ΑΚAΔΗΜΙΑ ΘΕΣΜΩΝ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΣΜΩΝ ACADEMY OF INSTITUTIONS AND CULTURES

Transcript

1 Στοά των Επιστημών-Επιστημονική Επιθεώρηση Stoa of Sciences-Scientific Review Η θεωρία του Μένκιου για την ανθρώπινη φύση σε αντιδιαστολή προς το σωκρατικό οὐδείς ἐκών κακός Mencius theory on the human nature in comparison to Socrates οὐδεῖς ἐκῶν κακός ISSN: : Ακαδημία Θεσμών και Πολιτισμών-Academy of Institutions and Cultures Δρ. Λάμπρος Ι. Παπαγιάννης, Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης Dr. Lampros I. Papagiannis, Aristotle University of Thessaloniki lampros.p@hotmail Περίληψη Το άρθρο εξετάζει τις απόψεις του Κινέζου συνεχιστή του ρεύματος του κομφουκιανισμού Μένκιου σχετικά με τη φύση του ανθρώπου, όπως προκύπτει από το Βιβλίο του Μένκιου, την καταγραφή των φιλοσοφικών του θεωριών και ιστοριών από τους μαθητές του. Ο Μένκιος θεώρησε τη φύση του ανθρώπου ευγενική και ηθικά καλή κάτι που συνάδει με τον (πλατωνικό) Σωκράτη των πρώιμων κυρίως διαλόγων. Δύο φιλόσοφοι που δίδαξαν κατά την ίδια περίπου περίοδο φαίνεται ότι συνέκλιναν ως προς τις περί ηθικής θεωρίες τους, ωστόσο, όπως προκύπτει, από τα κείμενα υφίστανται και ορισμένες διαφορές κυριότερα ως προς τον τρόπο άσκησης της ηθικής παρά ως προς τη φύση του ανθρώπου ως τέτοια. Δεδομένων αυτών και αντλώντας παραδείγματα από τα ίδια τα κείμενα πρωτίστως θα εξεταστεί ο βαθμός συνάφειας των δύο στοχαστών. Abstract ISSN: stoaofsciences@academy.edu.gr 1

2 This article attempts a comparative study between Mencius and Socrates regarding their conception of the notion of virtue related to that of knowledge. In short it is a research on how two philosophers of the same era, but from different philosophical backgrounds have considered the idea of knowledge affects that of virtue. The question asked is mainly how knowledge (to the degree man is capable of attending it) may be used in order for the virtue to come to surface and become part of everyday life. Several paradigms are given so as to go deeper into this problematic based on sources as well as the tradition (the book of Mencius and the Plan\tonic dialogues). A conclusion is lastly given so as to sum up the key issues of this article. Λέξεις-Κλειδιά: Μένκιος, Κομφούκιος, Πλάτων, Σωκράτης, ελληνική και κινεζικής φιλοσοφία, αρετή, άνθρωπος, καλό, κακό, ανθρώπινη φύση, είναι, γίγνεσθαι, Κομφούκιος, Κομφουκιανισμός, οντολογία Keywords: Mencius, Socrates, Plato, Greek and Chinese philosophy, man, human nature, being, becoming, evil, ontology, Confucius, Confucianism, virtue ISSN: stoaofsciences@academy.edu.gr 2

3 Εισαγωγή Στον βαθμό που η φιλοσοφία μπορεί να νοηθεί ως φιλοσοφική ανθρωπολογία, ενδεχομένως και κατά τη χαϊντεγγεριανή θεώρησή της ως τέτοιας, το ζήτημα της ανθρώπινης φύσης καταλαμβάνει πιθανώς την ύψιστη θέση κατά την ιεράρχηση των φιλοσοφικών προβλημάτων. Ήδη από τις απαρχές του φιλοσοφικώς σκέπτεσθαι στη γη των αποικιών της Ιωνίας και της Ιταλίας από τη μια και στην Ανατολή από την άλλη (Ινδία, Κίνα) οι φιλόσοφοι έθεσαν το πρόβλημα της φύσης του ανθρώπου ως βασικό στόχο σε μια απόπειρα να προσδιορίσουν τον άνθρωπο ταυτόχρονο ως οντολογικό υποκείμενο και ως πολίτη της οργανωμένης κοινωνίας. Πράγματι, ωστόσο, οι πρώτες εκφάνσεις του φιλοσοφικού στοχασμού αφορούσαν την ιδέα του κόσμου και τις περί δημιουργίας θεωρίες, την ύπαρξη του θεού και τον ρόλο του θεϊκού στην ανθρώπινη ζωή ή, τέλος, τη δόμηση του κόσμου. Το παρόν άρθρο καταπιάνεται με το ζήτημα της ηθικής και της αρετής και τις σχετικές με αυτά απόψεις που διατυπώθηκαν από τον Σωκράτη αφενός και αφετέρου από τον Μένκιο. Η φιλοσοφία του Σωκράτη μπορεί να εξαχθεί από τους πλατωνικούς διαλόγους, καθότι ο Σωκράτης δεν άφησε γραπτά μνημεία 1. Από την άλλη ο Μένκιος έζησε στην Κίνα κατά την Περίοδο των Μαχόμενων Βασιλείων ( ). Θρυλείται ότι έζησε κάπου ανάμεσα στο 371 και στο 289, παρότι άλλες πηγές τον τοποθετούν γύρω στο 390 με 305, δηλαδή κατά τα χρόνια του Αριστοτέλη 2. 1 Εντούτοις ο Επίκτητος, μεταγενέστερος φιλόσοφος (περ. 150 μ. Χ.) αναφέρει στη δεύτερη διατριβή του ότι ο Σωκράτης πράγματι συνέγραψε φιλοσοφικά έργα, τα οποία, όμως, χάθηκαν. Δεδομένης της χρονικής απόστασης και δεδομένου ότι αυτό δεν απαντά πουθενά αλλού θα περιοριστούμε σε μια απλή αναφορά χωρίς περαιτέρω ανάλυση. Βλ. Μπίλα Μ & Χριστοδούλου Ι. Σ., Επίκτητος, Διατριβαί, Ζήτρος, Θεσσαλονίκη, Χαλικιάς Σ., Το βιβλίο του Μένκιου, Ίνδικτος, Αθήνα, 2006, ειδ. σ ISSN: stoaofsciences@academy.edu.gr 3

4 Η ανθρώπινη φύση στον Πλάτωνα Ως γνωστόν κάθε πλατωνικός διάλογος έχει καταπιαστεί, λιγότερο ή περισσότερο, με το ζήτημα της αρετής σε αναζήτηση της πραγματικής ταυτότητας του ενάρετου και σε αντιδιαστολή προς τη γνώση δεδομένου ότι η γνώση διατηρεί ισχυρές σχέσεις συνάφειας με την αρετή. Επιπλέον ως προς την ιδέα της αθανασίας, μιας θεωρίας συχνά εμφανιζόμενης στον Πλάτωνα, εφόσον ο άνθρωπος συνεχίζει το ζῆν ακόμα και μετά τον βιολογικό θάνατο, τότε η κάθοδος προς αναζήτηση της αρετής στα βάθη της ανθρώπινης ψυχής ξεκινά κάθε φορά. Ωστόσο κι ένας ακόμα παράγοντας πρέπει να ληφθεί υπόψιν. Η γνώση οφείλει να συσχετιστεί προς την αρετή στον βαθμό που η τελευταία είναι διδακτή. Στον πλατωνικό Πρωταγόρα 3 ο σοφιστής (Πρωταγόρας) εκτιμά ότι η αρετή είναι πράγματι διδακτή. Από την άλλη στον Ευθύδημο ο Σωκράτης θεωρεί την αρετή ως κάτι πέραν της (περιοριστικής μάλλον παρά περιορισμένης) ανθρώπινης αντίληψης και συνεπώς μη διδακτή τουλάχιστον μη πλήρως διδακτή. Εμμένει στο ότι ο άνθρωπος θα πρέπει να καλλιεργεί τον εαυτό του, ώστε να βελτιώνεται συνεχώς, αλλά έχοντας ως παράδειγμα εκείνους που πράγματι μπορούν να τον καταστήσουν καλύτερο, ένα είδος ειδικών, μια άποψη που θυμίζει και τον διάλογο Κρίτων 4. Κοντολογίς θα ήταν μάλλον αποδεκτό να αντιδιαστείλουμε την αρετή με τη γνώση. Κατά τον Σωκράτη ο άνθρωπος είναι κατά βάση καλός φύσει, αλλά η άγνοια είναι πιθανό να κάνε ώστε να επιλέξει το κακό έναντι του καλού. Προς επιβεβαίωση αυτού το σωκρατικό ἔν οἶδα ὅτι οὐδὲν οἶδα αποτελεί μια διαδικασία στρέψης του ανθρώπου προς την ηθική δεδομένου ότι αποτελεί το ξεκίνημα της γνώσης (από την άποψη ότι το ξεκίνημα της γνώσης έγκειται στην κατανόηση της άγνοιας). Τοιουτοτρόπως αποφεύγεται ο κίνδυνος της ἀμάθειας του Σοφιστή, δηλαδή η σφαλερή όσο και επικίνδυνη πεποίθηση του εἰδέναι. Ακόμα και στην περίπτωση μιας γνώσης προερχόμενης από τη μνήμη, όπως στο παράδειγμα των τετραγώνων του Μένονος, η αμάθεια παραμένει ο πρώτος τη τάξει κίνδυνος για το ανθρώπινο πνεύμα και ο άνθρωπος οφείλει να τον καταπολεμά και να κατευθύνει τον εαυτό του προς την ταπεινότητα μιας γνώσης της άγνοιας. Στον Θεαίτητο ο Σωκράτης επιχειρεί μια περισσότερο ρασιοναλιστική μέθοδο στην αναζήτηση της γνώσης θέτοντας εαυτόν ως τον ενδιάμεσο. Είναι άραγε η γνώση μια αίσθηση; Συνεπώς μπορούμε να θεωρήσουμε ως αληθή μόνον εκείνα που αντιλαμβάνονται οι αισθήσεις μας; Ή, 3 Plato, Protagoras (translated. by Bartlett R. C.), Cornell University Press, Ithaca and London, Μπορεί να ειπωθεί ότι εδώ η άποψη του Πλάτωνα ομοιάζει προς τη θεωρία της ηθικής ως έξεως στον Αριστοτέλη, αλλά οπωσδήποτε δεν ταυτίζεται με αυτήν. Plato, Euthyphro Apology Crito Phaedo Phaedrus (translated. by Fowler H. M.), USA, Loeb Classical Library, ISSN: stoaofsciences@academy.edu.gr 4

5 ίσως, γνώση είναι η ορθή θέση για κάτι; Αν έτσι έχει το πράγμα, όμως, αποκλείεται η σχετικότητα των πραγμάτων κατά το πρωταγόρειο πάντων χρημάτων μέτρον ἄνθρωπος. Κατά το παράδειγμα από τον ίδιο διάλογο ο δικαστής που εκφέρει μια γνώμη μπορεί να ειπωθεί ότι την ίδια στιγμή αποδίδει δικαιοσύνη; Κι εδώ, όπως ειπώθηκε παραπάνω, η άγνοια είναι που οδηγεί στη γνώση. Παρατηρείται ότι στον Θεαίτητο 5 αναζητάται η γνώση ακριβώς επειδή δεν γνωρίζουμε τί ἐστί γνώσις. Στην αρετή φτάνει κανείς διαμέσου της έξεως και της συνδιαλλαγής του με τα ανώτερα στοιχεία του ανθρώπινου πνεύματος συμπεραίνει ο Πλάτων: αριθμητική, γεωμετρία, στερεομετρία, αστρονομία, μουσική, γυμναστική και, τέλος, όχι η φιλοσοφία, όπως, ίσως, θα περίμενε κανείς, αλλά η διαλεκτική, η πεμπτουσία όλων των επιστημών 6. Το ουσιώδες ερώτημα, ωστόσο, παραμένει: είναι η φύση του ανθρώπου ενάρετη; Πηγάζει η ανηθικότητα από άγνοια του καλού ή δύναται ο άνθρωπος να θεωρηθεί φύσει κακός; Ο Σωκράτης βάσει του οὐδείς ὲκών κακός 7 τοποθετεί την αρετή εντός ενός μεταφυσικού πλαισίου με αποτέλεσμα να δίδεται η εντύπωση ότι είναι αδιάφορη η πρακτική εφαρμογή των θεωριών που εκφράζονται στους πλατωνικούς διαλόγους. Στον Φαίδωνα ο Σωκράτης διακρίνει την ψυχή από το σώμα προκρίνοντας ως προς τη σημαντικότητα την ψυχή. Αυτό δεν απαλλάσσει τον άνθρωπο από την ηθική υποχρέωση της αρετής και στον Φίληβο προτείνεται από τον Πλάτωνα η διάκριση της αρετής σε φρόνηση και ηδονή ως μονοπάτι που οδηγεί τον άνθρωπο στο απόλυτο, το ἀγαθόν. 5 Plato, Theaetetus-Sophist (translated by Fowler H. M.), USA, Loeb Classical Library, Plato, Republic 1-5 (translated by Shorey P.), USA, Loeb Classical Library, 1930 & Plato, Republic 6-10 (translated by Shorey P.), USA, Loeb Classical Library, ἔστι τοῦτο, ὡς ἔοικεν, ἐν ἀνθρώπου φύσει, ἐπὶ ἃ οἴεται κακὰ εἶναι ἐθέλειν ἰέναι ἀντὶ τῶν ἀγαθῶν, Πλάτωνος, Πρωταγόρας. ISSN: stoaofsciences@academy.edu.gr 5

6 Η ανθρώπινη φύση στον Μένκιο Σύμφωνα με το Βιβλίο του Μένκιου ο άνθρωπος κατέχει τέσσερις ηθικές αρετές στη βάση των οποίων δομείται η ανθρώπινη διάστασή του: ανθρωπισμός, δικαιοσύνη, σοφία, τελετές 8. Ως αρετή νοείται η έμφυτη τάση προς την αδιάλειπτη εκπλήρωση αυτών των ηθικών αρετών. Ο Μένκιος εξήγησε αυτήν την τάση φέρνοντας το παράδειγμα της ρίζας: η ανθρώπινη φύση είναι όπως μια ρίζα, η οποία δύναται να ανθίσει φυσικώ τω τρόπω, αλλά μόνον στον βαθμό που οι συνθήκες αποδειχτούν ευνοϊκές. Διαφαίνεται το κύριο ενδιαφέρον του φιλοσόφου να θέσει, κατά το δυνατόν, σε πρακτική εφαρμογή τις θεωρίες του, εφόσον από το φιλοσοφικό του οπλοστάσιο λείπει μια βασική κομφουκιανή ιδέα, αυτή της οδού. Βεβαίως δεν απουσιάζει εντελώς, αλλά ασφαλώς δεν ενέχει τη (μεταφυσικού τύπου) σημασία που της απέδωσε ο «δάσκαλός» του 9. Επιπροσθέτως ο Μένκιος αποτρέπει (κι εδώ έγκειται η σημασία μιας φιλοσοφίας της ζωής παρά μιας ανεφάρμοστης θεωρίας) τον άνθρωπο από την τυφλή υποταγή σε μια μεταφυσική οδό (dao, 道 ) που δεν οδηγεί πουθενά, όπως δεν οδηγεί και η άκριτη αδιαλλαξία των επιταγών των Τελετών. Οι τελετές, ως προσταγές κοινωνικού χαρακτήρα ήδη πριν από την εποχή του Κομφούκιου 10, αποτελούν αντικείμενο σεβασμού, αλλά ποτέ στον βαθμό που ο σεβασμός αυτός καταστρέφει την ορθότητα της πράξης στο πλαίσιο της κοινωνικής ζωής. Αντιθέτως η αξία της κοινωνικής ζωής έγκειται στη στάθμιση των πραγμάτων, την οποία ο Μένκιος επαινεί και η οποία διαφαίνεται στο παράδειγμα της πνιγόμενης νύφης: Ο Τζουν Γι Τσοέν είπε: Οι άντρες και οι γυναίκες δεν πρέπει να αγγίζουν ο ένας τον άλλον όταν ανταλλάσσουν πράγματα. Αυτό δεν είναι σύμφυτο με τις Τελετές; Ο Μένκιος απάντησε: Πράγματι έτσι είναι. Ο Τζουν Γι Τσοέν είπε: Αν η νύφη πνίγεται, θα την πιάσεις, ώστε να τη σώσεις; Ο Μένκιος απάντησε: Αν η νύφη (σου) πνίγεται και δεν τη σώσεις, τότε δεν είσαι ανώτερος από ένα κτήνος. Αυτό αποκαλώ στάθμιση των πραγμάτων. Όταν η αυτοκρατορία είναι στο χείλος της καταστροφής, ακολούθησε την ατραπό του Τάο και θα τη σώσεις 11. Η φιλοσοφία του Μένκιου καθίσταται πλήρως ανθρωποκεντρική στον βαθμό που ο άνθρωπος τοποθετείται στο κέντρο της αναζήτησης του μονοπατιού που οδηγεί προς τη βελτίωση του βίου σε προσωπικό και κοινωνικό επίπεδο. Από την παραπάνω ιστορία γίνεται αντιληπτό ότι η γνώση 8 Χαλικιάς Σ., Το βιβλίο του Μένκιου, Ίνδικτος, Αθήνα, Ο Μένκιος θεωρείται ο μεγαλύτερος συνεχιστής του Κομφούκιου και συχνά αναφέρεται ως «μαθητής» του, παρότι τους χώριζαν περίπου εκατό χρόνια. 10 Την ακολουθία των κανόνων των τελετών επικροτεί σε πολύ μεγάλο βαθμό και ο Κομφούκιος στα Ανάλεκτα. Βλ. Χαλικιάς Σ., Τα Ανάλεκτα του Κομφούκιου (εισαγωγή - μετάφραση - σχόλια), Αθήνα, ΙΝΔΙΚΤΟΣ, Χαλικιάς Σ., Το βιβλίο του Μένκιου, Ίνδικτος, Αθήνα, 2006, σ ISSN: stoaofsciences@academy.edu.gr 6

7 παίζει έναν καθοριστικότατο ρόλο, αν και ο φιλοσοφικός στοχασμός του Μένκιου θα πρέπει να τοποθετηθεί σε ένα μάλλον ουμανιστικό, παρά γνωσιολογικό, πλαίσιο. Δεν πρόκειται, δηλαδή, επακριβώς για γνώση της διαφοράς μεταξύ καλού και κακού, αλλά μάλλον για ικανότητα προς στάθμιση των πραγμάτων. Θα μπορούσε να ειπωθεί ότι η κακότητα, ως έλλειψη αρετής, σημαίνει την απώλεια της συμπαντικής αρμονίας του ανθρώπου δεδομένου ότι ο άνθρωπος ως μέρος του κόσμου συνάδει προς τη συμπαντική αρμονία 12. Η αρμονία είναι μια ευγενής αρετή από την άποψη ότι περικλείει την πολυποίκιλη ενότητα (pluralistic unity) κατά τα λόγια της Robin Wang 13. Κατά συνέπεια η άνθιση της ρίζας, για την οποία έγινε λόγος, λαμβάνει χώρα στη βάση της ίδιας της ανθρώπινης φύσης και έγκειται στον άνθρωπο να κατανοήσει ότι τίποτα δεν αξίζει περισσότερο από ό,τι η δικαιοσύνη και η ανθρωπιά. Ας μη λησμονούμε ότι το σύμπλεγμα Ουρανός και Γη, στη βάση του οποίου δομείται ο κόσμος, δεν αποτελούν κάτι τελεσίδικο, αλλά απλώς ένα είδος «χωνευτηρίου», όπου λαμβάνει χώρα η άνθιση. Εξού και αν η καταστροφή, είναι έργο του Ουρανού, ίσως και να γλυτώσεις. Αν, όμως, η καταστροφή είναι έργο δικό σου, δεν υπάρχει σωτηρία 14. Ωστόσο, πρέπει να σημειωθεί ότι η πίστη στην ενάρετη φύση του ανθρώπου δεν αποτελεί εχέγγυο και ο άνθρωπος οφείλει να μην επαναπαύεται σε αυτό. Αντιθέτως το φιλοσοφικό σύστημα του Μένκιου θέτει το φιλοσοφείν πάνω στην κατεύθυνση της αποφυγής των πειρασμών που εκτροχιάζουν το άτομο και μαζί της ανάδειξης της ρίζας του καλού που βρίσκεται μέσα του. Όπως το παιχνίδι της ντάμας είναι εύκολο, έτσι είναι και ανάδειξη του φυντανιού της αρετής. Αν, όμως, δεν επικεντρώσεις τη δεξιοτεχνία σου στον στόχο, δεν θα τα καταφέρεις 15. Σε πολιτικό επίπεδο ο μέγιστος πειρασμός όλων είναι το κέρδος, όπως κι αν αυτό εννοείται. Η επιθυμία γεννά την απληστία 16. Ασκείται έντονη κριτική στους άρχοντες, οι οποίοι εξαιτίας της απληστίας τους αφήνουν τον λαό στη φτώχεια και την πείνα. Ο αυτοκράτορας Χουί του Λιάγκ, αναφέρει ο Μένκιος, προκρίνει το κέρδος σε βάρος της δικαιοσύνης 17. Ο Μένκιος διείδε την αξία της παιδείας ως τρόπου κατάλυσης των ανισοτήτων και επιβολής της δικαιοσύνης και όχι ως ενός 12 Wei F. C. M., The spirit of the Chinese culture, Charles Scribner s & Sons, New York, 1947, σ Wang R. R., Chinese philosophy in an era of globalization, State University of NY Press, Albany, New York, 2004, σ Χαλικιάς Σ., Το βιβλίο του Μένκιου, Ίνδικτος, Αθήνα, 2006, σ Αυτόθι, σ Εδώ αξίζει να επισημανθεί η ομοιότητα με το Τάο Τε Τζιγκ του Λάο-Τσε. Ο εισηγητής του (φιλοσοφικού) Ταοϊσμού προκρίνει την άγνοια έναντι της γνώσης, διότι η τελευταία γεννά την επιθυμία και με τη σειρά της την απληστία. Συνεπώς ο άνθρωπος πρέπει να φτάσει στο επίπεδο της άγνοιας ενός αγνού και αμόλυντου από γνώση και συνεπώς επιθυμία βρέφους, Βλ. Τάο Τε Τζιγκ κεφ. 3 & κεφ Χαλικιάς Σ., Το βιβλίο του Μένκιου, Ίνδικτος, Αθήνα, 2006, β. Ι. ISSN: stoaofsciences@academy.edu.gr 7

8 στείρου εκπαιδευτικού συστήματος που δεν θα διδάσκει τον ακρογωνιαίο λίθο της ανθρωπιάς. σεβασμός στους γηραιότερους και ειλικρίνεια. Αν η γνώση δεν αποτελεί το ασφαλέστατο κριτήριο για τον άνθρωπο, ως προς την επιλογή του καλού (όπως κατά την πλατωνική/σωκρατική σύλληψη) τότε τι; Συμφώνως προς τη θεωρία του Μένκιου ο άνθρωπος δεν επιλέγει το καλό όχι επειδή δεν το διακρίνει από το κακό, αλλά επειδή δεν το επιθυμεί. Η ειρωνεία είναι προφανής. Αν ο άνθρωπος δεν θέλει το καλό, τότε η φύση του είναι ήδη διεφθαρμένη. Στην πραγματικότητα εκείνο που αποτρέπει το άτομο από το καλό είναι η ακατανίκητη δίψα για κέρδος (χρήμα, δύναμη ή εξουσία). Παρά ταύτα ο Μένκιος επιμένει ότι ο βλαστός είναι εκεί περιμένοντας να ανθίσει. Ως προς την οντολογία του κακού, αυτό νοείται ως το alter ego του καλού ή, ίσως αυτό που εμφανίζεται άμα τη ελλείψει του καλού. Συνεπώς η κακότητα σημαίνει την αποφυγή του καλού σε επίπεδο ανθρώπινης πράξης. Είναι ανάγκη να επισημανθεί ότι η φιλοσοφία του Μένκιου δεν βαδίζει προς την κατεύθυνση μιας στείρας απόδειξης περί της φύσεως του ανθρώπου, αλλά καθίσταται εντελώς ανθρώπινη, ήτοι κατέρχεται από τον ουρανού στη γη, για να θυμηθούμε τον Κικέρωνα. Έγκειται στον άνθρωπο να ανακαλύψει τον τρόπο κατά τον οποίον θα διάγει τον βίο του στη βάση της ενάρετης (έστω και λανθάνουσας) φύσης του. Ως έναν βαθμό αυτή η βάση αναγιγνώσκεται στον τρόπο των παλαιών βασιλέων: τρέφεις τους ζωντανούς, πενθείς τους νεκρούς. Έτσι αρχίζει η Οδός των βασιλέων 18. Παρατηρείται, λοιπόν, ότι ο άνθρωπος ανακτά έναν ενεργητικό ρόλο όχι παρά, αλλά διαμέσου της ατομικότητάς του και ανέρχεται ταυτόχρονα στο επίπεδο του οντολογικώς αυθύπαρκτου όντος και του πολίτη της κοινωνίας. Εδώ αρμόζει ακόμα περισσότερο το ρητό που αναφέρθηκε λίγο πριν: Αν η καταστροφή, είναι έργο του Ουρανού, ίσως και να γλυτώσεις. Αν, όμως, η καταστροφή είναι έργο δικό σου, δεν υπάρχει σωτηρία 19. Πολλάκις στη φιλοσοφία η ιδέα δίνεται χάρη σε έναν συμβολισμό. Κοινό τόπο αποτέλεσε και για τον Μένκιο το βρέφος ως σύμβολο αγνότητας και πραότητας. Στο τέταρτο βιβλίο αναφέρεται ότι ο άνθρωπος ποτέ δεν χάνει την καρδιά του νεογνού σηματοδοτώντας την πράξη της καλλιέργειας του βλαστού, ώστε να ανακαλύψουμε την παιδική αθωότητα και να κερδίσουμε την πραότητα που φέρουμε ήδη μέσα μας Αυτόθι, σ Αυτόθι, σ Ας σημειωθεί ότι το βρέφος ως σύμβολο αγνότητας φαίνεται ότι είναι μάλλον καθολικό παρά τυχαίο. Εκτός από τη χρήση του στο Τάο Τε Τζιγκ του Λάο-Τσε, στο οποίο αναφερθήκαμε παραπάνω (βλ. σημ. 15) ο Ηράκλειτος κληροδοτεί τη βασιλεία του κόσμου σε ένα παιδί που παίζει με τα ζάρια (αἰὼν παῖς ἐστι παίζων πεσσεύων παιδὸς ἡ βασιληίη), DK Β,52. Ομοίως και ο βαθειά ηρακλείτειος Νίτσε στ ο Τάδε ἔφη Ζαρατούστρα (Οι λόγοι του Ζαρατούστρα) μιλά διά στόματος του «προφήτη» του για τις τρεις μεταμορφώσεις του πνεύματος: πρώτα το πνεύμα γίνεται καμήλα, που συμβολίζει την υπομονή. ISSN:

9 Συμφώνως των ως άνω μπορεί να κανείς να ισχυριστεί ότι οι φιλοσοφικές ιδέες του Μένκιου δεν παρεκκλίνουν της κεντρικής ιδέας του περί της ενάρετης φύσης του ανθρώπου ακόμα κι αν αυτή η αρετή τελεί υπό προϋποθέσεις. Αυτές οι προϋποθέσεις μάλιστα φαίνεται ότι παίζουν τόσο ουσιώδη ρόλο που καθίστανται ειδοποιοί στη θέση της καθεαυτής φύσης του ανθρώπου ως τέτοιας. Κοντολογίς το κύριο χαρακτηριστικό γνώρισμα της ηθικής του Μένκιου παύει να είναι η ενάρετη ανθρώπινη φύση και μεταλλάσσει στον τρόπο και το μέσον κατά το οποίο αυτή δύναται να καλλιεργηθεί, ώστε να φτάσει το έπακρον. Και στη βάση μιας τέτοιου είδους και τέτοιας ποιότητας πνευματικής καλλιέργειας η κοινωνία είναι δυνατόν να υιοθετήσει ένα κοινωνικοπολιτικό σύστημα και ταυτοχρόνως ένα modus vivendi, τα οποία προωθούν την αλήθεια που δομείται στις αρχές της δικαιοσύνης, της ισότητας και ενός έξωθεν σκοπιμοτήτων ουμανισμού. Εντούτοις δέον να επισημανθεί ότι ο Μένκιος δεν προτείνει ένα συγκεκριμένο σύστημα διακυβέρνησης και ούτε επιθυμεί να δει τους φιλοσόφους να κυβερνήσουν σε μια κινεζικού (ή και παγκοσμιοτικού) τύπου πολιτεία. Το συνεχές της επεξεργασίας της ανθρώπινης φύσης και των μέσων βελτίωσής της, το εγγραφόμενο στο είναι ενός γίγνεσθαι, αλλά ουχί σε μια ανούσια τελεολογία, που ασφαλώς καθιστά τον άνθρωπο εντελώς ανθρώπινο, είναι το στοιχείο αθανασίας του φιλοσόφου που τον κάθισε στο πάνθεον των μεγάλων στοχαστών της ανθρωπότητας. έπειτα γίνεται λιοντάρι, που συμβολίζει τη δύναμη και την ελευθερία. Στο τέλος, όμως, το πνεύμα μεταμορφώνεται σε παιδί κι εδώ θα παραθέσουμε τη μετάφραση του Άρη Δικταίου: Το παιδί είναι αθωότητα και ξεχασιά, ένα ξαναρχίνισμα, ένα παιχνίδι, μια ρόδα που γυρίζει, μια πρώτη κίνηση, μια αγία κατάφαση, Nietzsche F., Τάδε ἔφη Ζαρατούστρα, μτφρ. Δικταίος Α., Καλφάκη, Αθήνα, 1958 (e. p. Kroner, Stuttgart, 1956). Ας μη λησμονηθεί, τέλος, ότι και η βασιλεία των ουρανών ανήκει στα παιδιά κατά τους λόγους του Ιησού: Τότε προσηνέχθησαν αὐτῷ παιδία ἵνα τὰς χεῖρας ἐπιθῇ αὐτοῖς καὶ προσεύξηται οἱ δὲ μαθηταὶ ἐπετίμησαν αὐτοῖς. ὁ δὲ Ἰησοῦς εἶπεν Ἄφετε τὰ παιδία καὶ μὴ κωλύετε αὐτὰ ἐλθεῖν πρός με, τῶν γὰρ τοιούτων ἐστὶν ἡ βασιλεία τῶν οὐρανῶν. καὶ ἐπιθεὶς τὰς χεῖρας αὐτοῖς ἐπορεύθη, (Κατά Ματθαίον, ΙΘ, 13-15). ISSN:

10 Επίλογος Συμπερασματικά το ζήτημα της ανθρώπινης φύσης και της ποιότητας αυτής φαίνεται ότι κατέχει έναν διόλου ευκαταφρόνητο ρόλο στην ιστορία της σκέψης και ως εκ τούτου το γεγονός της ενασχόλησης με αυτό ήδη από την αρχαιότητα από πλήθος στοχαστών τόσο στην Ανατολή όσο και στη Δύση θα πρέπει να θεωρηθεί ως λογικό και καθόλου ιδιαίτερο. Σε ό,τι αφορά τα όσα τέθηκαν υπό εξέταση μέχρι τώρα από τη μια ο πλατωνικός Σωκράτης εισήγαγε μια γνωσιοθεωριακή ιδέα περί της ανθρώπινης φύσης, στη βάση της οποίας η αρετή τίθεται στο άλλο άκρο της γνώσης, ενώ από την άλλη ο Μένκιος ανέλιξε το ζήτημα στην πρακτική του εφαρμογή ως προς το πώς ο άνθρωπος δύναται όσο και υποχρεούται να καλλιεργήσει τις ηθικές του αρχές, ώστε να φτάσει σε μια σχετικοποιημένη μορφή της αρετής. Κατ επέκτασιν τόσο η σωκρατική όσο και η μενκιανο-κομφουκιανή ιδέα συγκλίνουν όσον αφορά τη δυνατότητα εξέλιξης αυτού που άνθρωπος φέρει μέσα του, παρότι επιλέγουν διαφορετικά μονοπάτια. Θεωρώντας την αρετή ως μια έννοια εγγραφόμενη σε μια καθολικότητα (δηλαδή αδιάφορη προς τα κοινωνικά στερεότυπα της εποχής και του τόπου) ενδεχομένως αυτού του τύπου η διαφορετικότητα έγκειται στη διακριτότητα της σύλληψης της έννοιας του κοινωνικού. Επιπλέον παρά την πολυποίκιλη χρήση εννοιών που δύνανται να ταυτιστούν με την αρετή αμφότεροι οι υπό εξέταση στοχαστές φαίνεται ότι δίνουν μεγάλη έμφαση στην αρετή ως δικαιοσύνη. Εδώ αρμόζει η αναφορά στην πολύ ενδιαφέρουσα άποψη του Χουάι Γιου Γουάγκ όσον αφορά τη δικαιοσύνη σύμφωνα με την οποία η διαφορά (μεταξύ Ελλάδας και Κίνας) έγκειται στο ότι η ελληνική λέξη δίκη μπορεί να εξασφαλιστεί μέσω της πόλης (πόλεως-κράτους), ενώ η κινεζική λέξη γι 21 (μπορεί να εξασφαλιστεί) μέσω του ατομικού, του προσωπικού επιτεύγματος 22. Ως τελευταία λέξη θα πρέπει να επισημανθεί ότι η δυνητικά ενάρετη φύση του ανθρώπου, η οποία πρέπει να καλλιεργηθεί κατά τον Μένκιο και η γνώση που κρατά τον άνθρωπο μακρυά από ό,τι περικλείει η έννοια του κακού, δεν αποτελούν εχέγγυο, παρεξόν εάν ο άνθρωπος θέσει αυτά (την καλλιέργεια της αρετής και τη γνώση του καλού) στο εσωτερικό μιας συνέχειας και ενός ατέρμονου στο πέρας του οποίου βρίσκεται η αθωότητα του βρέφους. Ποτέ δεν χάνει ο άνθρωπος την καρδιά του βρέφους, μας διδάσκει ο Μένκιος 23 και στον βαθμό που η συνέχεια και 21 yi, 正义. 22 Παρατίθεται το πρωτότυπο κείμενο στην Αγγλική: the difference lies to the fact that the Greek word justice (δίκη) may be assured through the city (city-state), whereas the Chinese word (yi) through the humane, the personal achievement, Wang H., The way of the heart: Mencius understanding of justice, Philosophy East & West, v. 59, No3, University of Hawaii Press, Χαλικιάς Σ., Το βιβλίο του Μένκιου, Ίνδικτος, Αθήνα, 2006, σ. 99. ISSN:

11 το ατέρμονο λαμβάνουν έναν χαρακτήρα εδισησάμην εμεωυτών ο άνθρωπος καλείται σε ένα νιτσεϊκό μεν, αλλά ταυτοχρόνως και βαθιά κομφουκιανό γίνε αυτό που είσαι. ISSN:

12 Βιβλιογραφία Ames R. T. & Hall L. D., Daodejing: "making this life significant" : a philosophical translation, Michigan, Ballantine Books, 2003 Confucius, Analects (translated by Li D. H.), Bethesda, MD, USA, Premier Pub Co, 1999 Confucius, Analects (translated by Soothil W. E.), England, Dover-Thrift Editions, 1995 Diels H. Kranz W., Die Fragmente der Vorsokratiker, Athens, Greece, Papadima, 2004 Legge J., The Sacred Books of China: the Texts of Confucianism, London, England, Cornell University Library, 2009 (e. p.1899) Nietzsche F., Τάδε ἔφη Ζαρατούστρα, μτφρ. Δικταίος Α., Καλφάκη, Αθήνα, 1958 (e. p. Kroner, Stuttgart, 1956) Plato, Euthyphro Apology Crito Phaedo Phaedrus (translated. by Fowler H. M.), USA, Loeb Classical Library, 1999 Plato, Protagoras (translated. by Bartlett R. C.), Cornell University Press, Ithaca and London, 2004 Plato, Republic 1-5 (translated by Shorey P.), USA, Loeb Classical Library, 1930 & Plato, Republic 6-10 (translated by Shorey P.), USA, Loeb Classical Library, 1935 Plato, Theaetetus-Sophist (translated by Fowler H. M.), USA, Loeb Classical Library, 1921 Wang H., The way of the heart: Mencius understanding of justice, Philosophy East & West, v. 59, No3, University of Hawaii Press, 2009 Wang R. R., Chinese philosophy in an era of globalization, State University of NY Press, Albany, New York, 2004 Wei F. C. M., The spirit of the Chinese culture, Charles Scribner s & Sons, New York, 1947 Μπίλα Μ & Χριστοδούλου Ι. Σ., Επίκτητος, Διατριβαί, Ζήτρος, Θεσσαλονίκη, 2003 Χαλικιάς Σ., Τα Ανάλεκτα του Κομφούκιου (εισαγωγή - μετάφραση - σχόλια), Αθήνα, ΙΝΔΙΚΤΟΣ, 2001 Χαλικιάς Σ., Το βιβλίο του Μένκιου, Ίνδικτος, Αθήνα, 2006 ISSN: stoaofsciences@academy.edu.gr 12