2. Η μεταβατική εποχή: Οι έριδες για το ζήτημα των εικόνων

Transcript

1 2. Η μεταβατική εποχή: Οι έριδες για το ζήτημα των εικόνων

2 ΓΙΑΤΙ ΕΡΧΟΜΑΣΤΕ ΣΤΟ ΣXOΛEIO; ΓΙΑ ΝΑ ΔΗΜΙΟΥΡΓΗΣΟΥΜΕ ΤΟ ΜΕΛΛΟΝ ΜΑΣ!!!

3 Όροι-κλειδιά Εικονομαχία Εικονόφιλοι Αναστήλωση εικόνων Ανεικονικές αντιλήψεις Ιωάννης Δαμασκηνός Απαγόρευση παράστασης θείων προσώπων Εικονομάχοι Τιμητική προσκύνηση Καταστροφή έργων τέχνης

4 Α. ΟΡΙΣΜΟΣ

5 Στο βιβλίο της ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΓΛΩΣΣΑΣ Β ΓΥΜΝΑΣΙΟΥ στην 1 η Ενότητα μαθαίνουμε για ΤΟΥΣ ΤΡΟΠΟΥΣ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ ΠΑΡΑΓΡΑΦΟΥ Ας θυμηθούμε τον τρόπο ανάπτυξης παραγράφου με ΟΡΙΣΜΟ: Τι ορίζουμε ως Εικονομαχία; Από τις αρχές του 8ου ως τα μέσα του 9ου αι. το Βυζάντιο συγκλονίστηκε από τη διαμάχη της Εικονομαχίας, πνευματικής κίνησης που συνδέθηκε στενά με το ακόλουθο ερώτημα: Είναι σύμφωνη με τις παραδόσεις της Ορθοδοξίας ή όχι η λατρεία των εικόνων; Εικονομαχία: Πότε; Πού; Τι ήταν ακριβώς; Ποιο ερώτημα τέθηκε;

6 ΧΡΟΝΟΛΟΓΙΟ ΕΙΚΟΝΟΜΑΧΙΑΣ

7 Β. ΠΡΩΤΕΡΓΑΤΕΣ ΚΑΙ ΠΑΡΑΓΟΝΤΕΣ

8 Πρωτεργάτες της εικονομαχικής κίνησης υπήρξαν οι αυτοκράτορες: Ποια ήταν τα κίνητρά τους; Λέων Γ' ( ) καταγόταν από την Γερμανικεια της Β. Συρίας Κωνσταντίνος Ε' ( ) ο γιός του Λέων Γ Φαίνεται ότι είχαν επηρεαστεί από τις ανεικονικές (αντίθετες στη λατρεία των εικόνων) αντιλήψεις της ιουδαϊκής και της ισλαμικής θρησκείας και γι' αυτό απέρριπταν τη λατρεία των εικόνων ως εκδήλωση ειδωλολατρική.

9 Επιχειρήματα των εικονομάχων Οι εικόνες αναπληρώνουν τα είδωλα και άρα αυτοί που τις προσκυνούν είναι ειδωλολάτρες [...]. Όμως δεν πρέπει να προσκυνούμε κατασκευάσματα των ανθρώπινων χεριών και κάθε είδους ομοίωμα [...]. Πληροφόρησέ με ποιος μας κληροδότησε αυτή την παράδοση, δηλαδή να σεβόμαστε και να προσκυνούμε κατασκευάσματα χεριών, ενώ ο Θεός απαγορεύει την προσκύνηση, και εγώ θα συμφωνήσω ότι αυτό είναι νόμος του Θεού. Από επιστολή του Λέοντος Γ' στον πάπα Γρηγόριο Β', Travaux et memoires 3 (1968) 279. Ποια ήταν τα κυριότερα επιχειρήματα των εικονομάχων και των εικονολατρών; Ποιος υπερασπίζεται τις εικόνες; Επιχειρήματα των εικονολατρών Εφόσον προσκυνώ και σέβομαι το σταυρό και τη λόγχη, τον κάλαμο και τον σπόγγο, με τα οποία οι θεοκτόνοι Ιουδαίοι προσέβαλαν και σκότωσαν τον Κύριό μου, γιατί όλα αυτά στάθηκαν όργανα του έργου της σωτηρίας των ανθρώπων, πώς να μην προσκυνήσω και τις εικόνες που κατασκευάζουν οι πιστοί με αγαθή προαίρεση και με σκοπό τη δοξολογία και την ανάμνηση των παθημάτων του Χριστού; Και εφόσον προσκυνώ την εικόνα του σταυρού που κατασκευάζεται από οποιοδήποτε υλικό, πώς να μην προσκυνήσω την εικόνα του Χριστού που κατέστησε σωτήριο τον σταυρό; Ότι δεν προσκυνώ την ύλη είναι φανερό, διότι, αν καταστραφεί το εκτύπωμα ενός σταυρού που είναι κατασκευασμένος από ξύλο, παραδίδω το ξύλο στη φωτιά. Το ίδιο συμβαίνει και με το ξύλο των εικονισμάτων, όταν αυτά καταστραφούν. Ιωάννης Δαμασκηνός, Περί εικόνων, Λόγος δεύτερος, κεφ. 19, Migne, Patrologia Graeca, τ. 94, στήλη 1305.

