σε περιπτώσεις κατανάλωσης ποτού, ακόμα και σε εκείνες που περιλαμβάνουν υπερβολική κατανάλωση αλκοόλ. Είναι αξιοσημείωτο, το ότι κάθε συμπεριφορά μέθης συντελείται μέσα σε αυτά τα γενικά πολιτισμικά πλαίσια. Για παράδειγμα, οι ερευνητές περιέγραψαν κοινωνίες που επιδίδονται σε σεξουαλικά όργια σε κατάσταση μέθης, στα οποία παρατηρούνται αιμομικτικές πράξεις ταμπού από τα μέλη της ομάδας που είναι προφανώς σε ανεξέλεγκτη μέθη. Αυτές εφαρμόζονται για να περιπλέξουν τις οικογενειακές σχέσεις τις οποίες οι παρατηρητές δε μπορούν ούτε καν να κατανοήσουν. Το ερώτημα για το αν συγκεκριμένες πράξεις που θεωρούνται αποτέλεσμα της εξάρτησης δικαιολογούν ορισμένους τύπους συμπεριφοράς είναι κεντρικό για τις τρέχουσες αντιπαραθέσεις στους τομείς της νομικής, της πολιτικής και της θεραπείας. Η γοργά επεκτεινόμενη πίστη στα μοντέλα της απώλειας του ελέγχου για την εξάρτηση έχει γενικεύσει τις εντυπώσεις που αρχικά είχαν εισηγηθεί για τη νοσολογική αντίληψη για τον αλκοολισμό και τη χρήση ηρωίνης, σε εντελώς καινούργιους τομείς της συμπεριφοράς. Η διευρυμένη εφαρμογή αυτών των μοντέλων για την εξάρτηση έχει σοβαρές συνέπειες για την ψυχολογική εμπειρία, την προσωπική ευθύνη και την φαινομενολογία της εξάρτησης στην κοινωνία μας[27]. Ηθικολογία, Πολιτική, Οικονομικά και η Αντίληψη για την Εξάρτηση Ενώ τα μοντέλα για την εξάρτηση όπως η νοσολογική θεωρία για τον αλκοολισμό εμφανίζονται ως ανεξάρτητα από ηθικές αξίες, στην πραγματικότητα εκφράζουν σαφείς αξίες σχετικά με την ανθρώπινη ευθύνη και με την επιθυμητότητα ορισμένων τύπων συμπεριφοράς. Για παράδειγμα, η εφαρμογή των μοντέλων για τον εθισμό και την εξάρτηση από διάφορες ναρκωτικές ουσίες ανέκαθεν προέβαλε τις κυρίαρχες ηθικές αντιλήψεις της κοινωνίας μας (δες, για παράδειγμα, τους πίνακες των ναρκωτικών που ήταν δημοφιλείς τη δεκαετία του 1960 οι οποίοι ανέφεραν όλα τα αποδοκιμαστέα ναρκωτικά - αλλά καμία άλλη νόμιμη ουσία εκτός από το αλκοόλ - που είναι ικανά να προκαλέσουν ψυχολογική ή σωματική εξάρτηση, Peele[5], σ. 22). Στην περίπτωση των ναρκωτικών στις Ηνωμένες Πολιτείες, το ηθικό μήνυμα αφορά στη φαυλότητα και στη 57

59 σαγήνη της παράνομης εμπειρίας της χρήσης ναρκωτικών, και στην ανάγκη για πλήρη αποφυγή μιας τέτοιας εμπειρίας. Το ηθικό δίδαγμα για το ότι τα ναρκωτικά εξουσιάζουν και διαφθείρουν τους χρήστες απεικονίστηκε παραστατικά στην κλασική ταινία για τα ναρκωτικά, «Reefer Madness». Αυτή η διδαχή επαναλαμβάνεται ανά τακτά χρονικά διαστήματα με οποιαδήποτε νέα ναρκωτική ουσία γίνεται δημοφιλής για ψυχαγωγική χρήση. Συχνά, αυτό το μήνυμα παρουσιάζεται με την επίφαση μιας επιστημονικής ανακάλυψης. Για παράδειγμα, στην έκδοση της NIDA «Cocaine Use in America»[28], ο Cohen γράφει: Οι άνθρωποι που είναι εθισμένοι στην κοκαΐνη προτιμούν να κάνουν χρήση της ουσίας από οποιαδήποτε άλλη δραστηριότητα. Θα συνεχίζουν να κάνουν χρήση μέχρι να εξουθενωθούν ή μέχρι να εξαντληθεί η κοκαΐνη. Θα παρουσιάζουν συμπεριφορά χαρακτηριστικά διαφορετική από τον τρόπο ζωής που είχαν πριν τη χρήση κοκαΐνης. Τα άτομα που «ελέγχονται» από την κοκαΐνη θα υποβαθμίζουν σε ένα κατώτερο ρόλο κάθε άλλη παρόρμηση και επιθυμία στη ζωή τους. [σ. 152] Αυτό το απόσπασμα υποστηρίζει τις αναπαραστάσεις των «Reefer Madness» και «Demon Rum» με ισχυρισμούς ότι έχουν επιστημονικά συνδεθεί ορισμένοι τύποι ανεξέλεγκτης, ανήθικης συμπεριφοράς με ένα συγκεκριμένο χημικό κατασκεύασμα: Αν ήταν να σχεδιάσουμε σκόπιμα μια χημική ουσία η οποία θα ενέπλεκε τα άτομα σε αδιάκοπη χρήση, θα προσομοίαζε πιθανότατα τις νευροψυχολογικές ιδιότητες της κοκαΐνης Είναι πολύ πιθανό ότι οποιοσδήποτε με πρόσβαση σε ποσότητα κοκαΐνης βρίσκεται σε κίνδυνο Ο κύριος αποτρεπτικός παράγοντας [για την εξάρτηση από την κοκαΐνη] είναι η ανικανότητα για διατήρηση της συνήθειας εξαιτίας της μη-διαθεσιμότητας της αναγκαίας ποσότητας. Ο χρήστης τότε οδηγείται στο να προμηθευτεί επιπλέον ποσότητα κοκαΐνης αδιαφορώντας για τους κοινωνικούς περιορισμούς. Αυτό έχει σαν αποτέλεσμα μια σειρά από παρανοϊκές, μανιακές και καταθλιπτικές ψυχωτικές καταστάσεις με ενδεχόμενο ατυχημάτων, ανθρωποκτονίας ή αυτοκτονίας. [σ ] Παρά τις δεκαετίες εμπειρίας σχετικά με αυτή τη ναρκωτική ουσία, συμπεριλαμβανομένων του εκτεταμένου εργαστηριακού πειραματισμού και της αυξανόμενης χρήσης για ψυχαγωγικούς λόγους τη δεκαετία του 1970, η κοκαΐνη προσδιορίστηκε ως μια μη-εξαρτητική (ή ως μη-προκαλούσα-σωματική-εξάρτηση) ουσία σε σημαντικό βαθμό στη διάρκεια της δεκαετίας του Καθώς η κοκαΐνη γινόταν μια σημαντική ναρκωτική ουσία τη δεκαετία του 1980, οι ειδικοί της φαρμακολογίας άρχισαν να ισχυρίζονται πως η κοκαΐνη δημιουργούσε μια κατάσταση που δε μπορεί να διακριθεί από την εξάρτηση εξαιτίας της ακραίας «ψυχολογικής εξαρτητικής ιδιότητας» της κοκαΐνης 58

60 (cf. Peele[5]). Είναι ολοφάνερο τώρα από το παραπάνω απόσπασμα του Cohen ότι η διαχωριστική γραμμή που αντιδιαστέλλει την κοκαΐνη από τη «γνήσια» εξάρτηση διαπιστωμένα έχει ξεπεραστεί. Ποια επιδημιολογικά δεδομένα υπαγόρευσαν την ανακάλυψη της έμφυτης εξαρτητικής ιδιότητας της κοκαΐνης; Προκαταρκτικά αποτελέσματα από την Εθνική Έρευνα σε Νοικοκυριά για τη Χρήση Ναρκωτικών Ουσιών (National Household Survey of Drug Abuse) του NIDA το 1988 δείχνουν ότι πολύ λίγοι χρήστες κοκαΐνης εξαρτώνται. Η έρευνα βρήκε ότι 21 εκατομμύρια Αμερικανών είχαν κάνει χρήση κοκαΐνης στη διάρκεια της ζωής τους, 8 εκατομμύρια είχαν κάνει χρήση τον περασμένο χρόνο, 3 εκατομμύρια ήταν ενεργοί χρήστες, αλλά ότι μόνο έκαναν χρήση κοκαΐνης καθημερινά ή σχεδόν καθημερινά. Τα κυβερνητικά στατιστικά στοιχεία συνεπώς δείχνουν ότι το 10% του συνόλου των ενεργών χρηστών και περίπου το 1% αυτών που έκαναν χρήση κάποια στιγμή στη ζωή τους κάνουν χρήση σχεδόν κάθε μέρα. Ο Siegel[29] παρακολούθησε μια ομάδα τακτικών χρηστών κοκαΐνης για εννιά χρόνια. Από αυτή την ομάδα, τα τέσσερα-πέμπτα παρέμειναν κοινωνικοί, περιστασιακοί, ή «για-ψυχαγωγικούς-λόγους» χρήστες. Επιπλέον, σε αυτή την έρευνα ακόμα και εκείνοι που έκαναν κατάχρηση του ναρκωτικού το έκαναν τόσο διακεκομμένα που δεν έμοιαζαν με αυτούς που τηλεφωνούν στις γραμμές άμεσης ανάγκης για εξαρτημένους από κοκαΐνη, οι οποίοι συνιστούν χαρακτηριστικό παράδειγμα για τη χρήση κοκαΐνης για τα πολυάριθμα τηλεοπτικά προγράμματα που ασχολούνται με την κοκαΐνη. Αυτά ευρήματα συμφωνούν με τα αποτελέσματα άλλων ερευνών πεδίου για τη χρήση κοκαΐνης[30]. Στην περίπτωση του κρακ, ένα πρωτοσέλιδο άρθρο για την εξάρτηση από το κρακ στους New York Times είχε τον τίτλο «Η σπουδαιότητα του Περιβάλλοντος του Χρήστη Τονίζεται Έναντι στις Ιδιότητες της Ναρκωτικής Ουσίας». Η πρώτη παράγραφος του άρθρου ανέφερε[31] «Οι ειδικοί για το θέμα της εξάρτησης τώρα πιστεύουν ότι οι υπερβολικές δυσκολίες που αντιμετωπίζουν στη θεραπεία της εξάρτησης από το κρακ πηγάζουν περισσότερο από το περιβάλλον και τις συγκυρίες στη ζωή των χρηστών παρά από τη βιοχημική αντίδραση που προκαλεί το ναρκωτικό». Το άρθρο των Times ανέφερε ότι εξαρτημένα άτομα σε έρευνες που διεξήχθησαν στις Ηνωμένες Πολιτείες, στη Βρετανία, και στον Καναδά γνωστοποίησαν ότι ήταν ευκολότερο για αυτούς να διακόψουν τη χρήση κοκαΐνης - «είτε σε μορφή ένεσης, είτε με ρινική λήψη, ή μέσω καπνίσματος» - απ ότι το αλκοόλ, την ηρωίνη, ή το τσιγάρο. Σε ό,τι αφορά την άλλη διάσταση-κλειδί για την εξάρτηση πέρα από τη δυσκολία στη διακοπή της χρήσης, δηλαδή, τη συχνότητα με την οποία η χρήση οδηγεί στη συστηματική χρήση, η κοκαΐνη επίσης φαίνεται σημαντικά λιγότερο εξαρτητική από κάποιες άλλες γνωστές ουσίες. Οι Times παρέθεσαν μετρήσεις 59

61 από τους ερευνητές του NIDA που δείχνουν ότι οι καπνιστές τσιγάρων που αποκτούν πρόβλημα εξάρτησης είναι πέντε φορές περισσότεροι από τους χρήστες κρακ. Σε όλα αυτά τα δεδομένα, βλέπουμε ότι ένα νέο ναρκωτικό που παρουσιάζεται ως μια σοβαρά εξαρτητική ουσία φαίνεται ότι είναι λίγο πολύ τόσο εξαρτητική όσο άλλα δημοφιλή παράνομα, για ψυχαγωγική χρήση ναρκωτικά και ότι, επιπλέον, παράγοντες που σχετίζονται με τις συνθήκες και την κοινωνία παραμένουν ύψιστης σημασίας στον καθορισμό της γενικής εικόνας της εξαρτητικής χρήσης του ναρκωτικού. Παρόλα αυτά, φαίνεται ότι είναι υποχρεωτικό να ξεκινήσουν συζητήσεις όχι μόνο στο επίπεδο των πολιτών αλλά και σε επιστημονικό επίπεδο για τη χρήση κοκαΐνης με ζοφερές περιγραφές της εξαρτητικής φύσης του ναρκωτικού και με κλινικές ή ιστορικές αναφορές από απελπισμένους αυτοκαταστροφικούς χρήστες της ουσίας. Πιθανώς οι περισσότεροι επιστήμονες φοβούνται ότι πράττοντας διαφορετικά θα μπορούσαν να ενθαρρύνουν τον πειραματισμό με την κοκαΐνη, συμπεριλαμβανομένης και αυτής της μικρής μειοψηφίας για την οποία η χρήση γίνεται συστηματική και αυτοκαταστροφική. Οι αμοιβές και οι τιμωρίες αντιτίθενται με τόσο θεμελιώδη τρόπο σε οποιαδήποτε εξαγγελία για ελεγχόμενη χρήση παράνομων ουσιών που είναι βέβαιο ότι δεν θα εμφανιστούν, επιβεβαιώνοντας με αυτό τον τρόπο τις χειρότερες προσδοκίες για οποιαδήποτε ναρκωτική ουσία στην οποία η κοινωνία και οι επιστήμονές της εστιάζουν την προσοχή τους. Η αντιπαράθεση για το ζήτημα της ελεγχόμενης κατανάλωσης αλκοόλ στις Ηνωμένες Πολιτείες είναι ένα άλλο παράδειγμα αυτής της γενικής τάσης: κανείς δεν είναι σε θέση να επιδοκιμάσει το ενδεχόμενο της ελεγχόμενης κατανάλωσης αλκοόλ από τους αλκοολικούς, και, όντως, ακόμα και αυτοί που το ανακάλυψαν δεν αποδέχονται την ελεγχόμενη κατανάλωση αλκοόλ ως μια πιθανή κατάληξη της θεραπείας. Οι Pokorny, Miller και Cleveland[32], για παράδειγμα, μελέτησαν τα αποτελέσματα στα πλαίσια μιας ομάδας αλκοολικών που νοσηλεύτηκαν σε ένα ενδονοσοκομειακό πρόγραμμα για αλκοολικούς. Η έρευνα αποκάλυψε ότι το 23% των ασθενών έπιναν κατά έναν ήπιο, κοινωνικό τρόπο, και το 25% απείχε από το αλκοόλ ένα χρόνο μετά από το εξιτήριο από το νοσοκομείο. Σε αυτή την έρευνα η αποχή ήταν η λιγότερο σταθερή εικόνα, με την αποχή να μειώνεται με το πέρασμα του χρόνου ενώ η ήπια κατανάλωση ποτού αυξανόταν κατά τη διάρκεια της μελέτης. Αυτό συνέβαινε αν και η έρευνα ανέφερε ότι η ενδονοσοκομειακή θεραπεία επέμενε στο ότι «η ισόβια αποχή είναι μια αναγκαιότητα στην αποκατάσταση των αλκοολικών». Τα αποτελέσματα από μια εξαιρετικά ασταθή ομάδα αλκοολικών οι οποίοι κινούνταν από την αποχή μέχρι την υπερβολική κατανάλωση αλκοόλ ήταν τόσο ανεπαρκή που οι ερευνητές κατέληξαν στο ότι η θεραπεία δεν ήταν σχεδόν 60

62 καθόλου χρήσιμη για αυτούς. Ο επικεφαλής ερευνητής μου έγραψε σχετικά με αυτή τη μελέτη: Δεν είχαμε την ελεγχόμενη κατανάλωση αλκοόλ ως στόχο, και αυτό δε υποστηριζόταν με κανένα τρόπο ούτε διδασκόταν στους ασθενείς, ούτε καν σε καμία υποομάδα ασθενών. Εμείς απλώς αναφέραμε τα ευρήματα της επαναληπτικής μελέτης, η οποία συμπεριλάμβανε μια σημαντικού μεγέθους ομάδα οι οποίοι δεν απείχαν πλήρως αλλά των οποίων η συμπεριφορά θα μπορούσε να χαρακτηριστεί ως βελτιωμένη, πιθανώς ακόμα και «ελεγχόμενη» η προσωπική μου άποψη τότε ήταν και παραμένει ότι η αποχή είναι ο μόνος εύλογος στόχος για αυτούς που αναμφίβολα είναι αλκοολικοί, αλλά προσπαθώ να κρατώ ένα ανοιχτό μυαλό για το θέμα. [A. D. Pokorny, προσωπική επικοινωνία, 16 Ιουλίου, 1987] Αυτή η μελέτη και η απάντηση του κύριου συγγραφέα της εγείρουν το ερώτημα, «γιατί να μπαίνει κανείς στον κόπο να διεξάγει μια έρευνα;» Φανερά, στην περίπτωση των εξαρτήσεων έχουμε να κάνουμε με τομείς στους οποίους οι επιστημονικοί ερευνητές δε θέτουν απλώς ερωτήματα, παίρνουν απαντήσεις, και εφαρμόζουν τα αποτελέσματα. Το μοντέλο που παρουσιάζει την εξάρτηση σαν ευδιάκριτη νόσο η οποία απαιτεί θεραπεία που (η θεραπεία) αυξάνει την πρόγνωση, έχει ισχυρή οικονομική βάση. Οι Miller και Hester[33] επισημαίνουν αναφορικά με τις συγκρίσεις ανάμεσα στην «κλειστή» και «ανοικτή» θεραπεία για τον αλκοολισμό: «καμιά μελέτη δεν ανέφερε στατιστικά σημαντικές διαφορές ανάμεσα στα θεραπευτικά πλαίσια ή διαφορές υπέρ των λιγότερο εντατικών θεραπευτικών πλαισίων (σ. 802). Εντούτοις, η νοσοκομειακή θεραπεία για τον αλκοολισμό και την ουσιοεξάρτηση αυξήθηκε ιδιαίτερα κατά τη διάρκεια της δεκαετίας του 80 και έγινε αυξανόμενα εξαναγκαστική, τόσο που οι περισσότεροι ασθενείς αναγκάζονται σε θεραπεία από τα δικαστήρια και τις επιχειρήσεις[27]. Τα πρωταρχικά οφέλη από την ακριβή, «κλειστή» θεραπεία φαίνεται να είναι οικονομικά - για εκείνους που την παρέχουν, και μια ευπρεπής κατηγοριοποίηση και ελπίδα για ευεργετήματα κοινωνία. - για την ευρύτερη Οι Berridge και Edwards[6] επισημαίνουν ότι «οι εικόνες της εξάρτησης έχουν αποτελέσει αντικείμενο σταθερής και αδυσώπητης συναλλαγής κατά το 19 ο αιώνα ώστε να περιέλθει το όπιο στα χέρια των γιατρών. Η ανακάλυψη του 19 ου αιώνα ότι ο εξαρτημένος αποτελεί κατάλληλη περίπτωση θεραπείας είναι σήμερα εδραιωμένη και κατοχυρωμένη βάση συλλογισμού, ενώ η κοινωνία δεν έχει επίγνωση της αυθαιρεσίας αυτής της ύστερης υπόθεσης. [Ωστόσο] κάθε εισήγηση ότι το τρέχον μοντέλο είναι από τη βάση του εσφαλμένο, καθώς και ότι θα πρέπει να κλείσει η «θεραπευτική επιχείρηση» και οι 61

63 άνθρωποι με κακές συνήθειες να επινοήσουν τους δικούς τους τρόπους (να απελευθερωθούν απ αυτές), θα απορριπτόταν σαν σκανδαλώδης και παράδοξη» (σ ). Ο βαθμός στερεοποίησης και διεύρυνσης της έννοιας της εξάρτησης προχωρά πέρα από την απόφανση ότι η κοκαΐνη θεωρούνταν λανθασμένα πως προκαλεί «ψυχική εξάρτηση» και είναι στην πραγματικότητα ικανή να προκαλέσει «σωματική εξάρτηση», ότι ο αλκοολισμός είναι θεραπεύσιμη νόσος ώστε εκείνοι με πρόβλημα αλκοολισμού που αρνούνται τη θεραπεία θα πρέπει να απειλούνται με φυλάκιση ή απώλεια της δουλειάς τους, ή, εναλλακτικά, ότι εκείνοι που διαπράττουν εγκλήματα και είναι επίσης σκληροί πότες θα πρέπει να λαμβάνουν θεραπεία ή ποινή φυλάκισης. Εντελώς νέες περιοχές ανοιχτήκαν στη νοσολογική θέαση, κατανόηση και θεραπεία. Τα παιδιά και άλλοι οικείοι των αλκοολικών οι οποίοι δεν έχουν προβλήματα κατανάλωσης αλκοόλ τώρα θεραπεύονται σαν να έχουν κάποια νόσο, όπως και οι τζογαδόροι, οι υπερκαταναλωτές, οι υπέρφαγοι, εκείνοι που διαπράττουν μοιχεία ή συμμετέχουν σε σχέσεις κακοποίησης. Κάθε μια και όλες από αυτές τις παρορμήσεις εξετάζονται υπό νέο πρίσμα, σύμφωνα με το μοντέλο της κακής συμπεριφοράς σαν μη ελεγχόμενη εξάρτηση, κυρίαρχο στη σύγχρονη ψυχολογική σκέψη. Στην πραγματικότητα, τώρα η ουρά κινεί το σκυλί. Αντιλαμβανόμαστε λανθασμένα την εξάρτηση, καθώς ζούμε σε ένα πολιτισμό ο οποίος ολοένα και ελέγχεται από μια νέα αντίληψη για την ατομική υπευθυνότητα βασισμένη στο μοντέλο της εξάρτησης. Το να υποστηρίξουμε σήμερα ότι οι άνθρωποι - ακόμα και εκείνοι που πίνουν αρκετά ή παίρνουν ναρκωτικά ή έχουν προ-εμμηνορροϊκές μεταβολές της διάθεσης - θα πρέπει να θεωρούνται υπεύθυνοι για τη συμπεριφορά τους, ιδίως όταν βλάπτουν άλλους, προκαλεί μια εξαιρετικά επίπονη μάχη. Το άτομο που υποστηρίζει ότι οι σκληροί πότες ή εκείνοι που συμπεριφέρονται άσχημα όταν πίνουν είναι υπεύθυνοι για τις πράξεις τους και θα πρέπει να αναλαμβάνουν την ευθύνη γι αυτές, είναι ο τελευταίος που έχει πιθανότητα να γίνει αλκοολικός[25]. Παρόλα αυτά, κάποιος που δηλώνει κάτι τέτοιο σήμερα θεωρείται αδαής αναφορικά με τις σύγχρονες επιστημονικές προόδους στα πεδία του αλκοολισμού και της εξάρτησης. Τα επιστημονικά δεδομένα απέχουν πολύ από το να παρέχουν υποστήριξη στην παραπάνω άποψη. Στην πραγματικότητα, το μοντέρνο, αυτο-αποκαλούμενο «επιστημονικό» νοσολογικό μοντέλο του αλκοολισμού περιέχει πλήθος προκαταλήψεων και λανθασμένων πληροφοριών. Σίγουρα δεν είναι «ουδέτερο» αξιακά όπως διατείνονται οι υποστηρικτές του, την ίδια στιγμή που αντίθετες απόψεις κατηγορούνται για άρνηση των ηθικών 62

