ΗΜΗΤΡΑ ΚΟΓΚΙ ΟΥ, Αναπλ. Καθηγήτρια στο Παιδαγωγικό Τµήµα ηµοτικής Εκπαίδευσης του Α.Π.Θ. Nέες οικογένειες, νέες πολιτικές; Εισαγωγή

Transcript

1 Κογκίδου. (2007) «Νέοι» Τρόποι Οργάνωσης της Οικογενειακής Ζωής / «Νέες'»Πολιτικές; Στο: Θ. Παπαζήση & Ν. Χατζητρύφων (Επιµ.) Φύλο και η Συµπεριφορά του -Οικογένειες από Ζευγάρια Ίδιου Φύλου. Θεσσαλονίκη:Επίκεντρο. ΗΜΗΤΡΑ ΚΟΓΚΙ ΟΥ, Αναπλ. Καθηγήτρια στο Παιδαγωγικό Τµήµα ηµοτικής Εκπαίδευσης του Α.Π.Θ. Nέες οικογένειες, νέες πολιτικές; Εισαγωγή Οι µεταβολές της οικογενειακής οργάνωσης βρίσκονται τα τελευταία χρόνια ξανά στο επίκεντρο έντονων αντιπαραθέσεων και υπάρχει µια επιστηµολογική και ηθική αντιπαράθεση για το τι είναι οικογένεια και πως θα έπρεπε να είναι. Στη παρούσα εργασία παρουσιάζονται ορισµένες εξελίξεις στον τοµέα της οικογένειας που συντελέστηκαν στη χώρα µας κατά τις τελευταίες δεκαετίες και κατέληξαν στην υπάρχουσα κατάσταση και επιχειρείται να δοθεί µια απάντηση για το αν η κοινωνική πολιτική λαµβάνει υπόψη της τις µεταβαλλόµενες συνθήκες που επικρατούν στον τρόπο οργάνωσης της οικογενειακής ζωής. Η επιχειρούµενη απάντηση συσχετίζει τις εξελίξεις αυτές της οικογένειας και τις προκλήσεις που θέτουν στην κοινωνική πολιτική στην Ελλάδα µε την κοινωνική πραγµατικότητα σε επίπεδο Ε.Ε. και αναφέρεται σε ορισµένες συνέπειες της αδυναµίας ανταπόκρισης του κοινωνικού κράτους στις µεταβαλλόµενες συνθήκες της οικογενειακής οργάνωσης. ηµογραφικές διαστάσεις των µεταβολών της οικογένειας: µια σύντοµη επισκόπηση Η οικογένεια 1 µετασχηµατίζεται και επαναπροσδιορίζεται διαρκώς στο χώρο και τον χρόνο. Κατά τις τελευταίες δεκαετίες του 20 ου αιώνα έγιναν σηµαντικές κοινωνικο οικονοµικές µεταβολές διεθνώς και στα κράτη µέλη της Ε.Ε. που 1 Ο όρος οικογένεια χρησιµοποιείται σήµερα και από άτοµα που δεν αυτοπροσδιορίζονται ως ετερόφυλα. Οι περιγραφές των ατόµων µπορεί να ποικίλλουν, αλλά όλο και πιο συχνά χρησιµοποιείται ο όρος αυτός για να τις προσδιορίσει (Weeks, 2002). 1

2 επηρέασαν και τον τρόπο οργάνωσης και λειτουργίας της οικογενειακής ζωής. 2 Ο Γκίντενς (2002), µάλιστα υποστηρίζει ότι απ όλες τις αλλαγές που λαµβάνουν χώρα στον κόσµο µας, οι σηµαντικότερες είναι αυτές που έχουν σχέση µε την προσωπική µας ζωή -τη σεξουαλικότητα, τις σχέσεις, το γάµο και την οικογένεια. Σε γενικές γραµµές, οι δηµογραφικές εξελίξεις 3 και οι µεταβολές της οικογενειακής οργάνωσης στα κράτη µέλη της Ευρωπαϊκής Ένωσης, κινούνται προς την ίδια κατεύθυνση 4 και συνίστανται: στη συρρίκνωση του πληθυσµού, στην έντονη γήρανσή του ως συνέπεια της µείωσης των ποσοστών γονιµότητας και της θνησιµότητας 5. Η δηµιουργία της οικογένειας καθυστερεί - καθυστέρηση στη σύναψη του πρώτου γάµου και τεκνοποίησης - και γενικά παρατηρείται µείωση των γάµων, του αριθµού των παιδιών και συρρίκνωση της οικογενειακής οµάδας. 6. Επίσης, αυξάνεται η συµβίωση, οι γεννήσεις εκτός γάµου, 7 τα διαζύγια, οι ανθρώπων που ζουν µόνοι, τα ζευγάρια χωρίς παιδιά, οι ανασυσταµένες και οι µονογονεϊκές οικογενένειες 8 (Έκθεση της Ευρωπαϊκής Επιτροπής για την Κοινωνική Κατάσταση στην Ε.Ε., 2003). 2 Για µια εκτενή περιγραφή αυτών των µεταβολών βλπ. Μουσούρου, Λ. (1998). 3 Eίναι σηµαντικό να σηµειώσουµε ότι οι δηµογραφικές αλλαγές και οι πληθυσµιακές εξελίξεις έχουν επίδραση στο µέλλον της οικογένειας. 4 Οι αλλαγές στον τρόπο οργάνωσης και λειτουργίας της οικογενειακής ζωής, ενώ κινούνται προς την ίδια κατεύθυνση, δεν παρουσιάζουν ενιαία εικόνα σε όλα τα κράτη µέλη της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Οι µεταβολές αυτές συµβαίνουν σε διαφορετικό ποσοστό και µε διαφορετικό ρυθµό, τόσο µεταξύ των κρατών όσο και στο εσωτερικό τους. Όσον αφορά στη ρήξη του παραδοσιακού µοντέλου, σε ορισµένες χώρες εκφράζεται µε δραστική µείωση της γαµηλιότητας και αύξησης των διαζυγίων. Στην Ελλάδα οι µεταβολές δεν ήταν τόσο µεγάλης έκτασης τουλάχιστον µέχρι τώρα ( βλ. Dumon, 1994, Ditch et al, 1998, Eurostat Yearbook, 2003), όλα τα στοιχεία όµως οδηγούν στο συµπέρασµα ότι θα συγκλίνουµε σε µεγάλο βαθµό µε τα υπόλοιπα κράτη στην Ε.Ε. 5 Ο δείκτης συγκυριακής γονιµότητας στην Ε.Ε. το 2001 ήταν 1,47 παιδιά ανά γυναίκα αναπαραγωγικής ηλικίας (European Communities, 2003), φαίνεται δηλαδή ότι αποκτώνται λιγότερα παιδιά και σε µεταγενέστερη φάση του κύκλου ζωής. Ο πληθυσµός δεν αντικαθίσταται και το ποσοστό των ανθρώπων µεγαλύτερης ηλικίας στον συνολικό πληθυσµό αυξάνεται µε ταχύ ρυθµό. Η τάση αρνητικής φυσικής κίνησης εκµηδενίζεται ενίοτε λόγω της µεταναστευτικής κίνησης. Η µη αντικατάσταση του πληθυσµού και η προοπτική της αρνητικής αύξησης θέτει σηµαντικές προκλήσεις στην κοινωνική πολιτική σε όλη την Ευρώπη για τη διατήρηση της προσφοράς εργατικού δυναµικού και τη διασφάλιση της οικονοµικής και κοινωνικής ανάπτυξης. 6 Οι προκλήσεις που τίθενται σε επίπεδο κοινωνικής πολιτικής από την καθυστέρηση στη δηµιουργία οικογένειας γίνονται αντιληπτές διαφορετικά από τα κράτη µέλη της Ε.Ε. Ορισµένα κράτη λαµβάνουν µέτρα που έχουν ως στόχο να επηρεάσουν τον χρόνο της δηµιουργίας οικογένειας. 7 Η Ελλάδα έχει το χαµηλότερο ποσοστό γεννήσεων εκτός γάµου στην Ε.Ε.(4,1 % το 2000) (European Communities, 2003). 8 Το ζήτηµα της αύξησης των µη-συµβατικών µορφών οικογενειακής οργάνωσης θέτει σηµαντικές προκλήσεις στις πολιτικές των κρατών σχετικά µε το αν θα παρέµβουν στον τρόπο οργάνωσης της οικογενειακής ζωής προς την κατεύθυνση της ενίσχυσης ή της αποθάρρυνσης/αποτροπής της ανάπτυξης αυτών των µορφών. 2