10 ΠΑΡΑΓΟΝΤΕΣ ΠΟΥ ΟΔΗΓΗΣΑΝ ΣΤΗΝ ΕΙΚΟΝΟΜΑΧΙΑ Ανεικονικές αντιλήψεις διαδεδομένες στους αγρότες της γειτονικής με το Ισλάμ Μ. Ασίας = άμυνας κατά των Αράβων. Ίσαυροι στόχευαν στην εύνοια τους. οι δεισιδαιμονίες και οι υπερβολές, που είχαν εκδηλωθεί γύρω από τη λατρεία των εικόνων η επιθυμία των Ισαύρων να περιορίσουν την επιρροή των μοναχών η ιδέα ότι οι επιτυχίες των εχθρών του Βυζαντίου, προέρχονταν από τη δίκαιη οργή του Θεού για ό,τι συνέβαινε στο χώρο της λατρείας.

11 Πολλοί λαϊκοί και κληρικοί πίστευαν ότι οι εικόνες και τα ιερά λείψανα ήταν θαυματουργά. Μικρογραφία που εικονίζει στρατόπεδο. Στο κέντρο ένας ιερέας μαζί με στρατιώτες που γονατίζουν και προσκυνούν μια λειψανοθήκη (σκεύος που περιέχει λείψανα αγίων). 12ος αιώνας, Μαδρίτη (Ισπανία), Εθνική Βιβλιοθήκη.

12 Ποιες από τις παρακάτω φράσεις μπορεί να είπε ένας εικονολάτρης και ποιες ένας εικονομάχος; Δικαιολογήστε την απάντησή σας. Πηγή:

13 Γ. ΦΑΣΕΙΣ

14 Γ1. Α ΦΑΣΗ ( μ.χ.)

15 Απομάκρυνση εικόνας Χριστού από την Χαλκή Πύλη της Πόλης διαμαρτυρίες λαού. Διάταγμα 730 Το πρώτο αυτοκρατορικό διάταγμα κατά της λατρείας των εικόνων δημοσιεύτηκε το 730. Οι εικονόφιλοι τιμωρήθηκαν : εξορίες, φυλακίσεις και δημεύσεις περιουσιών. Λέων Γ Διώξεις

16 /04/blog-post_8.html «Το πρώτο αίμα κυλάει κατά τη διάρκεια μιας λαϊκής στάσης που προκλήθηκε από την καταστροφή της εικόνας του Χριστού της Χαλκοπρατείας, πάνω από μία από τις πύλες του αυτοκρατορικού ανακτόρου».

17 Μια ειρηνική διαμαρτυρία παραίτηση «Όταν ο Λέων Γ εξέδωσε το Διάταγμα κατά των αγίων και σεπτών εικόνων προσκάλεσε τον αγιότατο πατριάρχη Γερμανό να το υπογράψει. Ο γενναίος ιεράρχης όμως αρνήθηκε την υπογραφή και την αρχιεροσύνη του. Έδωσε τα ιερά άμφιά του στον αυτοκράτορα και είπε: «Αυτό που ζητάς από μένα, βασιλιά, είναι αδύνατο να το κάνω, χωρίς απόφαση Οικουμενικής Συνόδου». Και φεύγοντας πήγε στο πατρικό του σπίτι, στο Πλατάνι, και ησύχασε». Θεοφάνης (Ιστορικός της εποχής). Στην εικόνα, καταστροφή της εικόνας του Χριστού από εικονομάχους. Ψαλτήρι Khludov,