64 προτύπων (επειδή υποστηρίζουν ότι οι άνθρωποι συχνά παίρνουν ναρκωτικά ή πίνουν χωρίς να χάνουν τον έλεγχο της ζωής τους) ή ηθικολογικά (επειδή επιμένουν ότι οι αλκοολικοί, όπως κάθε άλλος άνθρωπος, δρουν σκόπιμα, ακόμα και όταν πίνουν). Όντως, το μοντέρνο, διευρυμένο πλαίσιο της εξάρτησης αναπαριστά μια νέα ηθική θεώρηση, η οποία δυστυχώς δεν πρόκειται να μειώσει την εξαρτητική συμπεριφορά. Δεν μπορεί να θεραπεύσει την εξάρτηση, ενώ την ίδια στιγμή ενθαρρύνει περαιτέρω παρεκτροπές κάτω από το μανδύα των εξαρτητικών συμπτωμάτων[27]. Τα ζητήματα της χρήσης ουσιών και άλλων υπερβολικών συμπεριφορών είχαν πάντα μια ηθική απόχρωση, καθώς τα θεωρητικά τους μοντέλα είχαν επηρεαστεί ήδη από την αρχή της θεωρητικής τους διαμόρφωσης από πολιτικές και κοινωνικές αντιλήψεις. Τώρα, περισσότερο από ποτέ, η επιστήμη της εξάρτησης έγινε ένα πολιτικό, οικονομικό και θρησκευτικό εργαλείο. Έχουμε αυτοπεποίθηση επειδή έχει παρέλθει η εποχή κατά την οποία ο Γαλιλαίος διώκονταν για τις επιστημονικές, εμπειρικά θεμελιωμένες αλλά συνάμα μη δημοφιλείς ανακαλύψεις του για το σύμπαν. Μέχρι στιγμής όμως, έχουμε σε ορισμένες κατευθύνσεις προοδεύσει αξιοσημείωτα λίγο από την εποχή του Γαλιλαίου, με την έννοια ότι αυτό που δηλώνεται ως επιστημονικά «αληθές» εξαρτάται πρωταρχικά από τη δημοφιλή άποψη. Πουθενά αυτό δεν είναι περισσότερο εμφανές από την περίπτωση της εξάρτησης, μια περιοχή που αγγίζει τους βαθύτερους φόβους μας για την ικανότητα να ελέγχουμε τους εαυτούς μας, τα παιδιά μας και την κοινωνία. References 1. LIGHT, A. B. & E. G. TORRANCE Opiate addiction. VI: The effects of abrupt withdrawal followed by readministration of morphine in human addicts, with special reference to the composition of the blood, the circulation and the metabolism. Arch. Intern. Med. 44: GAY, G. R., E. C. SENAY & J. A. NEWMEYER The pseudo-junkie: Evolution of the heroin lifestyle in the nonaddicted individual. Drug Forum 2: GLASER, F. B Psychologic vs. pharmacologic heroin dependence. N. Engl. J. Med. 290: PRIMM, P. J Pseudoheroinism. In Drug Abuse: Clinical and Basic Aspects. S. N. Pradham & S. N. Dutta, Eds.: Mosby. St. Louis, MO. 5. PEELE, S The Meaning of Addiction: Compulsive Experience and Its Interpretation. Lexington. Lexington, MA. 6. BERRIDGE, V. & G. EDWARDS Opium and the People: Opiate Use in Nineteenth-Century England. Yale University. New Haven, CT. 7. ISBELL, H Clinical research on addiction in the United States. In Narcotic Drug Addiction Problems. R. B. Livingston, Ed.: Public Health Service. Bethesda, MD. 8. SONNEDECKER, G Emergence and concept of the addiction problem. In Narcotic Drug Addiction Problems, R. B. Livingston, Ed.: Public Health Service. Bethesda, MD. 63

65 9. LEVINE, H. G The discovery of addiction: Changing conceptions of habitual drunkenness in America. J. Stud. Alcohol 39: PEELE, S Can we treat away our alcohol and drug problems or is the current treatment binge doing more harm than good? J. Psychoactive Drugs 20: LINDESMITH, A. R Addiction and Opiates. Aldine. Chicago. 12. HEATH, D. B Sociocultural variants in alcoholism. In Encyclopedic Handbook of Alcoholism. E. M. Pattison & E. Kaufman, Eds.: Gardner Press. New York. 13. MARSHALL, M Conclusions. In Beliefs, Behaviors, and Alcoholic Beverages: A Cross-Cultural Survey. M. Marshall Ed.: University of Michigan. Ann Arbor, MI. 14. HEATH, D. B Drinking patterns of the Bolivian Camba. J. Stud. Alcohol 19: HANSON, B., G. BESCHNER, J. M. WALTERS & E. BOVELLE Life with Heroin: Voices from the Inner City. Lexington. Lexington, MA. 16. ROBINS, L. N., J. E. HELZER, M. HESSELBROCK & E. WISH Vietnam veterans three years after Vietnam: How our study changed our view of heroin. In The Yearbook of Substance Use and Abuse. L. Brill & C. Winick, Eds. Vol. 2: Human Sciences Press. New York. 17. SCHUSTER, C. R Implications of laboratory research for the treatment of drug dependence. In Behavioral Analysis of Drug Dependence. S. R. Goldberg & I. P. Stolerman, Eds.: Academic Press. New York. 18. FALK, J. L Drug dependence: Myth or motive? Pharmacol. Biochem. Behav. 19: ALEXANDER, B. K., S. PEELE, P. F. HADAWAY, S. J. MORSE, A. BRODSKY & B. L. BEYERSTEIN Adult, infant, and animal addiction. In The Meaning of Addiction. S. Peele, Ed.: Lexington. Lexington, MA. 20. DOLE, V P Addictive behavior. Sci. Am. June: PEELE, S Why do controlled-drinking outcomes vary by country, by investigator and by era?: Cultural conceptions of' relapse and remission in alcoholism. Drug Alcohol Dep. 20: HELZER, J. E., L. N. ROBINS, J. R. TAYLOR, K. CAREY, R. H. MILLER, T. COMBS-ORME & A. FARMER The extent of tong-term moderate drinking among alcoholics discharged from medical and psychiatric treatment facilities. N. Engl. J. Med. 312: ROOM, R Dependence and society. Br. J. Addict. 80: GREELEY, A. M., W. C. McCREADY & G. THEISEN Ethnic Drinking Subcultures. Praeger. New York. 25. PEELE, S A moral vision of addiction: How people's values determine whether they become and remain addicts. In Visions of Addiction: Major Contemporary Perspectives on Alcoholism and Addiction. S. Peele, Ed.: Lexington. Lexington, MA. 26. MACANDREW, C. & R. B. EDGERTON Drunken Comportment: A Social Explanation. Aldine. Chicago. 27. PEELE, S Diseasing of America: Addiction Treatment Out of Control. Lexington. Lexington, MA. 28. COHEN, S Reinforcement and rapid delivery systems: Understanding adverse consequences of cocaine. In Cocaine Use in America: Epidemiological and Clinical Perspectives. DHHS Publication No. ADM N. J. Kozel & E. H. Adams, Eds.: U.S. Government Printing Office. Washington, DC. 29. SIEGEL, R. K Changing patterns of cocaine use: Longitudinal observations, consequences, and treatment. In Cocaine: Pharmacology, Effects, and Treatment of 64

66 Abuse. DHHS Publication No. ADM J. Grabowski, Ed.: U.S. Government Printing Office. Washington, DC. 30. ERICKSON, P. G., E. M. ADLAF, G. F. MURRAY & R. G. SMART The Steel Drug: Cocaine in Perspective. Lexington. Lexington, MA. 31. KOLATA, G Experts Finding new hope on treating crack addicts. N.Y. Times. August 24: Al, B POKORNY, A. D., B. A. MILLER & S. E. CLEVELAND Response to treatment of alcoholism: A follow-up study. J. Stud. Alcohol 29: MILLER, W. R. & R. K. HESTER Inpatient alcoholism treatment: Who benefits? Am. Psychol. 41: ORFORD, J. & G. EDWARDS Alcoholism. Oxford University Press. New York 65

67 Κατερίνα Μάτσα. Κοινωνικός αποκλεισμός και τοξικομανία: Όψεις της βιοπολιτικής της εξουσίας 13 Στη μεταβατική εποχή μας, εποχή «των θλιμμένων παθών» (Benasayag, Schmit, 2006), όπως θα έλεγε ο Σπινόζα, η κοινωνική κρίση γίνεται ο ορίζοντας μιας ζωής που σφραγίζεται από το αίσθημα γενικευμένης ανασφάλειας, αβεβαιότητας, προσωρινότητας, απειλής μιας επικείμενης καταστροφής. Μέσα σ αυτό το κλίμα του κινδύνου, του τρόμου και της απαξίωσης των παραδοσιακών μορφών συλλογικότητας αναπτύσσονται οι δυναμικές της εξατομίκευσης, θρυμματίζοντας τους κοινωνικούς δεσμούς ανάμεσα σε πρόσωπα και καταδικάζοντας τα άτομα να διάγουν το βίο τους στο ρόλο βασικά του θεατή και όχι του ενεργού υποκειμένου, μέσα στη μοναξιά, στερημένα από αληθινές σχέσεις επικοινωνίας, συμπόνιας, ανθρωπιάς, όπου ακόμα και αυτή η αγάπη βρίσκεται σε κατάσταση «ρευστότητας». Η ίδια η κοινωνικότητα περιορίζεται ασφυκτικά στο επιφανειακό πεδίο των κάθε τύπου συναλλαγών που αφορούν βασικά την «κατανάλωση», ξένη σε κάθε μορφή πνευματικής ζωής. Η τηλεοπτική εικόνα εισβάλοντας βίαια στη δημόσια αλλά και στην προσωπική ζωή των ανθρώπων δανείζει για λίγο το χρώμα της στην καθημερινότητα τους, χωρίς όμως να την κάνει πιο ευχάριστη. Γιατί φορτωμένη καθώς είναι από προβλήματα, σε σύγκριση με την εικονική πραγματικότητα που τους βομβαρδίζει, φαντάζει στα μάτια τους ακόμα πιο μουντή, πιο ανούσια, πιο μίζερη. Και επιπλέον τους κλείνει ακόμα πιο ερμητικά στο κέλυφος της εξατομίκευσης και της μοναξιάς, ανίκανους και απρόθυμους να ενταχθούν σε οποιασδήποτε μορφής συλλογικότητα, θεωρώντας ότι ο καθένας ξεχωριστά, ως άτομο, μπορεί να την υποκαταστήσει. Αυτές οι ατομικές και εξατομικευμένες στάσεις και συμπεριφορές, που οδηγούν τον κοινωνικό ιστό σε πλήρη απεξάρθρωση, διαμορφώνονται μέσα σε όρους βαθειάς κρίσης. Μιας κρίσης που αναπτύσσεται σε όλα τα επίπεδα, στα πλαίσια της χρηματιστηριακής παγκοσμιοποίησης και της «νεοφιλελεύθερης» πολιτικής, που υπαγορεύεται άμεσα από τις ανάγκες και την ιδεολογία του καπιταλισμού. Η κατεδάφιση του κράτους πρόνοιας, η μαζική ανεργία μέσα από τις εκτεταμένες ιδιωτικοποιήσεις, οι «ελαστικές» μορφές εργασιακών σχέσεων, η εμπορευματοποίηση της υγείας, το τρομακτικό άνοιγμα της ψαλίδας ανάμεσα σε πλούσιους και φτωχούς αποτελούν τις ορατές συνέπειες αυτής της πολιτικής στη ζωή των ανθρώπων. 13 Μάτσα, Κ. (2006). Κοινωνικός αποκλεισμός και τοξικομανία. Όψεις της βιοπολιτικής της εξουσίας. Κοινωνία και ψυχική Υγεία, τ. 1,

68 Το κράτος οργανώνει τους μηχανισμούς του για να ελέγχει τη ζωή των ατόμων διαμορφώνοντας ένα πλέγμα εξουσιών, όπου όλοι πρέπει να ρυθμίζουν τη στάση τους με βάση το δόγμα του νεοφιλελευθερισμού ότι είναι «ατομικοί επιχειρηματίες» στην επιχείρηση της ζωής τους. Η «ελευθερία διαχείρισης» της ζωής τους γίνεται το εργαλείο της κυριαρχίας της κρατικής εξουσίας πάνω τους (Lemke, 2004). Σ αυτό το πλαίσιο, το κράτος ενισχύει διαρκώς την πολιτική εξουσία του, με κατασταλτικούς μηχανισμούς και τρομονόμους, μετατοπίζοντας παράλληλα στα ίδια τα άτομα τις δικές του ευθύνες και υποχρεώσεις για την προάσπιση των θεμελιωδών κοινωνικών δικαιωμάτων (υγεία, παιδεία, κ.α.) και των ελευθεριών τους. «Η καταστολή αντικαθιστά τη συμπόνια. Τα πραγματικά ζητήματα παραβλέπονται προς όφελος μιας πολιτικής που ταυτίζεται με την πειθαρχία, τον περιορισμό, τον έλεγχο» (Giroux, 2002). Μέσα σ αυτούς τους όρους εντείνονται οι κοινωνικές ανισότητες, αυξάνεται κατά γεωμετρική πρόοδο ο αριθμός των φτωχών και των απόκληρων που δεν έχουν στον ήλιο μοίρα και ωθούνται στο κοινωνικό περιθώριο και στην περιθωριακότητα. Η περιθωριακότητα ιστορικά Η περιθωριακότητα είναι μια δυναμική κατάσταση που αναπτύσσεται σε κάθε ιστορική εποχή. Ο άνθρωπος του περιθωρίου, λέει ο R. Castel (1996), αντιπροσωπεύει εκ των πραγμάτων το αρνητικό της κοινωνικής νόρμας, είναι η σφραγίδα της από την ανάποδη. Η διαδικασία της περιθωριοποίησης είναι στην ουσία της μια διαδικασία αναζήτησης ταυτότητας μέσα από την αμφισβήτηση των κυρίαρχων κοινωνικών κανόνων και αξιών. Σε κάθε ιστορική εποχή στο περιθώριο της κοινωνίας ωθούνταν οι «παρεκκλίνοντες», οι «διαφωνούντες», οι κάθε τύπου «διαφορετικοί». Ο Φουκώ διακρίνεται για την πνευματώδη και προκλητική καταγραφή των «αποκλίσεων», των αποξενώσεων και των τρομακτικών περιθωριοποιήσεων του παρελθόντος, θέτοντας τον «Άλλο» στο πεδίο ισχύος των σκοτεινών κέντρων εξουσίας που επέβαλαν την αλλοτρίωση και απαιτούσαν την εκδίωξη και την έξωση προκειμένου να ορίσουν και να βιώσουν την εξουσία τους ως «ιδιοκτητών» (Palmer, 2006). Κάθε ιστορική εποχή αναπτύσσει τους δικούς της τρόπους αντιμετώπισης της «ετερότητας», της διαφορετικότητας, που αλληλοσυνδέεται με τον υλικό κόσμο της παραγωγής και της ανταλλαγής των αγαθών, της καταπίεσης και της εκμετάλλευσης. 67

69 Ο «Άλλος», ο «ξένος», ο «διαφορετικός», αντιμετωπιζόταν πάντα από την κυρίαρχη εξουσία ως εν δυνάμει απειλή για το σύστημα και κατά συνέπεια ως εγκληματίας, ως τέρας, ως μίασμα που η θέση του ήταν εξ ορισμού στο περιθώριο. Μέσα στην ιστορική πορεία της ανθρωπότητας στο κοινωνικό περιθώριο βρέθηκαν κατά καιρούς οι μάγισσες, οι ταχυδακτυλουργοί, οι πόρνες, οι αλήτες, οι Εβραίοι, οι ανάπηροι, οι τρελοί και άλλοι. «Η δημιουργία της περιθωριακότητας δεν επιβαλλόταν μόνο έξωθεν, αλλά συγκροτούνταν επίσης έσωθεν, υποκειμενικά, μια διαδικασία που αποκαλύπτεται στην τρομερή απόγνωση της κραυγής του Μουνχ» (Palmer, 2006). Μ αυτή την έννοια η περιθωριακότητα αντιστοιχεί τόσο σε μια ταυτότητα και την αντίστοιχη συνείδησή της, όσο και σ ένα χώρο, έξω από την κοινωνία και τους νόμους της. Η ίδια η κοινότητα, έξω από την οποία οργάνωναν οι περιθωριακοί τη ζωή τους, έτρεφε συνήθως αμφιθυμικά συναισθήματα απέναντί τους. Τους φοβόταν και τους θαύμαζε ταυτόχρονα. Συχνά εσωτερίκευε και ενσωμάτωνε στην καθημερινή της ζωή τις - «παρεκκλίνουσες» για τους κρατούντες συμπεριφορές τους. Περιθωριοποίηση και κοινωνικός αποκλεισμός Η δυναμική της περιθωριοποίησης μπορεί να οδηγήσει στον κοινωνικό αποκλεισμό. Το status του κοινωνικά αποκλεισμένου ορίζεται πάντα από την κυρίαρχη εξουσία. «Αν οι κυρίαρχοι δημιουργούν περιθωριακούς και χρησιμοποιούν τους φόβους τους και τις κοινωνικές τους αναπαραστάσεις για να δικαιολογήσουν την πολιτική τους, αποκλεισμένοι αποκτούν πραγματικά αυτή την ιδιότητα μόνο με τον ορισμό που τους δίνει η εξουσία και η κατασταλτική δράση της απέναντί τους» (Farge, 1994). Και αυτή η κατασταλτική δράση πήρε διάφορες μορφές ανά τους αιώνες, επίσημα θεσμοθετημένες και τελετουργικά εφαρμοσμένες - θανάτωση, γκετοποίηση, εξορία, καταναγκαστική εργασία, επιβολή στέρησης δικαιωμάτων κ.ά. Για παράδειγμα η αποβολή των αποκλεισμένων από την κοινότητα, όπως γίνονταν στη Μεσαιωνική Δύση (Καραπιδάκης, 2004), λειτουργούσε ως καταναγκασμός, αφού μέσω των πραγματικών και συμβολικών μέτρων που περιελάμβανε (απαγόρευση ταφής, απώλεια δικαιώματος ιδιοκτησίας, απαγόρευση ασύλου) οδηγούσε τον καταδικασμένο στην απομόνωσή του από τον κόσμο των ζωντανών και των νεκρών. Στη Χριστιανική παράδοση αντίστοιχα ο αποκλεισμός απέβλεπε στην πρόληψη από το μίασμα, που αντιπροσώπευε ο αποκλεισμένος. Περιορίζοντας τις 68 οι

70 μετακινήσεις και τη δυνατότητα εγκατάστασής του μέσα στην κοινότητα προστατεύονταν οι πιστοί, μέσα από την ανάδειξη με τελετουργικό τρόπο της διαφοράς (Καραπιδάκης, 2004). Κοινωνικός αποκλεισμός, νεωτερικότητα και βιοεξουσία «Ο αποκλεισμός δεν είναι ούτε αυθαίρετος, ούτε τυχαίος. Προκύπτει από μία δημόσια διακηρυγμένη τάξη πραγμάτων, στηρίζεται σε κρίσεις και περνά από διαδικασίες, των οποίων η νομιμότητα είναι βεβαιωμένη και αναγνωρισμένη» (Castel, 1995). Με βάση την ανάλυση του R. Castel (1995), ο αποκλεισμός είναι η ορατή πλευρά ενός φαινομένου που χαρακτηρίζει κεντρικά τις μοντέρνες δυτικές κοινωνίες. Είναι αυτό που ο ίδιος αποκαλεί ο θρυμματισμός (effritement) της μισθωτής κοινωνίας (Guérin, 1997). Τρεις είναι οι νόμιμες χρήσεις του αποκλεισμού : 1. Πλήρης περιχαράκωση του αποκλεισμένου από την κοινότητα, εκδίωξη και εξόντωση του 2. Περιχαράκωση σε κλειστούς χώρους, αποκλεισμός από την κοινότητα, όπως είναι το γκέτο. 3. Επιλογή ενός ειδικού καθεστώτος, που σου επιτρέπει να συνυπάρχεις με τους άλλους αλλά σε μια θέση παράμερα. «Οι εκσυγχρονιστικές διαδικασίες, όπως η επιβολή της τάξης και η οικονομική ανάπτυξη, που επιβλήθηκαν στις αναπτυγμένες αλλά και στις καθυστερημένες χώρες από τις ανάγκες του καπιταλιστικού συστήματος στη σημερινή φάση της ύστερης παγκοσμιοποίησης έχουν δημιουργήσει ολόκληρες στρατιές πληθυσμών (πολιτικοί πρόσφυγες, οικονομικοί μετανάστες, άστεγοι, άνεργοι και άλλοι «παρίες») που θεωρούνται «ανθρώπινα απορρίμματα» (Bauman, 2005). Όλοι αυτοί οι πληθυσμοί καταδικάζονται να ζουν ως «παρείσακτοι», εκτός τόπου παντού (στα γκέτο των προσφύγων για παράδειγμα) είτε «εντός» των σύγχρονων κοινωνιών, όταν είναι πρακτικά αδύνατος ο εδαφικός αποκλεισμός τους. Όμως αυτό το «εντός» της κοινωνίας στην πράξη ανάγεται στην περιχαράκωση τους στις παρυφές της (όπως τα γκέτο των μαύρων της Αμερικής ή τα υποβαθμισμένα προάστια του γαλλικού Παρισιού) και άλλοτε στον εγκλεισμό τους στη φυλακή. Ο πληθυσμός των φυλακισμένων αυξάνεται διαρκώς σε όλες τις χώρες του κόσμου με πρώτη βέβαια την Αμερική, που επιδίδεται με ζήλο στην οικοδόμηση (από ιδιωτικές εταιρείες) όλο και πιο μεγάλων, όλο και πιο εφιαλτικών κτιριακών συγκροτημάτων φυλακών. 69

71 Άλλοτε, πάλι, αυτό το «εντός» της κοινωνίας ανάγεται στη διαβίωση, μέσα στην κοινότητα αλλά υπό ειδικό καθεστώς, το καθεστώς του αποκλεισμένου (Baudry, 1997). Ο αποκλεισμός του σ αυτή την περίπτωση, ισοδυναμεί με τη μη-συμμετοχή του σε μια κοινωνικά αποδεκτή μορφή οικογενειακής και κοινωνικής ζωής, με τη μη-άσκηση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων του, με τη μη-ένταξή του στη διαδικασία της παραγωγής και αναπαραγωγής των όρων της ζωής του. Πρόκειται για ένα καθεστώς στερήσεων, διακρίσεων και προκαταλήψεων που περνά, μέσα από όλους τους πόρους της κοινωνίας το μήνυμα στον αποκλεισμένο (τοξικομανή, αλκοολικό, φορέα του aids, ψυχασθενή κ.α.) ότι είναι ανεπιθύμητος από το κοινωνικό σύνολο γιατί είναι επικίνδυνος. Όσο το κράτος πρόνοιας δίνει τη θέση του στο κράτος φρούριο (που προστατεύει, μέσω της καταστολής, τα συμφέροντα των πολυεθνικών και των εθνικών υπηρετών τους) τόσο τα κοινωνικά προβλήματα αντιμετωπίζονται από την άρχουσα τάξη και την ιδεολογία της υπό το πρίσμα της «επικινδυνότητας» των πληθυσμών που βρίσκονται στο περιθώριο, των ξένων που θεωρούνται πια παρείσακτοι, των «τρελλών», των τοξικομανών, των αλκοολικών, των «παρεκλινόντων» κάθε τύπου. Αυτή η «εγκληματοποίηση» του περιθωριοποιημένου πληθυσμού, που οδηγεί στην αναβίωση ακόμη και των επιστημονικά ξεπερασμένων πια σήμερα θεωριών, λομπροζιανής αναφοράς, για τον «γεννημένο εγκληματία» (Πανούσης, 2006) και τροφοδοτεί ρατσιστικά αντανακλαστικά, αποβλέπει βασικά στην εξάλειψη των «επικίνδυνων πληθυσμών» στο όνομα πάντα της προστασίας των υπολοίπων. Στην πραγματικότητα αυτή η «προστασία» από ορατούς και αόρατους κινδύνους ανάγεται, όπως ανέλυσε ο Μ. Φουκώ, στην επιβολή ενός καθεστώτος απολύτου ελέγχου της ανθρώπινης πολλαπλότητας, κάθε πτυχής της ζωής. Ο έλεγχος ασκείται μέσα από την ανάπτυξη τεχνικών και μέτρων (που εκτείνονται από την αστυνόμευση και την καταστολή μέχρι την βιολογικοποίηση κοινωνικών φαινομένων και συμπεριφορών), που αποβλέπουν στην με κάθε θυσία προσαρμογή όλων μέσα στα όρια που απαιτεί η κοινωνικά αποδεκτή νόρμα. Η μετάβαση από την «κοινωνία της πειθαρχίας» στη σημερινή «κοινωνία του ελέγχου» συνοδεύεται από την ανάπτυξη και την τελειοποίηση της βιοεξουσίας που εφευρίσκει νέους διαρκώς τρόπους για να επιβάλει τον απόλυτο έλεγχο της ζωής σε όλες τις εκφάνσεις της με βάση τα κυρίαρχα κανονιστικά πρότυπα. Η βιοπολιτική περιλαμβάνει ένα σύνολο διαδικασιών που έχουν να κάνουν με τη ζωή. Ασκείται από τους κρατούντες στο όνομα «της ζωής». Αποβλέπει στον έλεγχο της ζωής του πληθυσμού. Διαμορφώνει τους κώδικες και τα όρια της ενσωμάτωσης και του αποκλεισμού διαφόρων πληθυσμιακών ομάδων, όπως αυτά υπαγορεύονται από τις ανάγκες της συσσώρευσης του κεφαλαίου (Μιχαήλ, 1999). 70