3 Έχει διαµορφωθεί µια νέα δηµογραφική κατάσταση µεταξύ των ευρωπαϊκών χωρών 9. Όπως επισηµαίνει ο Μπαλούρδος (2005), οι χώρες του Ευρωπαϊκού Βορρά, φαίνεται να καταγράφουν µια νέα πραγµατικότητα και να είναι οι µόνες που έχουν περάσει ολόκληρο το φάσµα των εξελίξεων στο πλαίσιο της δεύτερης δηµογραφικής µετάβασης. Βρίσκονται σε µεγάλη απόσταση µε τις Μεσογειακές χώρες, όπου οι εκτός γάµου γεννήσεις είναι σπάνιες, η προγαµιαία συµβίωση ανύπαρκτη, τα διαζύγια κυµαίνονται σε χαµηλά επίπεδα και οι µονογονεϊκές οικογένειες είναι λίγες. Ενώ υπάρχουν ορισµένες τάσης σύγκλισης µεταξύ των ευρωπαϊκών χωρών, όσον αφορά ορισµένα χαρακτηριστικά, φαίνεται ότι υπάρχουν και αποκλίσεις οι οποίες όµως αποτελούν, κατά τον Μπαλούρδο (2005), δύο χρόνους ή δύο ταχύτητες περάσµατος από ολόκληρο το φάσµα της δεύτερης δηµογραφικής µετάβασης. Πρόκειται για διαφορές προσωρινές και ως εκ τούτου στο µέλλον οι προοπτικές είναι συγκλίνουσες. Αυτή η ραγδαία διαφοροποίηση των επιλογών των ατόµων για τον τρόπο οργάνωσης του ιδιωτικού τους βίου αποτυπώνεται και στη σύνθεση των οικογενειών και των νοικοκυριών 10 και στην Ελλάδα. 11 Όπως αναφέρει ο Μπαγκάβος (2004), µεταπολεµικά στην Ελλάδα, υπάρχει µια τάση για διαβίωση των ατόµων σε ολιγοµελή νοικοκυριά, σηµαντική διεύρυνση των µονοµελών νοικοκυριών, αύξηση των µονογονεϊκών οικογενειών, σχετική µείωση του αριθµού των οικογενειακών νοικοκυριών καθώς και συρρίκνωση του µέσου µεγέθους τους. Γενικά, µε τη πάροδο του χρόνου, οι ατοµικές και οικογενειακές διαδροµές στη διάρκεια του κύκλου ζωής παρουσιάζουν µεγαλύτερη ποικιλία, περισσότερη αστάθεια, και συνεπώς εντονότερες µεταβολές αναφορικά µε το χρόνο παραµονής σε συγκεκριµένα στάδια του κύκλου ζωής. Οι αλλαγές αυτές στη σύνθεση των οικογενειών και των νοικοκυριών και στην Ελλάδα αποδίδονται από τον Μπαγκαβό 9 Η Ελλάδα ανήκει στο µοντέλο των Νότιων Μεσογειακών χωρών όσον αφορά στα διάφορα κοινωνικο -δηµογραφικά χαρακτηριστικά. 10 Είναι δύσκολος ο διαχωρισµός των νοικοκυριών σε οικογενειακά και µη, καθώς η συλλογή των επίσηµων στατιστικών δεδοµένων στην Ελλάδα αναφέρεται συνήθως στα νοικοκυριά. Για το λόγο αυτό, όπως υποστηρίζει ο Μπαγκαβός (2004), η ποσοτική διερεύνηση των αλλαγών στη σύνθεση των νοικοκυριών και των οικογενειών πρέπει να γίνεται περισσότερο µε γνώµονα τη προσπάθεια για αναγωγή συµπερασµάτων σχετικά µε τις τάσεις και όχι µε την ακριβή µέτρηση και διαφοροποίηση των ποσοτικών µεγεθών. 11 Για µια συνοπτική παρουσίαση των δηµογραφικών εξελίξεων και των επιπτώσεών τους βλ., επίσης, Κογκίδου (2004). 3

4 στις δηµογραφικές αλλαγές και κυρίως στις διαφορετικές συµπεριφορές που αφορούν τη γονιµότητα 12 και τη γαµηλιότητα. Σε όλη την Ευρώπη οι εξελίξεις αυτές έχουν επιδράσει στην αύξηση των µορφών οικογενειακής οργάνωσης, ενώ οι εναλλακτικοί τύποι οικογενειών ή νοικοκυριών γίνονται πιο διαδεδοµένοι 13. Για παράδειγµα, όπου και όσο γίνεται περισσότερο γίνεται αποδεκτή η οµοφυλοφιλία, υπάρχει και σταδιακή αποδοχή των οικογενειών µε άτοµα του ίδιου φύλου - γεγονός που δεν συνέβαινε στο παρελθόν. Ο πλουραλισµός, όµως, δεν αφορά µόνον τις διαφορετικές µορφές οικογενειακής οργάνωσης, αλλά επεκτείνεται και στο εσωτερικό της κάθε µορφής. Αξίζει να σηµειωθεί ότι παράλληλα µε την αύξηση του αριθµού των ατόµων που δεν αποκτούν παιδιά, παρατηρείται και µια σταδιακή αποσύνδεση του γάµου από την γονεϊκότητα, καθώς όλο και περισσότερα παιδιά δεν µεγαλώνουν µαζί µε τους δύο βιολογικούς τους γονείς - γεγονός που δηµιουργεί νέους όρους άσκησης της γονεϊκότητας. 14. Όπως αναφέρει ο Μπαλούρδος (2005), στις χώρες της Νότιας Ευρώπης τα παιδιά, µε όρους οικονοµικούς, θα µπορούσαν να θεωρηθούν ως αγαθά πολυτελείας. Επιπλέον, κυρίως στον Ευρωπαϊκό νότο, η νέα πτωτική εξέλιξη της γονιµότητας, στο πλαίσιο της δεύτερης δηµογραφικής µετάβασης οφείλεται στην αύξηση της ηλικίας γάµου και κατ επέκταση στην καθυστέρηση της ηλικίας απόκτησης παιδιών µε αντιστάθµισµα την αύξηση της αναλογίας νεαρών µη έγγαµων ζευγαριών. Καθώς, δεν είναι γενικότερα αποδεκτό το πρότυπο της ελεύθερης συµβίωσης και της απόκτησης παιδιών εκτός γάµου, οι τάσεις αυτές επιδρούν αρνητικά στη γονιµότητα, εφ όσον περιορίζεται δραστικά το χρονικό διάστηµα και η διαδροµή µε αφετηρία τον γάµο και την απόκτηση του πρώτου παιδιού. Στη Νότια Ευρώπη υπάρχει µια καθυστέρηση στους γάµους, αντισταθµίζοντας την καθυστέρηση αναχώρησης από το γονικό σπίτι. 12 Σύµφωνα µε τις έρευνες που διεξάγει διαχρονικά το Ε.Κ.Κ.Ε. για την γονιµότητα στην Ελλάδα, το πρότυπο των δύο παιδιών εξακολουθεί να είναι πολύ ισχυρό στην ελληνική κοινωνία. Παρόλο που ο πραγµατικός αριθµός των παιδιών µειώθηκε σε 1,3 το 2001 (1,47 για την Ε.Ε.), ο µέσος επιθυµητός αριθµός παραµένει σταθερός (2,3 παιδιά), ενώ ο ιδανικός αριθµός είναι 2,7 (Συµεωνίδου κ.ά, 1992, 1997, 2000, Συµεωνίδου, 2002, Symeonidou, 2002). Με βάση τα στοιχεία και την αξιολόγηση των µέτρων για την οικογένεια και την αντιµετώπιση του δηµογραφικού ζητήµατος, προτείνεται η στόχευση της αντίστοιχης πολιτικής στα µέτρα συµφιλίωσης της εργασιακής και οικογενειακής ζωής και στην οικονοµική ενίσχυση της οικογένειας. 13 Η κοινωνική πολιτική των περισσότερων κρατών στην Ε.Ε. έχουν θεσπίσει µέτρα που κατοχυρώνουν τα δικαιώµατα και τις υποχρεώσεις στο πλαίσιο των µη συµβατικών µορφών οικογενειακής οργάνωσης σε αντίθεση µε την Ελλάδα όπου στον τοµέα αυτό καταγράφεται σηµαντική υστέρηση. 14 Για το λόγο αυτό η γονεϊκότητα ενισχύεται περισσότερο µέσω νοµοθετικών ρυθµίσεων και µεγαλύτερης εµπλοκής του κράτους έτσι ώστε να διασφαλιστούν µακροπρόθεσµα τα παιδιά. 4

5 Στην Ελλάδα τα οικογενειακά νοικοκυριά αποτελούν τα 3/4 του συνολικού αριθµού των νοικοκυριών. Οι πρόσφατες εξελίξεις αναφορικά µε τα οικογενειακά νοικοκυριά αφήνουν να διαφανεί η τάση για σταδιακή συρρίκνωση του ειδικού βάρους των οικογενειακών νοικοκυριών µε παιδιά προς όφελος των οικογενειακών νοικοκυριών χωρίς παιδιά και των µονογονεϊκών οικογενειών. Επίσης, τα νοικοκυριά ενός ατόµου αποτελούν τη σηµαντικότερη µορφή µη- οικογενειακών νοικοκυριών, ο αριθµός τους σηµειώνει συνεχή αύξηση (το 1960 το 1 στα 10 νοικοκυριά ήταν µονοµελή, ενώ σήµερα τα 2 στα 10). Ο συγκεκριµένος τύπος νοικοκυριού χαρακτηρίζεται από την ποικιλία των ατόµων που την αποτελούν, αγγίζει περισσότερο τις γυναίκες και επιτείνεται η αύξησή τους λόγω των µεταβατικών καταστάσεων που µπορεί να βιώνουν τα άτοµα από την περιπλοκή των οικογενειακών διαδροµών (Μπαγκαβός, 2004). εν µπορούµε, λοιπόν, να µιλάµε γενικευµένα για την οικογένεια και να την περιγράφουµε. εν υπάρχει µόνον µια µορφή οικογένειας στην Ελλάδα, στην Ευρώπη, στον κόσµο, αλλά πολλές,. Στο ταξίδι από το κέντρο προς την περιφέρεια - στο βαθµό που η πλειονότητα στην Ελλάδα ζει στο πλαίσιο της κυρίαρχης µορφής οικογενειακής οργάνωσης - οφείλουµε να ακούσουµε τη φωνή των οικογενειών που ζουν στην περιφέρεια. Για τα άτοµα που ζουν στη περιφέρεια, είτε ακούγεται η φωνή τους είτε όχι, - σε µη συµβατικές µορφές οικογενειακής οργάνωσης, όπως είναι οι οικογένειες µε άτοµα του ίδιου φύλου - είναι η ζωή τους, είναι µαζί µας στο ταξίδι. Κατά συνέπεια, κάθε συζήτηση για τις σύγχρονες οικογένειες και για πολιτικές για την οικογένεια οφείλει να έχει ως αφετηρία αυτή την βιωµένη εµπειρία των οικογενειών και να λάβει υπόψη της τη νέα κατάσταση. Όπως αναφέραµε και παραπάνω, ο κόσµος αλλάζει, κατά συνέπεια, θα πρέπει να αναθεωρήσουµε τον τρόπο που σκεφτόµαστε και µαθαίνουµε γι αυτόν. Στη νέα µας θεώρηση οφείλουµε να περιλάβουµε την αναγνώριση της αλλαγής, την πολλαπλότητα των µορφών οικογενειακής οργάνωσης και την αποδοχή των διαφορών. Οι ενήλικες και τα παιδιά που µεγαλώνουν στις οικογένειες που ζουν στην περιφέρεια είναι σαν εµάς, - παρά τις διαφορές που έχουν στη δοµή τους, έχουν πολλές κοινές λειτουργίες - αντιµετωπίζουµε πολλά κοινά προβλήµατα στα οποία ίσως αντιδρούµε µε διαφορετικούς τρόπους, η θέση τους στη κοινωνία µπορεί να είναι διαφορετική και εξαιτίας του διαφορετικού βαθµού αποδοχής τους, τόσο στο επίπεδο της κοινής γνώµης, όσο και στην 5