18 Στην εξέλιξη της ζωγραφικής της περιόδου , καθοριστικό ρόλο έπαιξε η εικονομαχική διένεξη ( ), κατά τη διάρκεια της οποίας καταστρέφεται μεγάλο τμήμα απεικονίσεων ιερών προσώπων και σκηνών. Στην εικόνα, καταστροφή της εικόνας του Χριστού από εικονομάχους. Λεπτομέρεια από το Ψαλτήρι Khludov, Moscow, State Historical Museum, κώδ. gr. 129, φ. 67α. Γαλάβαρης, Γ., Ελληνική Τέχνη: Ζωγραφική Βυζαντινών Χειρογράφων,Εκδοτική Αθηνών Α.Ε., Αθήνα 1995, σ. 45, εικ. 15. State Historical Museum, Moscow hers/t1p2.html

19 Την υπόθεση των εικονολατρών υπερασπίστηκε θεωρητικά ο μεγαλύτερος θεολόγος της εποχής του, ο Ιωάννης Δαμασκηνός, που έζησε στην επικράτεια του αραβικού Χαλιφάτου και πέθανε γύρω στα 750. Ένας από τους κυριότερους υπερασπιστές της λατρείας των εικόνων ήταν ο Ιωάννης ο Δαμασκηνός, που γεννήθηκε στη Δαμασκό της Συρίας στα μέσα του 7ου αιώνα. Στην εικόνα, ο Ιωάννης Δαμασκηνός. Μικρογραφία χειρογράφου, 12ος αιώνας. 'Aγιο Όρος, Μονή Ιβήρων, κώδ. 463 (Bαρλαάμ και Iωάσαφ), φ. 1β. Πελεκανίδης, Στ., Xρήστου, Π., Μαυροπούλου-Tσιούμη, Xρ., Καδάς, Σ., Oι Θησαυροί του Aγίου Όρους: Εικονογραφημένα χειρόγραφα, παραστάσεις-επίτιτλα-αρχικά γράμματα, τ. Β, Eκδοτική Aθηνών Α.Ε., Aθήνα 1975, σ. 60, εικ. 53. Ιερά Κοινότητα Αγίου Όρους, 'Aθως tml

20 Σελίδα από χειρόγραφο του 9ου αιώνα. Περιέχει έργα του θεολόγου Ιωάννη Δαμασκηνού ( περίπου), που ήταν ο βασικός υποστηρικτής των εικόνων και ένας από τους πιο σημαντικούς εκκλησιαστικούς συγγραφείς αυτή την περίοδο. Μεταξύ , Παρίσι, Εθνική Βιβλιοθήκη της Γαλλίας.

21 Η ένταση της διαμάχης των δύο παρατάξεων κορυφώθηκε επί Κωνσταντίνου Ε ( ), που εξαπέλυσε : εκστρατεία τρομοκράτησης των μοναχών και καταστροφής των μονών που ήταν προπύργια εικονολατρίας. Κατά τη Α' φάση της εικονομαχίας ( ), οι μοναχοί είναι οι πρώτοι που δέχονται τις συνέπειες της διαμάχης. Στην εικόνα, διωγμοί μοναχών, λεπτομέρεια από το Χρονικό του Ιωάννη Σκυλίτζη, τέλη 12ου-αρχές 13ου αιώνα. Madrid, Biblioteca Nacional, fol. 28 v b. Biblioteca Nacional, Madrid

22 ΤΕΛΟΣ Α ΦΑΣΗΣ ( ) Η πρώτη φάση τερματίστηκε με την Ζ' Οικουμενική Σύνοδο (787). Η σύνοδος αυτή, η οποία συγκλήθηκε με πρωτοβουλία της αυτοκράτειρας Ειρήνης της Αθηναίας ( ), αποκατέστησε πανηγυρικά τις εικόνες, διευκρινίζοντας ότι στις εικόνες απονέμεται μόνο τιμητική προσκύνηση. Γυναίκα αυτοκράτειρα του Βυζαντίου;

23 Μικρογραφία με την Ζ Οικουμενική Σύνοδο. 11ος αιώνας, Βατικανό, Αποστολική Βιβλιοθήκη του Βατικανού.

24 Γ2. Β ΦΑΣΗ ( μ.χ.)