72 Έτσι διαμορφώνεται η κοινωνία της ομαλοποίησης (normalization) και της τυποποίησης (standardization), όπου διασταυρώνονται η νόρμα της πειθαρχίας και η νόρμα της ρύθμισης, νόρμες που διαμορφώνονται με ταξικά κριτήρια για να εξυπηρετήσουν τις ανάγκες της βιοεξουσίας, κατά τον Μ. Foucault (2002). Όσο αναπτύσσεται αυτή η διαδικασία της τυποποίησης ως εργαλείο κοινωνικού ελέγχου του πληθυσμού, τόσο περισσότερα άτομα τίθενται εκ των πραγμάτων «εκτός νόρμας» και οδηγούνται στην απόταξη και τον κοινωνικό αποκλεισμό. Απ αυτήν την άποψη η σημερινή καπιταλιστική κοινωνία μέσα στην κρίση της, λειτουργεί ως μηχανή αποκλεισμού. Κοινωνικός αποκλεισμός και Ελλάδα Το τέλος της περιόδου της άνθησης, η οικονομική κρίση, η μαζική ανεργία και η φτώχεια που σφράγισαν τις τελευταίες δεκαετίες του 20 ου αιώνα έδωσαν μεγάλες διαστάσεις στο φαινόμενο του κοινωνικού αποκλεισμού στην Ευρώπη, υποχρεώνοντας την Ευρωπαϊκή Ένωση να ασχοληθεί μ αυτό. Το 1989 η καταπολέμηση του κοινωνικού αποκλεισμού έγινε αντικείμενο απόφασης του Συμβουλίου και των υπουργών κοινοτικών υποθέσεων αλλά και της σχετικής δήλωσης των επικεφαλής κρατών ή κυβερνήσεων που υιοθέτησαν τον κοινωνικό χάρτη (Καβουνίδη, 1996). Τότε χρησιμοποιήθηκε για πρώτη φορά σε επίσημο κοινοτικό κείμενο ο όρος «κοινωνικός αποκλεισμός». Το φαινόμενο θεωρήθηκε ως απόρροια των πολιτικών οικονομικής και κοινωνικής αναδιάρθρωσης της περιόδου της ύφεσης. Συνδέθηκε με την ανεργία, τις ελαστικές μορφές εργασίας, τους χαμηλούς μισθούς, την κατάρρευση του κράτους πρόνοιας, τις μαζικές μεταναστεύσεις, την κρίση της σύγχρονης οικογένειας. Πάντως, σε κανένα από τα θεωρητικά κείμενα της Ευρωπαϊκής Ένωσης δεν υπήρξαν αναλύσεις που να αποδίδουν το φαινόμενο στην ίδια τη φύση του καπιταλιστικού συστήματος. Η ασάφεια του όρου απέβλεπε στη συσκότιση των ταξικών ανισοτήτων που βρίσκονται στην αφετηρία του, ενώ η ευθύνη του κοινωνικού αποκλεισμού αποδιδόταν κυρίως στο άτομο και την αδυναμία του να προσαρμοσθεί στα δεδομένα της νέας κοινωνικής πραγματικότητας. Από τότε μέχρι σήμερα ο όρος έχει αλλάξει περιεχόμενο και χρήση (Παπαδοπούλου, 2004). Ο αγώνας ενάντια στον κοινωνικό αποκλεισμό απέβλεπε όχι απλά στην ένταξη αλλά στην ενσωμάτωση του ατόμου, στην κοινωνία. «Ο κοινωνικός αποκλεισμός συνιστά μια δυναμική διαδικασία αποκοπής απ όλα τα κοινωνικά, οικονομικά, πολιτικά και πολιτιστικά 71

73 συστήματα, που καθορίζουν την ενσωμάτωση του ατόμου στην κοινωνία» (Walker & Walker, 2004). Είναι γενικά αποδεκτή η ανάλυση του γνωστού κοινωνιολόγου Serge Paugam (1996), με βάση την οποία η διαδικασία του κοινωνικού αποκλεισμού κινείται σε 3 άξονες : Ο πρώτος αφορά τις κοινωνικές ανισότητες και συνδέεται με την ανεργία, τη φτώχεια, την έλλειψη στέγης, τη σχολική αποτυχία και τη σχολική διαρροή. Ο δεύτερος αφορά την απώλεια των ανθρωπίνων δικαιωμάτων (κοινωνικών, πολιτικών και ατομικών) και ο τρίτος αφορά τη ρήξη των οικογενειακών και κοινωνικών δεσμών. Σ αυτή τη βάση έγινε δεκτό ότι «ο κοινωνικός αποκλεισμός αποτελεί εκείνη ακριβώς τη διαδικασία που εμφανίζεται ως αποτέλεσμα συσσώρευσης πολλών κοινωνικών μειονεκτημάτων ή αρνητικών καταστάσεων (φτώχειας, ασθένειας, ρήξης κοινωνικού δεσμού κ.λ.π.). Αυτή η συσσώρευση, με τη σειρά της, προκαλεί και προκαλείται από την αδυναμία άσκησης των κοινωνικών δικαιωμάτων που εκφράζουν και προστατεύουν την ανθρώπινη αξιοπρέπεια» (Παπαδοπούλου, 2004). Στην Ελλάδα ο όρος χρησιμοποιήθηκε επίσημα στη δεκαετία του 90, όταν δημιουργήθηκε και το Εθνικό Παρατηρητήριο Καταπολέμησης του Αποκλεισμού που έστειλε (το 1990) στο αντίστοιχο Ευρωπαϊκό Παρατηρητήριο και την πρώτη Ελληνική έκθεση για το θέμα. Σ εκείνη την έκθεση γινόταν η διαπίστωση ότι κοινό χαρακτηριστικό των αποκλεισμένων είναι η ισχνή σχέση τους με τους κύριους κοινωνικούς μηχανισμούς που παράγουν ή διανέμουν πόρους, την αγορά εργασίας, την οικογένεια ή άλλα διαπροσωπικά δίκτυα και το κράτος (Καβουνίδη, 1996). Στα πλαίσια των πολιτικών επιδότησης από την Ευρωπαϊκή Ένωση (Πράσινη και Λευκή Βίβλος) η Ελλάδα ανέλαβε και υλοποίησε προγράμματα καταπολέμησης του αποκλεισμού από την αγορά εργασίας και ένταξης σ αυτή ευπαθών κοινωνικών ομάδων (Φτώχεια 3, Horizon, Now). Στο πρόγραμμα, μάλιστα, «Φτώχεια 3» ( ) εντάχθηκε και το πρόγραμμα της Καλλιθέας για την κοινωνική ένταξη πρώην χρηστών ναρκωτικών ουσιών (Φακιολάς, Στυλιαράς, Μουλά, 1996). Από τις έρευνες που έγιναν εκείνη την εποχή στην Ελλάδα διαπιστώθηκε πρώτον ότι οι κοινωνικά ευπαθείς ομάδες δεν είναι κατ ανάγκη και κοινωνικά αποκλεισμένες και δεύτερον, ότι στην Ελληνική κοινωνία ως κοινωνικά αποκλεισμένες ομάδες εμφανίζονται οι παραδοσιακές κοινωνικές ομάδες όπως είναι οι ηλικιωμένοι και τα άτομα με ειδικές ανάγκες (Παπαδοπούλου, 2004), ακριβώς επειδή σ αυτές τις κοινωνικές ομάδες έχουν διαρραγεί οι κοινωνικοί δεσμοί. 72

74 Μια από τις βασικές πηγές, που τροφοδοτούν τον κοινωνικό αποκλεισμό είναι χωρίς αμφιβολία η ανεργία, ιδιαίτερα η μακροχρόνια. Η Ελλάδα εμφανίζει το δεύτερο υψηλότερο ποσοστό μακροχρόνιας ανεργίας μετά την Ιταλία. Όμως και η επισφαλής και περιθωριακή απασχόληση μπορεί να τροφοδοτεί τον κοινωνικό αποκλεισμό εξίσου με τα μακρά διαστήματα ολικής απουσίας απασχόλησης (Καραμεσίνη, 2004). Σ ότι αφορά τη φτώχεια, με την οποία συνδέεται χωρίς βεβαίως να ταυτίζεται - το φαινόμενο, η Ελλάδα (Δρετάκης, 2006) κατέχει μαζί με την Πορτογαλία τις δύο πρώτες θέσεις στις χώρες της Ευρωπαϊκής Ένωσης με τη μεγαλύτερη φτώχεια λόγω και των πολύ χαμηλών κοινωνικών παροχών στους φτωχούς (πολύ χαμηλά και για μικρό χρονικό διάστημα επιδόματα ανεργίας, πολύ χαμηλές παροχές στις πολύτεκνες οικογένειες, στα άτομα με ειδικές ανάγκες κ. ά). Έτσι, αν δεχτούμε τον ορισμό του κοινωνικού αποκλεισμού ως χρόνια σωρευτική μειονεξία και όχι ως κατάσταση διάρρηξης του κοινωνικού δεσμού, η Ελλάδα έρχεται δεύτερη στην Ευρωπαϊκή Ένωση ως προς την έκταση του φαινόμενου του κοινωνικού αποκλεισμού που αγκαλιάζει το 15% του Ελληνικού πληθυσμού (Καραμεσίνη, 2004). Επιπλέον η Ελλάδα έχει δεχτεί στο τέλος του 20 ου και στις αρχές του 21 ου αιώνα μεγάλο αριθμό οικονομικών μεταναστών (από την Αλβανία, τις χώρες της πρώην Σοβιετικής Ένωσης, τις αραβικές χώρες και την Ινδική υποήπειρο) αλλά και πολιτικών προσφύγων, που βρίσκονται στις παρυφές της ελληνικής κοινωνίας (στο γκρίζο καθεστώς μεταξύ παρανομίας και νομιμότητας) μόνιμη δεξαμενή κοινωνικά αποκλεισμένων ατόμων. Σ αυτή τη δεξαμενή βρίσκονται και οι τοξικομανείς, που ο αριθμός τους έχει αυξηθεί τρομακτικά τα τελευταία χρόνια. Η χρήση ψυχοδραστικών ουσιών νόμιμων και παράνομων (πολυτοξικομανία) από άτομα όλο και πιο νέας ηλικίας σε μεγάλες συνήθως ποσότητες στην εποχή μας θα μπορούσε να θεωρηθεί ως μια «στρατηγική προσαρμογής», μια «στρατηγική επιβίωσης» μέσα σε συνθήκες γενικότερης οικονομικής και κοινωνικής περιθωριοποίησης. Τοξικομανία και κοινωνικός αποκλεισμός Παίρνοντας το δρόμο της φυγής διαμέσου των ουσιών ο τοξικομανής «επιλέγει» ένα συγκεκριμένο τρόπο ζωής. Η επιλογή, όμως, αυτή δεν αποτελεί μια ελεύθερη επιλογή, όπως θέλουν να την παρουσιάζουν όσοι κάνουν αφαίρεση του κοινωνικού χαρακτήρα του προβλήματος. Η επιλογή των ουσιών από τον έφηβο γίνεται σε κάποια στιγμή κορύφωσης του προσωπικού του αδιεξόδου, που καθιστά αφόρητη γι αυτόν την πραγματικότητα που ζει. Υπαγορεύεται από όλους εκείνους τους λόγους, ατομικούς και κοινωνικούς, που 73

75 γίνονται πηγή μιας τεράστιας δυσφορίας που τον ωθεί στην αναζήτηση τρόπων φυγής από τη μοναξιά και την απελπισία του. Η επιρρέπειά του στη χρήση ουσιών, άμεση συνέπεια της ευαλωτότητας του ψυχισμού του, αντανακλά την κοινωνική ευαλωτότητα, τη διάρρηξη των κοινωνικών δεσμών και την απόλυτη εξατομίκευση. Η χρήση των ουσιών ισοδυναμεί με ένα «χημικό νάρθηκα», που όμως δεν τον στηρίζει, αλλά αντίθετα τον καταδυναστεύει. Γιατί η χρήση και η εξάρτηση από τις ουσίες αποτελεί μια τυραννική εμπειρία, που τον εκμηδενίζει ως σκεπτόμενο και δρών κοινωνικό άτομο. Έτσι αναπτύσσεται μια δυναμική που τροφοδοτεί την περιθωριακότητα και τροφοδοτείται απ αυτήν. Μέσα στον άγριο κόσμο των ουσιών, όταν πια εγκατασταθεί η εξάρτηση ως τρόπος ζωής, όλα αυτά τα μοναχικά άτομα, χαμένα στην ανωνυμία τους, τραγικές μέσα στη μοναξιά την απελπισία και την εξαθλίωση, «σκιές ανθρώπων», περιφέρουν στις πλατείες τα σώματα τους κουβαλώντας στις πλάτες τους το βάρος μιας ζωής χωρίς νόημα. Το μόνο που μπορεί πια να κινήσει την προσοχή και το ενδιαφέρον τους είναι η εξασφάλιση της πολυπόθητης «δόσης». Έχοντας διαρρήξει οικογενειακούς και κοινωνικούς δεσμούς, επιβιώνουν με μεγάλη δυσκολία στο περιθώριο χωρίς να είναι σε θέση να αρθρώσουν το δικό τους λόγο και να ασκήσουν τα ατομικά κοινωνικά και πολιτικά δικαιώματα τους, ενώ οι διακρίσεις και οι προκαταλήψεις που λειτουργούν σε βάρους τους κάνουν εξαιρετικά δυσχερή ακόμη και την πρόσβαση τους στις υπηρεσίες υγείας, προκειμένου να αντιμετωπίσουν προβλήματα που απειλούν όχι απλά την υγεία αλλά ακόμα και τη ζωή τους. Σ αυτή την κατάσταση η ζωή τους μπορεί να ελέγχεται απόλυτα από τις δυνάμεις και τους μηχανισμούς της βιοεξουσίας. Στις συνθήκες της ημιπαρανομίας, όπου υποχρεώνονται να διαβιώνουν πέφτοντας στα γρανάζια της βίας του κατασταλτικού μηχανισμού και των νόμων που τον στηρίζουν, χάνουν σιγά σιγά την κοινωνική τους υπόσταση, καθώς μετατρέπονται σε αντικείμενα χειραγώγησης της σκέψης και της συμπεριφοράς από το σύστημα, που οι ίδιοι μπορεί να απεχθάνονται. Υπηρετώντας τις ανάγκες της βιοεξουσίας η επίσημη, βιολογικής κατεύθυνσης Ψυχιατρική, υποστηρίζει ότι οι εξαρτήσεις (addictions) οφείλονται σε βλάβες του εγκεφάλου, που δημιουργούν μια χρονία και εν πολλοίς ανίατη - νόσο. Έτσι, ιατρικοποιώντας κοινωνικές συμπεριφορές και πολύ περισσότερο κοινωνικά φαινόμενα η Επιστήμη, με πρώτη την Ιατρική στην επίσημη εκφορά του επιστημονικού της λόγου, διολισθαίνει στον βιολογικό αναγωγισμό. Χρησιμοποιεί το κύρος της για να αποδώσει κοινωνικά φαινόμενα και προβλήματα σε βιολογικούς παράγοντες, στομώνοντας την κοινωνική κριτική και απενοχοποιώντας το κοινωνικό σύνολο. 74

76 Θέτει ολόκληρο το σώμα γνώσης της στην υπηρεσία της βιοεξουσίας και της βιοπολιτικής, προτείνοντας ως «λύση» κοινωνικών κατά βάση προβλημάτων κάποιες βιολογικού τύπου θεραπείες. Υποστηρίζοντας ότι η αντιμετώπιση της τοξικομανίας μέσα από τα προγράμματα των υποκαταστάτων αποτελεί «θεραπεία», τείνει να καταργήσει την απόσταση που χωρίζει την απεξάρτηση από την συντήρηση της εξάρτησης ως τρόπου ζωής. Τείνει να αμβλύνει τη διαφορά ανάμεσα στο στόχο της ριζικής αλλαγής λειτουργιών και συμπεριφορών, στις οποίες ανάγεται η θεραπεία απεξάρτησης του συγκεκριμένου ατόμου και στο στόχο του περιορισμού της βλάβης που προκαλεί η χρήση σ αυτό αλλά και στην κοινωνία. Τείνει να παρουσιάσει ως περίπου ανέφικτη αυτή την αλλαγή και ως μόνη ρεαλιστική λύση τη νόμιμη χορήγηση της δόσης και έτσι τη διαιώνιση της παραμονής αυτού του ατόμου στην περιθωριοποίηση, την απάθεια, την αδιαφορία, την απώλεια της ανθρώπινης, δηλαδή της κοινωνικής ουσίας της υπόστασης του, στην οποία τον καταδικάζει η εξάρτησή του. Μ αυτό τον τρόπο όμως η θεραπεία, ενδεδυμένη με τον ιατρικό της μανδύα, γίνεται το πιο αποτελεσματικό μέσον κοινωνικού ελέγχου όχι μόνο του συγκεκριμένου ατόμου αλλά όλου αυτού του πληθυσμού. Χαρακτηρίζοντας τον τοξικομανή ως χρόνιο άρρωστο προσδίδει ένα σταθερό χαρακτήρα - πιθανώς και γενετικά καθοριζόμενο όπως υποστηρίζουν ορισμένοι στη χρήση ουσιών και τον στιγματίζει ανεξίτηλα. Ο αποκλεισμός του στιγματισμένου από τις τάξεις των «κανονικών» αποβλέπει κατά πρώτο λόγο στο να εξουδετερώσει την απειλή που αυτός μαζί με όλους τους «διαφορετικούς» - αντιπροσωπεύει για την κοινωνία. Η απειλή αφορά βασικά τη δημόσια τάξη και ασφάλεια αλλά και τις κυρίαρχες ιδεολογικές αντιλήψεις και αξίες. Μέσα από την δημόσια προβολή από τον Τύπο και όλα τα ΜΜΕ της συγκεκριμένης εικόνας του τοξικομανή ως ασθενούς και μέσα από τη μετατροπή του σε αντικείμενο συζήτησης ανάμεσα σε κοινωνικές ομάδες και ιδεολογικούς χώρους διαμορφώνονται οι όροι του στιγματισμού του και τροφοδοτούνται οι προκαταλήψεις και οι διακρίσεις σε βάρος του ίδιου και του άμεσου, οικογενειακού και άλλου, περιβάλλοντός του. «Έτσι ο τοξικομανής είναι πολλαπλά αποκλεισμένος από τα αγαθά και τις υπηρεσίες που προσφέρει μια κοινωνία στα μέλη της, ενώ μπορεί να του καταλογιστεί συγχρόνως ότι είναι υπαίτιος της κατάστασης του, επειδή ο ίδιος την έχει επιλέξει. Είναι ακριβώς αυτή η ιδιαιτερότητα που βασίζεται στην ελεύθερη επιλογή των ατόμων για χρήση καταστροφικών ουσιών, που κοστίζει τελικά στον τοξικομανή τον κοινωνικό του αποκλεισμό. Τα δικά του ατομικά και κοινωνικά δικαιώματα καθορίζονται από τη σχέση που έχει ενίοτε με την ψυχιατρική, τη δικαιοσύνη ή τις κοινωνικές ομάδες που διαχειρίζονται θέματα τοξικομανίας στο δημόσιο χώρο, καθώς και με την πολιτική εξουσία (Τσίλη, 1996). 75

77 Μέσα σ αυτές τις δαιδαλώδεις διαδρομές εσωτερικεύει το ρόλο του εξιλαστήριου θύματος της οικογένειας και της κοινωνίας και διαμορφώνει ανάλογα τη συμπεριφορά του, με άξονα πάντα τη βία, προς τον εαυτό του και προς τους άλλους, μια βία που τροφοδοτεί το πλέγμα της παραβατικότητας και της καταστολής, μέσα στο οποίο εγκλωβίζεται τελικά. Κουβαλώντας με ντροπή, πόνο και ενοχές το στίγμα του, μαστιγώνοντας ο ίδιος τον εαυτό του μέσα στην επώδυνη διαδικασία του αυτοστιγματισμού του, χάνεται στα βάθη της ανασφάλειας, του φόβου, της απαξίωσης και του κοινωνικού αποκλεισμού. Έχοντας εσωτερικεύσει την εικόνα του ανάξιου και αποτυχημένου δεν βρίσκει ούτε την δύναμη ούτε το κουράγιο να απευθυνθεί σ ένα πρόγραμμα απεξάρτησης και να ζητήσει βοήθεια. Είναι και αυτός ένας από τους λόγους που, μαζί με την έλλειψη θεραπευτικών προγραμμάτων, συμβάλλει στο να είναι μικρό σε σχέση με το σύνολο το ποσοστό των τοξικομανών που απευθύνονται σε «στεγνά» θεραπευτικά προγράμματα απεξάρτησης. Ο στιγματισμός είναι ακόμα πιο μεγάλος όταν αφορά γυναίκες και μητέρες τοξικομανείς και γίνεται διπλός όταν πρόκειται για άτομα διπλής διάγνωσης, δηλαδή τοξικομανείς που παρουσιάζουν ταυτόχρονα και κάποιας μορφής ψυχική διαταραχή. Σ αυτές τις κατηγορίες των τοξικομανών η προσέλευση σε στεγνό πρόγραμμα απεξάρτησης είναι ακόμα πιο μικρή και η περιθωριοποίηση ακόμα μεγαλύτερη. Η Τοξικομανία στον χώρο των κοινωνικά αποκλεισμένων Το κοινωνικά αποκλεισμένο άτομο είναι τόσο εξατομικευμένο, τόσο ισοπεδωμένο από το βάρος του στίγματος και της κοινωνικής απομόνωσης τόσο αποθαρρυμένο που δεν μπορεί από μόνο του να αποτελέσει εστία ενεργητικής αντίστασης σ όλους εκείνους τους παράγοντες που προκαλούν και συντηρούν τον αποκλεισμό του. Αντίθετα αναπτύσσει εύκολα εξαρτήσεις από νόμιμες και παράνομες ουσίες, στην απεγνωσμένη «επιχείρηση φυγής» απ την τραγική καθημερινότητα. Τα ποσοστά της τοξικομανίας στον χώρο των κοινωνικά αποκλεισμένων είναι υψηλά μολονότι υπάρχουν σοβαροί μεθοδολογικοί περιορισμοί που αφορούν τη συλλογή, την καταγραφή και τη συγκριτική εκτίμηση των δεδομένων. Με βάση, πάντως, τα στοιχεία που διαθέτει αυτή τη στιγμή το Ευρωπαϊκό Παρατηρητήριο για τα ναρκωτικά (EMCDDA) η κατάσταση είναι τραγική (EMCDDA, 2002). Έχει βρεθεί ότι το 45.8% των τοξικομανών στην Ευρώπη είναι άνεργοι. Στην Ελλάδα το ποσοστό είναι ακόμα πιο υψηλό, φτάνοντας το 64,3%. Από τα επίσημα στοιχεία συνάγεται επίσης ότι ο μισός σχεδόν πληθυσμός των τοξικομανών που απευθύνεται σε θεραπευτικά 76