6 αντιµετώπιση µέσω της κοινωνικής πολιτικής. Μπορούµε να µάθουµε πολλά από αυτές, αρκεί να τις προσεγγίσουµε διαφορετικά. Νέες οικογενειακές πρακτικές Υπάρχει µια αυξανόµενη συναίνεση για το γεγονός ότι υπάρχουν πολλές διαφορετικές µορφές οικογενειακής ζωής. Επίσης, ότι οι άνθρωποι θεωρούν ορισµένα στοιχεία της ζωής τους ως οικογενειακή ζωή και νοιώθουν αφοσιωµένοι σε αυτές τις οικογένειες. Η µεγάλη αλλαγή στην έννοια της οικογένειας είναι ότι περάσαµε από µια τυπική, µε τα δεσµά του αίµατος ή του γάµου οικογένεια, σε µια υποκειµενική σηµασιοδότηση των στενών διαπροσωπικών σχέσεων. Στις νέες αφηγήσεις για τη προσωπική ζωή κυριαρχεί η αντίληψη ότι οι σχέσεις αγάπης και συντροφικότητας είναι ζήτηµα ατοµικής επιλογής και όχι παράδοσης ή άλλων διακανονισµών. Οι λόγοι επιλογής είναι αρκετά σαφείς: προσωπική έλξη, σεξουαλική επιθυµία, αµοιβαία εµπιστοσύνη, οικειότητα. Οι άνθρωποι επιζητούν την προσωπική ολοκλήρωση σε ένα πλαίσιο που εξασφαλίζει ελευθερία επιλογής ισότιµων σχέσεων. Σε αυτό το σηµείο θα µπορούσαµε να υποστηρίξουµε ότι οι ετερόφυλοι και οµόφυλοι τρόποι ζωής συγκλίνουν, σε ένα βαθµό (Beck, 1992, 1997). Kαι στις δύο περιπτώσεις, αναζητείται µια ισορροπία ανάµεσα στην προσωπική ευχαρίστηση και στην αµοιβαία δέσµευση. Είναι η αναζήτηση µιας νέας µορφής «συναισθηµατικής δηµοκρατίας». Ανεξάρτητα, όµως, από τις οµοιότητες και τις διαφορές µεταξύ ετερόφυλων και µη µορφών οικογενειακής οργάνωσης, το γεγονός ότι για τα µη ετερόφυλα άτοµα δεν υπάρχουν εγκαθιδρυµένες εκ των προτέρων δοµές δέσµευσης, αυτό σηµαίνει ότι το πεδίο είναι πιο ανοικτό σε διαρκείς πειραµατισµούς αναγκαίο στοιχείο για µια κοινή ζωή. Επίσης, είναι σηµαντικό ότι οι οικογενειακοί δεσµοί σήµερα υποδηλώνουν ότι τα αισθήµατα για κάποια άτοµα µετρούν περισσότερο από τυπικούς ή νοµικούς δεσµούς. Όλο και πιο συχνά άνθρωποι γύρω µας ονοµάζουν οικογένειά τους φίλους, γεγονός που δείχνει τη διαφοροποίηση στον υποκειµενικό προσδιορισµό της έννοιας της οικογένειας και ότι τα άτοµα αναζητούν υποστήριξη και εγγύτητα από άλλα άτοµα, εκτός συγγένειας. Σταδιακά, σύµφωνα µε τους Weeks et al (2001), ο όρος χρησιµοποιείται όλο και από περισσότερους ανθρώπους για να προσδιορίσουν κάτι που είναι ευρύτερο από τις παραδοσιακές σχέσεις που βασίζονται στη συγγένεια και στους βιολογικούς δεσµούς, αναφέρεται σε δίκτυα σχέσεων που βασίζονται στη φιλία, την επιλογή, την αφοσίωση. Τέτοια δίκτυα µπορεί να περιλαµβάνουν συγγενείς 6

7 εξ αίµατος ή µη, µπορεί να περιλαµβάνουν ή όχι παιδιά. Ανεξάρτητα από τη συγκεκριµένη δοµή, έχουν µια πολιτισµική και συµβολική σηµασία για τους ανθρώπους που συµµετέχουν και τους δίνει µια αίσθηση ότι ανήκουν κάπου. Οι οικογένειες αυτές από επιλογή αυξάνονται και έχουν µεγαλύτερη αποδοχή σήµερα (Weston, 1991), είναι ένα είδος πειραµατισµών ζωής που ο Giddens (1992) θεωρεί απαραίτητους στις σύγχρονες κοινωνίες. Η χρήση του όρου οικογένειας για να περιγράψει τις νέες πραγµατικότητες υποδηλώνει, καταρχήν, µια σαφώς εκφρασµένη ανάγκη αποδοχής των αξιών και χρήσης των παροχών που µια οικογένεια απολαµβάνει -ανεξάρτητα από το γεγονός ότι ορισµένες φορές αποτυγχάνει σ αυτό -: τη συνέχεια στο χρόνο, την συναισθηµατική και οικονοµική στήριξη, τη διαρκή αφοσίωση και τη στενή δέσµευση (Weeks 2002). Επιπρόσθετα, η χρήση της έννοιας οικογένειας υποδηλώνει την ύπαρξη ενός σηµαντικού πολιτισµικού χαρακτηριστικού που επικρατεί τώρα κυρίως σε µη ετερόφυλες σχέσεις: την έννοια της ελευθερίας και την επίδραση που η έννοια των δηµιουργηµένων / επιλεγµένων σχέσεων µετεφέρει (Henriksson, 1995). Οι νέοι αυτοί διακανονισµοί στις µη ετερόφυλες σχέσεις υποδηλώνουν µια αυτοπεποίθηση και µια µια επίγνωση της αναζήτησης νέων δυνατοτήτων και νέων όρων που επιλέγουν οι άνθρωποι για να ζήσουν τη ζωή τους (Weeks, 2002). Όπως αναφέρει ο Weeks (2002), οι ιστορίες που διηγούνται για τις οικογένειες επιλογής τους µη ετερόφυλα άτοµα δηµιουργούν νέες δοµές όπου συνυπάρχουν παλιές και νέες πρακτικές και επινοούνται νέα σχήµατα αλληλεπιδράσεων. Σ αυτή τη νέα απόπειρα αυτοπροσδιορισµού, οι άνθρωποι αντλούν από τις εµπειρίες τους και τις εµπειρίες των σηµαντικών άλλων στη ζωή τους. Σύµφωνα µε αυτή την οπτική, η έµφαση στην οικογένεια πολλών οµόφυλων ατόµων αποτελεί µια σηµαντική µεταστροφή. Κατά τον Weeks (2002), αυτές οι αλλαγές είναι αποτέλεσµα δύο σηµαντικών και αλληλένδετων µεταβολών στις σύγχρονες κοινωνίες: της αυξηµένης πιθανότητας να ζήσουν τα άτοµα ανοικτά µια ζωή που δεν οργανώνεται µε βάση τις νόρµες της ετεροσεξουαλικότητας, καθώς και των ευρύτερων αλλαγών στα θέµατα της σεξουαλικότητας και των φύλων που επέδρασαν στη δηµιουργία της λεγόµενης κρίσης στην οικογένεια και στο µετασχηµατισµό των στενών διαπροσωπικών σχέσεων. Η επικέντρωση στην αντίληψη ότι λειτουργούµε ως οικογένεια και δεν είµαστε απλά οικογένεια, προϋποθέτει νέους όρους συνύπαρξης και αφοσίωσης. Σηµατοδοτούν την αλλαγή αντιλήψεων και δυνατοτήτων, δηµιουργούν νέες αξίες, νόρµες και τρόπους 7

8 ζωής. Η εξάπλωση του AIDS συνέβαλε στην κατοχύρωση των δικαιωµάτων των οικογενειών µε άτοµα του ίδιου φύλου διεθνώς γιατί, όπως αναφέρει ο Watney (1994), κατέδειξε πόσο ευάλωτες ήταν αυτές οι σχέσεις, στο βαθµό που δεν απολάµβαναν τα δικαιώµατα που έχουν όλοι οι πολίτες. Επίσης, άλλες εξελίξεις στις οποίες υπήρχε εµπλοκή παιδιών, όπως διαµάχες για την επιµέλεια των παιδιών και τη δυνατότητα υιοθεσίας, ιδιαίτερα στη Μ Βρετανία και στις Η.Π Α., συνέβαλαν στη νέα θεώρηση της οικογένειας (Weeks et al, 2001). Ενώ, όµως, υπάρχουν νέοι τρόποι οικογενειακής οργάνωσης και νέοι κανόνες για τις οικογενειακές σχέσεις, αυτό δεν σηµαίνει ότι εγκαταλείπονται οι αξίες της φροντίδας και η έννοια των υποχρεώσεων. Αντίθετα, αποτελούν κεντρικά ζητήµατα που εξακολουθούν να ενώνουν τους ανθρώπους. Το θέµα είναι ποιοι είναι οι φορείς φροντίδας. Στην Ελλάδα, παρά τη πρόοδο που παρατηρείται γενικά στο επίπεδο των ισότιµων σχέσεων υπάρχει, παράλληλα, και µια άλλη πραγµατικότητα που δεν είναι και τόσο αισιόδοξη. Η ανάλυση των ιδιαίτερων χαρακτηριστικών του τοµέα της πρόνοιας στις Νότιες - Μεσογειακές χώρες της Ευρώπης σε συνδυασµό µε άλλους παράγοντες, έχουν αναδείξει τον ιδιαίτερα υποστηρικτικό ρόλο της οικογένειας στην κάλυψη των ανεπαρκειών της κοινωνικής πολιτικής, ενώ ο ρόλος των γυναικών είναι κυρίαρχος στη φροντίδα των παιδιών και των εξαρτώµενων ατόµων. 15 Οι πρακτικές που υιοθετούνται στις µη συµβατικές µορφές οικογενειακής οργάνωσης δεν σηµαίνει ότι οι αξίες της φροντίδας και των υποχρεώσεων εγκαταλείπονται, αλλά σύµφωνα µε τον Grow (2002), ότι οι άνθρωποι βρίσκουν διαφορετικούς τρόπους για να εκφράσουν αυτές τις αξίες. Ενώ η αντρική κυριαρχία στις οικογένειες, παρόλο που µειώθηκε, εξακολουθεί να ισχύει, όπως και η άνιση κατανοµή των οικιακών ευθυνών και της ανατροφής των παιδιών στις ετερόφυλες σχέσεις, αυτό το µοντέλο των άνισων σχέσεων φαίνεται ότι τίθεται σε αµφισβήτηση στις οµόφυλες σχέσεις, καθώς η οργάνωση της καθηµερινότητας είναι πιο συχνά 15 Ένα παράδειγµα. Όσον αφορά στην Ελλάδα συνοψίζοντας τα αποτελέσµατα πρόσφατης έρευνας του ΕΚΚΕ, τα οποία αποτυπώνουν την κατάσταση όσον αφορά στην κατανοµή των εργασιών του νοικοκυριού µεταξύ των συντρόφων και τον τρόπο συµφιλίωσης της οικογενειακής και εργασιακής ζωής στην ελληνική οικογένεια, µπορούµε να ισχυριστούµε ότι στην πραγµατικότητα η συµφιλίωση οικογενειακής και εργασιακής ζωής παραµένει σε µεγάλο βαθµό ανέφικτη (Συµεωνίδου 1990, Συµεωνίδου κ.ά. 1992, Symeonidou 1994). Σύµφωνα µε τις οδηγίες της Ε.Ε οι κυβερνήσεις έχουν δεσµευτεί να αυξήσουν την απασχόληση των γυναικών περαιτέρω. Το αυξανόµενο ποσοστό απασχόλησης των µητέρων θέτει προκλήσεις στην κοινωνική πολιτική των κρατών. Η µεγάλη πρόκληση είναι πως θα εναρµονισθεί η οικογενειακή και η εργασιακή ζωή και µάλιστα µε µέτρα που προωθούν γενικά την ισότητα των φύλων και ειδικότερα προωθούν την µεγαλύτερη συµµετοχή των ανδρών στις οικιακές ευθύνες και την ανατροφή των παιδιών. 8

9 αποτέλεσµα διαπραγµατεύσεων, γεγονός που οδηγεί σε µεγαλύτερη αρµονία και τους καθιστά φορείς κοινωνικής αλλαγής, σύµφωνα µε τον Allen (1997). Αυτή η διαφοροποίηση µπορεί να γίνει σταδιακά αποδεκτή και από τα ετερόφυλα ζευγάρια, έτσι ώστε η καθηµερινότητα να είναι περισσότερο αποτέλεσµα συµφωνίας µετά από διαπραγµάτευση, παρά αποτέλεσµα των διαφοροποιηµένων αντιλήψεων για τους ρόλους των φύλων. Ιδιαίτερα σήµερα όπου ο κύκλος κάθε ανθρώπου µπορεί να συµπεριλάβει πολλούς κύκλους οικογενειακής ζωής, η έννοια της διαπραγµάτευσης στις σχέσεις και µπορεί να αποκτήσει άλλο νόηµα. Είναι νοµίζω σηµαντικό να επαναπροσδιορίσουµε παλιές έννοιες, όπως φροντίδα, σχέσεις, οικειότητα, συγγένεια σε µια κοινωνία που αλλάζει τόσο γρήγορα έτσι ώστε να θέσουµε νέες βάσεις για τη κοινωνική πολιτική. Αυτό θα µας επιτρέψει να µην ενοχοποιούµε και κατηγορούµε τις νέες µορφές οικογένειας, π.χ. τις µονογονεικές και των ατόµων του ίδιου φύλου για τις αλλαγές που υπήρξαν. Αν δεν ασχολούµαστε µε το πώς είναι οι οικογένειες, δηλ. τι µορφή έχουν, αλλά µε το τι κάνουν, αυτό θα µας οδηγήσει σε µια πιο ριζοσπαστική πολιτική που θα έχει ως αποτέλεσµα τη στήριξη των διαφορετικών µορφών οργάνωσης της οικογενειακής ζωής και τη διασφάλιση της δυνατότητας ατοµικών επιλογών από την εφαρµογή της κοινωνικής πολιτικής. Στις οικογένειες από επιλογή συχνά δεν υπάρχουν όροι για να αποδώσουν τις νέες σχέσεις. Αυτή η διεύρυνση της έννοιας της οικογένειας µπορεί να σηµαίνει ότι υπάρχει µια ανάγκη να διατηρηθούν και να νοµιµοποιηθούν έννοιες και αξίες που συνδέονται µε την οικογένεια, όπως η συνέχεια στο χρόνο, η υπευθυνότητα, η φροντίδα, η οικειότητα, η αγάπη, ιδιαίτερα σε ένα πολιτισµικό πλαίσιο που απαξιώνει άλλα είδη σχέσεων. Επίσης, υποσηµειώνει, σύµφωνα µε τον Henrikson, (1995), ένα πολύ σηµαντικό στοιχείο: την έννοια της ελευθερίας και της επιλογής που εµπεριέχει η «δηµιουργία µιας σχέσης. Η έννοια της δηµιουργίας είναι σηµαντική γιατί, ιδιαίτερα για την οµοφυλόφιλη κοινότητα, δείχνει µια µεγαλύτερη αυτοπεποίθηση και συνειδητοποίηση των νέων δυνατοτήτων επιλογής της ιδιωτικής ζωής. Η χρήση του όρου οικογένεια από µη ετερόφυλα άτοµα µπορεί να είναι µια πρόκληση στη συµβατική έννοια και ταυτόχρονα µια προσπάθεια διεύρυνσής της, µια απόπειρα νοµιµοποίησης και µια προσπάθεια οικοδόµησης κάτι νέου, µια ταύτιση µε γνωστές µορφές οργάνωσης της οικογενειακής ζωής και µια περισσότερο ή λιγότερο συνειδητή προσπάθεια ανατροπής τους. 9

10 Η επέκταση της έννοιας της οικογένειας µπορεί ακόµα να σηµαίνει ότι ο αυστηρός διαχωρισµός µεταξύ των σωστών και των λιγότερο επιθυµητών οικογενειών δεν µπορεί να είναι λειτουργικός, εννοιολογικά ή πολιτικά. Η χρήση της ευρείας έννοιας της οικογένειας µπορεί να έχει σηµαντικές πολιτικές επιπτώσεις, µε την λογική ότι δεν είναι µόνο µια µορφή οικογένειας που µπορεί να παράγει πολίτες που νοιάζονται, φροντίζουν και αγαπούν. Η αποδοχή των διαφορετικών µορφών συναισθηµατικής οικειότητας και φροντίδας ως νόµιµων µορφών οικογενειακής ζωής θα επιφέρει πολλές θετικές αλλαγές Υπάρχουν πολλοί πειραµατισµοί σε οικογενειακές πρακτικές που οδηγούν σταδιακά σε αλλαγές στις νόρµες της οικογενειακής ζωής. Το ερώτηµα είναι αν αυτός ο σταδιακός επαναπροσδιορισµός της έννοιας της οικογένειας λαµβάνεται υπόψη από την κοινωνική πολιτική και τι αλλαγές προκαλεί στο σχεδιασµό και την υλοποίησή της. Κρίση του θεσµού της οικογένειας και δηµογραφικές µεταβολές Οι δηµογραφικές µεταβολές που παρατηρήθηκαν τις τελευταίες δεκαετίες και η ρευστότητα που χαρακτηρίζει τα οικογενειακά σχήµατα προκαλεί κάποιες ασάφειες ή αµφισηµίες. Πολύς λόγος γίνεται τελευταία για τη "κρίση της ελληνικής οικογένειας'', στην Ελλάδα. Σε τι συνίσταται όµως αυτή η κρίση; Στη βάση αυτής της κρίσης βρίσκεται ο εννοιολογικός προσδιορισµός της οικογένειας. Ορισµένα άτοµα κατανοούν την οικογένεια απλά ως µια για ένωση βασισµένη σε γάµο δύο ετερόφυλων ατόµων που έχουν κοινή κατοικία και αναθρέφουν µε σωστές αξίες τα παιδιά τους. Με βάση αυτή τη νόρµα καθορίζεται ο τρόπος οργάνωσης και λειτουργίας των οικογενειών. ιαζύγια, ανύπαντρες µητέρες, συµβιώσεις, συνιστούν κρίση της οικογένειας µε σηµαντικές επιπτώσεις στη κοινωνία θέση που υποστηρίζεται από τη ρητορεία συντηρητικών πολιτικών και κυβερνήσεων, αλλά και επιστηµόνων. Σύµφωνα µε αυτή την οπτική, η οικογένεια πρέπει να µείνει έξω και πάνω από τις ραγδαίες αλλαγές που συµβαίνουν στον κόσµο, είναι ένας θεσµός που δεν πρέπει να αλλάξει και κατανοείται ως ένας πυλώνας σταθερότητας. Ισχυρές και λειτουργικές οικογένειες, σύµφωνα µε αυτή τη ρητορική, δεν είναι βέβαια οι µονογονεϊκές οικογένειες και τα οµοφυλόφιλα ζευγάρια. Το αντίθετο µάλιστα, είναι τµήµα του προβλήµατος και της διαδικασίας αποσταθεροποίησης των υγιών οικογενειών. 10

11 Για άλλους και άλλες και σε αυτές συγκαταλέγοµαι και εγώ- ο εννοιολογικός προσδιορισµός της οικογένειας, όπως αναφέραµε παραπάνω, δεν είναι τόσο απλή υπόθεση. ίνεται έµφαση στον πλουραλισµό των µορφών οικογενειακής οργάνωσης, οι σύντροφοι µπορεί και να µη συγκατοικούν και να µην είναι αναγκαστικά ετερόφυλοι. Αυτός ο πλουραλισµός δεν σηµαίνει ότι έχουµε κρίση του θεσµού της οικογένειας, ούτε είναι ένδειξη έλλειψης ηθικής. Αν θα κάναµε χρήση της έννοιας της κρίσης, τότε θα αναφερόταν στο γεγονός ότι σε όλες τις σύγχρονες κοινωνίες τα παραδοσιακά οικογενειακά σχήµατα φαίνεται να απειλούνται, αν όχι και να ανατρέπονται. Σύµφωνα µε τη δεύτερη οπτική, η οικογένεια µετασχηµατίζεται ακολουθώντας ευρύτερες κοινωνικές αλλαγές και σε ορισµένες περιπτώσεις αυτή καθ αυτή η αλλαγή της προκαλεί αλλαγές στο δηµόσιο πεδίο, στη κοινωνική πολιτική. Αποτελεί ένα πλαίσιο δηµιουργίας στενών σχέσεων και ανάπτυξης όχι µόνον για τα παιδιά, αλλά και τους ενήλικες. Οι οικογένειες µετασχηµατίζονται ή διαρκούν ανάλογα µε το αν ικανοποιούν τις ανάγκες των ατόµων. Οι προσωπικές διαδροµές γίνονται στο πλαίσιο που καθορίζει το διαθέσιµο πολιτισµικό και οικονοµικό κεφάλαιο κάθε ατόµου -µε την έννοια της ηλικίας, του φύλου, των επαγγελµατικών εφοδίων, της θέσης στην αγορά εργασίας, της κοινωνικής τάξης, των γονεϊκών υποχρεώσεων, του σεξουαλικού προσανατολισµού κ.ά. - αλλά και το ευρύτερο πολιτισµικό πλαίσιο. Η διαφορά σε σχέση µε το παρελθόν είναι ότι τώρα πια υπάρχουν περισσότερες νόρµες για αυτές τις επιλογές. Πάντως, µε βάση όλα τα δεδοµένα οι οικογενειακοί δεσµοί στην Ελλάδα είναι ακόµα ισχυροί και η οικογένεια -µε προεξάρχουσα τη γυναίκα εξακολουθεί να στηρίζει τα µέλη της. Η οικογένεια, όµως, έχει σαφώς αλλάξει και σύµφωνα µε τους Γεώργα κ.ά.(2004), παρουσιάζει το σχήµα της εκτεταµένης αστικής οικογένειας. Ως προς τη λειτουργία της όχι µόνον δεν υπάρχουν ενδείξεις διάλυσης, αλλά, αντιθέτως, εξέλιξης και ωρίµανσης προς ένα πιο ευέλικτο και επικοινωνιακό µοντέλο οικογένειας. Οι κοινωνικοδηµογραφικοί δείκτες που αναφέραµε παραπάνω, δεν αποτυπώνουν την συνθετότητα των αλλαγών που συµβαίνουν στις οικογένειες, γιατί εκτός από τις αλλαγές που έχουµε στη δοµή των οικογενειών, υπάρχουν αλλαγές και στο εσωτερικό τους. Νέες µορφές σχέσεων και άλλη δυναµική αναπτύσσεται µεταξύ των ανθρώπων, οι οποίες µπορεί να υπάρχουν σε παλιά και παραδοσιακά πλαίσια. Οι άνθρωποι υιοθετούν νέες οικογενειακές πρακτικές, βρίσκουν νέους τρόπους να 11

12 ζήσουν οικογενειακή ζωή, όχι υιοθετώντας παθητικά παλιές δοµές. Οι πρακτικές αυτές δεν αλλάζουν από τη µια στιγµή στην άλλη, καθορίζονται πολιτισµικά, ιστορικά και από τις προσωπικές ατοµικές διαδροµές. Σύµφωνα µε τις αναλύσεις για τις νέες οικογενειακές πρακτικές, οι οικογένειες αποτελούν σηµαντική αξία στη ζωή των ατόµων, παίζουν σηµαντικό ρόλο στις στενές διαπροσωπικές σχέσεις. εν έχει χαθεί η αξία της οικογένειας και οι οικογενειακές αξίες -πιθανότατα έχουν µεταβληθεί. 16. Η σηµασία του θεσµού της οικογένειας στην Ελλάδα, µε βάση τα ερευνητικά δεδοµένα, βρίσκεται σε υψηλό επίπεδο 17. Τα δεδοµένα στον τοµέα αυτό είναι σηµαντικά γιατί υπογραµµίζουν ότι η οικογενειακή ζωή είναι σηµαντική στους περισσότερους και στις περισσότερες από εµάς καθώς έτσι επιλέγουµε να ζήσουµε, τουλάχιστον ένα τµήµα της ζωής µας. Τα γεγονός ότι επιλέγουµε να ζήσουµε σε περισσότερες και διαφορετικές µορφές οικογενειακής οργάνωσης σε σχέση µε το παρελθόν, µπορεί να εκληφθεί και ως επιβεβαίωση της επιθυµίας για οικογενειακή ζωή, µε τη διαφορά ότι πρόκειται για οικογενειακή ζωή που είναι περισσότερο συµβατή µε τις ανάγκες και τις επιθυµίες µας που είναι διαφορετικές και δεν ικανοποιούνται από ένα µοντέλο οικογένειας. Εξάλλου δεν υπάρχει ένα καθολικά αποδεκτό µοντέλο οικογένειας που να είναι το καλύτερο και να ταιριάζει σε όλους και όλες. Όσον αφορά την λειτουργία της ελληνικής οικογένειας στο µέλλον, σύµφωνα µε τους Γεώργα κ.ά. (2004), είναι σαφές ότι θα µεταβάλλεται σταδιακά, στο βαθµό που οι κοινωνικοί θεσµοί προσαρµόζονται στη δυναµική των διεθνών πολιτικών, οικονοµικών και άλλων εξελίξεων, αλλά είναι πιθανό να διατηρήσει αρκετές από τις παραδοσιακές ιδιαιτερότητές της. Και γενικότερα, όµως, όπως υποστηρίζει ο Bernardes (1997), οι οικογένειες θα συνεχίσουν να εξελίσσονται, να αλλάζουν και να αναδιοργανώνονται. Είναι βέβαιο ότι η αλλαγή θα είναι συνεχής και για τον λόγο αυτό θα πρέπει να επικεντρωθούµε στις διαφορετικές οικογενειακές πρακτικές και στις ποικίλες διόδους που οι άνθρωποι ακολουθούν, να προσπαθήσουµε να βελτιώσουµε ορισµένες πρακτικές και διόδους -ενώ παράλληλα να αποθαρρύνουµε 16 Πιο αναλυτικά για το ζήτηµα της "κρίσης της οικογένειας" και της κρίσης αξιών βλπ. Μουσούρου, Λ. (1999). 17 Για τη σηµασία του θεσµού της οικογένειας στην Ελλάδα βλ: - Τεπέρογλου και ά.( 1999). Πρόκειται για έρευνα που έγινε από το Ε.Κ.Κ.Ε. για λογαριασµό της Γενικής Γραµµατείας Νέας Γενιάς µεταξύ των νέων στην Ελλάδα. - European Value Survey (Halman, 2001) σχετικά µε τις ευρωπαϊκές αξίες - Eurobarometer No 39.0/1993 και Eurostat (1995). 12