25 Απόψεις Λέοντος Ε' για την εικονολατρία Γιατί οι Χριστιανοί παθαίνουν ήττες από τους εθνικούς; Επειδή λατρεύονται οι εικόνες [...]! Γι' αυτό σκοπεύω να τις καταστρέψω. [...] Οι αυτοκράτορες που δέχτηκαν και λάτρεψαν τις εικόνες πέθαναν στην εξορία ή στη μάχη. Αυτοί όμως που δεν τις λάτρεψαν πέθαναν στο κρεβάτι τους και τάφηκαν με τιμές στους αυτοκρατορικούς τάφους κοντά στο ναό των Αγ. Αποστόλων. Εγώ επιθυμώ να μιμηθώ τη δεύτερη κατηγορία και να τις καταστρέψω, για να μακροημερεύσω και εγώ και ο γιος νου και η δυναστεία μας να βασιλεύσει ως την 4η και 5η γενιά. Scriptor incertus de Leone Bardae filio, έκδ. I. Bekker, Bonn 1842, 349. Ποιους λόγους επικαλείται ο Λέων Ε', σύμφωνα με το παράθεμα, για να επαναφέρει σε ισχύ την Εικονομαχία; /wikipedia/commons/2/29/a_coin_o f_byzantine_emperor%2c_leo_v%2 C_the_Armenian.jpg ΑΝΑΖΩΠΥΡΩΣΗ «Ακόμη πιο καθαρά και από τον 8 ο αιώνα, η δεύτερη περίοδος της εικονομαχίας υπογραμμίζει το πολιτικό βάθος του εικονοκλαστικού κινήματος: οι προσπάθειες της αυτοκρατορικής εξουσίας να θέσει υπό την εξουσία του, κυρίως κάτω από την αδιάλλακτη σκέπη του, τη ζωή της Εκκλησίας και την επίμονη αντίστασή της» G. Ostrogorsky. Ιστορία του Βυζαντινού Κράτους, Παρίσι 1956, σ.231

26 Η δεύτερη φάση ( ), η οποία δεν είχε τη διάρκεια ούτε και την ένταση της πρώτης Λέων Ε' Αρμένιος Εγκαινιάζει τη β φάση της Εικονομαχίας Επιχείρημα: απέδωσε στην εικονολατρία τις ήττες των Βυζαντινών στα πεδία των μαχών. Αυγούστα Θεοδώρα Τερματίστηκε από μια αυτοκράτειρα, μητέρα του ανήλικου Μιχαήλ Γ'. Η σύνοδος του 843 προχώρησε στην οριστική και πανηγυρική αποκατάσταση και αναστήλωση των εικόνων.

27 Η εικονομαχική έριδα έληξε το 843 με την οριστική αναστήλωση των εικόνων. Κρητική εικόνα που παρουσιάζει την αναστήλωση των εικόνων. 16ος αιώνας. Αθήνα, Μουσείο Μπενάκη, Συλλογή Σταθάτου Φωτόπουλος, Δ., Δεληβορριάς Α., Η Ελλάδα του Μουσείου Μπενάκη, Αθήνα 1997, σ. 280, εικ Μουσείο Μπενάκη, Αθήνα in/miniatures/t3cp1.html Ποια είναι η γιορτή της Ορθόδοξης Εκκλησίας προς ανάμνηση της αναστήλωσης των εικόνων; Ποια είναι η επίσημη θέση της Ορθόδοξης Εκκλησίας για τη λατρεία των εικόνων;

28 Δ. ΣΗΜΑΣΙΑ ΤΗΣ ΗΤΤΑΣ ΤΩΝ ΕΙΚΟΝΟΚΛΑΣΤΩΝ

29 Η αποκατάσταση των εικόνων θεωρείται ως νίκη της ελληνικής πνευματικής παράδοσης που ευνοούσε την απόδοση της θείας μορφής πάνω στην ανεικονική ασιατική παράδοση. Η αναστήλωση των εικόνων: τερμάτισε τις θρησκευτικές διαμάχες εγκαινίασε περίοδο γόνιμης συνεργασίας του κράτους με την εκκλησία, που αφοσιώθηκε στο ιεραποστολικό της έργο. Τα μοναστήρια άρχισαν να πολλαπλασιάζονται και να πλουτίζουν. Περιορίστηκαν όμως και οι υπερβολές στη λατρεία των εικόνων και των λειψάνων.