78 προγράμματα έχει εγκαταλείψει το σχολείο ή έχει εκδιωχθεί απ αυτό και δεν έχει καν ολοκληρώσει την πρωτοβάθμια εκπαίδευση. Στο χώρο των φυλακισμένων περισσότεροι από τους μισούς (54%) κάνει χρήση ουσιών μέσα στη φυλακή και μάλιστα ενδοφλέβια (το 34%). Ένα μεγάλο ποσοστό αυτών (το 3-26%) άρχισε τη χρήση ενώ βρισκόταν στη φυλακή. Σε σχέση με τους μετανάστες δεν υπάρχουν διαθέσιμα στοιχεία. Από το ΕΚΤΕΠΝ γνωρίζουμε μόνο ότι το 1,4% των τοξικομανών που απευθύνθηκαν σε θεραπευτικά προγράμματα το 2002 ήταν μετανάστες. Υπάρχουν σοβαρές μελέτες σε πληθυσμούς αστέγων της Δανίας, της Γαλλίας και της Ιρλανδίας, που επιβεβαιώνουν τα μεγάλα ποσοστά τοξικομανίας. Η Ολλανδία και η Μ. Βρετανία αναφέρουν ποσοστά τοξικομανίας 14-80% στους αστέγους που ζουν σε πρόχειρα καταλύματα και ακόμα μεγαλύτερα σ εκείνους που ζουν στο δρόμο. Από τα στοιχεία του ΕΚΤΕΠΝ φαίνεται ότι το 4,9% των χρηστών που απευθύνθηκαν σε θεραπευτικά προγράμματα μέσα στο 2001 ήταν άστεγοι. Τα παιδιά των τοξικομανών που οι γονείς τους συνεχίζουν να κάνουν χρήση έχουν διπλάσια πιθανότητα να εγκαταστήσουν κάποια τοξικομανία. Θεωρείται ότι αυτά τα παιδιά έχουν επικράτηση τοξικομανίας 37-49% στη διάρκεια της ζωής τους σε σύγκριση με ένα 29-39% των παιδιών των μη-χρηστών. Τα παιδιά που έχουν υποστεί κακοποίηση (σεξουαλική και άλλη) μέσα και έξω από την οικογένεια έχουν πολλαπλάσια πιθανότητα να αναπτύξουν τοξικομανία. Από σχετική έρευνα στην Πορτογαλία φαίνεται ότι αυτή είναι επταπλάσια. Στα παιδιά του δρόμου τα ποσοστά της τοξικομανίας είναι επίσης υψηλά, 2-8 φορές μεγαλύτερα από ότι στον υπόλοιπο πληθυσμό. Οι ουσίες που χρησιμοποιούν αυτά τα παιδιά είναι βασικά το κρακ, η ηρωίνη και τα διαλυτικά. Μεγάλα ποσοστά τοξικομανίας, ανευρίσκονται επίσης στα παιδιά που ζουν σε αναμορφωτήριο και δεν παρακολουθούν σχολείο. Στη Γαλλία το ποσοστό αυτό φτάνει το 65%, ενώ στη Φινλανδία το 40%. Μια ποιοτική μελέτη σε πόρνες της Ιταλίας έχει δείξει ότι άλλες κάνουν χρήση ναρκωτικών για να αντέξουν τις συνθήκες της ζωής τους, ενώ άλλες κάνουν πορνεία για να εξασφαλίσουν τα ναρκωτικά τους (EMCDDA, 2002). Τέλος πρέπει να πούμε ότι ένα μεγάλο ποσοστό των ασθενών που βρίσκονται σε ψυχιατρεία ή άλλες ψυχιατρικές υπηρεσίες κάνει χρήση ναρκωτικών. Από σχετικές έρευνες στη Δανία το ποσοστό αυτό με βάση τα στοιχεία του EMCDDA φτάνει το 50-60%. 77

79 Κοινωνική Επανένταξη ή κοινωνικός έλεγχος; Η άρση των όρων του κοινωνικού αποκλεισμού του τοξικομανούς συνεπάγεται τη ρήξη του όχι μόνο με τη χρήση ουσιών, αλλά κυρίως με την ίδια την εξάρτηση ως λειτουργία και ως τρόπο ζωής. Αυτή η διαδικασία - επίπονη, δύσκολη και χρονοβόρα - της ρήξης με την εξάρτηση είναι ταυτόχρονα μια διαδικασία μετάβασης με νέο ρόλο στο κοινωνικό γίγνεσθαι, πραγματικής συμμετοχής του σε μια κοινωνική ζωή. Είναι μια διαδικασία άρσης των όρων της απόταξης του συγκεκριμένου υποκειμένου από το κοινωνικό σώμα, μια διαδικασία προοδευτικής κοινωνικοποίησής του μέσα από την υπέρβαση της ελλειμματικότητας που προϋπήρχε της εξάρτησής του. Κατά τη Σωσώ Τσίλη (1996) πρόκειται για μια διαδικασία αναστολής των κοινωνικών μηχανισμών που δημιουργούν και επαναδραστηριοποιούν την απόρριψή του. Σ αυτό ανάγεται, σε τελευταία ανάλυση, ολόκληρη η θεραπεία απεξάρτησης και κοινωνικής του επανένταξης. Απεξαρτημένο δεν είναι το άτομο που απλά και μόνο έχει διακόψει προσωρινά τη χρήση ψυχοδραστικών ουσιών. Απεξαρτημένο πρέπει να θεωρείται το άτομο που έχει πραγματοποιήσει, στα πλαίσια της θεραπευτικής διαδικασίας απεξάρτησης, βαθιές αλλαγές στις ψυχολογικές του λειτουργίες, στον τρόπο που σκέφτεται, που εκφράζει τα συναισθήματά του, που κάνει αληθινές σχέσεις επικοινωνίας. Μέσα απ αυτές τις αλλαγές αυτό το άτομο γίνεται ικανό να αναπτύσσει τη δική του κριτική σκέψη και να διατυπώνει το δικό του ανεξάρτητο λόγο. Γίνεται ικανό να ξεπερνά τις τάσεις της παραίτησης και της εξατομίκευσης, να εντάσσεται σε συλλογικότητες και να λειτουργεί ομαδικά, να θέτει και να κατακτά υψηλούς στόχους, να είναι δημιουργικό, να δίνει αξία στον εαυτό του και να παίρνει αναγνώριση της αξίας του από τους άλλους. Μέσα σ αυτή τη δύσκολη, καθόλου ευθύγραμμη πορεία, με βήματα προς τα εμπρός αλλά και προς τα πίσω, όταν δυσκολεύεται να ξεπεράσει τα εμπόδια και γλιστρά στην υποτροπή, αποκτά, με τη βοήθεια του θεραπευτικού πλαισίου, συνείδηση όλων εκείνων των παραγόντων, ατομικών και ομαδικών που το ώθησαν και ωθούν χιλιάδες νέους καθημερινά στον κόσμο των ουσιών και στην εξάρτηση. Μέσα σ αυτή την πορεία αποκτά τη δική του ανεξάρτητη κοινωνική υπόσταση και ταυτότητα, διεκδικεί τα δικαιώματα του, ατομικά, κοινωνικά, πολιτικά, ανθρώπινα και δίνει προσωπικό νόημα και περιεχόμενο στη ζωή του. Σ αυτό ανάγεται η κοινωνική του επανένταξη που θέτει ως πρώτους στόχους την ουσιαστική εργασιακή αποκατάσταση, την ανεξάρτητη από τους γονείς διαβίωση, την αποτελεσματική αντιμετώπιση των προβλημάτων υγείας και των νομικών εκκρεμοτήτων που κουβαλά από το παρελθόν, έχει 78

80 όμως ως τελικό της στόχο την κατάκτηση της αυτονομίας του σε όλα τα επίπεδα. Μέσα σε μια κοινωνία εξατομίκευσης και αποκλεισμού αποκτά ιδιαίτερη σημασία η κατάκτηση, σ αυτή την πορεία της κοινωνικής επανένταξης, του πνεύματος συλλογικότητας, της δημιουργικής έκφρασης, της πραγμάτωσης δυνατοτήτων, της ανάπτυξης ικανοτήτων, της πολύπλευρης γενικά ανάπτυξης της προσωπικότητας του απεξαρτημένου. Αυτό που αλλάζει επίσης είναι η σχέση του με το χώρο και το χρόνο, τον προσωπικό και τον κοινωνικό. Στη βάση αυτής της αλλαγμένης ποιοτικά σχέσης ο απεξαρτημένος γίνεται ικανός να αντιστέκεται στην πίεση της καθημερινότητας και να μη βουλιάζει κάτω από το βάρος της, να μην πνίγεται μέσα στην ανωνυμία, τη συμβατικότητα, τη ρουτίνα. Η Τέχνη συμβάλει στην κατάκτηση όλων αυτών των μεγάλων στόχων και δίνει τα μέσα για την επανεύρεση του χαμένου ουτοπικού ορίζοντα. Γιατί η Τέχνη ενυπάρχει στη ζωή και φανερώνει την ουτοπική διάσταση του μέλλοντός της. Οι ρίζες της Τέχνης βρίσκονται μέσα στην ίδια διαδικασία της παραγωγής και αναπαραγωγής της ανθρώπινης ζωής, στην εργασία ως μεταβολισμό του ανθρώπου και της φύσης. Δεν είναι «μια μορφή κοινωνικής συνείδησης», αλλά η αντικειμενοποίηση ουσιαστικών δυνάμεων της ανθρώπινης ύπαρξης. Σ αυτά τα πλαίσια γίνεται καταλυτικός ο ρόλος της Τέχνης στην θεραπευτική διαδικασία της απεξάρτησης και της κοινωνικής επανένταξης. Εκείνο που κυρίως επιδιώκεται στα πλαίσια της θεραπευτικής διαδικασίας απεξάρτησης, είναι η αναδόμηση των κοινωνικών και οικογενειακών δεσμών που είχαν διαρραγεί μέσα στον κόσμο των ουσιών. Αυτή η αναδόμηση προϋποθέτει συγκεκριμένα μέτρα και ενέργειες τόσο από την πλευρά του εξαρτημένου, της οικογένειας του και του θεραπευτικού πλαισίου στο οποίο έχει ενταχθεί, όσο και από την πλευρά της Πολιτείας και της Κοινωνίας. Στην πράξη, αυτό που κυριαρχεί σήμερα στο χώρο της απεξάρτησης είναι η προκλητική αδιαφορία της Πολιτείας για μια πραγματική, ισότιμη, κοινωνική επανένταξη των απεξαρτημένων. Όχι μόνο απουσιάζει παντελώς από τον Ελληνικό χώρο μια κεντρικά σχεδιασμένη πολιτική κοινωνικής επανένταξης, αλλά υπονομεύονται στην πράξη και αυτές οι προσπάθειες των «στεγνών» προγραμμάτων να αναδείξουν την κρισιμότητα του ζητήματος και να διεκδικήσουν μέτρα. Προωθώντας συστηματικά τη συντήρηση της εξάρτησης μέσα από την εφαρμογή των προγραμμάτων υποκατάστασης κάθε τύπου οι αρμόδιοι δεν κάνουν τίποτε άλλο από το να περιορίζουν ασφυκτικά την διαδικασία της κοινωνικής επανένταξης στην προκρούστεια 79

81 κλίνη που επιβάλει η πολιτική της «μείωσης της βλάβης». Αυτό γίνεται με πολλούς τρόπους: 1) Μέσα από την άρνηση της Πολιτείας στην πράξη, να πάρει μέτρα ουσιαστικής αντιμετώπισης της ανεργίας, της οικονομικής δυσπραγίας, της έλλειψης στέγης, των κινδύνων της φυλακής, της καταπάτησης των βασικών κοινωνικών, πολιτικών, ανθρώπινων δικαιωμάτων των απεξαρτημένων, την αδιαφορία της αντιμετώπισης δηλαδή όλων εκείνων των προβλημάτων που δρουν ως παράγοντες υποτροπής. 2) Μέσα από την συντήρηση και αναπαραγωγή, με την συνδρομή και της επίσημης ψυχιατρικής, όλων των κοινωνικών στερεοτύπων που στιγματίζουν ως χρόνιο ασθενή και περιθωριοποιούν τον τοξικομανή. 3) Μέσα από το ισχύον κατασταλτικό, νομικό και δικαστικό οικοδόμημα που τον εξοντώνει ως άνθρωπο, ενισχύοντας τους παράγοντες που τον ωθούν στην υποτροπή και την επιστροφή του στον κόσμο των ουσιών, απ όπου είχε με την θέληση του δραπετεύσει. Είναι φανερό ότι η Πολιτεία αυτό που θέλει με κάθε τρόπο να εμποδίσει είναι η πορεία των απεξαρτημένων προς την κατάκτηση της πλήρους και σε όλα τα επίπεδα αυτονομίας τους. Στόχος της - φανερός αλλά όχι ομολογημένος - είναι να ακυρώσει άμεσα και έμμεσα κάθε μορφής αντίσταση του απεξαρτημένου στις δυνάμεις της βιοεξουσίας. Σ αυτή τη βάση, η πλάστιγγα του κράτους κλίνει φανερά υπέρ των κάθε είδους υποκατάστατων. Αυτά, τουλάχιστον, μπορούν να συντηρήσουν το καθεστώς του θεσμοθετημένου ελέγχου όλης αυτής της κοινωνικής ομάδας, στην οποία δίνονται τα υποκατάστατα. Αυτά μπορούν να εξασφαλίσουν μια ιδιότυπη συμμετοχή στην κοινωνία μέσα από την ένταξη στο συγκεκριμένο πρόγραμμα, υπό την ιδιότητα του «ασθενούς», που η ασθένειά του του επιτρέπει να συμμετέχει μόνο σ αυτή τη συγκεκριμένη μορφή κοινωνικής ζωής στην οποία ανάγεται η διαδικασία χορήγησης του υποκατάστατου, χορήγηση που έρχεται να αντικαταστήσει ή να συμπληρώσει, τη συναλλαγή για τη δόση. Απ αυτή την άποψη το πραγματικό περιεχόμενο της κοινωνικής επανένταξης είναι η διαρκής σύγκρουση σε όλα τα επίπεδα του απεξαρτημένου με όλες τις δυνάμεις και τους μηχανισμούς χειραγώγησης της συνείδησης του, ομαλοποίησης της συμπεριφοράς και κοινωνικού ελέγχου. Και είναι αυτό ακριβώς το περιεχόμενο που διαφοροποιεί την έννοια της κοινωνικής επανένταξης από αυτήν της κοινωνικής αποκατάστασης, που έχει ως περιεχόμενό της την προσαρμογή του ατόμου στην κοινωνικά αποδεκτή νόρμα. Βιβλιογραφία 80

82 Bauman, Z. (2005). Σπαταλημένες ζωές. Οι απόβλητοι της νεωτερικότητας. Αθήνα: Κατάρτι. Baudry, P. (1997). «L asocial» Aux frontières du social, L exclu sαns la direction de Alain Gauthier, (85-104). Paris: L Harmattan. Benasayag, M., Schmit, G. (2006). Les passions tristes. Paris: La Découverte poche. Castel, R. (1996). «Les marginaux dans l Listoire». Στο «L exclusion L état des savoirs». Paris: La Découverte poche. Castel, R. (1995). Les pièges de l exclusion Lien social et politiques, RIAC. Δρετάκη, Μ. (2006). Η διαιώνιση της φτώχειας στην Ελλάδα, Εφημερίδα Ελευθεροτυπία, 21-22/4/2006. Farge, A. (1994). Ο ζητιάνος. Ένας περιθωριακός;. Αθήνα: Ροές Δοκίμια. Foucault, M. (2002). Για την υπεράσπιση της κοινωνίας. Αθήνα: Ψυχογιός. Giroux, H.-A. (2002). «Global capitalism and the return of the garrison State». Arena Journal, 19, Guérin, Ch. (1997). L exclusion et son contraire. Στο συλλογικό τόμο Aux frontiers du social «L exclu» sous la direction d Alain Gauthier. Paris: L Harmattan. Καβουνίδη, Τζ. (1996). Κοινωνικός αποκλεισμός, έννοια, κοινοτικές πρωτοβουλίες, ελληνική εμπειρία και διλήμματα πολιτικής. Στο συλλογικό τόμο με τίτλο: Διαστάσεις του κοινωνικού αποκλεισμού στην Ελλάδα. Αθήνα: ΕΚΚΕ. Καραμεσίνη, Μ. (2004). Ανεργία, φτώχεια και κοινωνικός αποκλεισμός. Στο συλλογικό τόμο με τίτλο: Φτώχεια και κοινωνικός αποκλεισμός, ( ). Αθήνα: Εξάντας. Kαραπιδάκης, Ν. (2004). «Περιθωριακοί στη Μεσαιωνική Δύση». Εφημερίδα «Ελευθεροτυπία», Ένθετο «Ιστορικά»: «Οι περιθωριακοί», 16/12/2004. Lemke, Th. (2004). «Marx sans guillemets: Foucault, la gouvernementalité et la critique du néolibéralisme», Actuel Marx, 36. Μιχαήλ, Σ., (1999). «Βιοεξουσία και απελευθέρωση», Τετράδια Ψυχιατρικής, 67, Palmer, B. (2006). Κουλτούρες της νύχτας. Αθήνα: Σαββάλας. Πανούσης, Γ. (2006). «Ο γεννημένος εγκληματίας ξαναγεννιέται;». Εφημερίδα «Ελευθεροτυπία», Παπαδοπούλου, Δ. (2004). Η φύση του κοινωνικού αποκλεισμού στην ελληνική κοινωνία. Στο συλλογικό τόμο με τίτλο: Φτώχεια και κοινωνικός αποκλεισμός. Αθήνα: Εξάντας. Paugam, S. (1996). Pauvreté et exclusion. La force des contrastes sociaux. Στο συλλογικό τόμο με τίτλο: L exclusion L état des savoirs. Paris: L Harmattan. Τσίλη, Σ. (1996). Τοξικομανείς και κοινωνικός αποκλεισμός. Στο συλλογικό τόμο με τίτλο: Διαστάσεις του κοινωνικού αποκλεισμού στην Ελλάδα. Αθήνα: ΕΚΚΕ. Φακιολάς, Ν., Στυλιαράς, Γ., Μουλά, Κ. (1996). Ο κοινωνικός αποκλεισμός των απεξαρτημένων ατόμων. Στο συλλογικό τόμο με τίτλο: Διαστάσεις του κοινωνικού αποκλεισμού στην Ελλάδα, τόμος Α. Αθήνα: ΕΚΚΕ. Walker, A., Walker, C. (2004). Britain divided: the growth of Social Exclusion in the 1980 and 1990 s London: Child Poverty Action Group. Στο συλλογικό τόμο με τίτλο: Φτώχεια και κοινωνικός αποκλεισμός, Πετμετζίδου, Μ., Παπαθεοδώρου, Χρ. (Επιμ.), Ruth Levitas: «Η έννοια του κοινωνικού αποκλεισμού και η νέα ντυρκεμιανή ηγεμονία». Αθήνα: Εξάντας. EMCDDA, Annual Report on the state of the drug problem in the European Union and Norway,

83 Riessman, F.. Οι Δέκα Αρχές της Αυτοβοήθειας (Ten Self-Help Principles). Social Policy, v Το κίνημα της αυτοβοήθειας προχώρησε ένα βήμα παραπέρα, από τους ανθρώπους που παρέχουν και δέχονται βοήθεια σε αυτούς τους ίδιους ανθρώπους που συνεισφέρουν στη δημιουργία μίας συστηματικής πολιτικής. Μετά την 40χρονη συμμετοχή μου σε δραστηριότητες αυτοβοήθειας, μπόρεσα να κατανοήσω πως η αυτοβοήθεια δουλεύει και τις αρχές που τη διέπουν. Αυτές οι ιδέες για την αυτοβοήθεια μπορούν να εφαρμοστούν σε σύγχρονα θέματα κοινωνικής πολιτικής όπως κοινωνική πρόνοια, εθελοντισμός, αύξηση παραγωγικότητας καταπολέμηση εγκλήματος και αναδιάρθρωση της εκπαίδευσης. Θα μου ήταν αδύνατο να προτείνω έστω μία νέα κοινωνική μεταρρύθμιση χωρίς να σκεφτώ πως αυτές οι ιδέες της αυτοβοήθειας μπορούν εξ ολοκλήρου ή εν μέρει να την εμπλουτίσουν. Η ερμηνεία των αρχών κλειδιά για την αυτοβοήθεια που παρουσιάζεται εδώ ακολουθείται από μία προεισαγωγική περίληψη για το πώς αυτές οι αρχές μπορούν να εφαρμοστούν σε ορισμένα σύγχρονα προβλήματα. Αλλά πρώτα, αναλύεται η βασική φιλοσοφία που διέπει το όλο κίνημα. Το Παράδειγμα της Αυτοβοήθειας Η αυτοβοήθεια έχει ανατρέψει την ιδέα της βοήθειας. Ένας παραδοσιακός ορισμός της αυτοβοήθειας είναι ότι «βοήθεια είναι μία πράξη που έχει ως συνέπεια την παροχή κάποιου οφέλους στην ευεξία ενός άλλου ατόμου». Το πρόβλημα μ αυτόν τον ορισμό είναι ότι παραλείπει ένα μεγάλο μέρος ανθρώπων που λαμβάνουν βοήθεια, ως αποτέλεσμα της δικής τους προσφοράς βοήθειας. Στην πραγματικότητα, όλως παραδόξως, φαίνεται πιο εύκολο για κάποιον να δώσει βοήθεια από το να τη δεχθεί. Η βοήθεια αυτή καθ εαυτή βοηθά πιο πολύ αυτόν που την παρέχει παρά αυτόν που τη δέχεται. Πρωτοπαρατήρησα αυτό το φαινόμενο σε ομάδες αυτοβοήθειας όπου ένα ουσιώδες στοιχείο του ήθους (ethos) όπως ονομαζόταν από τα μέλη τους ήταν όχι μόνο να δέχονται βοήθεια, αλλά και να δίνουν. Αυτό το ήθος είναι ένας από τους λόγους που κάνει τις ομάδες αυτοβοήθειας μοναδικές. Είναι αυτό που τις διαχωρίζει από άλλες ομάδες όπου ένα άτομο μπορεί να δεχθεί βοήθεια και μετά να φύγει. Η ουσία της ομάδας αυτοβοήθειας είναι να δίνεις βοήθεια και να ωφελείσαι από αυτό. Στην αυτοβοήθεια, οι άνθρωποι με προβλήματα είναι εν δυνάμει φορείς βοήθειας, περισσότερο ανεξάρτητοι και λιγότερο εξαρτημένοι. Μ αυτόν τον τρόπο η αναλογία αυτού που βοηθά και αυτού που βοηθιέται αλλάζει με πολλούς τρόπους. 1. Ο αριθμός των ατόμων που εμπλέκονται αποκλειστικά στον ρόλο του αποδέκτη βοήθειας μειώνεται και αυξάνεται δραματικά ο αριθμός των ατόμων που παρέχουν βοήθεια. 2. Ακόμα και το άτομο που αποδέχεται βοήθεια σε μια δεδομένη χρονική στιγμή, γνωρίζει ότι αύριο ή ακόμα και αργότερα στα πλαίσια της ίδιας συνάντησης θα παρέχει βοήθεια σε κάποιον άλλον και έτσι μ αυτόν τον τρόπο αναπληρώνεται η «υποδεέστερη» θέση (status) που αισθάνεται ότι έχει κάποιος όταν δέχεται βοήθεια. 3. Η δύναμη της παροχής βοήθειας σ όλη την ομάδα επεκτείνεται εξαιτίας της δύναμης που προέρχεται από τα τόσα πολλά άτομα που έχουν το ρόλο του «βοηθού» (φορέα βοήθειας). 82

84 Οι πηγές για βοήθεια αυξάνονται όχι μόνο ποσοτικά αλλά και ποιοτικά. Η νέα συμπεριφορά (προσφοράς βοήθειας) στο σύστημα προέρχεται από την εμπειρία των ατόμων που ζητούν βοήθεια, των ατόμων δηλ. που αντιμετωπίζουν προβλήματα των οποίων το λανθάνον δυναμικό μέχρι πρόσφατα ήταν παθητικό. Επιπλέον, ολόκληρη η διαδικασία της παροχής και αποδοχής βοήθειας έχει εκδημοκρατηστεί και μοιραστεί. Ένα νέο ήθος έχει γεννηθεί. Η αυτοβοήθεια προκαλεί μία φοβερή ανάταση δύναμης, επιτρέποντας σε κάθε άτομο που έχει ένα πρόβλημα ή μία ασθένεια να μπορεί εν δυνάμει να προσφέρει βοήθεια σε άλλους που βρίσκονται στην ίδια κατάσταση. Έτσι αντί να ειδωθεί η κοινωνία ως αυτή που έχει δέκα εκατομμύρια αλκοολικούς που χρειάζονται, μπορούμε ταυτόχρονα να διακρίνουμε και δέκα εκατομμύρια αλκοολικούς που μπορούν να προσφέρουν βοήθεια. Αυτή η ιδέα της αυτοβοήθειας είναι ένα όραμα, αλλά είναι και ένα εργαλείο που παρέχει μεθοδολογία για να μπορούμε να αντιμετωπίζουμε τα προβλήματα μ έναν πιο ενεργητικό τρόπο. Μέσα από αυτή την κατανόηση απελευθερώνεται ενέργεια και έτσι παράγοντες αλλαγής μπορούν να δράσουν και να επιφέρουν κοινωνική αλλαγή. ΟΙ ΔΕΚΑ ΑΡΧΕΣ Ι. Η αρχή των ομοτίμων-κοινωνική ομοιογένεια (The Peer principle social Homogenity) Τα μέλη μιας ομάδας αυτοβοήθειας χαρακτηρίζονται από κοινωνική ομοιογένεια. Μοιράζονται την ίδια κατάσταση είτε μεγαλώνουν εγγόνια, είτε έχουν χρέος, είτε είναι ευκατάστατοι, είτε είναι πρώην παραβάτες, διαβητικοί, gay ή ανάπηροι. Τα μέλη της ομάδας καταλαβαίνουν ο ένας τον άλλον όπως κανένας άλλος δεν μπορεί. Το θεραπευτικό αποτέλεσμα και η κατανόηση του να δέχεσαι και να προσφέρεις βοήθεια ταυτόχρονα σε κάποιον άλλον που έχει το ίδιο πρόβλημα είναι ένα από τα «κλειδιά» για την κατανόηση της δύναμης που μπορεί να έχει η αυτοβοήθεια. Σύμφωνα με την αρχή των ομοτίμων, οι νέοι άνθρωποι επηρεάζονται περισσότερο από τους συνομηλίκους τους παρά από τους γονείς, τους δασκάλους ή από άλλα πρόσωπα εξουσίας. Μιλούν την ίδια γλώσσα και ακούν περισσότερο αυτά που λένε μεταξύ τους παρά τους ενήλικες, ενώ μιμούνται το παράδειγμα άλλων ατόμων που είναι στην ηλικία τους. Η αρχή των ομοτίμων έχει πολύ σημαντική εφαρμογή στη διαδικασία σχηματισμού της ταυτότητας. Επίσης παίζει σημαντικό ρόλο στην ανάπτυξη του γυναικείου κινήματος, του κινήματος των gay, των μαύρων, και του κινήματος για τα δικαιώματα των αναπήρων. Αυτή η αρχή επίσης εμφανίζεται στις θεραπευτικές κοινότητες όπου οι θεραπευτές είναι αυτοί που αναρρώνουν από την ίδια κατάσταση που αντιμετωπίζουν τα μέλη της ομάδας θεραπείας. ΙΙ. Αυτοπροσδιορισμός και νέες φόρμες συμμετοχής. Αυτοπροσδιορισμός σημαίνει πως η ενέργεια καθορίζεται εσωτερικά από την «μονάδα» αυτοβοήθειας, είτε αυτό είναι άτομο, ή μία ομάδα ή μία κοινότητα. Αυτό επιτρέπει να αναδυθεί μία καινούρια διάσταση μιας δημοκρατικής συμμετοχής, όπου πολύ λίγο απασχολούν θέματα ελέγχου ή εξουσίας, ενώ αντίθετα σημασία δίνεται στο «μοίρασμα» της ομάδας. ΙΙΙ. Η θεραπεία αυτού που παρέχει βοήθεια και η αναδόμηση της ίδιας της βοήθειας. 83

85 Φαίνεται παράδοξο αλλά το να παρέχει βοήθεια κάποιος είναι ο καλύτερος τρόπος για να δεχθεί βοήθεια. Ενώ αυτή η αρχή γενικά είχε διαμορφωθεί σε σχέση με τις ομάδες αυτοβοήθειας, έχει εφαρμογή σ όλους τους τρόπους παροχής βοήθειας σ ένα ευρύ φάσμα πεδίων όπως σχολεία κέντρα για ανεξάρτητη διαβίωση, κοινοτικές υπηρεσίες, κ. α. Στην εκπαίδευση, η διδασκαλία, η συμβουλευτική και η εκπαίδευση των ομοτίμων αντανακλά τη αυτή τη θεραπευτική αρχή αυτού που προσφέρει βοήθεια. Η αρχή αυτή υπαγορεύει να σχεδιάζουμε καταστάσεις όπου ο αποδέκτης βοήθειας έχει την ευκαιρία να γίνει και ο ίδιος βοηθός. Για παράδειγμα, οι μαθητές του δημοτικού κάνουν καλό και στους ίδιους τους δασκάλους. Υιοθετώντας το ρόλο αυτόν,του αποδέκτη βοήθειας, οι μαθητές κάνουν καλό και στους ίδιους τους δασκάλους, όχι μόνο γιατί οι δεύτεροι αισθάνονται ότι βοηθούν τους πρώτους, αλλά γιατί η διδασκαλία βελτιώνει την ίδια τη σχολική τους δουλειά. Μαθαίνουν μέσα από την ίδια τη διδασκαλία τους. Για να γίνει όμως αυτό πράξη, χρειάζεται συνειδητά πια τα σχολεία να ενθαρρύνουν την παροχή βοήθειας. Η δυνατότητα να παρέχεις βοήθεια αφού πρώτα έγινες αποδέκτης αυτής μειώνει την εξάρτηση και οδηγεί στη δημιουργία ομάδων που αντέχουν στον χρόνο, γιατί οι συμμετέχοντες δεν φεύγουν απαραίτητα μόλις προσκομίσουν τα οφέλη της ομάδας. Για παράδειγμα, οι χήρες (σε μία ομάδα) μπορεί να ξαναπαντρευτούν αλλά παραμένουν ενεργά μέλη της ομάδας, εξαιτίας αυτών που κερδίζουν βοηθώντας άλλους στην ομάδα. Έτσι, σύμφωνα με αυτήν την αρχή που υποστηρίζει ότι αυτός που παρέχει βοήθεια έχει την αίσθηση του ελέγχου :» Δεν μπορεί να είναι κάποιος αβοήθητος εάν μπορεί να βοηθήσει κάποιον». ΙV. Ο καταναλωτής ως παραγωγός και το κεφάλαιο του καταναλωτή. Σε οποιαδήποτε ομάδα αυτοβοήθειας ένα μέλος μπορεί να δίνει βοήθεια ενώ ταυτόχρονα να λαμβάνει βοήθεια. Στην αυτό-φροντίδα για παράδειγμα, όταν οι διαβητικοί κάνουν μόνοι τους την ένεση ινσουλίνης, παρέχουν βοήθεια και δέχονται ταυτόχρονα. Το κεφάλαιο των καταναλωτών (consumer capital) είναι η αύξηση στην παραγωγικότητα που είναι το αποτέλεσμα της εισόδου του ατόμου ως καταναλωτής βοήθειας. Τα άτομα μπορεί να βάλουν τα προβλήματά τους μέσα στην ομάδα ή να βοηθήσουν τους εαυτούς τους στην «αγορά» αυτοβοήθειας, συχνά εξοικονομώντας χρόνο γιατί δεν έχουν να περιμένουν στη σειρά ώστε να εξυπηρετηθούν, ενώ απαλλάσσουν τους εργαζόμενους των υπηρεσιών, ώστε αυτοί να μπορούν να αφιερωθούν σε πιο εξειδικευμένη δουλειά που ο καταναλωτής των υπηρεσιών δεν μπορεί να προσφέρει. V. Δύναμη εναντίον Παθολογίας. Η προσέγγιση της αυτοβοήθειας βασίζεται στις εσωτερικές δυνάμεις του ατόμου, της ομάδας ή της κοινότητας. Αυτό έρχεται σε αντίθεση με τον προσανατολισμό προς την παθολογία. Μέσα στην σχολική κοινότητα, αυτό που χρειάζεται είναι προσεγγίσεις που βασίζονται στις δυνάμεις των μαθητών όπως τα προγράμματα μαθητείας διδασκαλίας μαθητείας (youth tutoring youth), όπου μαθητές που δεν τα καταφέρνουν καλά, διδάσκουν νεότερους μαθητές με επίσης χαμηλή επίδοση στο σχολείο. Εδώ το μήνυμα είναι ξεκάθαρο πως οι μαθητές έχουν κάτι να δώσουν από τον εαυτό τους. Οι δυνάμεις τους ενεργοποιούνται καθώς υιοθετούν το ρόλο του φορέα βοήθειας. Η ικανότητα των κατοίκων μιας περιοχής να επιλύσουν πολλά προβλήματα της κοινότητάς τους παρουσιάζεται σε μία κατανοητή μονογραφία των John Kretzman και John McKnight στο χτίζοντας Κοινότητες από μέσα προς τα έξω: Ένα Μονοπάτι προς την αναζήτηση και κινητοποίηση του Ενεργητικού της Κοινότητας. Οι συγγραφείς προτείνουν 84

86 πως οι κοινότητες δεν μπορούν να ξαναχτιστούν εστιαζόμενες στις δικές τους ανάγκες, τα προβλήματα και τα μειονεκτήματα. Μάλλον, το χτίσιμο της κοινότητας αρχίζει τη διαδικασία εντοπισμού των ενεργητικών, των ικανοτήτων και δεξιοτήτων των κατοίκων και των σχέσεών με τους τοπικούς οργανισμούς. Αυτά τα ενεργητικά αποθέματα μπορούν να μπουν στην υπηρεσία των ατόμων για την επίλυση τόσο των προσωπικών τους προβλημάτων όσο και των γενικότερων προβλημάτων που αφορούν την κοινότητα. Οι ομάδες αυτοβοήθειας μαζί με άλλους κοινοτικούς συνεταιρισμούς, όπως είναι τα σχολικά συμβούλια, τα συμβούλια των πολυκατοικιών, οι εκκλησίες και ίσως οι ομάδες διαφόρων αθλημάτων, αποτελούν τα βασικά εργαλεία της κοινότητας για τη δημιουργία των τοπικών γειτονιών. Προκειμένου να βρεθούν να μπουν σε εφαρμογή τα κοινοτικά ενεργειακά αποθέματα οι Kretzman και McKnight προτείνουν μία προσέγγιση πέντε βημάτων : α) χαρτογράφηση των αποθεμάτων μέσα από μία απογραφή των ικανοτήτων ώστε να προσδιοριστεί τι μπορούν να προσφέρουν οι ντόπιοι κάτοικοι στο χτίσιμο της κοινότητας β) δημιουργία σχέσεων μεταξύ αυτών των ενεργειακών αποθεμάτων γ) κινητοποίηση αυτών των ενεργειακών κοινοτικών αποθεμάτων και ανταλλαγή πληροφοριών δ) κάλεσμα της κοινότητας να αναπτύξει κοινό όραμα και κοινό πλάνο και ε) κινητοποίηση των εξωτερικών πηγών αφού έχουν ήδη πραγματοποιηθεί τα τέσσερα πρώτα βήματα. V. Μη εμπορευματοποίηση. Η βοήθεια που προέρχεται από την αυτοβοήθεια είναι πλαισιωμένη από τη βασική ιδέα ότι αυτή δεν είναι εμπόριο ώστε να μπορεί να πουληθεί και να αγοραστεί. Οι υπηρεσίες που παρέχονται είναι δωρεάν και αμοιβαίες. Σε αντίθεση με τα εμπορικά βιβλία και τις κασέτες για την αυτοβοήθεια που πωλούνται στην αγορά με σκοπό το κέρδος, η ίδια η αυτοβοήθεια δεν είναι εμπόριο. VI. Κοινωνική στήριξη. Αυτή είναι μία ιδέα πολύ ευρύτερη από αυτή της αυτοβοήθειας. Η ομάδα αυτοβοήθειας είναι μία από της πολλές μορφές κοινωνικής στήριξης που επιτρέπει στα άτομα να αντεπεξέλθουν σε μία κρίση ή να αντιμετωπίσουν την απώλεια ενός αγαπημένου προσώπου ή την αποξένωση. Οι σχέσεις αυτές στήριξης προσφέρουν ένα είδος προστασίας ενάντια στο στρες. Επιτρέπουν στο άτομο να ερμηνεύσει μία κατάσταση μ έναν διαφορετικό και λιγότερο στρεσογόνο τρόπο. VII. Ήθος (Ethos) Το δεν είναι απλά η συμπεριφορά και οι πρακτικές μίας ομάδας, αλλά οι αξίες που θέτουν σε λειτουργία αυτή την ομάδα, Αυτό είναι ξεκάθαρο στα δώδεκα βήματα, όπου οι ΑΑ αντανακλούν ένα ήθος το οποίο δεν συνίσταται απλά και μόνο στην αποχή από της ουσίες. Παρακάτω παρατίθενται τρία παραδείγματα : Βήμα 8 : Κάνουμε έναν κατάλογο όλων των ατόμων που έχουμε βλάψει και γινόμαστε πρόθυμοι να τους αποζημιώσουμε όλους. Βήμα 9 : Αποζημιώνουμε άμεσα αυτούς τους ανθρώπους όποτε είναι δυνατό έκτός εάν αποζημιώνοντας τους θα βλάψουμε τους ίδιους ή τους άλλους. Βήμα 12 : Έχοντας μία πνευματική αφύπνιση ως αποτέλεσμα αυτών των βημάτων, προσπαθούμε να μεταφέρουμε αυτό το μήνυμα σε άλλους αλκοολικούς και να εφαρμόσουμε αυτές τις αρχές σε όλες μας τις υποθέσεις. Το ήθος της αυτοβοήθειας περικλείει τόσο τα παραδοσιακά όσο και μοντέρνα στοιχεία. Αυτό το ήθος γενικότερα χαρακτηρίζεται από τις ιδέες όπως αντι-εξάρτηση, αντι- 85

87 ελιτισμός, αντι-γραφειοκρατία, το μοίρασμα της κοινότητας (ενεργός συμμετοχή σ αυτή και ανάληψη των ευθυνών), ανεπισημότητα, αντι-εξάρτηση από ουσίες, πνευματικότητα στην σκέψη και σημαντική επέκταση της δημιουργικής συμμετοχής, ιδιαίτερα στη διαδικασία παροχής βοήθειας. IX. Η Λύση της Αυτοβοήθειας. Η αυτοβοήθεια κάνει τις υπηρεσίες των ανθρώπων πιο εύκολες. Γι αυτό αναφέρομαι στη λύση της αυτοβοήθειας. Η αυτοβοήθεια είναι ο μοναδικός τρόπος με τον οποίο παρέχεται και ταυτόχρονα λαμβάνεται βοήθεια. Στην καρδιά της πρακτικής της αυτοβοήθειας βρίσκεται η ιδέα ότι : η βοήθεια δίνεται από ανθρώπους με το ίδιο πρόβλημα ή που βρίσκονται στην ίδια κατάσταση η βοήθεια δεν δίνεται από ειδικούς η βοήθεια βασίζεται στην αυτόχθονη προσωπική εμπειρία η αναζήτηση βοήθειας δεν στιγματίζεται Η δύναμη της αυτοβοήθειας στηρίζεται στη βαθιά πίστη στην εμπειρική μάθηση (μάθηση μέσω εμπειρίας), στη σοφία της ομάδας που έχει την ικανότητα να προάγει τη βοήθεια και τα οφέλη για την πνευματική υγεία που προέρχονται μέσα από την αμοιβαία σχέση συνεργασίας. X. Εσωτερικότητα. Τα προγράμματα αυτοβοήθειας έχουν κοινό σημείο ότι εστιάζονται στο εσωτερικό τους και δεν βασίζονται σε εξωτερικές παρεμβάσεις των ειδικών δάσκαλοι, κληρικοί, ψυχολόγοι ή γενικότερα επίσημοι φορείς της πολιτείας. Η έμφαση δίνεται στο τι υπάρχει μέσα στο κάθε άτομο ή την κοινότητα. * Αυτός ο εσωτερικός παράγοντας βρίσκεται σ ένα πλήθος άλλων εννοιών που αφορούν την αυτοβοήθεια όπως : αυτοπροσδιορισμός, εσωτερική δύναμη, αυτόχθων χαρακτήρας, αυτοθεραπεία (θεραπεία από τα έσω) και ευελιξία. Έτσι, η αυτοβοήθεια των ατόμων που σταμάτησαν το κάπνισμα μόνοι τους μπορεί να αντιπαρατεθεί στ αντικαπνιστικά προγράμματα της American Cancer Society. Η αυτοβοήθεια των αλκοολικών των ΑΑ μπορεί να αντιπαρατεθεί με τις παραδοσιακές προσεγγίσεις που δίνουν έμφαση στη δύναμη της θέλησης ενώ δίνουν στο πρόβλημα του αλκοολισμού μία ηθική διάσταση η οποία είναι πολλή διαφορετική από τη φιλοσοφία που αναπτύσσουν οι ίδιοι οι αλκοολικοί. Τέλος η αυτοβοήθεια με την οποία προσανατολίζονται οι Αφρικανοαμερικανοί και συνίσταται στην χρησιμοποίηση και ανάπτυξη των πηγών της δικής τους κοινότητας μπορεί να αντιπαρατεθεί στις εξωτερικές παρεμβάσεις που προτείνονται από την κυβέρνηση ή την κυβέρνηση ή τους ειδικούς έξω από την ίδια την κοινότητα. Μία άλλη διάσταση της εσωτερικότητας είναι η σύλληψη της ιδέας της αυτοθεραπείας (healing) που διαφέρει σημαντικά από την έννοια της θεραπείας (curing). Ο πρώτος όρος αναφέρεται σ αυτά που κάνει ο ίδιος ο ασθενής ή το σώμα του προκειμένου να λύσει ένα πρόβλημα του σώματος, του μυαλούή του πνεύματος, ενώ ο δεύτερος όρος αναφέρεται στο τι γίνεται στον ασθενή από τον γιατρό ή τον θεραπευτή. Επιδράσεις της στρατηγικής της αυτοβοήθειας 86

88 Η εφαρμογή αυτών των αντιλήψεων μπορεί να ενισχύσει πολλούς τύπους παρεμβάσεων που αφορούν την παροχή υπηρεσιών. Ο εθελοντισμός, για παράδειγμα, μπορεί να εμπλουτιστεί με την εφαρμογή της αρχής της θεραπείας αυτού που βοηθά (helper therapy). Η υπόσχεση αυτή για το όφελος αυτού που βοηθά είναι χρήσιμη τόσο για την στρατολόγηση των εθελοντών όσο και για την εκπαίδευσή τους. Η αυτοβοήθεια μπορεί να προσθέσει μία αμβλυμμένη διάσταση σ όλες της μορφές βοήθειας όπως θεραπευτικές κοινότητες, ομάδες ομοτίμων, κοινοτικές υπηρεσίες, mentoring. Mας βοηθά να κατανοήσουμε τη φύση και τις δυναμικές μερικών από τα πιο σημαντικά κινήματα της εποχής μας: το γυναικείο κίνημα, το κίνημα των gay, των αναπήρων, της έρευνας για τον καρκίνο του στήθους και των πολιτικών ταυτοτήτων. Προσφέρει μία διαφορετική προσέγγιση στη δημιουργία κοινωνικού κεφαλαίου και συνεισφέρει στα διάφορα κέντρα θεραπείας κρατώντας τους πελάτες, αφού πρώτα τους δίνει διπλό ρόλο, αυτό του βοηθού αλλά και του βοηθούμενου, και τους γαλουχεί με ένα καινούριο ήθος. Παρέχει μία δυναμική νέα προσέγγιση στο πεδίο της παραγωγικότητας των υπηρεσιών του ανθρώπου. Βλέποντας τον καταναλωτή ως παραγωγό, τόσο στην εξατομικευμένη αυτοβοήθεια όσο και στις ομάδες αυτοβοήθειας, αμέσως οι κοινωνικές πηγές παροχής βοήθειας πολλαπλασιάζονται. Τα προγράμματα ομοτίμων που εφαρμόζονται στα σχολεία έχουν ως αποτέλεσμα τη βελτίωση στη μάθηση και την επαφή των μαθητών, άμεση συνέπεια αυτών την αύξηση της παραγωγικότητας των σχολείων. Η αυτοβοήθεια επιτρέπει να κερδίσει τόσο αυτός που βοηθά όσο και αυτός που δέχεται βοήθεια. Η αίσθηση της κοινότητας μπορεί να βελτιωθεί με το ήθος που πηγάζει από τη βοήθεια που είναι δωρεάν, μοιρασμένη και δεν στιγματίζεται. Υπάρχει μία κοινή συγκίνηση που συνδέεται με τις δραστηριότητες της αυτοβοήθειας. Οι συναντήσεις των ΑΑ μερικές φορές περιγράφονται ως μία κοινότητα αγνώστων που δεσμεύονται μεταξύ τους. Πολλές οπτικές του ήθους της αυτοβοήθειας δίνουν έμφαση στην κοινότητα, το μοίρασμα και την υπευθυνότητα. Η ουσία της αυτοβοήθειας ως αμοιβαία βοήθεια είναι η ομαδική δράση συνεργασίας. Εφαρμογές της ιδέας της αυτοβοήθειας Ομάδες ομοτίμων μπορούν να χρησιμοποιηθούν στα σχολεία ώστε να μετατραπεί η αρνητική πίεση των ομοτίμων σε θετική. Η εξάρτηση από την Πρόνοια μπορεί να μειωθεί όταν οι ομάδες στήριξης ενστερνίζονται το ήθος της αυτοβοήθειας που σημαίνει : μοίρασμα, ομαδική αλληλεπίδραση και αυτοπροσδιοροσμός. Η συμβουλευτική μέσω μέντορα (mentoring) μπορεί να ενισχυθεί όταν εφαρμόζονται η αρχή της θεραπείας αυτού που βοηθά και της ιδέας του να μπορεί κάποιος να είναι αυτόχθων. Συμπέρασμα Παραμένει εδώ το ερώτημα : Γιατί το ονομάζουμε όλο αυτό αυτοβοήθεια ; Πολλές από τις αρχές έχουν εφαρμοστεί σε διαφορετικά πλαίσια χωρίς να αποκαλούνται αυτοβοήθεια. Επιπλέον, υπάρχει μία σημαντική τάση στην κοινωνία να υποβαθμίζεται η αυτοβοήθεια. Μπορεί αυτό να ειδωθεί ως ελιτισμός, όμως παρόλα αυτά είναι μία πραγματικότητα. Μπορεί κάποιος να ωφεληθεί χρησιμοποιώντας αυτές τις ιδέες χωρίς να τις ονομάσει κάπως; Ναι, πιστεύω πως η διαμόρφωση είναι σημαντική και η μεμονωμένες αρχές αποκτούν δύναμη μέσα από την συνδυασμένη χρήση τους. 87

89 Ενώ είμαι ενήμερος για την αντίδραση στις αρχές της αυτοβοήθειας και την τάση να μην χρησιμοποιείται ο όρος, αλλά να προτιμείται η αντικατάστασή του με τον όρο της ομάδας στήριξης, εγώ βλέπω ένα επιπλέον θετικό νόημα που έχει στο δυναμικό της δημιουργίας των κινημάτων. Υπάρχει ένα βαθιά πνευματικό υπόστρωμα στη φιλοσοφία και την κοσμοθεωρία της αυτοβοήθειας, γεγονός που δίνει πολλές ελπίδες για το μέλλον. Ο Colin Greer παραθέτει τέσσερις διαστάσεις κλειδιά για τις εφαρμογές που μπορεί να έχει η ιδέα της αυτοβοήθειας : Η αυτοβοήθεια αναδεικνύεται ως μία από τις καλύτερες άμυνες ενάντια στην ατομικότητα ενός καταναλωτικού πολιτισμού. Οι σχέσεις και οι δεσμοί που σχηματίζονται μέσα από την αυτοβοήθεια σε διάφορες καταστάσεις παράγουν μία τέτοια ανάμειξη των τάξεων και των γενικότερων κατηγοριών των ανθρώπων, το οποίο είναι ιδιαίτερα ασυνήθιστο στην κοινωνία μας. Ο ακτιβισμός των ανθρώπων που συμμετέχουν σε οργανώσεις αυτοβοήθειας επιδρά στην αναζωπύρωση της δημοκρατικής ζωής μεταξύ των ανθρώπων στην κοινωνία μας, κάτι που είναι κρίσιμο εάν θέλουμε να προστατέψουμε και να επαναφέρουμε τη λαϊκή δημοκρατία. Οι άνθρωποι που οργανώνονται σε ομάδες αυτοβοήθειας κάνουν μία επένδυση σε αποτελεσματικές υπηρεσίες και μπορούν να παρουσιάσουν ένα σημαντικό μέσο για την επίλυση των προβλημάτων τους και να απαιτήσουν από την πολιτεία να αναλάβει κατάλληλη πρωτοβουλία για την επαρκή χρηματοδότηση και παροχή υπηρεσιών. Λαμβάνοντας υπόψη τόσο τα παραπάνω σημεία του Greer όσο και τις αρχές τις αυτοβοήθειας, δίνεται ένα σημαντικό πλεονέκτημα στην πρακτική και τη θεωρία της δημοκρατίας. * Όλα τα παραδείγματα για την αυτοβοήθεια, είτε αναφέρονται σ ένα άτομο, είτε σε μία ομάδα, σε μία κοινότητα ή σ ένα έθνος, έχουν κάτι κοινό : την προαγωγή της υπολανθάνουσας εσωτερικής δύναμης. Η αυτοβοήθεια δίνει έμφαση στην αυτάρκεια, στην αυτό-εξουσιοδότηση και στην αυτό-παραγωγικότητα. Εάν και τείνουμε να θεωρούμε τη λέξη «εαυτός» ως συνώνυμη της λέξης «άτομο», σ αυτόν τον επαναορισμό η λέξη εαυτός γίνεται συνώνυμο του «εσωτερικού». Ο Frank Riessman είναι ιδρυτικό μέλος του Social Policy, διευθυντής του NATIONAL self- Help Clearinghouse και συγγραφέας τριών βιβλίων για την αυτοβοήθεια. 88

90 Ζαφειρίδης, Φ., Λαϊνάς Σ. Εξαρτήσεις και Aυτοβοήθεια. Κοινωνία και ψυχική Υγεία, τ.5., 2007 Οι επιδημιολογικοί δείκτες για τα προβλήματα εξάρτησης καταδεικνύουν μία τεράστια εξάπλωση του φαινομένου σε όλες τις κοινωνίες του δυτικού κόσμου τις τελευταίες δεκαετίες. Μία ανασκόπηση των εγκυροτέρων μελετών για τα ψυχοκοινωνικά προβλήματα και την πορεία εξάπλωσής τους, τοποθετεί την εξάρτηση από ψυχοτρόπες ουσίες, νόμιμες και παράνομες, αλλά και τα νεοεμφανισθέντα φαινόμενα των μη φαρμακευτικών εξαρτήσεων (διαδίκτυο, τζόγος, υπερκατανάλωση, διατροφή) σε πρωτεύουσα θέση (Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας, 2001, Orford, 2001). Οι ιδιαιτερότητες του προβλήματος της εξάρτησης, η ταχύτατη εξάπλωση και οι συνέπειές του σε πολλαπλά επίπεδα προκάλεσαν την ενδελεχή μελέτη του φαινομένου από τις κοινωνικές επιστήμες και τις επιστήμες υγείας. Ο όγκος των μελετών, τις τελευταίες δεκαετίες, για τις αιτίες και τους τρόπους αντιμετώπισης του προβλήματος της εξάρτησης είναι τεράστιος. Ιδιαίτερα μεγάλος, επίσης, είναι ο αριθμός και η πολλαπλότητα των παρεμβάσεων που υλοποιήθηκαν ή υλοποιούνται προκειμένου να υπάρξουν ικανοποιητικές απαντήσεις στο πρόβλημα. Ωστόσο, παρά τον τεράστιο όγκο πληροφοριών που διαθέτουμε, τους συνεχώς αυξανόμενους οικονομικούς πόρους και την αδιαμφισβήτητη αύξηση των επενδύσεων στην εκπαίδευση εξειδικευμένου προσωπικού, δεν υπάρχουν πειστικά στοιχεία που θα μας επέτρεπαν να αισιοδοξούμε για τον μελλοντικό περιορισμό της εξάπλωσης των εξαρτήσεων και τη βελτίωση της αποτελεσματικότητας στη θεραπεία. Από την άλλη πλευρά, δεν μελετήθηκαν επαρκώς εγχειρήματα με εκπληκτικά αποτελέσματα, όπως για παράδειγμα το Synanon, στο πεδίο των εξαρτήσεων και το πρόγραμμα Σωτηρία στην αντιμετώπιση των ψυχώσεων (Ζαφειρίδης, υπό δημοσίευση, Mosher, 2001). Αυτό οφείλεται στο γεγονός ότι οι πολιτικές που υιοθετούν τα σύγχρονα δυτικά κράτη για την αντιμετώπιση των ψυχοκοινωνικών προβλημάτων στηρίζονται σε θεωρίες βιολογικής/νοσολογικής έμπνευσης, παρά το γεγονός ότι αυτές έχουν αμφισβητηθεί για την ορθότητά τους (Ford, 1996, Peele, 1989). Το παράδοξο να αναγορεύονται σε κυρίαρχες, μη έγκυρες και μη αποτελεσματικές θεωρίες συναρτάται με την ευρύτερη τάση της επιστημονικής έρευνας να αναζητά τις αιτίες των ψυχοκοινωνικών προβλημάτων αποκλειστικά σε ατομικούς, βιολογικούς ή ψυχοκοινωνικούς μηχανισμούς. Η αποπλαισίωση, όμως αυτών των προβλημάτων από το κοινωνικό, πολιτικό και πολιτισμικό περιβάλλον μέσα στο οποίο εμφανίζονται, αποτελεί σαφέστατη ιδεολογική επιλογή, που χρησιμοποιεί την 89

91 «επιστημονική ουδετερότητα» ως άλλοθι για τη διάδοση και την επιβολή επιλεγμένων, με πολιτικά κριτήρια, αντιλήψεων και θεωριών (Ζαφειρίδης, υπό δημοσίευση, 1992, Albee, 1998, Sarason, 1981). Αυτή η κατάσταση αποτυπώνεται χαρακτηριστικά στη θεραπεία της εξάρτησης. Η αποπλαισιωμένη και εγκλωβισμένη στη νοσολογική προσέγγιση, θεραπεία της εξάρτησης, οδηγεί σε τραγέλαφο. Τα τελευταία εκατόν πενήντα χρόνια παρατηρείται το φαινόμενο μία νέα φαρμακευτική ουσία να καλείται να θεραπεύσει εξαρτήσεις που δημιούργησε μία προηγούμενη φαρμακευτική ουσία. Στη βάση αυτής της λογικής το 1898 και ενώ ήδη στις Η.Π.Α. υπάρχει ένα σοβαρό πρόβλημα με εξαρτημένους από μία σειρά από ουσίες όπως η κωδεΐνη, η μορφίνη και η κοκαΐνη, η φαρμακοβιομηχανία Bayer εισάγει στην αγορά ένα νέο πολλά υποσχόμενο φάρμακο με την ονομασία ηρωίνη, το οποίο μεταξύ των άλλων «ενδείκνυται» και για τη θεραπεία της εξάρτησης. Το αποτέλεσμα είναι η κατακόρυφη αύξηση του αριθμού των εξαρτημένων. Στη δεκαετία του 1950, με την ανακάλυψη των ψυχοφαρμάκων μία νέα ελπίδα γεννιέται στις επιστήμες υγείας: Ότι με τη χρήση τους θα καταπολεμηθεί αποτελεσματικά και το πρόβλημα της εξάρτησης. Και αυτή τη φορά δεν υπάρχει αποτέλεσμα. Στη δεκαετία του 1960, τα πρώτα προγράμματα μεθαδόνης ξεκινούν με προοπτικές και ελπίδες οριστικής επίλυσης του προβλήματος της εξάρτησης από οπιούχα. Έπειτα από μία δεκαετία, οι εμπνευστές αυτών των προγραμμάτων Dole και Nyswander αναγνωρίζουν μέσα από τις αναδρομικές τους μελέτες ότι η θεραπεία της εξάρτησης αποτελεί μία πολύ ευρύτερη διαδικασία από την απλή χορήγηση υποκαταστάτων (Dole and Nyswander, 1976). Την τελευταία δεκαετία παρουσιάζονται και νέα υποκατάστατα των οπιούχων ή ανταγωνιστές αυτών, που βασίζονται στη λογική της φαρμακευτικής αντιμετώπισης της εξάρτησης. Το πρόβλημα παραμένει και αυξάνεται. Παρόμοια είναι και η κατάσταση στο πεδίο των μη φαρμακευτικών θεραπειών. Οι μέχρι σήμερα γνωστές ψυχοθεραπευτικές προσεγγίσεις, αν και συνέβαλαν στην κατανόηση επιμέρους διαστάσεων της Εξάρτησης, δεν κατόρθωσαν να συγκροτήσουν αποτελεσματικές προτάσεις αντιμετώπισης του προβλήματος (Yablosnky, 1994, Kooyman, 1993). Αυτό που παρατηρείται είναι ότι ακόμη και τα πλέον επιτυχημένα από τα επαγγελματικά θεραπευτικά προγράμματα, δεν παρουσιάζουν διαχρονικά ικανοποιητικά αποτελέσματα (Simpson, 1986). Η κοινή συνισταμένη όλων αυτών των επαγγελματικών προσεγγίσεων, είναι η αδυναμία ριζικής αντιμετώπισης του προβλήματος και η μεταφορά της συζήτησης από τη θεραπεία των αιτιών του, στη συντήρηση, στη μείωση της βλάβης και -στην καλύτερη περίπτωση- στην αντιμετώπιση του συμπτώματος της εξάρτησης. Η μεταφορά, όμως, αυτή 90

92 συνοδεύεται από τη συνεχή διόγκωση του προβλήματος και τη διαρκή πτώση των αποτελεσμάτων των διαφόρων θεραπευτικών προγραμμάτων. Εκτός, όμως, από αποτυχίες, η ιστορική επισκόπηση αναδεικνύει και προτάσεις, οι οποίες παρουσίασαν θετικά αποτελέσματα. Στη δεκαετία του 1930, εμφανίζονται οι πρώτες ομάδες αυτοβοήθειας των Αλκοολικών Ανωνύμων. Οι ομάδες αυτές, που συστήθηκαν από ανθρώπους που οι ίδιοι αντιμετώπιζαν πρόβλημα εξάρτησης από το αλκοόλ, εισήγαγαν μία σειρά καινοτομιών στο πεδίο της εξάρτησης. Ο εμπλουτισμός της θεραπείας με την εισαγωγή της πνευματικής διάστασης, της αλληλοβοήθειας και της ενεργοποίησης των άμεσα ενδιαφερομένων οδήγησε σε σύντομο χρονικό διάστημα τις ομάδες των ΑΑ σε μεγάλη ανάπτυξη. Στο τέλος της δεκαετίας του 1950, ένα πρώην μέλος των Αλκοολικών Ανωνύμων, ο Charles Dederich, ίδρυσε στην Καλιφόρνια το κοινόβιο Synanon, για εξαρτημένους από ναρκωτικά. Αυτό αποτέλεσε πραγματική τομή στο πεδίο της εξάρτησης από ναρκωτικά καθώς ανέδειξε πολύ σημαντικές διαστάσεις του προβλήματος και των τρόπων επίλυσης του (Ζαφειρίδης, 2007). Η διερεύνηση των παράλληλων θεραπευτικών εγχειρημάτων αφενός, της επιστημονικής κοινότητας και αφετέρου, των άμεσα ενδιαφερομένων πολιτών που συσπειρώθηκαν σε ομάδες αυτοβοήθειας, αναδεικνύει μία σαφέστατη υπεροχή της αυτοβοήθειας (Rawlings & Yates, 2001, Chappel, 1997). Αυτή η υπεροχή ερμηνεύεται πιθανότατα από το γεγονός ότι η αυτοβοήθεια ενεργοποιεί τους άμεσα εμπλεκόμενους πολίτες προς την κατεύθυνση της ανάληψης της ευθύνης αντιμετώπισης των προβλημάτων τους, μέσα σε ένα πλαίσιο συλλογικότητας και αλληλεγγύης. Αυτό ακριβώς το χαρακτηριστικό της αυτοβοήθειας, αναιρεί την παθητικότητα που χαρακτηρίζει σήμερα τη στάση των πολιτών σε ζητήματα Υγείας. Εξάλλου το γεγονός ότι οι ομάδες αυτοβοήθειας είναι αυτοδιαχειριζόμενες και λειτουργούν από τα μέλη και για τα μέλη, χωρίς την παρουσία ειδικών, βοηθά τους συμμετέχοντες στο να μοιράζονται τις προσωπικές τους εμπειρίες και να προσφέρουν αμοιβαία υποστήριξη μοναδικής ποιότητας. Αλλά και άλλοι αιτιοπαθογεννετικοί μηχανισμοί της Εξάρτησης θεραπεύονται από βασικά χαρακτηριστικά της αυτοβοήθειας. Για παράδειγμα, τα ελλείμματα σε αγάπη, ασφάλεια, συλλογικότητα, ανθρώπινες σχέσεις που αποτελούν βασικές αιτίες της εξάρτησης, βρίσκουν πολλές φορές απάντηση στις ομάδες ή πρωτοβουλίες αυτοβοήθειας. Η αναίρεση της παθητικότητας, η ανάληψη ευθύνης από τους ίδιους τους ενδιαφερόμενους -και όχι η εκχώρησή της σε πολυπράγμονες ειδικούς- καθώς και η συνάντηση ανθρώπων που συγκροτούν κοινότητες προσώπων και όχι απρόσωπων 91

93 «περιστατικών» που ομαδοποιούνται σε κάποια άκαμπτη διαγνωστική κατηγορία, είναι παράγοντες που συμβάλλουν καθοριστικά αυτοβοήθειας. στην αποτελεσματικότητα των ομάδων Μία άλλη θετική επίπτωση της αυτοβοήθειας που ελάχιστα έχει συζητηθεί από τον επιστημονικό κόσμο είναι ότι η δυναμική του κινήματος που αναπτύχθηκε ιδιαίτερα τις τελευταίες δεκαετίες επηρέασε και επηρεάζει σε μεγάλο βαθμό το λόγο και την πράξη των ειδικών. Η εμπειρία αυτών των ομάδων επηρέασε τόσο τη γνώση μας για το πρόβλημα της εξάρτησης όσο και τη σχέση βοήθειας. Η πνευματική διάσταση που εισήχθη από τους Α.Α. το 1935 στη θεραπεία της εξάρτησης και στη συνέχεια η ανάδειξη της κοινωνικής παθολογίας ως βασικού αιτιολογικού παράγοντα του προβλήματος της εξάρτησης από τον οργανισμό αυτοβοήθειας του Synanon, άλλαξαν τη γνώση μας για τη φύση της εξάρτησης και επηρέασαν τα επαγγελματικά θεραπευτικά εγχειρήματα. Η αποτελεσματική λειτουργία της αυτοβοήθειας αναίρεσε στην πράξη το παραδοσιακό μοντέλο παροχής βοήθειας και ως εκ τούτου μας υποχρεώνει να επαναπροσδιορίσουμε το ρόλο μας ως ειδικών. Σε κάθε περίπτωση η αυτοβοήθεια δεν αποτελεί πανάκεια. Αποτελεί μία αυτόνομη πρακτική με δική της κοσμοθεωρία (Μπαϊρακτάρης, 1994, Rappaport, 1993), που παρεμπιπτόντως θεραπεύει (Ζαφειρίδης, 1987) και όχι ένα επιπλέον επαγγελματικό εργαλείο θεραπείας ενός προβλήματος ανάμεσα σε πολλά άλλα. Μία τέτοια θεώρηση μετακινεί τη συζήτηση από μία τεχνική/εργαλειακή βάση σε μία ευρύτερη ιδεολογική. Οι ιδέες και οι αρχές που ενυπάρχουν στις ομάδες υπερβαίνουν κατά πολύ τη συζήτηση για επιτυχημένες ή μη τεχνικές και επηρεάζουν συνολικά τη φιλοσοφία αντιμετώπισης της εξάρτησης. Παραδείγματα όπως των Α.Α., των Ν.Α. και του Synanon υποχρεώνουν τις επιστήμες υγείας και τους ειδικούς να απομακρυνθούν από την υπεροπτική στάση του παρελθόντος έναντι των πρωτοβουλιών των πολιτών και να δείξουν περισσότερο ενδιαφέρον γι αυτές. Όχι όμως ένα «ακαδημαϊκού» τύπου ενδιαφέρον περιγραφής και εποπτείας των προσπαθειών αυτών, αλλά περισσότερο συνεργασίας, απόκτησης γνώσης και σε κάποιες περιπτώσεις μαθητείας. Βιβλιογραφία 1. Albee, G. W. (1998) Fifty years of clinical psychology, Selling our soul to the devil. Applied and Preventive Psychology, 7, Chapel, J. (1997). Alcoholics Anonymous and Narcotics Anonymous in Clinical Practice. In N. Miller, M. Gold & D. Smith (Eds). Manual of Therapeutics for Addictions. New York: Willey. 3. Dole, V.P. & Nyswander, M.E., (1976). Methadone Maintenance Treatment. A ten years perspective. J.A.M.A., 235(19), pp Kooyman, M. (1993) The therapeutic community for addicts: intimacy, parent involvement and treatment success. Amsterdam/Lisse: Swets & Zeitlinger. 92

94 5. Mosher, L., (2001). Treating Madness Without Hospitals: Soteria and its succesors. In: Schneider, K., Bugental, J. & Pierson J., (Eds), The Handbook of Humanistic Psychology (pp ). Thousand Oaks, California: Sage. 6. Orford, J., (2001). Excessive Appetites: A Psychological View of Addictions. New York: John Wiley and Sons Ltd. 7. Peele, S. (1991). Diseasing of America. Boston: Houghton Mifflin Company. 8. Ford, G. (1996). Existential model of promoting life change. Journal of Substance Abuse Treatment, 13 (2), pp Rappaport, J., (1993). Narrative Studies, Personal Stories, and Identity Transformation in the Mutual Help Context. Journal of Applied Behavioral Science, 29, Sarason, S. B. (1981). An asocial psychology and a misdirected clinical psychology. American Psychologist, 36(8), Simpson, D. (1986). 12 year follow up- outcomes of opioid addicts treated in therapeutic communities. In G. DeLeon & J. Ziegenfuss, (Eds.), Therapeutic communities for addictions. Illinois: C. Thomas. 12. Yablonsky, L. (1994). The Therapeutic Community. New York: Gardner Press. 13. Yates, R., Rawlings, B., (2001). Introduction. In: Yates, R., Rawlings, B., (Eds), Therapeutic Communities for the Treatment of Drug Users. London & Philadelphia: Jessica Kingsley Publishers. 14. Ζαφειρίδης, Φ. (1987) Βασικές αρχές λειτουργίας της θεραπευτικής κοινότητας. 11 ο Πανελλήνιο Ψυχιατρικό Συνέδριο, Αθήνα. 15. Ζαφειρίδης, Φ., (1992). Ναρκωτικά: Απαγόρευση, Αντιαπαγόρευση και.. Μαθητευόμενοι Μάγοι. Περιοδικό Προσέγγιση. 16. Ζαφειρίδης, Φ., (υπό δημοσίευση). Προκατασκευασμένα Ψέματα και Κατασκευαστικές Ατέλειες του Νοσολογικού Μοντέλου της Εξάρτησης. 17. Μπαϊρακτάρης, Κ. (1994). Ψυχική υγεία και κοινωνική παρέμβαση. Αθήνα: Εναλλακτικές Εκδόσεις. 18. Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας, (2001). Ψυχική Υγεία: Νέα Αντίληψη, Νέα Ελπίδα. 93

95 Λαϊνάς, Σ. (2007). Προάγοντας την Αυτοβοήθεια στην αντιμετώπιση της εξάρτησης στην Ελλάδα Κοινωνία και ψυχική Υγεία, τ.5. Η Αυτοβοήθεια στην Ελλάδα Οι πρακτικές της αλληλοβοήθειας και της αλληλεγγύης είναι απόλυτα συνυφασμένες με την παράδοση και τον πολιτισμό στην Ελλάδα. Τα παραδοσιακά δίκτυα υποστήριξης χαρακτηρίζονταν κατεξοχήν από μία λογική αμοιβαίας υποστήριξης μεταξύ των μελών της κοινότητας. Η λογική αυτή συνέβαλε σε μεγάλο βαθμό στην προσωπική και κοινωνική ανάπτυξη των μελών της κοινότητας. Σήμερα, υπάρχουν πολλές μορφές συλλογικής οργάνωσης, που αποτελούν πρωτοβουλίες των άμεσα ενδιαφερομένων πολιτών. Απουσιάζει, όμως, μια συστηματική καταγραφή των συλλογικοτήτων αυτών, του τρόπου λειτουργίας και κυρίως των επιμέρους χαρακτηριστικών τους, η οποία θα αναδείκνυε το βαθμό συνάφειάς τους με το κίνημα της αυτοβοήθειας. Το γεγονός ότι στη χώρα μας δεν υφίσταται οργανωμένο κίνημα πρωτοβουλιών των άμεσα ενδιαφερομένων πολιτών, που αυτοπροσδιορίζονται ως ομάδες αυτοβοήθειας, δεν είναι απαραίτητα αρνητικό. Πρέπει να ιδωθεί μέσα στο συγκεκριμένο ιστορικό και πολιτισμικό πλαίσιο της Ελλάδας και να αναζητηθούν οι διάφορες λειτουργίες στην κοινότητα που βασίζονται σε ανάλογη λογική αλλά δεν αυτοπροσδιορίζονται ως ομάδες ή πρωτοβουλίες αυτοβοήθειας. Η άκριτη μεταφορά ιδεών και πρακτικών άλλωστε από τη διεθνή εμπειρία στην ελληνική πραγματικότητα εμπεριέχει τον κίνδυνο αλλοίωσης και ακύρωσης του υφιστάμενου δυναμικού στις τοπικές κοινότητες. Αυτό που έχει σημασία είναι η ενεργοποίηση, η εμπλοκή και η αξιοποίηση της εμπειρίας και της γνώσης των ίδιων των ανθρώπων που αντιμετωπίζουν τα προβλήματα, πέρα από τους ορισμούς, τις κατηγοριοποιήσεις και τα επινοημένα σχήματα των κοινωνικών επιστημών. Στην Ελλάδα, οι πρώτες αμιγείς ομάδες αυτοβοήθειας για εξαρτημένους εμφανίζονται στα τέλη της δεκαετίας του 1980 και είναι ομάδες 12 βημάτων και πιο συγκεκριμένα ομάδες Αλκοολικών Ανωνύμων. Στη συνέχεια δημιουργούνται ομάδες Ναρκομανών Ανωνύμων, Οικογενειών Ανωνύμων και Οικογενειών Αλκοολικών. Η διασπορά και εξάπλωση τους παρέμεινε σε χαμηλά επίπεδα ως τα τέλη της δεκαετίας του 1990 και αφορούσε σε ομάδες αυτοβοήθειας, οι οποίες βασίζονταν στη φιλοσοφία των 12 βημάτων. Κατά την τελευταία δεκαετία διαπιστώνεται μια μεγάλη αύξηση στη συγκρότηση ομάδων αυτοβοήθειας 12 βημάτων, τόσο για ανθρώπους με προβλήματα εξάρτησης όσο και για συγγενικά και φιλικά τους πρόσωπα. Σύμφωνα με τα στοιχεία που παρέχουν οι ίδιες οι ομάδες, σήμερα στην Ελλάδα λειτουργούν 83 ομάδες αυτοβοήθειας 12 βημάτων (βλέπε 94

96 παράρτημα παρόντος τεύχους). Η εξάπλωση κατά κύριο λόγο των ομάδων των 12 βημάτων σε μια χώρα -όπως η Ελλάδα- που δεν υπάρχει ανεπτυγμένο κίνημα ομάδων αυτοβοήθειας ερμηνεύεται με βάση το ξεκάθαρο πλαίσιο αρχών και οργάνωσης που διαθέτουν οι ομάδες αυτές, το οποίο τους επιτρέπει να αναπτύσσονται διαχρονικά σε εντελώς διαφορετικούς πολιτισμούς (Makela και άλλοι, 1996). Η Προαγωγή της Αυτοβοήθειας στην Ελλάδα. Βασικοί άξονες της φιλοσοφίας του Προγράμματος Προαγωγής Αυτοβοήθειας Στην Ελλάδα η πρώτη συγκροτημένη προσπάθεια, εκ μέρους των επαγγελματιών ψυχικής υγείας, προαγωγής της ιδέας της αυτοβοήθειας στο πεδίο των ψυχοκοινωνικών προβλημάτων και κύρια στο πεδίο των εξαρτήσεων ξεκίνησε το 2001, με τη δημιουργία του Προγράμματος Προαγωγής Αυτοβοήθειας. 14 Κύριος στόχος του εγχειρήματος είναι η προαγωγή της αυτοβοήθειας, στην αντιμετώπιση των διαφόρων ψυχοκοινωνικών προβλημάτων και κυρίως του προβλήματος της εξάρτησης, καθώς και η εκπαίδευση των λειτουργών υγείας σε νέους ρόλους εμψύχωσης και περιφερειακής υποστήριξης πρωτοβουλιών των πολιτών. Η δημιουργία του βασίζεται στον κριτικό προβληματισμό που αναπτύσσεται για την αντιμετώπιση των σύγχρονων ψυχοκοινωνικών προβλημάτων. Βασικές συνιστώσες της φιλοσοφίας του, αποτελούν η έμφαση στην κοινωνική και πολιτική διάσταση των αιτιών αυτών των προβλημάτων, η κριτική προσέγγιση του ρόλου των λειτουργών υγείας και των λογικών των κυρίαρχων παρεμβάσεων, η αλλαγή των παραδειγμάτων παροχής βοήθειας καθώς και η αναζήτηση νέων μεθόδων έρευνας και σχεδιασμού παρεμβάσεων. Πιο συγκεκριμένα ο πρώτο άξονας αφορά στην προσέγγιση των αιτιών των ψυχοκοινωνικών προβλημάτων. Το κυρίαρχο παράδειγμα των επιστημών υγείας και των κοινωνικών επιστημών εμμένει στην ατομοκεντρική ερμηνεία αυτών. Η θεώρηση, όμως, αυτή οδηγεί σε αποσπασματικές και αναποτελεσματικές παρεμβάσεις. Εδώ και δεκαετίες παράλληλα με την κυρίαρχη επιστημονική αντίληψη για τον ατομικό/βιολογικό χαρακτήρα διαφόρων ψυχοκοινωνικών προβλημάτων, αναπτύσσεται και ένας άλλος λόγος, που συνδέει άμεσα την υφιστάμενη κοινωνική κρίση με την κατακόρυφη αύξηση, τόσο της εξάρτησης από ψυχοτρόπες ουσίες όσο και άλλων προβλημάτων. Μια κοινωνική κρίση που 14 Το ( είναι ένα ερευνητικό πρόγραμμα του Τμήματος Ψυχολογίας του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης (Α.Π.Θ.). Χρηματοδοτείται από τον Οργανισμό κατά των Ναρκωτικών (Ο.ΚΑ.ΝΑ.). Επιστημονικός Υπεύθυνος του προγράμματος είναι ο κ. Φοίβος Ζαφειρίδης, ψυχίατρος, αναπληρωτής καθηγητής Ψυχολογίας. 95

97 αποτυπώνεται με τον πλέον επώδυνο τρόπο, σε ολοένα και αυξανόμενο αριθμό ανθρώπων, με διάφορα συμπτώματα όπως η εξάρτηση, παραβατικότητα, η εγκληματικότητα, η κατάθλιψη. Η προσέγγιση αυτή βασίζεται σε μια ενιαία αντίληψη για τη σωματική και ψυχική υγεία και τη συσχέτισή της (καθώς και για τη σχέση τους με τις ιστορικές, κοινωνικοοικονομικές, πολιτικές και πολιτισμικές) με τις ιστορικές και πολιτικές συνθήκες κάθε εποχής (Ζαφειρίδης 2000, 1988, Μπαϊρακτάρης, 2004, Albee, 1986, Sarason 1981). Ο δεύτερος άξονας της φιλοσοφίας του προγράμματος σχετίζεται ακριβώς με αυτή την προσέγγιση των αιτιοπαθογενετικών μηχανισμών των ψυχοκοινωνικών προβλημάτων. Η προσέγγιση αυτή αίρει την πλειονότητα των υλοποιούμενων ψυχοκοινωνικών παρεμβάσεων, που βασίζονται σε μία ατομοκεντρική και αποσπασματική λογική. Το ζητούμενο είναι η αλλαγή του τρόπου παροχής βοήθειας από το μοντέλο της παροχής βοήθειας από τον ειδικό προς τον πάσχοντα, προς το μοντέλο της παροχής βοήθειας για την αυτοοργάνωση (De Zeeuw, 2004). Βασικός στόχος της συγκεκριμένης πρότασης είναι η ενδυνάμωση των ατόμων και των τοπικών κοινωνιών, ώστε σε πλαίσια συλλογικότητας και αλληλεγγύης να υπερβαίνουν τα προβλήματά τους. Η κριτική αυτή θεώρηση οδηγεί στην πλήρη ανατροπή του παραδοσιακού μοντέλου υλοποίησης των ψυχοκοινωνικών παρεμβάσεων, τοποθετώντας στο επίκεντρο των παρεμβάσεων τους άμεσα ενδιαφερομένους πολίτες και τους ειδικούς στην περιφέρεια της παρέμβασης σε ρόλους υποστήριξης και πλαισίωσης των πρωτοβουλιών των πολιτών (Ζαφειρίδης, 2000). Ο τρίτος άξονας της φιλοσοφία του προγράμματος αφορά σε μια άλλη προσέγγιση της έρευνας και της δημιουργίας των παρεμβάσεων. Η μελέτη και κατανόηση της δυναμικής των ομάδων αυτοβοήθειας αναδεικνύει την ανάγκη αναζήτησης νέων μεθοδολογιών έρευνας από τις κοινωνικές επιστήμες (Powel, 1994). Αλλά και η φιλοσοφία δημιουργίας και υλοποίησης των παρεμβάσεων διαφοροποιείται. Κεντρική πολιτική επιλογή του προγράμματος -απόλυτα συνεπής με τον προβληματισμό που αναπτύσσεται για την ουσιαστική αντιμετώπιση των προβλημάτων υγείας- είναι η συνδιαμόρφωση των δράσεων με τους ανθρώπους στους οποίους αυτές απευθύνονται (Μπαϊρακτάρης, 1994). Οι δράσεις του προγράμματος δεν αποτελούν εφαρμογές θεωρητικών μοντέλων και σχημάτων από πλευράς ειδικών, αλλά προϊόν συνεχούς αλληλεπίδρασης με τους εκάστοτε ενδιαφερόμενους και εμπλεκόμενους. Όλα αυτά τα χρόνια λειτουργίας, το πρόγραμμα βασίζεται στη λογική της έρευνας δράσης. Οι δράσεις που υλοποιούνται στο πρόγραμμα αποτελούν αποτέλεσμα συνδιαμόρφωσης με τους άμεσα ενδιαφερομένους και στηρίζονται στη λογική της έρευνας δράσης, όπου όλοι οι εμπλεκόμενοι είναι ενεργοί στο σχεδιασμό, 96

98 την υλοποίηση της δράσης, την αξιολόγησή της, τον εκ νέου σχεδιασμό και την εκ νέου υλοποίησή της (Winter & Munn-Giddings, 2001). Το πρόγραμμα ξεκίνησε τη λειτουργία του ως μια προσπάθεια αναζήτησης νέων τρόπων παρέμβασης στο πεδίο των ψυχοκοινωνικών προβλημάτων και κυρίως του προβλήματος της εξάρτησης. Η βασική υπόθεση πίσω από τη δημιουργία του, ήταν η αξιοποίηση των πλεονεκτημάτων των ομάδων αυτοβοήθειας στην αντιμετώπιση του προβλήματος της εξάρτησης με την ταυτόχρονη πλαισίωση των εγχειρημάτων αυτών σε τομείς όπου υπάρχει ανάγκη. Οι ομάδες αυτοβοήθειας για εξαρτημένους παρουσιάζουν μια σειρά από πλεονεκτήματα σε σχέση με τις παραδοσιακές επαγγελματικές προσεγγίσεις. Τα πλεονεκτήματα αυτά σχετίζονται με την ενεργοποίηση και ανάληψη της προσωπικής ευθύνης από τα ίδια τα μέλη, που απαντά σε βασικούς αιτιοπαθογενετικούς μηχανισμούς της εξάρτησης, με την ολιστική και όχι συμπτωματική αντιμετώπιση του προβλήματος, με την ενσωματωμένη λειτουργία πρόληψης των υποτροπών, με το μηδαμινό οικονομικό κόστος. Ταυτόχρονα, οι ομάδες αυτοβοήθειας λόγω της φύσης τους έχουν κάποιες εγγενείς δυσκολίες. Οι δυσκολίες αυτές σχετίζονται με την αδυναμία συγκράτησης χρηστών ψυχοτρόπων ουσιών σε αρχική φάση απεξάρτησης, με την κυμαινόμενη αξιοπιστία από ομάδα σε ομάδα, με τον κίνδυνο ανάπτυξης ιδεολογίας «γκέτο» σε κάποιες ομάδες και με την έλλειψη υποστήριξης στην επαγγελματική ένταξη (Ζαφειρίδης, 2001). Πορεία εξέλιξης του Ανοικτού Προγράμματος Ψυχοκοινωνικής Υποστήριξης Χρηστών Ψυχοτρόπων Ουσιών και Οικογενειών Μελών Χρηστών του Προγράμματος Προαγωγής Αυτοβοήθειας Το στα έξι χρόνια λειτουργίας του ανέπτυξε μια σειρά δράσεων για την επίτευξη των στόχων του. Οι δράσεις αυτές αφορούν κατά κύριο λόγο την προαγωγή της αυτοβοήθειας στην αντιμετώπιση του προβλήματος της εξάρτησης καθώς και στην εκπαίδευση λειτουργών υγείας σε νέους τρόπους παρέμβασης και υποστήριξης πρωτοβουλιών των πολιτών. Επίσης ανέπτυξε μια σειρά δράσεων που αφορούν στην προαγωγή της αυτοβοήθειας σε άλλα ζητήματα σωματικής και ψυχικής υγείας. Στον πίνακα 1 παρουσιάζεται το οργανόγραμμα του προγράμματος. 97

99 Πίνακας 1. Οργανόγραμμα Προγράμματος Προαγωγής Αυτοβοήθειας ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΠΡΟΑΓΩΓΗΣ ΑΥΤΟΒΟΗΘΕΙΑΣ ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΗ ΕΠΙΤΡΟΠΗ ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΟΣ ΥΠΕΥΘΥΝΟΣ ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΟΙ ΣΥΜΒΟΥΛΟΙ ΣΥΝΤΟΝΙΣΤΗΣ ΑΝΟΙΚΤΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΨΥΧΟΚΟΙΝΩΝΙΚΗΣ ΥΠΟΣΤΗΡΙΞΗΣ ΧΡΗΣΤΩΝ ΨΥΧΟΤΡΟΠΩΝ ΟΥΣΙΩΝ ΚΑΙ ΜΕΛΩΝ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΩΝ ΧΡΗΣΤΩΝ ΔΡΑΣΕΙΣ ΠΟΥ ΑΦΟΡΟΥΝ ΤΗΝ ΠΡΟΑΓΩΓΗ ΤΗΣ ΑΥΤΟΒΟΗΘΕΙΑΣ ΣΕ ΑΛΛΑ ΖΗΤΗΜΑΤΑ ΔΡΑΣΕΙΣ ΠΟΥ ΑΦΟΡΟΥΝ ΤΗΝ ΠΡΟΑΓΩΓΗ ΤΗΣ ΑΥΤΟΒΟΗΘΕΙΑΣ ΣΕ ΘΕΩΡΗΤΙΚΟ ΕΠΙΠΕΔΟ ΓΕΝΙΚΗ ΣΥΝΕΛΕΥΣΗ ΑΝΟΙΚΤΟΥ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΟΣ ΣΥΝΤΟΝΙΣΤΗΣ ΑΝΟΙΚΤΟΥ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΟΣ ΣΥΝΤΟΝΙΣΤΗΣ ΔΡΑΣΕΩΝ ΣΥΝΤΟΝΙΣΤΗΣ ΔΡΑΣΕΩΝ ΕΥΑΙΣΘΗΤΟΠΟΙΗΣΗ ΣΤΗΝ ΑΥΤΟΒΟΗΘΕΙΑ ΧΡΗΣΤΩΝ ΨΥΧΟΤΡΟΠΩΝ ΟΥΣΙΩΝ ΚΑΙ ΜΕΛΩΝ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΩΝ ΧΡΗΣΤΩΝ ΔΙΑΣΥΝΔΕΣΗ ΜΕ ΟΜΑΔΕΣ ΑΥΤΟΒΟΗΘΕΙΑΣ ΥΠΟΣΤΗΡΙΞΗ ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΑΣ ΟΜΑΔΩΝ ΑΥΤΟΒΟΗΘΕΙΑΣ ΤΡΑΠΕΖΑ ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΩΝ ΓΙΑ ΤΗΝ ΑΥΤΟΒΟΗΘΕΙΑ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ ΧΡΗΣΤΩΝ ΣΤΟ ΔΡΟΜΟ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΑ ΣΕΜΙΝΑΡΙΑ: Η/Υ, ΞΕΝΩΝ ΓΛΩΣΣΩΝ ΙΣΤΟΣΕΛΙΔΑ ΕΝΗΜΕΡΩΣΗ ΚΑΙ ΠΑΡΟΧΗ ΤΕΧΝΟΓΝΩΣΙΑΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΑΥΤΟΒΟΗΘΕΙΑ ΣΕ ΛΕΙΤΟΥΡΓΟΥΣ ΥΓΕΙΑΣ ΟΜΑΔΕΣ ΥΠΟΣΤΗΡΙΞΗΣ - ΚΙΝΗΤΟΠΟΙΗΣΗΣ ΑΤΟΜΙΚΕΣ ΣΥΝΑΝΤΗΣΕΙΣ ΗΜΕΡΗΣΙΟ ΚΕΝΤΡΟ ΥΠΟΣΤΗΡΙΞΗΣ ΧΡΗΣΤΩΝ ΨΥΧΟΤΡΟΠΩΝ ΟΥΣΙΩΝ ΥΠΟΣΤΗΡΙΞΗ ΣΕ ΙΑΤΡΙΚΑ, ΝΟΜΙΚΑ, ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΑ, ΕΠΑΓΓΕΛΜΑΤΙΚΑ ΖΗΤΗΜΑΤΑ ΑΝΟΙΓΜΑ ΣΤΗΝ ΤΟΠΙΚΗ ΚΟΙΝΟΤΗΤΑ ΔΡΑΣΕΙΣ ΕΘΕΛΟΝΤΙΚΗΣ ΕΡΓΑΣΙΑΣ ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΑ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟΥ ΔΙΚΤΥΟΥ ΨΥΧΟΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΠΑΡΕΜΒΑΣΕΙΣ ΜΕ ΑΞΟΝΑ ΤΗΝ ΑΥΤΟΒΟΗΘΕΙΑ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ ΚΑΙ ΕΠΟΠΤΕΙΑ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΩΝ, ΠΡΟΠΤΥΧΙΑΚΩΝ ΦΟΙΤΗΤΩΝ ΚΑΙ ΕΘΕΛΟΝΤΩΝ ΑΠΟΤΥΠΩΣΗ ΚΑΙ ΚΑΤΑΓΡΑΦΗ ΤΗΣ ΕΜΠΕΙΡΙΑΣ ΘΕΩΡΗΤΙΚΟΠΟΙΗΣΗ ΤΗΣ ΕΜΠΕΙΡΙΑΣ ΔΡΑΣΕΙΣ ΕΥΑΙΣΘΗΤΟΠΟΙΗΣΗΣ ΣΕ ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΑ, ΚΟΙΝΩΝΙΚΑ, ΟΙΚΟΛΟΓΙΚΑ ΖΗΤΗΜΑΤΑ ΔΙΕΥΚΟΛΥΝΣΗ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑΣ ΟΜΑΔΩΝ ΑΥΤΟΒΟΗΘΕΙΑΣ ΚΑΤΑΓΡΑΦΗ ΤΩΝ ΣΥΛΛΟΓΩΝ ΚΑΙ ΟΜΑΔΩΝ ΠΟΥ ΛΕΙΤΟΥΡΓΟΥΝ ΜΕ ΑΞΟΝΑ ΤΗΝ ΑΥΤΟΒΟΗΘΕΙΑ ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΕΓΧΕΙΡΙΔΙΩΝ ΓΙΑ ΤΗΝ ΑΥΤΟΒΟΗΘΕΙΑ Το πρόγραμμα με βάση τη λογική της έρευνας δράσης διαμορφώνεται συνεχώς. Η επισκόπηση της εξέλιξης του προγράμματος αναδεικνύει την δυνατότητα συνεχούς αλληλεπίδρασης μεταξύ όλων των εμπλεκομένων στο πρόγραμμα και την συνεπαγόμενη 98

100 μεταβολή ή βελτίωση των επιμέρους δράσεων του, ως ένα από τα βασικά χαρακτηριστικά του. Ο αναστοχασμός πάνω στην πορεία των δράσεων, ο έλεγχος αυτών και η βελτίωσή τους, συντελείται μέσα από την καθημερινή λειτουργία του προγράμματος, την αλληλεπιδραστική φύση όλων των επιμέρους δράσεων, τη συνεργασία, τις σχέσεις, τη συνύπαρξη όλων των εμπλεκομένων και τις θεσμοθετημένες ή άτυπες συλλογικές διαδικασίες (Georgiou & Lainas, 2007). Το χαρακτηριστικό αυτό είναι ιδιαίτερα σημαντικό για τη συγκρότηση μιας πρότασης που να ανταποκρίνεται σε πραγματικές ανάγκες όλων των εμπλεκομένων σε ένα άγνωστο πεδίο, όπως αυτό της προαγωγής της αυτοβοήθειας στο πεδίο της εξάρτησης. Σε αυτά τα πλαίσια δημιουργήθηκε και εξελίχτηκε το Ανοικτό Πρόγραμμα Ψυχοκοινωνικής Υποστήριξης Χρηστών Ψυχοτρόπων Ουσιών και Μελών Οικογενειών Χρηστών του Προγράμματος Προαγωγής Αυτοβοήθειας. Στον πίνακα 2 παρουσιάζονται τα σημεία ορόσημα στην πορεία εξέλιξης του προγράμματος, όπου είχαμε μεταβολές ή βελτιώσεις στον τρόπο δουλειάς. Πίνακας 2. Φάσεις εξέλιξης των δράσεων και του τρόπου λειτουργίας του Ανοικτού Προγράμματος Ψυχοκοινωνικής Υποστήριξης Χρηστών Ψυχοτρόπων Ουσιών και Μελών Οικογενειών Χρηστών του Προγράμματος Προαγωγής Αυτοβοήθειας. Φάση εξέλιξης Περιγραφή κατάστασης Διαμόρφωση και μεταβολές του τρόπου παρέμβασης 1 η φάση Έναρξη προγράμματος / αναγκαιότητα δημιουργίας πλαισίου και υποστηρικτικών δράσεων και δημιουργίας τρόπου επικοινωνίας με τις ομάδες αυτοβοήθειας. 2 η φάση Έλευση στο πρόγραμμα πολλών ανθρώπων με πρόβλημα εξάρτησης, με βασικές ανάγκες υποστήριξης για έναρξη της απεξαρτητικής διαδικασίας 3 η φάση Προβλήματα δυσλειτουργίας λόγω της αθρόας προσέλευσης ανθρώπων και της έλλειψης σαφούς πλαισίου συμμετοχής στις δράσεις 4 η φάση Παρατήρηση των ορίων λειτουργίας των ομάδων αυτοβοήθειας και συγκεκριμένων προβλημάτων στη λειτουργία τους στην παρούσα φάση. Αδυναμία κάλυψης αναγκών αρκετών μελών του προγράμματος μέσα από τη διασύνδεση με τις ομάδες. 5 η φάση Συστηματική έλευση στο πρόγραμμα ανθρώπων με παράλληλα ψυχικά προβλήματα και προβλήματα εξάρτησης 6 η φάση Παρατήρηση του θετικού φαινομένου κάποιοι άνθρωποι από όσους προσέρχονται Δημιουργία των πρώτων υποστηρικτικών δράσεων (εκπαιδευτικά σεμινάρια) μέσα από συνεργασία και διαβουλεύσεις με παλιά μέλη ομάδων αυτοβοήθειας Δημιουργία του Ημερήσιου Κέντρου Υποστήριξης και των περισσότερων δράσεων υποστήριξης (Υποστήριξη σε ιατρικά, νομικά, εκπαιδευτικά, επαγγελματικά ζητήματα, δράσεις πολιτιστικής ευαισθητοποίησης, ατομικές συναντήσεις, διευκόλυνση λειτουργίας ομάδων αυτοβοήθειας). Εγκατάσταση σταθερού διαύλου επικοινωνίας με αρκετά παλιότερα μέλη των ομάδων 12 βημάτων της Θεσσαλονίκης. Συμμετοχή όλων των εμπλεκομένων στο πρόγραμμα στη διαμόρφωση του πλαισίου συμμετοχής στις δράσεις, ξεκαθάρισμα του πλαισίου και των όρων συμμετοχής. Αλλαγή του τρόπου δουλειάς. Η συμμετοχή στις ομάδες αυτοβοήθειας παραμένει βασική πρόταση του προγράμματος, αλλά δεν αποτελεί απαραίτητη προϋπόθεση συμμετοχής σε αυτό. Εμπλουτισμός των δράσεων του προγράμματος με τη δημιουργία ομάδων υποστήριξης και ενδυνάμωσης των ατομικών συναντήσεων υποστήριξης στα πλαίσια του προγράμματος. Επαναδιαμόρφωση των όρων και των πλαισίων των δράσεων ώστε να είναι εφικτή η συμμετοχή και υποστήριξη ανθρώπων με ανάλογα αιτήματα Διαμόρφωση ενός ευέλικτου σχήματος υποδοχής και πρότασης υποστήριξης σε ανθρώπους με 99

101 στο πρόγραμμα, να αντιμετωπίζουν επιτυχώς το πρόβλημα της εξάρτησης, απλώς μέσα από τη συστηματική συμμετοχή τους σε επιμέρους δράσεις του προγράμματος, χωρίς να συμμετέχουν σε ομάδες αυτοβοήθειας ή άλλο πρόγραμμα απεξάρτησης. πρόβλημα εξάρτησης ανάλογα με τις ανάγκες τους, ώστε να μην αποκλείονται επειδή δεν συμμετέχουν σε όλες τις δράσεις του προγράμματος 15. Η συγκεκριμένη μεταβολή τελεί υπό διαμόρφωση την παρούσα χρονική στιγμή (Georgiou & Lainas, 2007) Παρουσίαση των δράσεων του Ανοικτού Προγράμματος Ψυχοκοινωνικής Υποστήριξης Χρηστών Ψυχοτρόπων Ουσιών και Οικογενειών Μελών Χρηστών του Προγράμματος Προαγωγής Αυτοβοήθειας. Με βάση την προαναφερθείσα λογική της συνδιαμόρφωσης δημιουργήθηκαν και λειτουργούν οι δράσεις του Ανοικτού Προγράμματος Ψυχοκοινωνικής Υποστήριξης. Βασικός άξονας της λειτουργίας του προγράμματος είναι η ευαισθητοποίηση στις αρχές της αυτοβοήθειας και αλληλοβοήθειας τόσο μέσα από τη λειτουργία των επιμέρους δράσεων με ανάλογους όρους, όσο και μέσα από τη διασύνδεση των μελών του με ομάδες αυτοβοήθειας. Το πρόγραμμα είναι ανοικτό, παρέχει τις υπηρεσίες του δωρεάν και βασικός του στόχος είναι η υποστήριξη των ανθρώπων που αντιμετωπίζουν προβλήματα εξάρτησης από ναρκωτικά και αλκοόλ, καθώς και των οικογενειών τους. Ο στόχος αυτός επιτυγχάνεται αφενός, με τη συμμετοχή των ανθρώπων που αντιμετωπίζουν προβλήματα εξάρτησης στις δράσεις του Ανοικτού Προγράμματος και αφετέρου, με τη διασύνδεση των ανθρώπων που αντιμετωπίζουν προβλήματα εξάρτησης με τις ομάδες αυτοβοήθειας των 12 βημάτων (Α.Α. και Ν.Α.) λειτουργούν στη Θεσσαλονίκη. 16 Οι δράσεις που αναπτύσσονται στα πλαίσια του Ανοικτού Προγράμματος Ψυχοκοινωνικής Υποστήριξης είναι οι εξής: Ημερήσιο Κέντρο Υποστήριξης Εξαρτημένων Ατόμων Το Ημερήσιο Κέντρο Υποστήριξης Εξαρτημένων Ατόμων αποτελεί την κομβική δράση του Ανοικτού Προγράμματος Ψυχοκοινωνικής Υποστήριξης. Προϋπόθεση για συμμετοχή στο Ημερήσιο Κέντρο, όπως και στις υπόλοιπες δράσεις του προγράμματος, είναι η αποχή από τη χρήση ψυχοτρόπων ουσιών. Βασικό χαρακτηριστικό του κέντρου είναι 15 Η ευελιξία του προγράμματος στη συγκρότηση της πρότασης υποστήριξης προς τους ανθρώπους που προσέρχονται σε αυτό με αίτημα βοήθειας, αποτελεί μια από τις καινοτομίες της λειτουργίας του. Θα μπορούσε να αποτελέσει μια εναλλακτική πρόταση στην ακαμψία των περισσοτέρων δομών απεξάρτησης να ανταποκριθούν περισσότερο εξατομικευμένα στις διαφορετικές ανάγκες ανθρώπων με προβλήματα εξάρτησης, που προσέρχονται σε αυτές. 16 Oι ομάδες αυτοβοήθειας των Αλκοολικών Ανωνύμων (Α.Α) και των Ναρκομανών Ανωνύμων (Ν.Α) είναι εντελώς ανεξάρτητες από το και λειτουργούν αυτόνομα. 100

102 η παροχή ενός ασφαλούς και υποστηρικτικού περιβάλλοντος για ανθρώπους σε αρχική φάση απεξάρτησης. Βασικοί άξονες της λειτουργίας του είναι η ευαισθητοποίηση στην αυτοβοήθεια, η κινητοποίηση και εμψύχωση των χρηστών ψυχοτρόπων ουσιών για έναρξη ή συνέχιση της προσπάθειας απεξάρτησης σε συστηματική βάση, η διασύνδεση των χρηστών ψυχοτρόπων ουσιών με παλιότερα μέλη των ομάδων αυτοβοήθειας, η υποστήριξη ανθρώπων που ήδη συμμετέχουν σε ομάδες αυτοβοήθειας και η κινητοποίηση των χρηστών ψυχοτρόπων ουσιών που προσεγγίζουν το Ημερήσιο Κέντρο για συμμετοχή στις υπόλοιπες δράσεις του Ανοικτού Προγράμματος. Το κέντρο είναι άμεσα προσβάσιμο, λειτουργεί και τις επτά ημέρες τις εβδομάδας και αποτελεί, όπως φαίνεται από τους ιδιαίτερα αυξημένους δείκτες προσέλευσης, ένα ελκυστικό χώρο για ανθρώπους με προβλήματα χρήσης. Ατομικές Συναντήσεις Στα πλαίσια του Ανοικτού Προγράμματος Ψυχοκοινωνικής Υποστήριξης πραγματοποιούνται ατομικές συναντήσεις με τους ανθρώπους που προσέρχονται σε αυτό με αίτημα βοήθειας με κάποιο από τα στελέχη του προγράμματος. Οι συναντήσεις αφορούν στην αρχική ενημέρωση για το πρόγραμμα και τον τρόπο λειτουργίας του και στην κινητοποίηση και ευαισθητοποίηση ανθρώπων σε αρχική φάση. Επίσης, αφορούν στη διασύνδεση όσων ενδιαφέρονται με παλιότερα μέλη των ομάδων αυτοβοήθειας, στη διαμόρφωση εξατομικευμένου πλάνου δράσης για καθένα που συμμετέχει στο πρόγραμμα και στη συμβουλευτική ανθρώπων που διατυπώνουν ανάλογο αίτημα. Ομάδες υποστήριξης κινητοποίησης ανθρώπων που αντιμετωπίζουν προβλήματα εξάρτησης Οι ομάδες υποστήριξης και κινητοποίησης των ανθρώπων που αντιμετωπίζουν προβλήματα εξάρτησης έχουν ανοικτή συμμετοχή σε αναλογία με τις ομάδες αυτοβοήθειας των 12 βημάτων, συντονίζονται από στέλεχος του προγράμματος και σκοπεύουν στην πλαισίωση της απεξαρτητικής διαδικασίας. Επιμέρους στόχοι των ομάδων είναι η δημιουργία σχέσεων εμπιστοσύνης ανάμεσα στα μέλη της ομάδας, το μοίρασμα των προβλημάτων των μελών της ομάδας και η αλληλοϋποστήριξη, η ευαισθητοποίηση στη φιλοσοφία των 12 βημάτων, ο εντοπισμός και η επίλυση των επιμέρους προβλημάτων που αντιμετωπίζουν τα μέλη της ομάδας μέσα από συγκεκριμένες προτάσεις (ιεράρχηση των προβλημάτων, πλάνο δράσης, υιοθέτηση καθημερινού προγράμματος από το κάθε μέλος, τακτές συναντήσεις με τους συντονιστές της ομάδας). 101

103 Υποστήριξη σε ιατρικά, νομικά, εκπαιδευτικά ζητήματα και επαγγελματικά ζητήματα Μια από τις βασικότερες δράσεις του Ανοικτού Προγράμματος Ψυχοκοινωνικής Υποστήριξης, πέρα από την ευαισθητοποίηση των χρηστών ψυχοτρόπων ουσιών στην έννοια και τις αρχές της αυτοβοήθειας, είναι η υποστήριξή τους σε διάφορα προβλήματα που αντιμετωπίζουν, λόγω της χρόνιας εμπλοκής τους με τις ουσίες. Πιο συγκεκριμένα, στο πλαίσιο αυτής της δράσης αναζητούνται τρόποι για την υποστήριξη των ανθρώπων γύρω από νομικά, ιατρικά, εκπαιδευτικά και επαγγελματικά ζητήματα. Ιδιαίτερη έμφαση δίνεται στην κινητοποίηση και την ανάληψη προσωπικής ευθύνης των ανθρώπων, που εκφράζουν ανάλογα αιτήματα. Η δράση αυτή είναι ιδιαίτερα σημαντική, καθώς η υποστήριξη των ανθρώπων που αντιμετωπίζουν προβλήματα στα παραπάνω ζητήματα είναι καθοριστικής σημασίας για την πορεία της απεξάρτησης και την επανένταξή τους. Εκπαιδευτικά σεμινάρια Στα πλαίσια του Ανοικτού Προγράμματος Ψυχοκοινωνικής Υποστήριξης Χρηστών Ψυχοτρόπων Ουσιών και Μελών Οικογενειών Χρηστών, πραγματοποιούνται μια σειρά από εκπαιδευτικά σεμινάρια (εκμάθησης ξένων γλωσσών και χρήσης Η/Υ) με στόχο αφενός, τη δημιουργική αξιοποίηση του ελεύθερου χρόνου και αφετέρου, την απόκτηση γνώσεων και δεξιοτήτων. Βασική φιλοσοφία της δόμησης και λειτουργίας όλων των δράσεων του Προγράμματος Προαγωγής Αυτοβοήθειας είναι να αποτελούν «πρόσχημα» για την ενεργοποίηση, τη γνωριμία, την επικοινωνία και τη δημιουργία σχέσεων των ανθρώπων του προγράμματος με τους ανθρώπους που έρχονται σ αυτό και όχι να είναι απλές διαδικασίες κατάρτισης και απόκτησης πληροφοριών και γνώσεων, χωρίς παράλληλα να υποτιμάται η απόκτηση συγκεκριμένων δεξιοτήτων που αποκτώνται σε αυτά τα σεμινάρια. Δράσεις ευαισθητοποίησης σε πολιτιστικά, κοινωνικά, οικολογικά ζητήματα Ένα από τα βασικά ζητούμενα του Ανοικτού Προγράμματος Ψυχοκοινωνικής Υποστήριξης είναι να προτείνει και να ενθαρρύνει τη συμμετοχή των ανθρώπων σε δράσεις που αφορούν πτυχές της καθημερινής ζωής, όπως η επαφή με την τέχνη και τη δημιουργία, ο κοινωνικός προβληματισμός, καθώς και η οικολογία. Στο πλαίσιο αυτής της προσπάθειας έχουν δημιουργηθεί 3 ομάδες, η ομάδα πολιτιστικών, η ομάδα προβληματισμού και η ομάδα εκδρομών. Σκοπός τους είναι να προτείνουν και να δημιουργούν δράσεις ικανές να παρέχουν ερεθίσματα σε όλους τους συμμετέχοντες στο πρόγραμμα, σχετικά με τον πολιτισμό, τα κοινωνικά ζητήματα, την οικολογία και την επαφή με τη φύση. Βασική θέση 102

104 που διέπει τη λειτουργία του προγράμματος, άρα και των ομάδων αυτών, είναι ότι η απεξάρτηση είναι μια συνολική διαδικασία επαναδιαπαιδαγώγησης, μια πορεία νοηματοδότησης της ανθρώπινης ύπαρξης με αξίες και αρχές που να καλύπτουν τις πραγματικές ανθρώπινες ανάγκες, μια διαφορετική στάση ζωής. Άνοιγμα στην τοπική κοινότητα / Δράσεις Εθελοντικής Εργασίας Στο πλαίσιο αυτής δράσης δίνεται ιδιαίτερη έμφαση στην επανασύνδεση των ανθρώπων που προσέρχονται στο πρόγραμμα με την ευρύτερη κοινότητα μέσα από μια λογική συνάντησης και από κοινού δράσης με άλλους πολίτες. Βασικοί άξονες είναι η έμφαση στην αλληλεγγύη, η τόνωση της συλλογικότητας, η ρήξη με ατομοκεντρικές λογικές και πρακτικές. Δημιουργούνται μια σειρά από μικρές δράσεις στην τοπική κοινότητα σε συνεργασία με άλλους πολίτες ή φορείς, με στόχο την δημιουργική παρέμβαση και την εμπλοκή όλων ως ενεργών πολιτών. Προσέγγιση χρηστών ψυχοτρόπων ουσιών στο δρόμο Βασικός στόχος της δράσης προσέγγισης και κινητοποίησης χρηστών ψυχοτρόπων ουσιών στο δρόμο είναι η ενημέρωση και κινητοποίηση ατόμων που αντιμετωπίζουν πρόβλημα κατάχρησης ψυχοτρόπων ουσιών σε διαδικασία απεξάρτησης, καθώς και η διασύνδεσή τους με το και τις ομάδες αυτοβοήθειας που λειτουργούν στην πόλη. Πιο συγκεκριμένα, μια ομάδα που στελεχώνεται από αποφοίτους του προγράμματος και κοινωνικούς επιστήμονες κινείται σε καθημερινή βάση στους χώρους της πανεπιστημιούπολης του Α.Π.Θ. προσεγγίζοντας χρήστες ψυχοτρόπων ουσιών. Επίσης, η ομάδα αυτή πραγματοποιεί εξορμήσεις σε τακτά χρονικά διαστήματα σε κεντρικά σημεία της πόλης, τα οποία αποτελούν τόπους συνάντησης χρηστών ψυχοτρόπων ουσιών. Το είναι το μοναδικό πρόγραμμα στη Βόρεια Ελλάδα, το οποίο πραγματοποιεί ανάλογη δράση με αυτή τη συχνότητα και σταθερότητα. Υποστήριξη συγγενών και φίλων χρηστών ψυχοτρόπων ουσιών Στα πλαίσια του Ανοικτού Προγράμματος Ψυχοκοινωνικής Υποστήριξης μία από τις βασικές δράσεις είναι η υποστήριξη συγγενών και φίλων χρηστών ψυχοτρόπων ουσιών που διατυπώνουν ανάλογο αίτημα. Δύο είναι οι βασικοί άξονες της υποστήριξης. Ο πρώτος αφορά στην υποστήριξη των συγγενών και φίλων μέσα από ατομικές και ομαδικές συναντήσεις στα πλαίσια του προγράμματος και ο δεύτερος αφορά στη διασύνδεση των ανθρώπων αυτών με ομάδες αυτοβοήθειας για συγγενείς και φίλους χρηστών ψυχοτρόπων ουσιών. 103

105 Διευκόλυνση Λειτουργίας Ομάδων Αυτοβοήθειας Η αναζήτηση στέγης, χώρου για την πραγματοποίηση των συναντήσεων των ομάδων αυτοβοήθειας αποτελεί έντονο πρόβλημα που αφορά τις ομάδες. Η διεθνής βιβλιογραφία περιγράφει ως σημαντική στήριξη εκ μέρους των επαγγελματικών προγραμμάτων την παροχή χώρου στις ομάδες αυτοβοήθειας. Πέρα από την παροχή χώρου, έχει δημιουργηθεί ένα πολύ σημαντικό δίκτυο με τα μέλη των ομάδων. Στα πλαίσια αυτού του δικτύου τα μέλη των ομάδων αυτοβοήθειας απευθύνονται στο πρόγραμμα για επιπλέον στήριξη, όταν αισθάνονται την ανάγκη και συστήνουν το πρόγραμμα σε άλλους ανθρώπους που έχουν προβλήματα κατάχρησης ψυχοτρόπων ουσιών. Από την πλευρά του το πρόγραμμα, διασυνδέει με αυτές τις ομάδες ανθρώπους με ανάλογα προβλήματα που διατυπώνουν αίτημα στήριξης. Πορεία προσελεύσεων και δημογραφικά στοιχεία των ανθρώπων που προσέρχονται στο πρόγραμμα Προαγωγής Αυτοβοήθειας με αίτημα βοήθειας Πορεία προσελεύσεων Το, κατά τα έξι χρόνια λειτουργίας, προσέγγισε μεγάλος αριθμός ανθρώπων που αντιμετωπίζουν προβλήματα εξάρτησης καθώς και μέλη του οικογενειακού ή του φιλικού τους περιβάλλοντος. Πιο συγκεκριμένα, κατά τα έξι χρόνια λειτουργίας του στο πρόγραμμα προσήλθαν 1157 διαφορετικά άτομα που αντιμετώπιζαν πρόβλημα εξάρτησης, χωρίς να υπολογίζονται οι άνθρωποι που προσεγγίστηκαν στα πλαίσια της δράσης προσέγγισης και ευαισθητοποίησης χρηστών στο δρόμο. Επίσης, στο πρόγραμμα προσήλθαν 428 συγγενείς ή φίλοι χρηστών ψυχοτρόπων ουσιών. Το πρόγραμμα τα τελευταία τρία χρόνια παρέχει υπηρεσίες ψυχοκοινωνικής υποστήριξης σε περισσότερα από 500 άτομα σε ετήσια βάση, ενώ ο μηνιαίος μέσος όρος προσελεύσεων στο Ανοικτό Πρόγραμμα Ψυχοκοινωνικής Υποστήριξης για το έτος 2006 ήταν 126 άτομα με προβλήματα χρήσης ψυχοτρόπων ουσιών. Στο γράφημα 1 παρουσιάζεται η πορεία προσελεύσεων στο Ανοικτό Πρόγραμμα Ψυχοκοινωνικής Υποστήριξης ανά έτος λειτουργίας. 104

106 Γράφημα 1. Σχηματική απεικόνιση προσελεύσεων διαφορετικών ατόμων, ανά έτος στο Ανοικτό Πρόγραμμα Ψυχοκοινωνικής Υποστήριξης ΧΡΗΣΤΕΣ ΠΑΡΑΝΟΜΩΝ ΨΥΧΟΤΡΟΠΩΝ ΟΥΣΙΩΝ ΧΡΗΣΤΕΣ ΑΛΚΟΟΛ ΓΟΝΕΙΣ - ΦΙΛΟΙ ΣΥΝΟΛΙΚΟΣ ΑΡΙΘΜΟΣ Δημογραφικά Στοιχεία Το 2005 διενεργήθηκε από το μελέτη για τα βασικά χαρακτηριστικά των ανθρώπων με πρόβλημα εξάρτησης από ψυχοτρόπες ουσίες που προσήλθαν σε αυτό κατά τα πρώτα τέσσερα χρόνια λειτουργίας του. Το δείγμα αφορούσε 774 άτομα και υπάρχουν στοιχεία για την ηλικία, το φύλο, την εργασιακή κατάσταση και τον τόπο διαμονής τους (Απολογισμός έργου τετραετίας Προγράμματος Προαγωγής Αυτοβοήθειας, 2005). Όσον αφορά την ηλικιακή κατανομή των ανθρώπων που προσέγγισαν το πρόγραμμα, το μεγαλύτερο ποσοστό ανθρώπων κυμαινόταν από την ηλικία των 25 ως την ηλικία των 35 (46%). Το αμέσως μεγαλύτερο ποσοστό κυμαινόταν από την ηλικία των 18 ως την ηλικία των 24 (26%). Ένα ποσοστό της τάξης του 17% κυμαινόταν από την ηλικία των 35 ως την ηλικία των 50, ενώ για ένα ποσοστό της τάξης του 10% δεν υπάρχουν στοιχεία. Αυτό το ποσοστό αφορά κυρίως ανθρώπους που προσήλθαν μόνο μία ή δύο φορές στο πρόγραμμα υπό την επήρεια της χρήσης και ήταν δύσκολη η συλλογή στοιχείων. Στο γράφημα 2 φαίνεται η ηλικιακή κατανομή των προσερχομένων στο πρόγραμμα. 105

107 Γράφημα 2. Σχηματική απεικόνιση ηλικιακής κατανομής των ανθρώπων που προσήλθαν στο Ανοικτό Πρόγραμμα Ψυχοκοινωνικής Υποστήριξης Χρηστών Ψυχοτρόπων Ουσιών και Μελών Οικογενειών Χρηστών 1% 10% 0% 26% 16% 47% Έως Έως Έως Έως και άνω ΑΓΝΩΣΤΗ Όσον αφορά την κατανομή ανά φύλο κατά τα πρώτα τέσσερα χρόνια λειτουργίας του προγράμματος το 79% των προσελθόντων ήταν άνδρες ενώ το 21% ήταν γυναίκες. Στο παρακάτω γράφημα φαίνεται η κατανομή ανά φύλο. Γράφημα 3. Σχηματική απεικόνιση της κατανομής ανά φύλο των χρηστών ψυχοτρόπων ουσιών που προσήλθαν στο Ανοικτό Πρόγραμμα Ψυχοκοινωνικής Υποστήριξης Χρηστών Ψυχοτρόπων Ουσιών και Μελών Οικογενειών Χρηστών 21% 79% Άνδρες Γυναίκες Όσον αφορά στην εργασιακή κατάσταση των ανθρώπων που προσήλθαν στο πρόγραμμα κατά την πρώτη τετραετία λειτουργίας του, οι άνεργοι/ες, όταν προσήλθαν στο πρόγραμμα έφταναν στο ποσοστό του 41%, σταθερή εργασία είχε ένα ποσοστό της τάξης του 30%, περιστασιακή εργασία ένα ποσοστό της τάξης του 4%, ένα ποσοστό της τάξης του 5% δήλωσε ότι ήταν σε διαδικασία εκπαίδευσης, ενώ για 20% των ανθρώπων δεν υπάρχουν επαρκή στοιχεία. 106

108 Γράφημα 4. Σχηματική απεικόνιση της εργασιακής κατάστασης των χρηστών ψυχοτρόπων ουσιών που προσήλθαν στο Ανοικτό Πρόγραμμα Ψυχοκοινωνικής Υποστήριξης Χρηστών Ψυχοτρόπων Ουσιών και Μελών Οικογενειών Χρηστών 14% 5% 16% 12% 53% ΣΤΑΘΕΡΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ΠΕΡΙΣΤΑΣΙΑΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ΑΝΕΡΓΟΣ - Η ΑΓΝΩΣΤΟ ΦΟΙΤΗΤΕΣ - ΣΠΟΥΔΑΣΤΕΣ Το Ανοικτό Πρόγραμμα Ψυχοκοινωνικής Υποστήριξης παρείχε υπηρεσίες στα τέσσερα χρόνια λειτουργίας του σε μεγάλο ποσοστό σε κατοίκους του νομού Θεσσαλονίκης. Πιο συγκεκριμένα οι άνθρωποι με πρόβλημα εξάρτησης που προσήλθαν στο πρόγραμμα σε ποσοστό 85% ήταν κάτοικοι του νομού Θεσσαλονίκης, το υπόλοιπο 12% αφορούσε κατοίκους νομών της υπόλοιπης Ελλάδας και για ένα ποσοστό της τάξης του 3% δεν υπάρχουν επαρκή στοιχεία. Γράφημα 5. Σχηματική απεικόνιση τόπου διαμονής των χρηστών ψυχοτρόπων ουσιών οι οποίοι προσήλθαν στο πρόγραμμα 12% 2% 86% Νομός Θεσσαλονίκης Υπόλοιπη Ελλάδα Άγνωστο Στελέχωση του προγράμματος οικονομικά στοιχεία λειτουργίας του Η στελέχωση του προγράμματος είναι ένα από τα σημεία στα οποία δίνεται ιδιαίτερη έμφαση, καθώς η λειτουργία του και η ευόδωση των στόχων του εξαρτώνται σε μεγάλο βαθμό από τους ανθρώπους που πλαισιώνουν την προσπάθεια. Βασικός άξονας είναι η επιλογή ανθρώπων για τη στελέχωση του προγράμματος με ανάλογη εκπαίδευση 107