13 άλλες -όπως τις συγκρούσεις και την κακοποίηση ενθαρρύνοντας την προετοιµασία για τη συντροφικότητα και τη γονεϊκότητα - και όχι να πιστεύουµε απλά στην οικογένεια. Η µη αναγνώριση υπαρκτών µορφών οικογενειακής ζωής ως οικογενειών - Νέες προκλήσεις για την κοινωνική πολιτική Μπορούµε να ισχυρισθούµε, µε βάση τα παραπάνω δεδοµένα, ότι υπάρχει µια συνέχεια και ταυτόχρονα ένας πλουραλισµός στον τρόπο οργάνωσης της οικογενειακής ζωής τον 21 ο αιώνα στην Ελλάδα. Τα ερωτήµατα που προκύπτουν είναι πολλά. Καταρχήν, το επίπεδο του δηµόσιου διαλόγου και το πολιτικό ενδιαφέρον είναι ανάλογο µε τις σηµαντικές αλλαγές στον τρόπο οργάνωσης της οικογενειακής ζωής στην Ελλάδα και τις επιπτώσεις τους (άµεσες ή µελλοντικές); Η κοινωνική πολιτική έχει ως ιδεατό µοντέλο τη πυρηνική οικογένεια ή λαµβάνει υπόψη της τη ρευστότητα που επικρατεί στον τρόπο οργάνωσης της οικογενειακής ζωής έτσι ώστε να διασφαλιστεί η δυνατότητα ατοµικών επιλογών από την εφαρµογή της; Ποιοι παράγοντες επηρεάζουν τις πολιτικές που επιλέγονται ως απάντηση στη πρόκληση των µεταβαλλόµενων οικογενειακών δοµών στην Ελλάδα; Ποιες είναι οι επιπτώσεις των κοινωνικο - οικονοµικών και δηµογραφικών µεταβολών στη δοµή της οικογένειας και στις σχέσεις των µελών της; Κατ αρχήν, κάθε συζήτηση για τις σύγχρονες οικογένειες και για πολιτικές για την οικογένεια οφείλει να έχει ως αφετηρία αυτή την βιωµένη εµπειρία των οικογενειών και να λάβει υπόψη της τη νέα κατάσταση 18. Και εδώ µπορούν να καταγραφούν δύο προσεγγίσεις. Στην πρώτη, γίνεται προσπάθεια για το σχεδιασµό µιας πολιτικής που θα είναι ουδέτερη όσον αφορά στις κοινωνικές ρυθµίσεις -π.χ. γάµος, συµβίωση, µονογονεϊκότητα - και χωρίς να λαµβάνεται υπόψη ο σεξουαλικός προσανατολισµός. Στη δεύτερη, οι πολιτικές για την οικογένεια σχεδιάζονται έτσι ώστε ουσιαστικά αντανακλούν και προωθούν µια µορφή ιδεατής οικογένειας (ή περισσότερες) (Duncan and Edwards, 1999) - αυτή είναι η περίπτωση της Ελλάδας. 18 Για την κατανόηση και την αποδοχή των εναλλακτικών µορφών οικογενειακής οργάνωσης είναι πολύ σηµαντικό να ακουστεί αυτή η εµπειρία των οικογενειών από τα ίδια τα άτοµα -γεγονός που θέτει ζητήµατα στους ερευνητές για τη µεθοδολογία που θα υιοθετήσουν. Αυτή τη γνώση οφείλει να λάβει υπόψη της η κοινωνική πολιτική. 13

14 Όσον αφορά στο πρώτο ερώτηµα, ο δηµόσιος λόγος για τις θετικές, όµως, όψεις των εναλλακτικών µορφών οικογενειακής οργάνωσης φαίνεται να απειλεί ακόµη την κοινωνική, πολιτισµική, πολιτική και ιδεολογική θέση της συµβατικής µορφής. Στο επίπεδο της ρητορείας υπάρχει µικρή ανοχή, για αυτό τον πλουραλισµό, αν και στο επίπεδο των πολιτικών µπορεί να υπάρχουν ορισµένα αντιφατικά µέτρα, χωρίς όµως και αυτά να είναι επαρκή και αποτελεσµατικά. Στην πράξη, οι νέες οικογενειακές πρακτικές δεν έχουν την υποστήριξη από τη κοινωνική πολιτική. Το παντρεµένο ζευγάρι µε παιδιά εξακολουθεί να είναι στατιστικά το κυρίαρχο µοντέλο οργάνωσης της οικογενειακής ζωής, αν και χάνει έδαφος αρκετά, αυτό όµως δεν σηµαίνει ότι αυτό καθορίζει αποκλειστικά το τι είναι να ζεις σε οικογένεια ή το τι είναι οικογένεια. Ο προσανατολισµός, λοιπόν, της κοινωνικής πολιτικής στην Ελλάδα 19 σε παλαιά προβλήµατα και ο παραδοσιακός τρόπου άσκησης της έχει ως συνέπεια να µη µπορεί να εναρµονισθεί επαρκώς µε τις µεταβαλλόµενες συνθήκες οικογενειακής οργάνωσης και να αντιµετωπίσει τις νέες προκλήσεις, δηλ. τις αλλαγές στις οικογενειακές πρακτικές και τις πρακτικές φροντίδας καθώς και µε την πρόκληση του κοινωνικού αποκλεισµού 20. Η κοινωνική πολιτική στην Ελλάδα δεν αντανακλά τη σύγχρονη πραγµατικότητα ενός µεγάλου αριθµού οικογενειών. Το γεγονός ότι αντανακλά ή προσκολλάται σε µια νοσταλγική και εξιδανικευµένη εικόνα οικογένειας - δηλαδή προωθεί τη συµβατική της µορφή - αποσπά την προσοχή από τα ζητήµατα που αντιµετωπίζουν σήµερα οι οικογένειες, αλλά και δεν διασφαλίζουν επαρκώς το δικαίωµα επιλογής της µορφής οικογενειακής οργάνωσης που επιθυµούν τα άτοµα, πέρα από εθνικές, ηθικές, θρησκευτικές, πολιτισµικές ή άλλες παραµέτρους (Κογκίδου, 2004α). Επιπρόσθετα, µπορεί να αποβεί επιβλαβής για ορισµένα παιδιά γιατί δεν δίνει πάντοτε την απαραίτητη νοµιµοποίηση σε οικογένειες ή άτοµα που αναθρέφουν και φροντίζουν µαζί παιδιά έτσι ώστε να εξασκήσουν αποτελεσµατικά τον ρόλο τους και τα στερεί από την αναγκαία υποστήριξη ή /και παροχές που 19 Όπως ενδεχόµενα και των άλλων Μεσογειακών κρατών. Σχετικά µε τη συζήτηση για το µοντέλο πρόνοιας των νότιων - Μεσογειακών κρατών βλ. Ferrera (1996) και Del Campo (1998) 20 Από τη δεκαετία του 90 τίθεται εκ νέου και µε άλλους όρους το πρόβληµα των ανισοτήτων - µε τις ειδικές µορφές τους - στο επίκεντρο του δηµόσιου διαλόγου και αναζητούνται πολιτικές διευθετήσεις σε ένα περιβάλλον όπου τα συστήµατα πρόνοιας και ευηµερίας διέρχονται κρίση. Όπως αναφέρει ο Κικίλιας (2005), η συζήτηση για την κρίση των συστηµάτων πρόνοιας και ευηµερίας είναι µονοµερής όσο δεν περιλαµβάνει, εκτός από το κράτος και την αγορά και τον τρίτο πόλο παραγωγής και κατανοµής ευηµερίας, την οικογένεια και τις µεταβαλλόµενες µορφές της. 14

15 ισχύουν για παιδιά που µεγαλώνουν στο πλαίσιο του γάµου 21. Επιπλέον, ο µη σαφής προσδιορισµός και η µη νοµιµοποίηση ορισµένων οικογενειακών πρακτικών - ανεξάρτητα από το αν αφορούν µικρό αριθµό ατόµων -µπορεί να επηρεάσει και τις κοινωνικές προσδοκίες καθώς η µη πλήρης διασαφήνισή τους σε νοµικό επίπεδο και /ή η αντιφατικότητα µε την οποία αντιµετωπίζονται σε επίπεδο κοινωνικής πολιτικής συµβάλλει στη διαµόρφωσή τους. Είναι απαραίτητη, λοιπόν, η αλλαγή της αντίληψης σχετικά µε την έννοια της οικογένειας, η αναγνώριση υπαρκτών µορφών οικογενειακής ζωής ως οικογενειών και στο επίπεδο της νοµολογίας στην Ελλάδα έτσι ώστε να νοµιµοποιηθούν νέες οικογενειακές πρακτικές και να θεωρούνται µέλη οικογένειας - ως εγγύηση του σεβασµού στην ιδιωτική και οικογενειακή ζωή -, να ενδυναµωθεί ο ρόλος ατόµων που στη πραγµατικότητα ασκούν, κατά µια έννοια, γονεϊκούς ρόλους και να αποτελέσει τη βάση για άσκηση νέων πολιτικών για την οικογένεια. Αποτελεί ένα ζήτηµα ηθικής τάξης, ένα πολιτικό ζήτηµα και, κατά τη γνώµη µου, ο σεβασµός της διαφορετικότητας και ως προς τον τρόπο οργάνωσης της οικογενειακής ζωής αποτελεί ένα δείκτη που χαρακτηρίζει τον πολιτισµό µιας κοινωνίας. Η Στρατηγάκη (2004), µε βάση τα ευρήµατα του ερευνητικού προγράµµατος ΙPROSEC, επισηµαίνει την ανάγκη ανάπτυξης µιας οικογενειακής πολιτικής που να διευκολύνει τις επιλογές ανδρών και γυναικών ως προς τους τρόπους (και τις εναλλαγές τρόπων) οργάνωσης του ιδιωτικού τους βίου. Ευτυχώς, κατά µια οπτική, που στην Ελλάδα ακόµη η οικογένεια εξακολουθεί να είναι χώρος αλληλεγγύης και υποστήριξης των µελών της, ιδιαίτερα στα θέµατα των ηλικιωµένων 22 και της βοήθειας που προσφέρεται προς τα παιδιά και τους νέους καλύπτοντας έτσι τα κενά της κοινωνικής πολιτικής. Στην Ελλάδα η συγγένεια και τα δίκτυα αλληλεγγύης παίζουν σηµαντικό ρόλο στην άτυπη φροντίδα 23, όπως και στις άλλες χώρες της Ν. Ευρώπης. Σύµφωνα µε τα αποτελέσµατα πολλών πρόσφατων συγκριτικών αναλύσεων για τους διαφορετικούς ρόλους που παίζουν οι οικογένειες σε κάθε κοινωνία και στη διαφορετική έµφαση της 21 Για παράδειγµα, η µη κατοχύρωση της συµβίωσης στην Ελλάδα στερεί την αναγνώριση ορισµένων δικαιωµάτων στα παιδιά και οικονοµικών απολαβών, όπως σε θέµατα κοινωνικής ασφάλισης και κληρονοµικών αξιώσεων. 22 Βλ. έρευνες του Ε.Κ.Κ.Ε. για τρίτη ηλικία αναλυτικά στο :Πρακτικά του Πανελλήνιου Συνεδρίου Γήρανση και Κοινωνία, Αθήνα, 1996 και Τεπέρογλου (2002). 23 Βλ. έρευνα "Κοινωνικο-οικονοµικοί Προσδιοριστικοί Παράγοντες της γονιµότητας στην Ελλάδα" που διεξήχθη από το Ε.Κ.Κ.Ε. για τη φύλαξη των παιδιών Επίσης, η ελληνική οικογένεια αναλαµβάνει όχι µόνο το οικονοµικό κόστος των σπουδών των παιδιών, αλλά και τη συντήρησή τους µετά το τέλος των σπουδών. 15

16 κοινωνικής πολιτικής στην ευθύνη της οικογένειας για την προστασία των εξαρτώµενων και αδύναµων µελών της, στην Ελλάδα, όπως και στις άλλες χώρες της Ν. Ευρώπης, οι υποχρεώσεις ανατίθενται στα µέλη όχι µόνο της πυρηνικής αλλά και της διευρυµένης οικογένειας, ενώ πολύ µικρή βοήθεια προσφέρεται από το κράτος (Ditch et al, 1998, Dumon, 1994, Castles, 1993, Lewis, 1992). Στη Νότια Ευρώπη η υποστήριξη παρέχεται µέσω του οικογενειακού /συγγενικού δικτύου. Στην πράξη, η οικογένεια στην Ελλάδα καλύπτει αποτελεσµατικά και σε σηµαντικό βαθµό µια σειρά από λειτουργίες κοινωνικής προστασίας καθώς εξακολουθεί να είναι χώρος αλληλεγγύης και υποστήριξης των µελών της - ιδιαίτερα στα θέµατα των ηλικιωµένων και της βοήθειας που προσφέρεται προς τα παιδιά και τους νέους. 24 Αυτό οδηγεί στη διατήρηση της λειτουργίας των εκτεταµένων οικογενειών και στα ισχυρά συγγενικά δίκτυα, τη χαµηλή γονιµότητα και το µειωµένο ποσοστό απασχόλησης των γυναικών. Η Χατζηβαρνάβα -Καζάση (2004), µε βάση τα ευρήµατα του ερευνητικού προγράµµατος ΙPROSEC, επισηµαίνει -εκ νέου - ότι η οικογένεια στην Ελλάδα, παρά τις µεταβολές της, την αστάθεια και τα προβλήµατά της συνεχίζει να προστατεύει τα µέλη της από τη φτώχεια και τον κοινωνικό αποκλεισµό, υποκαθιστώντας το (υπολειµµατικό) κράτος πρόνοιας. Η προστασία όµως αυτή είναι εξαιρετικά µειωµένη ή και ανύπαρκτη σε αυξανόµενες σε ποικιλία και αριθµούς κατηγορίες οικογενειών. Επίσης, η Στρατηγάκη (2004), µε βάση τα ευρήµατα του ερευνητικού προγράµµατος ΙPROSEC, αναφέρει ότι η παράδοση ενός ανολοκλήρωτου κράτους πρόνοιας στην Ελλάδα φαίνεται να έχει περιορίσει τις προσδοκίες των οικογενειών, ως προς το εύρος των υπηρεσιών πρόνοιας και στήριξης των οικογενειών, ενώ αντίστοιχα έχει ενισχύσει το αίσθηµα της παντοδυναµίας της οικογένειας και των οικογενειακών δικτύων στην αντιµετώπιση των προβληµάτων της καθηµερινής ζωής. Για ορισµένες µορφές οικογενειακής οργάνωσης, όπως οι οικογένειες µε άτοµα του ίδιου φύλου, η αναγνώρισή τους ως οικογένειας και κατά συνέπεια η διασφάλιση των δικαιωµάτων τους, προϋποθέτει ένα πρώτο βήµα. Την αποδοχή και την αναγνώριση ενός βασικού δικαιώµατος: αυτού του σεξουαλικού προσανατολισµού. Την τελευταία δεκαετία έχει εκφραστεί δηµόσια στην Ελλάδα το αίτηµα για κατοχύρωση της οµόφυλης συµβίωσης και της αναγνώρισής τους ως οικογένειας. Η αναγνώρισή τους σε νοµικό επίπεδο θα νοµιµοποιήσει την κοινωνική τους θέση, τις 24 Για τις διαγενεακές σχέσεις στην ελληνική κοινωνία βλ. Μαράτου-Αλιπράντη (2001). 16

17 σχέσεις τους και τις οικογένειές τους. Επίσης, θα ρυθµίσει µια σειρά από θέµατα σχετικά µε τη σύσταση και διάλυση της οικογένειας, την επιµέλεια των παιδιών, τα δικαιώµατα και τις υποχρεώσεις των θετών γονέων, κληρονοµικά θέµατα, υιοθεσίες και δηµόσιες παροχές. Στο βαθµό που οι µητέρες, στη συγκεκριµένη περίπτωση, λεσβίες µητέρες, αναλαµβάνουν κυρίως την επιµέλεια των παιδιών που γεννήθηκαν στο πλαίσιο του γάµου, οι περισσότερες ρυθµίσεις θα αφορούν παιδιά που µεγαλώνουν µε γυναίκες - για τις οποίες έτσι και αλλιώς υπάρχουν περισσότερες διακρίσεις σε κοινωνικό επίπεδο. Σε επίπεδο κοινωνικής πολιτικής επικεντρωνόµαστε κυρίως στα προβλήµατα που αντιµετωπίζουν ή στα κοινωνικά ζητήµατα που θέτουν οι εναλλακτικές µορφές οικογενειακής οργάνωσης, παραβλέποντας τα θετικά στοιχεία και τη γενικότερη συµβολή τους στον εµπλουτισµό της οικογενειακής ζωής. Παρόλα αυτά, πολλά από τα προβλήµατα που αντιµετωπίζουν οι εναλλακτικές µορφές οικογενειακής οργάνωσης δεν είναι αποτέλεσµα της δοµής της οικογένειας, αλλά εξωγενών παραγόντων, δηλ. προκαλούνται από το κοινωνικό περιβάλλον που είτε δεν τις αποδέχεται ή δεν τις στηρίζει επαρκώς µέσα από τις πολιτικές του. Βέβαια, όσο περισσότερο ηγεµονεύει το παραδοσιακό µοντέλο, τόσο µειώνονται οι πιθανότητες να γίνουν αποδεκτές και να στηριχθούν οι εναλλακτικές µορφές οικογενειακής οργάνωσης Όπως αναφέρει η Dowd (1997) είναι λάθος και επιζήµιο να ταυτίζουµε τη δοµή της οικογένειας µε τη λειτουργικότητά της. Ο Bernardes (1997) υποστηρίζει ότι η κατανόηση της οικογενειακής ζωής είναι το κλειδί για την κατανόηση της ανθρώπινης κοινωνίας και το κυρίως για την βελτίωσή της, µε τη δηµιουργία µιας πιο δίκαιης και αξιοπρεπούς κοινωνία η οποία θα µπορεί να εγγυηθεί ένα πιο βέβαιο και ειρηνικό µέλλον. Η κοινωνία, όµως, µπορεί να χαράξει κατάλληλες και αποτελεσµατικές πολιτικές για τις οικογένειες µόνο στη βάση της πραγµατικής γνώσης για το τι πραγµατικά κάνουν ή δεν κάνουν οι οικογένειες, µετά από κατανόηση της οικογενειακής ζωής - και όχι το αντίστροφο. Θέτοντας στο επίκεντρο της κοινωνικής πολιτικής και της δράσης µας την κατανόηση αυτή και ως µακροπρόθεσµο στόχο την ευεξία της οικογενειακής ζωής µπορούµε να παράγουµε νέες πολιτικές που θα βελτιώσουν τη ζωή όλων µας. Τα τελευταία χρόνια υπάρχει έντονο ενδιαφέρον για τις οικογένειες, τόσο στο επίπεδο της έρευνας όσο και της κοινωνικής πολιτικής. Ενώ οι προσωπικές επιλογές έχουν µια αυξανόµενη τάση αυτονοµίας και ρευστότητας, συναρτώνται άµεσα µε τις 17

18 κοινωνικές συνθήκες οι οποίες σε πολλές περιπτώσεις εξακολουθούν να παράγουν προβλήµατα και να δηµιουργούν συγκρούσεις και εντάσεις. εν υπάρχει πολλές φορές συµβατότητα της κοινωνικής πολιτικής µε αυτό που πραγµατικά κάνουν οι οικογένειες, µε το πώς λειτουργούν. Οι αλλαγές στο πορτρέτο των ευρωπαϊκών οικογενειών που περιγράφηκαν συνοπτικά παραπάνω - και ιδιαίτερα αυτές που συµβαίνουν στην Ελλάδα - αποτελούν επιλογές, ακούσιες ή εκούσιες, που συνδέονται συχνά, σύµφωνα µε τη Στρατηγάκη (2004), µε σηµαντικό ψυχικό και οικονοµικό κόστος, ιδιαίτερα στις περιπτώσεις που δεν ανταποκρίνονται στις πλειοψηφούσες κοινωνικά οικογενειακές πρακτικές. Η έρευνα ΙPROSEC 25 φωτίζει µερικές πτυχές των κοινωνικών άρρητων συµβάσεων, σύµφωνα µε τις οποίες διαγράφονται οι ιστορίες οικογενειακής ζωής ανδρών και γυναικών στην ελληνική κοινωνία. Όπως χαρακτηριστικά διαπιστώνει η Στρατηγάκη (2004), η οικογένεια στην Ελλάδα είναι κεντρικός κοινωνικό θεσµός τον οποίον στηρίζουν, τόσο η χριστιανική ιδεολογία όσο και η κοινωνική εξιδανίκευση της πυρηνικής οικογένειας. Παράλληλα, σηµαντικό ρόλο στην κατεύθυνση αυτή παίζουν η αποσπασµατικότητα της κρατικής οικογενειακής πολιτικής και η ελλειµµατικότητα της κοινωνικής πολιτικής. Οι πολιτικές αυτές µε συνδυασµένες ενέργειες φαίνεται να λειτουργούν ενισχυτικά προς τη κυρίαρχη ιδεολογία για την πυρηνική οικογένεια, αφενός, γιατί δεν έχουν κατοχυρώσει τη θεσµική κατοχύρωση των άλλων οικογενειακών σχηµάτων και, αφετέρου, γιατί δεν έχουν προωθήσει αποτελεσµατικά τη πλήρη ένταξη των γυναικών στην αγορά εργασίας και την συνακόλουθη οικονοµική τους ανεξαρτησία. Η µεταβαλλόµενη ηλικιακή ισορροπία 26 σε συνδυασµό µε τις συνθήκες στην αγορά εργασίας έχουν αλλάξει τις σχέσεις µεταξύ των γενεών, η εξάρτηση µεταξύ των γενεών εντείνεται και οι ανάγκες φροντίδας αυξάνονται. Ιδιαίτερα στις νότιες χώρες της Ευρώπης, στις οποίες ανήκει η Ελλάδα, οι γυναίκες εµπλέκονται περισσότερο στην καθηµερινή φροντίδα των παιδιών και των ηλικιωµένων, η µεγάλη πρόκληση είναι αλλαγές στην πολιτική φροντίδας ιδιαίτερα των παιδιών και ο χειρισµός των 25 Το ερευνητικό πρόγραµµα ΙPROSEC - Improving Policy Responses and Outcomes to Socio - Economic Challenges : Για τη Βελτίωση της Ανταπόκρισης (και των Αποτελεσµάτων) των Πολιτικών στις Κοινωνικο -Οικονοµικές Προκλήσεις: Μεταβαλλόµενες Οικογενειακές οµές, Πολιτικές και Πρακτικές ( ) χρηµατοδοτήθηκε από την Ευρωπαϊκή Επιτροπή. Το πρόγραµµα απασχόλησε ιδιαίτερα οι µεταβαλλόµενες οικογενειακές δοµές και η σχέση τους µε την πολιτική. Στόχος ήταν ο εµπλουτισµός της πολιτικής µέσω της βελτίωσης της κατανόησης των κοινωνικο-δηµογραφικών µεταβολών στην Ευρώπη, των κοινωνικών και οικονοµικών προκλήσεων που συνιστούν οι µεταβολές αυτές και µε την αποτελεσµατικότητα των αντιδράσεων της πολιτικής που διαµορφώνεται από τις εθνικές κυβερνήσεις, αλλά και σε επίπεδο Ε.Ε. Βλ. τα ευρήµατα που αφορούν στην Ελλάδα στο Mουσούρου & Στρατηγάκη (2004). 18

19 εντάσεων ανάµεσα στις γενεές εξ αιτίας της αυξανόµενης ανάγκης για στήριξη της τρίτης ηλικίας και για παροχή υψηλής ποιότητας φροντίδας. Το γεγονός ότι στην Ελλάδα τα µέτρα που κατοχυρώνουν τα δικαιώµατα και τις υποχρεώσεις στο πλαίσιο των µη συµβατικών µορφών οικογενειακής είναι περιορισµένα και ανεπαρκή και λειτουργούν αποτρεπτικά στη θεσµοποίηση αυτών των οικογενειών, αυτό δεν σηµαίνει ότι θα περιορισθεί η τάση αύξησής τους. Αυτό που πετυχαίνει αυτή η πολιτική είναι η διατήρηση του κοινωνικού στίγµατος για αυτές τις µορφές οικογένειας και η µη νοµιµοποίηση και οµαλοποίηση καταστάσεων που έτσι και αλλιώς υπάρχουν. Το κατά πόσον η οργάνωση της οικογενειακής µας ζωής αντανακλά πραγµατικά την ελεύθερη βούληση µας στην Ελλάδα µπορούµε να το δούµε µε βάση ένα καλά τεκµηριωµένο -µε δεδοµένα ερευνητικά - παράδειγµα. Το γεγονός ότι ο γάµος αποτελεί τη κυρίαρχη µορφή οικογενειακής οργάνωσης στην Ελλάδα και καταγράφεται χαµηλό ποσοστό διαζυγίων, σε σύγκριση µε τα άλλα κράτη της Ε.Ε., δεν πρέπει κατ ανάγκη να αποδίδεται, όπως έδειξε η Συµεωνίδου (2005), στην ύπαρξη πιο παραδοσιακών αξιών στην ελληνική κοινωνία. Η αδύναµη θέση των γυναικών όσον αφορά στη συµµετοχή τους στο εργατικό δυναµικό και το γεγονός ότι ακόµη και όταν εργάζονται αυτό συµβαίνει συχνά ή µε πολύ χαµηλή αµοιβή ή και χωρίς αµοιβή σε οικογενειακή επιχείρηση, σε συνδυασµό µε το γεγονός ότι επιφορτίζονται ιδιαίτερα το βάρος της υποκατάστασης του σχεδόν ανύπαρκτου κράτους πρόνοιας, καθιστά την απόφαση για το διαζύγιο σχεδόν αδύνατη. Επιπλέον, ο γάµος αποτελεί την κατεξοχήν συνηθισµένη µορφή συµβίωσης στην Ελλάδα, εφόσον είναι και το µόνο θεσµοθετηµένο µέσο οικονοµικής εξασφάλισης όσων γυναικών δεν απασχολούνται στην αγορά εργασίας. Τα δεδοµένα της πανελλήνιας έρευνας της Συµεωνίδου (2005) για την οικογένεια και τη γονιµότητα - που διεξήχθη σε 22 χώρες της Ευρώπης, στις Η.Π.Α. και στον Καναδά - και ιδιαίτερα η ειδική ανάλυση του ιστορικού γεγονότων της σύναψης και διάλυσης των σχέσεων στην Ελλάδα µας δίνει πολύ ενδιαφέρουσες πληροφορίες, αλλά θέτει και σηµαντικές προκλήσεις στην κοινωνική πολιτική. Το ερώτηµα που θέτει είναι τι θα συµβεί αν οι τάσεις που παρατηρούνται στην Ευρώπη για συρρίκνωση του κράτους πρόνοιας ισχύσουν και στην Ελλάδα και οδηγήσουν και προς συρρίκνωση της κοινωνίας πρόνοιας. Αν οι παραδοσιακοί οικογενειακοί θεσµοί αλλάξουν, σηµαντικές 26 Βλ. Μπαλούρδος (2002), Ναούµη και Παπαπέτρου (2002) 19

20 επιδράσεις θα προκύψουν µακροπρόθεσµα στο σύνολο της ελληνικής κοινωνίας. Πολλά εξαρτηµένα άτοµα, που προστατεύονται τώρα από την οικογένεια, αναµένεται να φθάσουν σε επίπεδα φτώχειας και κοινωνικού αποκλεισµού. Καταλήγει ότι είναι αναγκαίες αυτές οι κοινωνικές αλλαγές αλλά και οι ενδεχόµενες συνέπειες θα πρέπει να ληφθούν σοβαρά υπόψη για τη χάραξη κοινωνικής πολιτικής και την εισαγωγή τυχόν νέων νόµων που θα αφορούν τη σύναψη και τη διάλυση των σχέσεων, καθώς και τη µοίρα των εξαρτηµένων ανθρώπων. Οικογενειακές αξίες στη σύγχρονη εποχή: επιπτώσεις στην κοινωνική πολιτική Ζούµε σε µία περίοδο αλλαγών όπου οι πολιτικές φροντίδας που βασίζονται κυρίως στην οικογενειακή φροντίδα και τις νόρµες της ετεροσεξουαλικότητας πρέπει να αντικατασταθούν µε πολιτικές που ταιριάζουν περισσότερο στην εποχή µας και που θα λαµβάνουν υπόψη την ποικιλία των µορφών οικογενειακής οργάνωσης Οι νέες πολιτικές δε θα πρέπει να έχουν ως στόχο να συµβάλλουν σε ένα νέο «κανόνα» για τις οικογένειες, αλλά θα παίρνουν υπόψη τους τις υπάρχουσες µορφές οικογενειακής οργάνωσης και τις αλλαγές στις οικογενειακές πρακτικές και τις πρακτικές φροντίδας, καθώς και να προβλέπουν για την κάλυψη των νέων αναγκών. Η ηθική της φροντίδας, κατά την Sevenhuijsen (2002), µπορεί να αποτελέσει τµήµα µιας πολιτικής αναζήτησης για νέους τρόπους κατανοµής της υπευθυνότητας µεταξύ της δηµόσιας και της ιδιωτικής ζωής, και ένα εναλλακτικό πλαίσιο στη συντηρητική πρόταση για υποστήριξη των «οικογενειακών αξιών». Κατ αυτήν την έννοια, η ηθική της φροντίδας αποτελεί την εναλλακτική πρόταση στην αποδοχή της παραδοσιακής οικογένειας ως κανόνα για το σχεδιασµό της κοινωνικής πολιτικής. Η αναγνώριση της αξίας των εναλλακτικών µορφών οικογενειακής οργάνωσης και η ανάδειξη και των θετικών τους όψεων, καθώς η συζήτηση συνήθως επικεντρώνεται στις αρνητικές επιπτώσεις, θα συντελέσει στην αύξηση της αποδοχής τους, θα µειώσει το κοινωνικό στίγµα και θα στρέψει την προσοχή µας από τη δοµή της οικογένειας στις ανάγκες των παιδιών την ικανοποίηση των οποίων η δοµή της οικογένειας δεν µπορεί από µόνη της να διασφαλίσει. Η υποστήριξή τους δεν σηµαίνει ότι προωθείται η αποσταθεροποίηση των συµβατικών οικογενειών ή ότι θα πληγούν τα προνόµια και η προστασία που απολαµβάνουν. Η υποστήριξή τους, όµως, συνεπάγεται και δηµοσιονοµικές συνέπειες. Το ζήτηµα είναι να µην αποκλείεται η προστασία και η αναγνώριση των δικαιωµάτων των εναλλακτικών µορφών οικογενειακής οργάνωσης αλλά και η αναζήτηση νέων πολιτικών, όπως, π.χ. η 20