30 Ε. ΣΥΝΕΠΕΙΕΣ ΤΗΣ ΕΙΚΟΝΟΜΑΧΙΑΣ

31 Πολιτισμό Ολέθριες συνέπειες Εξωτερική Πολιτική Εικονομαχία Δίχασε το βυζαντινό λαό

32 Ε1. ΣΥΝΕΠΕΙΕΣ ΤΗΣ ΕΙΚΟΝΟΜΑΧΙΑΣ ΣΤΗΝ ΕΞΩΤΕΡΙΚΗ ΠΟΛΙΤΙΚΗ

33 Ο πρώτος διχασμός με τη Δύση Η Εκκλησία της Ρώμης δυσαρεστημένη από τους εικονομάχους αυτοκράτορες, "γύρισε την πλάτη" στο Βυζάντιο, απομακρύν θηκε από αυτό αναζήτησε στήριξη στους ηγεμόνες των Φράγκων, αναδυόμενη τότε πολιτική δύναμη της Δυτικής Ευρώπης. «Όταν ο πάπας της Ρώμης έμαθε την καθαίρεση των σεπτών εικόνων, εμπόδισε να σταλούν οι φόροι της Ρώμης και της Ιταλίας στην Κωνσταντινούπολη. Με επιστολή του ακόμη εμήνυσε στον αυτοκράτορα Λέοντα Γ ότι δεν πρέπει ο βασιλιάς να κάνει λόγο και να μεταβάλει την αρχαία πίστη της εκκλησίας, η οποία έχει καθιερωθεί από τους αγίους πατέρες». Θεοφάνης (Ιστορικός της εποχής). «Τα δόγματα της Εκκλησίας δεν είναι δική σου δουλειά, γράφει ο Πάπας στον Λέοντα τον 3 ο, άφησε τις τρέλες σου» ts_bobrinskoy_querelle.html

34 Η δημιουργία εικόνων την περίοδο της Εικονομαχίας ( ) συνεχίστηκε σε περιοχές εκτός του βυζαντινού κράτους. Η σκηνή της Σταύρωσης. Εικόνα από το μοναστήρι της Αγίας Αικατερίνης στο Σινά. 8ος αιώνας. Σινά, Μονή Αγίας Αικατερίνης. Bοκοτόπουλος, Π., Ελληνική Tέχνη: Bυζαντινές Εικόνες, Εκδοτική Αθηνών Α.Ε., Αθήνα 1995, σ. 33, εικ. 5. Μονή Αγίας Αικατερίνης, Σινά in/miniatures/t5p1.html

35 Ε2. ΣΥΝΕΠΕΙΕΣ ΤΗΣ ΕΙΚΟΝΟΜΑΧΙΑΣ ΣΤΟΝ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟ

36 Απαγόρευση Καταστροφή Υποχώρηση Στην παράσταση θείων προσώπων στους τοίχους των εκκλησιών. Πολλά έργα τέχνης καταστράφηκαν τότε. της ενασχόλησης με τα γράμματα Στην ανάρτηση εικόνων Οι εκκλησίες διακοσμήθηκαν με ζώα, φυτά και διακοσμητικά μοτίβα. ενώ, μετά τη νίκη των εικόνων, καταστράφηκαν πολλά σημαντικά κείμενα των εικονομάχων.

37 Αγία Ειρήνη Κωνσταντινούπολης. 'Aποψη του εσωτερικού του ναού, όπου διακρίνεται η αψίδα με τον εικονομαχικό διάκοσμο (σταυρός) και το σύνθρονο. Χρονολογείται στα 740. Ankara, Ministry of Culture, General Directorate of Monuments and Museums. Sodini, J.P., "Urbanisme et Architecture de Constantinople", Les dossiers d' archaeologieno. 176 (Novembre 1992), σ. 15. Ministry of Culture, General Directorate of Monuments and Museums, Ankara ry/main/monuments/t4p1.html

38 Άποψη της κεντρικής αψίδας του Αγίου Βασιλείου στη Σινασό. Η αψίδα φέρει ανεικονικό διάκοσμο και στο κέντρο δεσπόζει ένας λατινικός σταυρός που πλαισιώνεται από γεωμετρικά κοσμήματα. 9ος αιώνας. Ankara, Ministry of Culture, General Directorate of Monuments and Museums. Jolivet-Levy, C., La Cappadoce Memoire de Byzance, Edition Mediterranee, Paris 1997, σ. 39. Ministry of Culture, General Directorate of Monuments and Museums, Ankara p2.html Το εικονογραφικό πρόγραμμα των ναών κατά τη διάρκεια της Εικονομαχίας ( ) τροποποιείται σύμφωνα με τις εικονοκλαστικές αντιλήψεις. Έτσι, οι απεικονίσεις ιερών προσώπων αντικαθίστανται μεσυμβολικά θέματα. Στην εικόνα, ο σταυρός από την καμάρα του ιερού της Αγίας Σοφίας στη Θεσσαλονίκη. Αρχές8ου αιώνα. Θεσσαλονίκη, 9η Εφορεία Βυζαντινών Αρχαιοτήτων.YΠΠO/TAΠ. Lowden, J., Early Christian & Byzantine Art,Phaidon Press Limited, London 1997, σ. 161, εικ. 89. YΠΠO ments/t3p2.html

39 Κατά την εικονομαχική περίοδο ( ) οι παραστάσεις ιερών προσώπων καταστρέφονται και ο διάκοσμος των ναών περιορίζεται σε ανεικονικά θέματα. Στην εικόνα, λεπτομέρεια από την ανεικονική διακόσμηση (φυτικός διάκοσμος) της αψίδας του Ιερού του Αγίου Αρτεμίου στη Νάξο. Η διακόσμηση του ναού τοποθετείται στα χρόνια του αυτοκράτορα Θεόφιλου ( ). Αθήνα, 2η Εφορεία Βυζαντινών Αρχαιοτήτων. YΠΠO/TAΠ. Χατζηδάκης, Μ., Βυζαντινή Τέχνη στην Ελλάδα: Νάξος, Eκδοτικός Oίκος ''ΜΕΛΙΣΣΑ'', Αθήνα 1989, σ. 65, εικ. 13. YΠΠO Ανεικονική διακόσμηση (γεωμετρικός διάκοσμος) από το εσωράχιο του εγκάρσιου τόξου της καμάρας στο ναό του Αγίου Ιωάννη στ' Αδησαρού στη Νάξο. 9ος αιώνας. Αθήνα, 2η Εφορεία Βυζαντινών Αρχαιοτήτων. YΠΠO/TAΠ. Χατζηδάκης, Μ., Βυζαντινή Τέχνη στην Ελλάδα: Νάξος,Eκδοτικός Oίκος ''ΜΕΛΙΣΣΑ'', Αθήνα 1989, σ. 56, εικ. 8. YΠΠO

40 Και τα τρία έργα που εικονίζονται χρονολογούνται στον 8 ο αιώνα. Ποια από αυτά έκαναν εικονολάτρες καλλιτέχνες και ποια εικονομάχοι; Δικαιολογήστε την απάντησή σας. Πηγή:

41 Η πολιτική αναγκαιότητα της εικονομαχίας Μέσα σ' αυτές τις συνθήκες γινόταν όλο και πιο φανερό, ότι η σωτηρία της Αυτοκρατορίας εξαρτιόταν αποκλειστικά από τους αγροτικούς πληθυσμούς του εσωτερικού της Μ. Ασίας Δεν υπάρχει καμιά αμφιβολία, ότι η εικονομαχική πολιτική, που ήταν εντελώς αντίθετη σ' ότι θύμιζε τον ελληνορωμαϊκό πολιτισμό και την παλιά ιδεολογία, θα μπορούσε να συμφιλιώσει την Κωνσταντινούπολη με τους αγροτικούς πληθυσμούς της ανατολικής Μ. Ασίας, που εξαθλιωμένοι και πάμφτωχοι αποζούσαν από τη γη, που τώρα όφειλαν να υπερασπίσουν από τους επιδρομείς. Ε. Γλύκατζη -Αρβελέρ, Η πολιτική ιδεολογία του Βυζαντινού Κράτους, με τ. Τ. Δρακοπούλου, Αθήνα Και μια σύγχρονη άποψη για την εικονομαχία «Η παθιασμένη λογοτεχνία της εποχής, η μόνη που έφτασε ως εμάς, αμαυρώνει και δυσφημεί σκόπιμα το έργο και την προσπάθεια των εικονομάχων αυτοκρατόρων, που εργάστηκαν όλοι και με όλες τους τις δυνάμεις για να σώσουν το Βυζάντιο από τον αραβικό κίνδυνο». Ελένη Γλύκατζη-Αρβελέρ,Η πολιτική ιδεολογία της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας

42 ΕΙΚΟΝΟΜΑΧΙΑ Α ΦΑΣΗ ΈΝΑΡΞΗ ΕΙΚΟΝΟΜΑΧΙΑΣ 787 ΤΕΛΟΣ Α ΦΑΣΗΣ Β ΦΑΣΗ 815 Έναρξη Β ΦΑΣΗΣ ΑΠΟΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΕΙΚΟΝΩΝ