Πανεπιστήμιο Αιγαίου. Επιμέλεια Εργασίας: Καρτσέλα Ευαγγελία 213/04/039

Transcript

1 Η ΚΑΤΤΑΣΣΚΕΕΥΗ ΤΤΟΥ ΦΥΛΟΥ ΜΙΑ ΠΡΡΟΒΛΗΜΑΤΤΙ ΙΚΗ ΓΓΙ ΙΑ ΤΤΗΝ ΓΓΥΝΑΙ ΙΚΕΕΙ ΙΑ ΕΕΠΑΓΓΓΓΕΕΛΜΑΤΤΙ ΙΚΗ ΚΑΤΤΟΧΥΡΡΩΣΣΗ ΚΑΙΙ ΕΕΞΕΕΛΙ ΙΞΗ..

2 Πανεπιστήμιο Αιγαίου. Τμήμα Επιστημών Διοίκησης- MBA Κατεύθυνση: Διαχείριση Ανθρωπίνων Πόρων Επιμ. Καθηγήτρια: κα Στογιαννίδου Μ. Β Βαθμολογητής: κ. Κωνσταντόπουλος Ν. Επιμέλεια Εργασίας: Καρτσέλα Ευαγγελία 213/04/039 Τίτλος Εργασίας: Καριέρα και Φύλο.- Η κατασκευή του φύλου μια προβληματική για την γυναικεία επαγγελματική κατοχύρωση και εξέλιξη. ΧΙΟΣ 2006

3 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Πρόλογος. Σελ.1 1. Εισαγωγή. Σελ.5 2. Γυναικεία Απασχόληση. Σελ Θεωρητικές προσεγγίσεις και μεταβαλλόμενες συγκυρίες 2.2 Ας μιλήσουν οι αριθμοί Προσεγγίσεις του Φεμινιστικού 3. Κινήματος. Σελ Βιολογική Αναπαραγωγή 3.2 Αναπαραγωγή της εργατικής δύναμης 3.3 Κοινωνική αναπαραγωγή 4. Κατασκευή των πολλαπλών ταυτοτήτων. Σελ Η ανακάλυψη του φύλου 4.2 Η γυναίκα manager Όταν ο Διευθυντής Προσωπικού είναι 4.3 γυναίκα 5. Ανισότητες στις αμοιβές. Σελ Νομικό πλαίσιο. Σελ Η συμφιλίωση της εργασίας και της οικογένειας. Σελ Άδειες απουσίας για την παροχή φροντίδας 8. Ευέλικτες μορφές απασχόλησης. Σελ.55 Επίλογος. Σελ.59 Παράρτημα Βιβλιογραφία.

4 Πρόλογος "Η διαφορά ανάμεσα στους πιο ανόμοιους "χαρακτήρες", ανάμεσα σ' ένα φιλόσοφο και σ' έναν κοινό αχθοφόρο φαίνεται να προέρχεται όχι τόσο από τη φύση, όσο από τη συνήθεια, το έθιμο και την παιδεία" (Adam Smith, The Wealth of the Nations). Ξεκινώντας μ' αυτή τη γνωστή ρήση του Adam Smith από τον "Πλούτο των Εθνών", θέλω να τονίσω το γεγονός ότι οι διακρίσεις ανάμεσα στους εργαζόμενους είναι μόνο μια ειδική περίπτωση μιας ευρύτερης διαδικασίας, αυτής της εκμάθησης και αποδοχής ρόλων. Μαθαίνονται όχι μόνο οι διαφορές στις ικανότητες, όπως φαίνεται ακόμη και στη σκέψη του A. Smith, αλλά και οι "αντιλήψεις" για πιθανούς ρόλους εκ μέρους τόσο εκείνων που ασκούν τους ρόλους όσο και αυτών που επιδιώκουν ρόλους στη διαδικασία της κοινωνικοποίησης. Ο καταμερισμός της εργασίας στις κοινωνίες μπορεί να αντανακλά "προκαταλήψεις ρόλων", δηλαδή μια διαδικασία μάθησης με την οποία ορισμένα βιολογικά ή γενετικά χαρακτηριστικά των ατόμων συνδέονται με ορισμένους ρόλους. Είναι αποδεκτό, χωρίς αμφιβολία, ότι οι διακρίσεις στην αγορά εργασίας εμφανίζονται σαν μια επίπτωση μιας ευρύτερης διαδικασίας που είναι η δημιουργία της "προκατάληψης ρόλου". Αυτό δείχνει και τη δυσκολία που υπάρχει όσον αφορά βασικές αλλαγές στο θέμα της συμμετοχής των γυναικών στην απασχόληση. Έτσι οι αλλαγές όχι μόνο στην κατάρτιση ή στους εργασιακούς θεσμούς αλλά και στις αντιλήψεις είναι αυτές που έχουν ιδιαίτερη σημασία (μέσω της δια βίου κοινωνικοποίησης). Οι αλλαγές που συντελούνται σήμερα στον κοινωνικό ρόλο των γυναικών, τόσο στο πλαίσιο της οικογένειας όσο και στη θέση της στις πολιτικές και οικονομικές δομές της κοινωνίας, είναι ένα θέμα που έχει προβληματίσει πολλούς, ειδικούς και μη.

5 Όπως όλοι γνωρίζουμε, η δραματική αύξηση της συμμετοχής των γυναικών στη μισθωτή απασχόληση είναι το χαρακτηριστικό των περισσότερων χωρών της Ευρώπης κατά τη διάρκεια των δύο τελευταίων δεκαετιών. Εντούτοις, είναι ταυτόχρονα παράδοξο ότι η μείωση των ανισοτήτων και διακρίσεων στην αγορά εργασίας ανάμεσα στους άνδρες και γυναίκες είναι ελάχιστη. Χαρακτηριστικά παραδείγματα είναι το σημαντικό χάσμα των αμοιβών ανάμεσα στους άνδρες και στις γυναίκες, η κατάτμηση της αγοράς εργασίας, οι λιγότερο ασφαλείς συνθήκες των συμβάσεων κ.ά. Σε όλες τις χώρες επίσης η συμπεριφορά που σχετίζεται με τη γυναικεία αγορά εργασίας αλλάζει με γρήγορους ρυθμούς. Σήμερα η απόκτηση του πρώτου παιδιού δεν σημαίνει αυτόματα και το τέλος της επαγγελματικής ζωής της γυναίκας. Άλλες γυναίκες συνεχίζουν να δουλεύουν, ή σταματούν μετά και το δεύτερο παιδί, άλλες μένουν προσωρινά στο σπίτι, ενώ ένα ποσοστό γυναικών προσπαθούν να συνδυάσουν την μισθωτή εργασία εκτός σπιτιού με τις νέες υποχρεώσεις της φροντίδας των παιδιών μειώνοντας το χρόνο απασχόλησης τους. Οι εξελίξεις αυτές δεν έχουν οδηγήσει σε ουσιαστική ισότητα στην αγορά εργασίας. Ο διαχωρισμός ανάμεσα σε άνδρες και γυναίκες υπάρχει ακόμα καθώς επίσης και οι διαφορές στις οικονομικές αποδοχές και στη φύση της εργασίας. Οι γυναίκες εκπροσωπούνται ευρέως στην άτυπη απασχόληση ενώ οι άνδρες απασχολούνται σε θέσεις πλήρους απασχόλησης. Η ευελιξία των εργασιακών σχέσεων, στα πλαίσια των άτυπων μορφών εργασίας διευκολύνει την είσοδο των γυναικών στην αγορά εργασίας. Οι σχέσεις εργασίας του τύπου της μερικής απασχόλησης έχουν τα μειονεκτήματα της χαμηλής αμοιβής, της περιορισμένης ασφάλισης και την έλλειψη για προοπτική καριέρας.

6 Στο σύνολο των ανθρώπων που έχουν μερική απασχόληση, το μεγαλύτερο ποσοστό έχουν οι γυναίκες, ενώ για τους άνδρες η μερική απασχόληση αποτελεί ένα προσωρινό φαινόμενο στην αρχή της επαγγελματικής τους ζωής. Για τις γυναίκες αντίθετα είναι ένας τρόπος να συνδυάσουν την μισθωτή εργασία με τις ευθύνες και την φροντίδα των παιδιών στο σπίτι. Η μερική απασχόληση βελτιώνει ποσοτικά μόνο την θέση των γυναικών στην αγορά εργασίας, ενώ ποιοτικά δεν βελτιώνει τη θέση τους και δεν αλλάζει τις κοινωνικές διακρίσεις στην εργασία. Η Ευρωπαϊκή ενοποίηση έχει επιφέρει αλλαγές σε πολλούς τομείς της οικονομικής και κοινωνικής ζωής. Εντούτοις, στη σημερινή Ευρώπη οι εργαζόμενοι ωφελούνται άνισα, με κριτήριο το φύλο, στο πλαίσιο της αγοράς εργασίας: ειδικότερα αναφερόμαστε στις ευκαιρίες για απασχόληση στην εκπαίδευση και κατάρτιση, στην πρόσβαση στην αγορά εργασίας και στις υψηλά αμειβόμενες και υψηλού γοήτρου θέσεις. Το δίκαιο, αλλά και οι αποφάσεις για τη λήψη μέτρων πολιτικής πρέπει να λάβουν υπόψη τις αναλύσεις άλλων επιστημονικών κλάδων που ασχολούνται με τα θέματα αυτά. «Το πρόβλημα όμως της ύπαρξης ανισοτήτων διαχέεται και μέσα στην ίδια κοινωνική κατηγορία των γυναικών δεδομένου ότι ορισμένες ομάδες γυναικών ωφελούνται περισσότερο. Η επισήμανση κάποιων σημαντικών, κατά την γνώμη μου, νέων δεδομένων που αφορούν τη γυναικεία απασχόληση είναι απαραίτητη. Αυτά είναι: Πρώτο: Η διεύρυνση της νομοθετικής ερμηνείας, της εφαρμογής και των κυρώσεων των υπαρχουσών οδηγιών για την ίση μεταχείριση, Δεύτερο: Η συνεχιζόμενη τάση για αύξηση των ποσοστών συμμετοχής των γυναικών στην αγορά εργασίας ανεξάρτητα από την πραγματικότητα που δημιουργείται μετά την Ευρωπαϊκή ενοποίηση. Το πρόβλημα που τίθεται εδώ είναι πώς θα αντιμετωπιστεί η προσφορά

7 με νέα μέτρα πολιτικής σε δύο κυρίως θέματα: στον τομέα της κατάρτισης, που θα είναι προσανατολισμένη στις γυναίκες και σε υποδομές κατάλληλες ώστε να επιτρέπουν στις γυναίκες να έχουν τις ίδιες, με τους άνδρες, προϋποθέσεις πρόσβασης στην αγορά εργασίας. Τρίτο: Η μείωση της ζήτησης στο βιομηχανικό τομέα που έχει οδηγήσει σε πλεόνασμα του γυναικείου εργατικού δυναμικού με επακόλουθο τη δημιουργία επιπλέον θυλάκων υψηλής ανεργίας. Τέταρτο: Η υποαπασχόληση των γυναικών μέσω της «ακούσιας» μερικής απασχόλησης και την αυστηρότητα σε σχέση με τις οικογενειακές και γονικές άδειες». (Νίνα-Παζαρζή, 2005). Στην εργασία αυτή θα προσπαθήσουμε να απαντήσουμε αν υπάρχει φυλετική διάκριση στον εργασιακό χώρο, εάν υπάρχει γιατί υπάρχει.

8 1. Εισαγωγή. Η συμμετοχή των γυναικών στο εργατικό δυναμικό της χώρας, την περίοδο , παρουσιάζει απόλυτη αύξηση 17,2%, ενώ η απασχόληση των γυναικών την ίδια περίοδο αυξάνεται κατά 13,3%. Ωστόσο, η συνεχώς αυξανόμενη συμμετοχή των γυναικών στο εργατικό δυναμικό δεν συνοδεύτηκε από την ισότιμη μεταχείριση τους στο χώρο της παραγωγικής εργασίας. Ιστορικά, οι γυναίκες καθορίστηκαν από τη βιολογική ικανότητα αναπαραγωγής και τον καταμερισμό της εργασίας στον ιδιωτικό και δημόσιο τομέα. Η γυναίκα ταυτίστηκε με τον ιδιωτικό χώρο της αναπαραγωγής, ενώ ο άνδρας με το δημόσιο της παραγωγής. Η ταύτιση κάθε φύλου με έναν χώρο, ιδιωτικό ή δημόσιο, καθόρισε και τη συμμετοχή του στον άλλο. Τα τελευταία 20 χρόνια υπήρξε μία πληθώρα μελετών σχετικά με την υποδεέστερη θέση της γυναίκας στην αμειβόμενη εργασία, οι οποίες στράφηκαν στις διακρίσεις που υφίστανται οι γυναίκες πριν και μετά την είσοδό τους στην αγορά εργασίας. Παρ όλες τις διαφορές τους, οι περισσότερες θεωρητικές προσεγγίσεις υποστηρίζουν ότι οι παράγοντες που προκαλούν τις διακρίσεις εις βάρος των εργαζομένων γυναικών συνοψίζονται στις κοινωνικές αντιλήψεις για τους ρόλους των δύο φύλων και στον καταμερισμό της εργασίας ανάμεσα στα φύλα. Έτσι, η υποβαθμισμένη θέση της γυναίκας στη μισθωτή απασχόληση αποδίδεται άλλοτε στον καπιταλιστικό τρόπο οικονομικής ανάπτυξης και άλλοτε στην πατριαρχική ιδεολογία ή στο συνδυασμό τους.

9 Η πλειονότητα των μελετών που παρουσιάζονται, επεξεργάζονται στοιχεία τα οποία συλλέχθηκαν από άλλους φορείς. Οι μελέτες αυτές στη συνέχεια, είτε περιγράφουν ποσοτικά τα χαρακτηριστικά της γυναικείας απασχόλησης, συγκρίνοντας τα με τα αντίστοιχα των ανδρών, είτε επιχειρούν αναλύσεις και ερμηνείες των δεδομένων με βάση τις υπάρχουσες κοινωνιολογικές (φεμινιστικές) και οικονομικές θεωρίες. Επιπλέον, οι περισσότερες εμπειρικές έρευνες που έχουν διεξαχθεί μέχρι σήμερα είναι μεγάλης κλίμακας και χρησιμοποιούν κυρίως ερωτηματολόγια σε αντιπροσωπευτικό δείγμα του συνολικού πληθυσμού. Διακρίνεται επομένως μια έντονη ανάγκη όχι μόνον της καταγραφής των εδραιωμένων διαφορών ανάμεσα στην εργασία ανδρών και γυναικών, αλλά και της ερμηνείας του τρόπου με τον οποίο οι διαφορές αυτές αντιμετωπίζονται και αναπαράγονται.

10 2.Γυναικεία Απασχόληση. 2.1Θεωρητικές προσεγγίσεις και μεταβαλλόμενες συγκυρίες Η σχέση των γυναικών με την εργασία αλλά και το ίδιο το περιεχόμενο του όρου εργασία είναι ένα ζήτημα που έχει απασχολήσει το γυναικείο κίνημα και τη φεμινιστική θεωρία. Η εργασία είναι κεντρικό στοιχείο στην κατασκευή ταυτοτήτων φύλου, γυναικείων και ανδρικών. Οι έννοιες που έχουν χρησιμοποιηθεί για να περιγράψουν διάφορες μορφές εργασίας, αλλά και όσες αναφέρονται στους αντίστοιχους χώρους όπου οι εργασίες αυτές εκτελούνται, εμπεριέχουν αντιλήψεις για τη θηλυκότητα και την ανδρικότητα, δηλαδή για την ταυτότητα φύλου. Η βιβλιογραφία είναι πλέον πάρα πολύ πλούσια και αναδεικνύει τόσο τις πλευρές που έχουν να κάνουν με τις διεκδικήσεις του κινήματος σε διάφορες εποχές και τόπους όσο και τις μεταβαλλόμενες αντιλήψεις και ερωτήματα για τη θέση των γυναικών στον κόσμο της εργασίας. Τον όρο εργασία τον χρησιμοποιούμε καθημερινά πάρα πολύ, αλλά το περιεχόμενό του δεν είναι καθόλου αυτονόητο και σταθερό. Παρόλο που αναφέρεται σε ένα ευρύ φάσμα ανθρώπινης δραστηριότητας, πολλές φορές χρησιμοποιείται με συρρικνωμένο περιεχόμενο σε θεωρητικές διατυπώσεις, όπου δηλώνει ένα μόνο συγκεκριμένο είδος αμειβόμενης εργασίας, τη μισθωτή. Η μισθωτή εργασία, αν και σε παγκόσμια κλίμακα αφορά έναν πολύ μικρό αριθμό ατόμων, αξιολογείται ως κύρια μορφή εργασίας, ως το πρότυπο με το οποίο συγκρίνονται άλλες μορφές εργασίας οι οποίες θεωρούνται παρεκκλίσεις αυτού του προτύπου. Η πτώχευση του περιεχομένου του όρου προϋποθέτει στην ουσία ιεραρχικές αξιολογήσεις σε διάφορα επίπεδα. Σε ένα επίπεδο υποδηλώνεται μια αξιολόγηση μεταξύ διαφόρων μορφών αμειβόμενης εργασίας, που καταλήγει στο ότι η μισθωτή εργασία είναι πιο σημαντική από οποιαδήποτε άλλη. Σε άλλο επίπεδο υποδηλώνεται

11 μια ιεράρχηση μεταξύ αμειβόμενης και μη αμειβόμενης εργασίας. Αυτές οι αξιολογήσεις γίνονται μια βάση για διακρίσεις όχι μόνο μεταξύ των μορφών εργασίας αλλά και μεταξύ των υποκειμένων που κάνουν μια συγκεκριμένη εργασία, κατά συνέπεια και μεταξύ των ανδρών και των γυναικών που εμπλέκονται στις αντίστοιχες μορφές εργασίας. Και δεν είναι καθόλου σπάνιο να απαξιώνεται η εργασία που κάνουν οι γυναίκες για το λόγο ακριβώς ότι την κάνουν γυναίκες. Στο πλαίσιο αυτών των ιεραρχικών αξιολογήσεων ανάγονται σε μη εργασία οι μορφές εκείνες της εργασίας που γενικά δεν αμείβονται, όπως είναι η οικιακή εργασία, η εθελοντική εργασία και διάφορες άλλες. Εκτελούνται κυρίως από γυναίκες και κατατάσσονται στην προσφορά, στην πράξη αγάπης και στη φροντίδα. Αντιθέτως η αμειβόμενη εργασία, κυρίως η μισθωτή, προσδιορίζεται de facto ως παραγωγική εργασία. Αυτός ακριβώς είναι ο λόγος που θεωρείται σημαντική σε σχέση με όλες τις άλλες «κατώτερες» εργασίες. Η διάκριση αυτή ενυπάρχει στην κοινή αντίληψη αλλά πολλές φορές και στις θεωρητικές διατυπώσεις. Αντιστοιχεί σε έναν καταμερισμό της εργασίας κατά φύλο, όπου οι γυναίκες ταυτίζονται κατεξοχήν με τη μη αμειβόμενη και μη παραγωγική εργασία και οι άνδρες με την παραγωγική και αμειβόμενη. Στην πραγματικότητα αυτή η διαχωριστική γραμμή ποτέ δεν είναι απόλυτη ούτε και σταθερή, αφού ο καταμερισμός της εργασίας κατά φύλο παρουσιάζει μεγάλη ποικιλία τόσο ιστορικά όσο και γεωγραφικά. Όμως έχει καταλήξει να είναι κυρίαρχη η αντίληψη αυτή και να κατασκευάζει μία ιδιωτική και μία δημόσια σφαίρα, διακριτές και χωριστές τη μία από την άλλη, και να συνδέει την καθεμία με ένα φύλο.(παπαταξιάρχης, 1998). Η μισθωτή απασχόληση αποτελεί ένα σημαντικό χώρο οργάνωσης της ανθρώπινης ταυτότητας και έναν τόπο άσκησης οικονομικής και πολιτικής εξουσίας. Η

12 μαζική είσοδος των γυναικών στη μισθωτή εργασία σήμανε ουσιαστικά την αφετηρία στους αγώνες για τη χειραφέτηση της γυναίκας και οδήγησε σε διαρθρωτικές αλλαγές στο χώρο της οικονομίας και της οικογένειας. Με άλλα λόγια, η μισθωτή εργασία επηρέασε σημαντικά το σύγχρονο καθημερινό τρόπο ζωής των γυναικών και άλλαξε τον κοινωνικό ρόλο της γυναίκας τόσο στο χώρο της δημόσιας όσο και της ιδιωτικής ζωής. Πολλά έχουν γραφεί για τις συνθήκες της γυναικείας εργασίας ή απασχόλησης στο ευρύτερο πλαίσιο θεμάτων που αφορούν στις σχέσεις των δύο φύλων, στην προώθηση της ισότητας των ευκαιριών σε διάφορους τομείς και στη διάρθρωση του εργατικού δυναμικού. Η αύξηση της συμμετοχής των γυναικών στο εργατικό δυναμικό οφείλεται σε μεταβολές των κοινωνικών αντιλήψεων, στην άνοδο του μορφωτικού επιπέδου, στα καταναλωτικά πρότυπα, στις πολιτικές πρακτικές που προωθούν την ισότητα, στην κατάσταση της οικονομίας και στις διαρθρωτικές αλλαγές της οικονομίας με την αύξηση των θέσεων εργασίας στον τριτογενή τομέα.

13 2.2 Ας μιλήσουν οι αριθμοί. Σε έρευνα που διεξήγαγε το Εθνικό Κέντρο Κοινωνικών Ερευνών σε συνεργασία με τη Γενική Γραμματεία Ισότητας, σε δείγμα γυναικών ηλικίας 18 ετών και άνω, διαπιστώθηκε ότι η ανεργία των γυναικών είναι διπλάσια των ανδρών (6,03% για τους άνδρες και 12,14% για τις γυναίκες), ότι μεγάλος αριθμός γυναικών περνά από την αναζήτηση εργασίας στην κατηγορία της νοικοκυράς, αφού έχει μεσολαβήσει γάμος και ότι πολλές γυναίκες εγκαταλείπουν την επαγγελματική τους ενασχόληση αμέσως μετά τα 45 χρόνια. Επίσης, διαπιστώθηκε ότι το μορφωτικό επίπεδο συνδέεται θετικά με την επαγγελματική ενεργοποίηση της γυναίκας και παίζει σημαντικό ρόλο στην επιλογή του επαγγέλματος και την πρόσβαση σε επαγγελματικούς χώρους, ενώ αντίθετα η οικογενειακή κατάσταση συνδέεται αρνητικά με την απασχόληση - δηλαδή οι παντρεμένες γυναίκες εργάζονται λιγότερο από τις ανύπαντρες. Συμπεράσματα της έρευνας της Eurostat. Τα στοιχεία αυτής της έρευνας, τα οποία έχει επεξεργαστεί η Μαρία Ζερβού, ερευνήτρια στο ΚΕΘΙ, έχουν δοθεί για την εθνική έκθεση της Ελλάδας στην Επιτροπή CEDAW του OHE και αφορούν την περίοδο Τα συμπεράσματα συνοψίζονται σε δέκα σημεία. * Υπάρχει μια αύξηση συμμετοχής των γυναικών στο εργατικό δυναμικό. Το 75% της αύξησης του οικονομικά ενεργού πληθυσμού αντιστοιχεί στην είσοδο των γυναικών στο εργατικό δυναμικό. * Παρουσιάζεται μείωση του μη ενεργού πληθυσμού των γυναικών, ενώ αντίθετα ο μη ενεργός πληθυσμός των ανδρών αυξάνεται.

14 * Αυξάνεται η απασχόληση των γυναικών. Το 78% της αύξησης των θέσεων απασχόλησης αντιστοιχεί σε νέες θέσεις εργασίας γυναικών ένα ποσοστό που είναι πάρα πολύ μεγάλο. * Η αύξηση της ανεργίας των γυναικών είναι πολύ μεγάλη. Το 70% της αύξησης των ανέργων στην περίοδο αντιστοιχεί σε επιπλέον γυναίκες άνεργες. * Μειώνονται τα συμβοηθούντα και μη αμειβόμενα μέλη της κατηγορίας των γυναικών κατά 19% στην περίοδο * Η συμμετοχή των γυναικών στον τριτογενή τομέα αυξάνεται πάρα πολύ, ενώ μειώνεται στον πρωτογενή και στο δευτερογενή. * Βελτιώνεται αισθητά το επίπεδο εκπαίδευσης των γυναικών, το οποίο έτσι κι αλλιώς ήταν ανώτερο στο εργατικό δυναμικό από εκείνο των ανδρών. * Αυξάνεται η απασχόληση των γυναικών σε όλες τις αναπτυσσόμενες επαγγελματικές κατηγορίες. * Το ποσοστό των γυναικών στο δημόσιο τομέα αυξάνεται, με μεγαλύτερη την υπεροχή των γυναικών πτυχιούχων ΑΕΙ. * Η μεγάλη είσοδος μεταναστών στη χώρα, στο βαθμό που αναφέρεται στις γυναίκες, έχει αυξήσει την παράνομη και ανασφάλιστη εργασία. Πρέπει να σημειώσουμε ότι από το 1991 μέχρι σήμερα έχει γίνει σημαντική αύξηση γυναικείου πληθυσμού λόγω της εγκατάστασης των μεταναστών. Τα δέκα αυτά συμπεράσματα προκύπτουν από συγκεκριμένα (στατιστικά) στοιχεία για την περίοδο , τα οποία παρουσιάζονται στην έρευνα: - Το ποσοστό συμμετοχής γυναικών στο εργατικό δυναμικό είναι 39,2%, έναντι 37,3% που ήταν πριν από έξι χρόνια. Οι γυναίκες αποτελούν το 40% του εργατικού δυναμικού και το 37% των απασχολουμένων. Επίσης οι γυναίκες αποτελούν το 61% των ανέργων, το 65% των ανέργων μακράς διάρκειας και το 64% των οικονομικά μη

15 ενεργών. Η ανεργία των γυναικών ανέρχεται σε 17,9% και είναι υπερδιπλάσια της ανεργίας των ανδρών. - Σε σχέση με την ποσοστιαία συμμετοχή των φύλων στη μεταβολή των απασχολουμένων κατά ηλικιακές ομάδες παρατηρείται μια τεράστια αύξηση (201%) των γυναικών ηλικίας ετών. Άρα οι γυναίκες μπαίνουν κατευθείαν στο εργατικό δυναμικό και συμμετέχουν πολύ περισσότερο. Επίσης υπάρχει αύξηση στην περίπτωση των γυναικών ηλικίας ετών. Η απόλυτη αύξηση της απασχόλησης των γυναικών -για την περίοδο που μιλάμε- είναι13,3%, ενώ των ανδρών είναι 1,9%. - Η αύξηση στον τριτογενή τομέα, στον οποίο δημιουργήθηκαν θέσεις εργασίας, οφείλεται στις γυναίκες, ενώ στον πρωτογενή τομέα μειώθηκαν κατά οι θέσεις των γυναικών. Είναι σαφές ότι ο τριτογενής τομέας είναι ο μεγαλύτερος εργοδότης των γυναικών, και μάλιστα με τεράστιες διαφορές σε σχέση με τους άντρες. Τα στοιχεία κατά επαγγελματική κατηγορία δείχνουν επίσης μιαν αύξηση 66% των γυναικών -ιδίως σε κλάδους της κατηγορίας των τεχνολόγων, των τεχνικών και των βοηθών-, και μάλιστα αύξηση πολύ γρηγορότερη από εκείνη των ανδρών. Το 1999 οι γυναίκες αποτελούν το 37,4% των απασχολουμένων, αλλά το 46% των επιστημόνων, το 47% των τεχνολόγων, το 58% των υπαλλήλων γραφείων. Στους ειδικευμένους τεχνίτες το γυναικείο ποσοστό μειώνεται κατά 18% και αυτή είναι η μεγαλύτερη μείωση. Στην κατηγορία των ανειδίκευτων εργατών-χειρωνακτών είναι μεγάλο το ποσοστό αύξησης της απασχόλησης των γυναικών (25%), ενώ το ποσοστό απασχόλησης των ανδρών μειώνεται κατά σχεδόν 10%. - Η κατανομή των απασχολουμένων κατά θέση στην επιχείρηση (εργοδότης, αυτοαπασχολούμενος κτλ) δείχνει ότι το 70% των συμβοηθούντων είναι γυναίκες, ενώ παλαιότερα οι γυναίκες κατείχαν το 73%. Οι γυναίκες αυξάνονται σε όλες τις κατηγορίες εκτός από εκείνη των συμβοηθούντων και μη αμειβόμενων μελών, όπου υπάρχει μείωση 7,2%, λόγω και της μείωσης των θέσεων των γυναικών στον

16 πρωτογενή τομέα. Η απόλυτη μεταβολή της απασχόλησης των γυναικών κατά θέση στην επιχείρηση δείχνει μεγάλη αύξηση στις μισθωτές γυναίκες κατά , και στις εργοδότριες κατά που αντιστοιχεί σε ένα μεγάλο ποσοστό σε σχέση με το ποσοστό των ανδρών. - Η μεταβολή απασχόλησης κατά κατηγορία θέσης στην επιχείρηση και κατά φύλο δείχνει ότι στην κατηγορία των εργοδοτών είναι μεν μικρό το ποσοστό των γυναικών αλλά ο αριθμός τους έχει αυξηθεί πολύ ταχύτερα, ενώ στην κατηγορία των μισθωτών και των αυτοαπασχολουμένων έχει μειωθεί ο αριθμός των ανδρών. Παντού είναι πολύ μεγαλύτερη η αύξηση των γυναικών, οι οποίες μπαίνουν δυναμικά σε όλες τις κατηγορίες. Από αυτό συνάγεται το ότι ο επαγγελματικός διαχωρισμός, τουλάχιστον όσον αφορά τη θέση στην επιχείρηση, μειώνεται. - Το μεγαλύτερο ποσοστό των βοηθών σε οικογενειακές επιχειρήσεις βρίσκεται στον πρωτογενή τομέα (γεωργία, κτηνοτροφία κτλ.), όπου έχει αναγνωριστεί η έννοια του «βοηθού» και καταγράφεται ως βοηθητική εργασία. Θεωρείται ότι η αγροτική επιχείρηση αποτελείται από άνδρα και γυναίκα και είναι οικογενειακή. Στους υπόλοιπους κλάδους (ξενοδοχεία, λιανικό εμπόριο κτλ) δεν έχει συνειδητοποιηθεί ότι το μαγαζί τους -π.χ. η ΕΒΓΑ της γειτονιάς- είναι οικογενειακή επιχείρηση, ενώ στην πραγματικότητα αυτό ακριβώς είναι, επειδή υπάρχουν και εκεί πολλές γυναίκες που «βοηθούν» χωρίς όμως να το δηλώνουν. Στον αγροτικό τομέα αναγνωρίζεται και από την επίσημη πολιτική ρητορεία η συμμετοχή των γυναικών ως συμβοηθούντων και μη αμειβόμενων μελών (μιλάμε για τα αγροτικά νοικοκυριά), ενώ στο εμπόριο και στις μικρές επιχειρήσεις παραγνωρίζεται. - Έχει διαπιστωθεί μια μεγάλη άνοδο του εκπαιδευτικού επιπέδου των γυναικών. Μεγάλη είναι η αύξηση των γυναικών με διδακτορικό, όπως επίσης και των γυναικών με ανώτερη τεχνολογική επαγγελματική εκπαίδευση (136,4%). Πρόκειται εδώ για ποσοστιαία αύξηση και όχι για απόλυτο αριθμό. Αυτές οι κατηγορίες γυναικών

17 είναι μικρές, αλλά δείχνουν μια δυναμική. Όσον αφορά το εκπαιδευτικό επίπεδο των άνεργων γυναικών, παρατηρούμε τεράστια ποσοστά ανεργίας (46,9%) στις γυναίκες ηλικίας ετών που έχουν πτυχίο ανώτατων σχολών. - Όσον αφορά το επίπεδο εκπαίδευσης απασχολούμενων γυναικών και το είδος της εργασίας τους, έχουμε γυναίκες με πλήρη και μερική απασχόληση ανάλογα με την εκπαίδευση που μπορούν να πιστοποιήσουν. Η μερική απασχόληση είναι μεγαλύτερη (57%) στις ομάδες γυναικών με επίπεδο εκπαίδευσης την υποχρεωτική ή και χαμηλότερη από την υποχρεωτική. Στην πλήρη απασχόληση το ποσοστό των ομάδων αυτών είναι 41%. Δηλαδή υπάρχουν τόσο μεγαλύτερες πιθανότητες να έχει μια γυναίκα μερική απασχόληση όσο χαμηλότερο είναι το εκπαιδευτικό της επίπεδο. - Αν συγκρίνουμε τους μέσους όρους των αποδοχών των ανδρών και των αποδοχών των γυναικών κατά επαγγελματικούς κλάδους, παρατηρούμε ότι η αμοιβή των γυναικών κυμαίνεται μεταξύ των ποσοστών 63-94% της αμοιβής των ανδρών. Όσο χαμηλότερες είναι οι αμοιβές σε κάποιο κλάδο τόσο μικρότερη είναι η διαφορά αμοιβών μεταξύ ανδρών και γυναικών. Αυτό σημαίνει ότι στο επίπεδο αμοιβών οι γυναίκες δίνουν το στίγμα: Επειδή είναι χαμηλότερες οι αμοιβές των υπαλλήλων στο λιανικό εμπόριο και είναι πολλές οι γυναίκες, η διαφορά είναι πολύ μικρότερη δηλαδή ο μέσος όρος των αμοιβών πλησιάζει τις αμοιβές των γυναικών. Ενώ σε άλλα επαγγέλματα (σε «ανδρικά» επαγγέλματα, π.χ. σε όσα έχουν σχέση με τον ηλεκτρισμό ή με την ύδρευση) η διαφορά είναι μεγαλύτερη.

18 3. Προσεγγίσεις του Φεμινιστικού Κινήματος. Στη δεκαετία του 70 και του 80 η κύρια συζήτηση στην ανάλυση των σχέσεων των φύλων στην εργασία ήταν γύρω από το θέμα εάν οι γυναίκες αποτελούσαν μια «εφεδρική στρατιά» εργασίας (βλ. Μπακαλάκη 1994: Beechey 1977, Breugel 1979). Σ αυτή την περίοδο ήταν συχνά αποδεκτή η υπόθεση ότι η θέση των γυναικών στην απασχόληση θα μπορούσε να εξηγηθεί παίρνοντας σαν βάση τις οικιακές τους ευθύνες δεδομένου ότι η φροντίδα των παιδιών και των συζύγων κράτησε τις γυναίκες έξω από την αγορά εργασίας. Αυτή η προσέγγιση στην οικονομική επιστήμη αναπτύχθηκε ιδιαίτερα στο πλαίσιο της θεωρίας του «Ανθρώπινου Κεφαλαίου» (Mincer, 1962,1966, Mincer& Polachek, 1974) και στην κοινωνιολογία στο «Λειτουργισμό» του Parsons και μετέπειτα στη προσέγγιση της «στρατηγικής για την οικιακή εργασία» όπως στο έργο του Pahl (1984). Δύο κύριες θεωρητικές προσεγγίσεις που κυριαρχούσαν στο χώρο της Κοινωνιολογίας όσον αφορά τη μελέτη της γυναικείας εργασίας είναι η θεωρία της «Επιδίωξης θέσης» και η «Δομική ή Στρουκτουραλιστική» θεωρία. Η πρώτη δίνει έμφαση στις επιδιώξεις (επιτεύγματα) των γυναικών, ενώ η δεύτερη δίνει έμφαση στις επιδράσεις των κοινωνικών και οικονομικών θεσμών. Εδώ θεωρούμε σημαντικό να αναφέρουμε στη «φεμινιστική» προσέγγιση της γυναικείας απασχόλησης ως μια ξεχωριστή κατηγορία μελετών και δημοσιευμάτων που χαρακτηρίζονται από μεγάλη ποικιλία, τόσο στη μορφή όσο και στην ποιότητα (θεωρητικές εργασίες, εμπειρικές έρευνες, πολιτικά και ενημερωτικά δημοσιεύματα κ.α.) Η «φεμινιστική» σκέψη χρησιμοποίησε με διαφορετικό τρόπο, έννοιες των οικονομικών θεωριών, τις οποίες μάλιστα και ανέπτυξε σε θεωρητικό επίπεδο. Επιπλέον, οι Μελέτες Περιπτώσεων που πραγματοποιήθηκαν σε σχέση με τη γυναικεία εργασία σε συγκεκριμένα επαγγέλματα

19 κρίθηκαν αρκετά σημαντικές. Κοινό σημείο όλων των μελετών και ερευνών της «φεμινιστικής» προσέγγισης είναι η έννοια των «διακρίσεων» στην εργασία με βάση το φύλο. Βέβαια, το θέμα των επαγγελματικών διακρίσεων αναλύθηκε από θεωρητικούς της «φεμινιστικής» προσέγγισης χρησιμοποιώντας διαφορετικές θεωρητικές βάσεις (καπιταλισμός- πατριαρχία κ.τ.λ.). Τέλος, στη διεθνή βιβλιογραφία υπάρχει μια σειρά μελετών που αφορούν ειδικότερες πλευρές και εξηγήσεις της γυναικείας εργασίας. Σήμερα η κριτική στην άποψη ότι η οικογένεια είναι ο μόνος προσδιοριστικός παράγοντας της συμμετοχής των γυναικών στην αγορά εργασίας είναι ευρέως αποδεκτή από τους ερευνητές του θέματος. Η οικογένεια λοιπόν είναι ένας μόνο προσδιοριστικός παράγοντας της θέσης των γυναικών στην απασχόληση (Dex, 1987). Ο κατά φύλο καταμερισμός της εργασίας είναι ένα θέμα που οι περισσότεροι σχεδόν αναγνωρίζουν και οι αμφισβητήσεις αφορούν κυρίως θέματα μέτρησης και θεωρητικών προσανατολισμών. Μερικά από τα ζητήματα που συζητούνται επίσης είναι ο ρόλος των συνδικάτων, η σχετική σημασία των πολιτιστικών στερεότυπων, η δύναμη των εργοδοτών κ.α.. Υπάρχει αρκετά σύνθετος προβληματισμός για το θέμα των περιστάσεων κάτω από τις οποίες εμφανίζεται και αλλάζει ο καταμερισμός εργασίας ανάλογα με το φύλο και για το ποιοι είναι οι κύριοι παράγοντες ή αιτίες αποκλεισμού (Bradley, 1989, Cockburn, 1991, Glucksmann, 1990). Προσπαθώντας μετά από τόσα χρόνια να βρούμε ένα νήμα μέσα από μια κατάταξη θεωριών, που δεν είναι μόνο φεμινιστικές -γιατί ο φεμινισμός είναι μία συγκεκριμένη από αυτές τις θεωρητικές προσεγγίσεις- αλλά αναφέρονται και σε προβληματικές εντός του γυναικείου ζητήματος, καταλήξαμε στην κατάταξη που σας προτείνουμε τώρα. Όλες οι θεωρίες έχουν να κάνουν, και όχι τυχαία, με κάποιο τύπο αναπαραγωγής με τον οποίο συνδέουν την εργασία των γυναικών.(καραμεσίνη 2001)

20 Εξετάζουμε λοιπόν τέσσερις τύπους αναπαραγωγής: - τη βιολογική αναπαραγωγή, δηλαδή την αναπαραγωγή του ανθρώπινου είδους - την αναπαραγωγή της εργατικής δύναμης, μέσω της οποίας πάρα πολλές μαρξιστικές θεωρίες προσπαθούσαν να εξηγήσουν την εργασία των γυναικών παραγωγής, - την κοινωνική αναπαραγωγή, μαρξιστική έννοια που διευρύνει την έννοια της - τη συμβολική αναπαραγωγή, που αναφέρεται στη συμβολική εξουσία και τα συναφή που συζητήθηκαν στη δεκαετία του (Γεωργίου 2001) Αυτοί οι τύποι αναπαραγωγής κατατάσσονται και σε κάποια χρονολογική σειρά. Αλλά για την ερμηνεία της έννοιας της εργασίας των γυναικών σημασία έχουν η διαφορετική προσέγγιση και το σημείο της αφετηρίας κάθε τύπου αναπαραγωγής. Σε αντιστοιχία με αυτούς τους τύπους μπορούμε να μιλήσουμε και για τύπους εξουσιών: βιολογική εξουσία (με αναφορά το σώμα), οικονομική εξουσία (με αναφορά το μαρξιστικό σύστημα), κοινωνική και πολιτική εξουσία, και συμβολική εξουσία. 3.1 Βιολογική αναπαραγωγή. Η σύνδεση της εργασίας των γυναικών με τις βιολογικές διαφορές και την αναπαραγωγή του ανθρώπινου γένους είναι πολύ παλιά. Έχει κατά κόρον χρησιμοποιηθεί για τη νομιμοποίηση του καταμερισμού της εργασίας κατά φύλο. Στην παράδοση της δημιουργίας του κράτους πρόνοιας, που δημιουργήθηκε στις αρχές του αιώνα για να συγκρατηθεί η εκμετάλλευση των εργαζομένων, αναπτύχθηκε και μια ιδέα κοινωνικής δικαιοσύνης που έχει σχέση με τα σοσιαλιστικά κινήματα της εποχής. Μέσα από τη λογική της κοινωνικής δικαιοσύνης θα έπρεπε όλοι οι άνθρωποι, άνδρες και γυναίκες, ανεξαρτήτως (βιολογικού) φύλου να έχουν στοιχειώδεις συνθήκες

21 διαβίωσης. Έτσι λοιπόν η εργασία των γυναικών άρχισε να γίνεται ένα αντικείμενο προστασίας. Οι εργαζόμενες γυναίκες έπρεπε να προστατευτούν ως βιολογικό φύλο και να περιοριστεί η εξαθλίωσή τους, έτσι ώστε να εξασφαλιστούν οι επόμενες γενιές. Δεν είναι τυχαίο το ότι οι πρώτες διεθνείς συμβάσεις εργασίας του 1907 αφορούσαν στην προστασία της μητρότητας (η Νο.3 Διεθνής Σύμβαση Εργασίας) και στη νυχτερινή εργασία των γυναικών στη βιομηχανία (η Νο.4 Διεθνής Σύμβαση Εργασίας). Σήμερα έχουν φτάσει στις 170 οι σχετικές Διεθνείς Συμβάσεις. Η θεωρητική προσέγγιση που τροφοδοτούσε αυτές τις συμβάσεις στηριζόταν στο γεγονός ότι οι γυναίκες αποτελούν μιαν ειδική κατηγορία εργαζομένων, η οποία χρήζει προστασίας λόγω των βιολογικών διαφορών της από τους άνδρες αλλά και λόγω του συγκεκριμένου κοινωνικού ρόλου της στην ανατροφή των παιδιών. Στα επόμενα χρόνια μέχρι το 1951, δηλαδή τα πενήντα πρώτα χρόνια κοινωνικής δικαιοσύνης για την εργασία των γυναικών, οι Διεθνείς Συμβάσεις Εργασίας αφορούσαν στην προστασία των γυναικών από επικίνδυνες και ανθυγιεινές εργασίες (η Νο.45 του 1935). Το 1951 με τη σύμβαση Νο.100, που είναι σύμβαση κλειδί για την εξίσωση της αμοιβής, εισάγεται ο όρος ισότητα. Με την ανάπτυξη της προβληματικής των ανθρωπίνων δικαιωμάτων στο πλαίσιο των μεταπολεμικών διεθνών οργανισμών υιοθετείται η έννοια της ισότητας, χωρίς όμως αυτό να σημαίνει ότι αίρονται σε σχέση με την εργασία οι βιολογικές διαφορές ως διαφοροποιό στοιχείο των ανδρών και των γυναικών. Είναι χαρακτηριστικό ότι οι προστατευτικές διατάξεις συνεχίστηκαν στο διεθνές επίπεδο και ότι η έννοια των διακρίσεων εμφανίστηκε στην αγορά εργασίας με βάση το (βιολογικό) φύλο. Ακόμη και το 1979, που ψηφίστηκε η σύμβαση των Ηνωμένων Εθνών για την κατάργηση των διακρίσεων, εξακολουθούσε να υπάρχει η λογική της βιολογικής διάκρισης. Μέχρι τότε λοιπόν μιλάμε πάντα για βιολογικό φύλο. Δεν εμφανίζεται στο προσκήνιο καμία άλλη έννοια και εννοούμε, μεταξύ άλλων, τις έννοιες του κοινωνικού φύλου ή των σχέσεων εξουσίας,.

22 Στην ίδια παράδοση (του βιολογικού φύλου) εντάσσεται και η πολιτική της Ευρωπαϊκής Ένωσης για την ισότητα των αμοιβών, την ισότητα των φύλων κτλ., η οποία υποστηρίζει ότι προκειμένου να ισχύσει η ισότητα των φύλων πρέπει προηγουμένως να υπάρξει μια νομοθετική ρύθμιση στην αγορά εργασίας. Αυτό σημαίνει ότι οι ανισότητες των φύλων στην αγορά εργασίας θεωρούνται παρεκκλίσεις από τη σωστή λειτουργία της αγοράς και ανάγονται σε νοοτροπίες έξω από αυτήν. Οι αιτίες των ανισοτήτων πηγάζουν από το χώρο της οικογένειας και από τις βιολογικές διαφορές. Οι τελευταίες αυτές πρέπει για λόγους κοινωνικής δικαιοσύνης να εξαλειφθούν στις ευνομούμενες σύγχρονες κοινωνίες. Ακόμη και η έννοια που μπήκε τελευταία σε αυτή τη λογική και συνδέθηκε με την εργασία των γυναικών, η φροντίδα των παιδιών και η συμφιλίωση εργασίας και οικογένειας, δεν έσπασε τη συσχέτιση της εργασίας των γυναικών με το βιολογικό-αναπαραγωγικό τους ρόλο. Και δεν μπορεί να το κάνει, εφόσον ακόμη και αυτό που ονομάζεται εναρμόνιση οικογενειακών και εργασιακών υποχρεώσεων έχει ως πεδίο αναφοράς τις γυναίκες, τις οποίες ακριβώς λόγω της βιολογίας τους τις συνδέει με το συγκεκριμένο ρόλο. Δεν έχει δηλαδή τεθεί σε αμφισβήτηση -όπως σημειώνουν πολλές φεμινίστριες- το γεγονός ότι η φροντίδα των παιδιών εξυπηρετείται από τις γυναίκες και όχι από τους άνδρες, και δεν έχει τεθεί το ερώτημα γιατί να είναι έτσι. Η προσέγγιση αυτή ονομάζεται στη βιβλιογραφία φιλελεύθερος φεμινισμός (liberal feminism). 3.2 Αναπαραγωγή της εργατικής δύναμης. Στην κλασική μαρξιστική θεωρία, όπως ξέρουμε, η εργασία των γυναικών συνδέθηκε με τη φτηνή αναπαραγωγή της εργατικής δύναμης, πράγμα που σε τελευταία ανάλυση ήταν προς όφελος του καπιταλιστικού συστήματος (αναφέρομαι στις αρχικές μαρξιστικές προσεγγίσεις και όχι στις φεμινιστικές μαρξιστικές). Οι γυναίκες, έχοντας επιφορτιστεί με την απλήρωτη οικιακή εργασία, μένουν έξω από το οικονομικό σύστημα και το εξυπηρετούν ως εφεδρικός στρατός εργασίας. Έτσι λοιπόν,

23 ενώ δεν αμφισβήτησε κανείς το ότι η απλήρωτη εργασία των γυναικών είναι έξω από την παραγωγή, η συσχέτιση της γυναικείας εργασίας με τη φτηνή αναπαραγωγή της εργατικής δύναμης περιόρισε την αξία της, καθώς μάλιστα ίσχυσε η άποψη ότι η γυναικεία εργασία συντελεί στη μείωση των μισθών των εργαζόμενων ανδρών. Αλλά αυτή η άποψη βρίσκεται ήδη μέσα στη λειτουργία του καπιταλισμού. Το γεγονός ότι υπήρχε ζήτημα απλήρωτης εργασίας και ότι ήταν ανάγκη να αντιμετωπιστεί, βρισκόταν πέρα από την αντίληψη και τη φαντασία όλων όσοι ασπαζόντουσαν την παράδοση αυτή. Υπάρχουν δύο εκδοχές αυτής της λογικής. Τη μία διατύπωσε ο Ένγκελς, λέγοντας ότι η αμειβόμενη εργασία είναι κλειδί για την απελευθέρωση των γυναικών. Οι γυναίκες πρέπει να γίνουν μισθωτές εργάτριες και να μπουν μέσα στην παραγωγή, ώστε μαζί με τους άνδρες να αγωνιστούν κατά του «κοινού εχθρού». Στην ουσία ο Ένγκελς θεωρεί ότι με την ενσωμάτωση στη μισθωτή εργασία θα μπορούσε να κατακτηθεί η ισότητα, εφόσον την ανισότητα τη δημιουργεί το κεφάλαιο. Η άποψη αυτή επικράτησε σε μεγάλο βαθμό στις πρώην σοσιαλιστικές χώρες, όπου οι γυναίκες μπήκαν στην παραγωγή. Όμως με την εκδοχή αυτή δεν έγινε δυνατόν να προχωρήσει η θεωρητική σκέψη και να περάσει στο πώς θα απαλλαγούν οι γυναίκες από την οικιακή εργασία, αφού τέτοιο θέμα δεν τέθηκε καν. Υπήρξαν κάποιες προσπάθειες κοινωνικοποίησης της ανατροφής των παιδιών και μερικών οικιακών εργασιών (π.χ. έγιναν τα κοινά καθαριστήρια), οι οποίες όμως δεν προχώρησαν και οδήγησαν στην έννοια της προστασίας (π.χ. να γίνουν παιδικοί σταθμοί, να προστατευθούν οι γυναίκες από τη νυχτερινή εργασία κτλ.). Η λογική αυτή έφτασε στα όριά της, επειδή δεν αμφισβήτησε την αντίληψη ότι αν κάτι έπρεπε να γίνει για τον άλλο χώρο εργασίας των γυναικών, την οικιακή εργασία, αυτό θα μπορούσε να ξεκινήσει αφού πρώτα οι γυναίκες βγουν στην παραγωγή.

24 Την ίδια λογική ακολουθώντας, οι μαρξίστριες φεμινίστριες ξεκίνησαν μιαν ολόκληρη κουβέντα γύρω από το «να πάει ο καπιταλισμός στο σπίτι» και να πληρώσει την οικιακή εργασία. Είναι η περίφημη συζήτηση για το μισθό της νοικοκυράς, που έγινε στη δεκαετία του 1970 και αποτελεί την άλλη όψη του ίδιου νομίσματος. Στην πλούσια αυτή συζήτηση τονίστηκε ο ρόλος της οικιακής εργασίας στην αναπαραγωγή της εργατικής δύναμης και βάσει αυτού ζητήθηκε μισθός για τη νοικοκυρά. Ήταν κοινή πεποίθηση ότι αν αναγνωριστεί μισθός για τη νοικοκυρά, που θα σήμαινε ότι αναγνωρίζεται και η συμβολή της οικιακής εργασίας στην αναπαραγωγή της εργατικής δύναμης, θα μπορούσε να περιοριστεί η καταπίεση των γυναικών. Σε επίπεδο πολιτικής, η στενή σύνδεση της εργασίας των γυναικών με την αναπαραγωγή της εργατικής δύναμης πλησίαζε την προσέγγιση της βιολογικής αναπαραγωγής, εφόσον και στις δύο περιπτώσεις επιχειρείται η επίτευξη της ισότητας ανδρών και γυναικών απέναντι στον κοινό εχθρό: το κεφάλαιο. Τόσο ο στόχος της κοινωνικής δικαιοσύνης όσο και ο στόχος της ισότητας απέναντι στους εργοδότες αποκρύπτει την ανάγκη να ανατραπούν οι σχέσεις ανάμεσα στους άνδρες και τις γυναίκες, σχέσεις οι οποίες στηρίζουν το διπλό ρόλο των γυναικών (ως εργαζομένων και ως μητέρων ή συζύγων) και το ρόλο που παίζει η μη αμειβόμενη εργασία των γυναικών στην αναπαραγωγή των σχέσεων φύλου. Αυτό αποκρύπτεται και στην περίπτωση του ενός στόχου και στην περίπτωση του άλλου. 3.3 Κοινωνική αναπαραγωγή. Η κοινωνική αναπαραγωγή, γύρω από την οποία έχει γίνει μεγάλη συζήτηση μεταξύ φεμινιστριών. Οι μαρξιστικές θεωρίες έχουν επεκταθεί και στα ζητήματα κοινωνικής αναπαραγωγής, δηλαδή στη διαδικασία παραγωγής και αναπαραγωγής ανθρώπων και αγαθών. Εξάλλου με αφορμή την οικονομική κρίση και την κρίση του κράτους πρόνοιας αναπτύχθηκαν και οι νεομαρξιστικές θεωρίες, και διαμορφώθηκαν

25 τα νέα κοινωνικά κινήματα του τέλους της δεκαετίας του Μέσα σε αυτό το πλαίσιο εμφανίστηκαν οι φεμινιστικές θεωρίες. Οι θεωρίες αυτές είχαν εντελώς διαφορετική βάση από τις προηγούμενες προσεγγίσεις. Χρησιμοποιούσαν όρους και έννοιες της μαρξιστικής παράδοσης, αλλά αυτό γινόταν για να αντιτεθούν συχνά σε αυτή και να καταδείξουν τα περιορισμένα ερμηνευτικά της όρια στην ανάλυση του φύλου και των σχέσεων εξουσίας και ιεραρχίας ανάμεσα στα φύλα. Στη δεκαετία του 1970, εποχή του στρουκτουραλισμού και της αναζήτησης εννοιών συνόλου, χρησιμοποίησαν τους όρους πατριαρχία και κοινωνικό φύλο 1 με πολλούς και διαφορετικούς τρόπους, αλλά σίγουρα με τη φιλοδοξία ολικής εξήγησης του φαινομένου της καταπίεσης των γυναικών στις σύγχρονες κοινωνίες. Συχνά χρησιμοποίησαν τους ίδιους όρους και στη μεγάλη συζήτηση για την αριστερά και τις διαδικασίες κοινωνικής αναπαραγωγής. Δηλαδή συνέβαλαν πολλές φορές οι φεμινιστικές θεωρίες και στη γενικότερη συζήτηση για την κοινωνική αναπαραγωγή. Γιατί δεν είναι δυνατόν να μιλάς για κοινωνική αναπαραγωγή χωρίς αναφορά στο ρόλο του φύλου σε σχέση με τη φροντίδα, την κοινωνική πρόνοια και όλες τις συναφείς έννοιες. Αργότερα, κυρίως στη δεκαετία του 1980, εισάγεται στη συζήτηση για το κοινωνικό κράτος ο ρόλος της φροντίδας. Φροντίδα εδώ είναι ο χώρος που τέμνονται το κοινωνικό κράτος, η απλήρωτη εργασία των γυναικών στα πλαίσια της οικογένειας και οι όροι της ένταξής τους στην αγορά εργασίας. Γιατί μην ξεχνάμε ότι από την άποψη της φροντίδας οι γυναίκες είναι και εργαζόμενες και αποδέκτριες. Οι φεμινιστικές προσεγγίσεις της δεκαετίας του 1970 που αφορούν στην εργασία των γυναικών εντάσσονται στις γενικότερες θεωρίες για το δομικό χαρακτήρα του φύλου ως κοινωνικής σχέσης. Αναλύουν την εργασία των γυναικών με όρους κοινωνικής αξίας και κοινωνικού καταμερισμού και εκμετάλλευσης από τους άνδρες, 1 Οι πρώτες αναφορές στο κοινωνικό φύλο (gender), δηλαδή στο φύλο ως αναλυτική κατηγορία, γίνεται από την Ann Oakley, το 1992.

26 και διερευνούν το ρόλο αυτής της εργασίας στη διαμόρφωση της κοινωνικής, οικονομικής και πολιτικής εξουσίας. Έτσι λοιπόν οι φεμινίστριες, αν και δανείζονται μαρξιστικούς όρους και μαρξιστικές έννοιες, διαφοροποιούνται από το μαρξισμό κατά το ότι θεωρούν πρωταρχικό το ρόλο του φύλου στη διαμόρφωση της κοινωνίας, και το ρόλο του αγώνα των γυναικών για την απελευθέρωσή τους. Η συνολική θεώρηση της πατριαρχίας στηρίχτηκε στην επίσης συνολική θεώρηση του συστήματος του βιολογικού-κοινωνικού φύλου μέσα σε όλους τους χώρους και τις διαδικασίες αναπαραγωγής της κοινωνίας. Γιατί μέσω της συνολικής θεώρησης αυτού του συστήματος αναπαρίσταται η συνολική διευθέτηση του τρόπου με τον οποίο το βιολογικό φύλο γίνεται κοινωνικό. Έχουμε λοιπόν ένα συνολικό σύστημα παραγωγής ανθρώπων, το οποίο θα μπορούσε σχηματικά να αντιστοιχηθεί με τον τρόπο παραγωγής. Σύμφωνα με τη συνολική αυτή θεώρηση η ιεραρχική δομή του φύλου παράγεται και αναπαράγεται σε όλους τους χώρους και τις διαδικασίες, εμπλέκεται με τον καπιταλιστικό τρόπο παραγωγής, με τον οποίο συνεργάζεται ή συγκρούεται, και αντίστοιχα παίρνει διαφορετικές μορφές σε διαφορετικούς γεωγραφικούς χώρους και διαφορετικές ιστορικές περιόδους. Οι σχέσεις ανδρών και γυναικών εκφράζονται σε όλο το φάσμα της κοινωνίας, όπως άλλωστε και ο τρόπος παραγωγής. Και ακόμη, όπως ο τρόπος παραγωγής δεν αφήνει κάποια κομμάτια της κοινωνίας έξω από την επίδρασή του έτσι και η πατριαρχία δεν περιορίζεται μόνο στην οικογένεια ούτε μόνο στο εργοστάσιο. Σε αυτό το θεωρητικό πλαίσιο, η εργασία των γυναικών αποτελεί πεδίο άσκησης της ανδρικής εξουσίας. Ο κατά φύλο καταμερισμός εργασίας, ο οποίος αποτελεί το σημαντικότερο θεσμό του συστήματος αυτού, εξυπηρετείται από τη διάκριση μεταξύ ιδιωτικού και δημόσιου τομέα. Η διάκριση αυτή συντελεί τα πλείστα στην αναπαραγωγή της ιεραρχίας του φύλου, εφόσον έτσι νομιμοποιείται η διαφορετική κοινωνική αξιολόγηση της εργασίας των γυναικών. Η ίδια αυτή διάκριση

27 έχει παίξει ένα ρόλο και στο ότι τα δύο φύλα θεωρούνται συμπληρωματικά, με την έννοια ότι χρειάζονται και τα δύο. Αλλά αυτό έχει ως προϋπόθεση το ότι δεν υποτιμάται στην κοινωνική αξιολόγηση ούτε το ένα ούτε το άλλο. Αυτή η ολιστική φεμινιστική (οι όροι είναι κάπως σχηματικοί) προσέγγιση αναγνωρίζει μιαν υλική βάση στη δημιουργία της ιεραρχίας του φύλου, ενώ ενσωματώνει και την ψυχανάλυση που χρησιμοποιείται για να δείξει πώς γίνεσαι γυναίκα ή άνδρας μέσα από μια σειρά διαδικασιών οι οποίες αγγίζουν όλη την κοινωνία και μέσα από λειτουργίες όχι μόνο υλικές (αυτό το είπε η Simone de Beauvoir το 1949).

28 4. Κατασκευή των πολλαπλών ταυτοτήτων των φύλων. Η ανακάλυψη του «φύλλου». Στις δυτικές κοινωνίες εξακολουθεί να ηγεμονεύει η αντίληψη ότι το φύλο αποτελεί ένα δεδομένο της φύσης, κυριαρχεί, δηλαδή μια κοινωνική θεωρία του βιολογικού φύλου. Σύμφωνα με το δυτικό κοινό τόπο, ο σεξουαλικός διμορφισμός έχει κοινωνικές, οικονομικές, πολιτικές και ηθικές προεκτάσεις. Οι κληρονομικές διαφορές στη φυσιολογία αντρών και γυναικών ορίζουν τις ψυχολογικές ιδιότητες, τις δεξιότητες, τις κλίσεις και ικανότητες και τις εν γένει δυνατότητες των δύο φύλων. Η ανατομία συνιστά φυσικό προορισμό, τον οποίο άντρες και γυναίκες καλούνται να εκπληρώσουν. Η «κανονική» συμπεριφορά είναι κατά φύλο διαχωρισμένη: αλλά πρέπει να κάνουν οι άντρες, άλλα οι γυναίκες. Η κανονικότητα συναρτάται με τη διασφάλιση του φυλετικού ορίου, αυτού που χωρίζει την αντρική από τη γυναικεία συμπεριφορά. Η παραβίαση αυτού του κανονιστικού προτύπου του φύλου επιφέρει κοινωνική απαξίωση (Παπαταξιάρχης, 1998). Σύμφωνα με τις φεμινίστριες που αναπτύσσουν θεωρητικά επιχειρήματα προς αυτή την κατεύθυνση, η μεταβολή και της θεματολογίας αλλά και των θεωρητικών ερμηνειών συνδέεται με την αυξανόμενη σημασία των υπηρεσιών στις δυτικές οικονομίες και με τις διαφορετικές προοπτικές που ανοίγονται για τις γυναίκες εξαιτίας αυτού του γεγονότος. Αλλά η εργασία των γυναικών στην οικογένεια και στο γραφείο, στον τριτογενή τομέα, δεν είναι ακριβώς το ίδιο. Τα επιχειρήματα που προβάλλονται είναι ότι οι έννοιες «καταμερισμός εργασίας», «εφεδρικός στρατός», «διάκριση ιδιωτικού και δημοσίου» κτλ. δεν αρκούν προκειμένου να ερμηνευτεί το πώς κατασκευάζεται το φύλο στο χώρο της εργασίας. Ως επιχείρημα επίσης προβάλλεται το ότι μέχρι τώρα οι θεωρητικές διατυπώσεις, για τις οποίες μιλήσαμε, συμπεριέλαβαν πάρα πολλά δεδομένα σε σχέση με το φύλο. Ήταν όλες τους σε μεγάλο βαθμό

29 ολιστικές, αναζητούσαν μία διατύπωση που θα κάλυπτε τα πάντα. Η πατριαρχία είναι μία τέτοια έννοια, και έχει υποστεί έντονη κριτική επειδή ακριβώς ισοπεδώνει πάρα πολλές διαφορές που υπάρχουν μέσα σε αυτό το οποίο προσπαθεί να ερμηνεύσει. Οι υποθέσεις, ή μάλλον οι θεωρητικές προτάσεις που γίνονται τώρα, έχουν να κάνουν με το ότι κάθε άτομο ενσωματώνει στην εργασία μια σειρά από χαρακτηριστικά τα οποία είναι πολύ σημαντικά για την εκτέλεσή της. Ειδικότερα στον τομέα των υπηρεσιών ο εργαζόμενος ή η εργαζόμενη «πωλείται μαζί με την εργασία» -όπως έχουν γράψει πολλές φεμινίστριες-, που σημαίνει ότι δεν μπορεί να διαχωριστεί από το προϊόν της εργασίας του/της με τον ίδιο τρόπο που μπορούσε να διαχωριστεί στον τομέα της βιομηχανίας. Το ενδιαφέρον στρεφόταν μέχρι τώρα στην εξήγηση του γιατί οι γυναίκες εντάσσονταν σε συγκεκριμένους τομείς μέσα στο χώρο της αμειβόμενης ή της μη αμειβόμενης εργασίας, ενώ αυτή τη στιγμή ένα από τα σημαντικά ζητήματα είναι το πώς κατασκευάζονται τα «γκέτο» γυναικείας εργασίας. Το ερώτημα λοιπόν δεν είναι μόνο το γιατί π.χ. στο παγκόσμιο εργασιακό γκέτο όπου εντάσσονται οι νοσοκόμες ή οι δασκάλες το ποσοστό των εργαζόμενων γυναικών είναι πάνω από 90% παγκοσμίως, αλλά και το πώς κατασκευάστηκε αυτό το γκέτο ως χώρος γυναικείας εργασίας. Φυσικά, και οι φεμινίστριες που προτείνουν νέες προσεγγίσεις και νέα ερωτήματα παραδέχονται ότι και οι παλαιότερες προσεγγίσεις δεν είχαν αγνοήσει τη σχέση εξειδίκευσης και φύλου ή τη σύνδεση συγκεκριμένων εργασιών με χαρακτηριστικά φύλου. Αντίθετα μάλιστα είχε γίνει πάρα πολύ δουλειά -στην οποία βασίζονται και οι νεότερες- η οποία είχε δείξει ότι τα υποτιθέμενα «φυσικά» χαρακτηριστικά της θηλυκότητας, για παράδειγμα τα «επιδέξια δάκτυλα» ή η «υπακοή» ή η «έφεση για φροντίδα», είχαν πολύ συχνά αντιπαρατεθεί με χαρακτηριστικά του ανδρικού φύλου προκειμένου να υποστηριχθούν οι άνισες αμοιβές, οι αναδιαρθρώσεις στο χώρο της εργασίας κτλ.

30 Αυτό όμως που δεν έκαναν οι προηγούμενες προσεγγίσεις -σύμφωνα πάντα με τις νεότερες φεμινίστριες- είναι ότι δεν εξέταζαν πώς οι νέες θέσεις εργασίας κατασκευάζονται από την αρχή με στερεότυπα χαρακτηριστικά φύλου και πώς οι κοινωνικές πρακτικές στο χώρο της εργασίας αναπαράγουν αυτά τα χαρακτηριστικά. Σύμφωνα με τις νεότερες προσεγγίσεις, η αυξανόμενη συμμετοχή των γυναικών στο χώρο της αμειβόμενης εργασίας δεν είναι απλά αποτέλεσμα της διεύρυνσης των ευκαιριών απασχόλησης που «ταιριάζουν» στις γυναίκες, δηλαδή των ευκαιριών στις υπηρεσίες φροντίδας ή στη μερική απασχόληση ή σε καινούρια επαγγέλματα που έχουν αναπτυχθεί με ανάλογα χαρακτηριστικά. Αλλά είναι εξίσου αποτέλεσμα και μιας ενσυνείδητης δημιουργίας ειδικών κατηγοριών θέσεων εργασίας και εργασιακών πρακτικών, οι οποίες επιδιώκουν να προσελκύσουν γυναίκες ως φτηνή εργασία. Αυτό μάς δείχνει ότι η διοίκηση των επιχειρήσεων του τριτογενή τομέα επινοεί και αναπαράγει πολιτισμικές ταυτότητες φύλου με πολλούς και διαφορετικούς τρόπους: μέσα από τις πολιτικές προσλήψεων, μέσα από την περιγραφή του περιεχομένου συγκεκριμένων θέσεων εργασίας και μέσα από τους κανόνες που ρυθμίζουν τη συμπεριφορά στο χώρο εργασίας. Δημιουργεί θέσεις εργασίας όπου είναι ενσωματωμένη η έμφυλη εικόνα των ατόμων που θα μπορούν να τις καταλάβουν. Περιγράφονται δηλαδή οι θέσεις εργασίας με έναν τρόπο που κάνει αυτονόητο σε ποια άτομα απευθύνονται. Οι παραπάνω εικόνες δεν είναι σταθερές στις αποχρώσεις τους. Δεν ισχύει δηλαδή μία και μοναδική ταυτότητα φύλου, αλλά υπάρχει ένα «φάσμα παραστάσεων» (όπως αναφέρεται συχνά στη βιβλιογραφία) που είναι ανοιχτές στα διάφορα υποκείμενα και η προτίμηση της μιας ή της άλλης έχει ασφαλώς επιπτώσεις στο πόσο επιτυχημένα ή όχι μπορεί να είναι τα συγκεκριμένα υποκείμενα στο χώρο της εργασίας τους.

31 Ειδικά στις θέσεις εργασίας που απαιτούν επαφή με το κοινό χρησιμοποιείται η εμφάνιση, η προσωπικότητα, οι ευαισθησίες των εργαζομένων, εξίσου με τις φυσικές και διανοητικές τους ικανότητες. Συχνά οι εργαζόμενοι και οι εργαζόμενες αναγκάζονται να χειρίζονται την ταυτότητα φύλου πιο συνειδητά από ό,τι γινόταν σε άλλους τομείς. Ακόμη κι αν δεν είναι ανοιχτές όλες οι δυνατότητες ανάπτυξης ταυτοτήτων φύλου, υπάρχουν όμως περισσότερες από μία που μπορεί κανείς να διαπραγματευτεί στο χώρο της εργασίας. Ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα έχει να κάνει με το χώρο του χρηματοπιστωτικού συστήματος, όπου μπορεί να διακρίνει κανείς μία διπλή έκφραση ταυτότητας φύλου όσον αφορά τους άνδρες: από τη μια μεριά το νηφάλιο και απλό πατερναλισμό των manager, και από την άλλη τις πιο «macho» ανδρικές ταυτότητες που εμφανίζονται και είναι αναγκαίες στο dealing room του χρηματιστηρίου. Και από τις δύο αυτές εκδοχές της ταυτότητας φύλου αποκλείονται οι γυναίκες, επειδή σε καμιά περίπτωση δεν είναι δυνατόν να ταυτιστούν με αυτά τα πρότυπα. Αντίθετα μάλιστα είναι έντονη η ετερότητά τους σε σχέση με αυτά. Στον ίδιο τομέα εργασίας είναι ανοιχτές για τις γυναίκες διαφόρων τύπων «θηλυκότητες». Παράδειγμα: Στις κατώτερες θέσεις μπορεί μια εργαζόμενη γυναίκα να είναι μητέρα, ερωμένη, κούκλα, σύζυγος στο γραφείο και διάφορα άλλα, ανάλογα με την ηλικία και την εμφάνισή της, ενώ στις ανώτερες θέσεις είναι πολύ πιο συνηθισμένο να χρειάζεται να είναι «επίτιμος άνδρας», προκειμένου να καταλάβει θέσεις με μεγαλύτερο κύρος. Αλλά και στη δεύτερη περίπτωση υπάρχουν περιθώρια για διαπραγμάτευση γυναικείων ταυτοτήτων.

32 Οι ιδέες αυτές για την εργασία των γυναικών και για την ερμηνεία των ανισοτήτων στο χώρο της εργασίας έχουν προφανώς τις αναφορές τους -όπως και οι προηγούμενες- σε γενικότερες διατυπώσεις της φεμινιστικής θεωρίας, όπου η ταυτότητα φύλου προσεγγίζεται ως κάτι το μεταβαλλόμενο και πολλαπλό και εισάγεται η έννοια της «παράστασης». Το φύλο είναι μια κατασκευή με αναφορικό ή συσχετικό χαρακτήρα, μια μιμητική κατάσταση και μια παράσταση. Γι αυτό είναι δυνατόν να επανασημασιοδοτείται και να προσαρμόζεται ανάλογα με τις περιστάσεις. Πολύ διάσημα ονόματα γυναικών, όπως η J. Buttler, η I.M.Young και πολλές άλλες, γράφουν σε αυτή την κατεύθυνση. Η αντίληψη για το φύλο ως παράσταση («παίζω ένα ρόλο») περνάει και στη μελέτη του χώρου της εργασίας. Η γυναίκα manager. Η προηγούμενη ανάλυση των φεμινιστικών θεωριών μέσα από την ανθρωπολογική και κοινωνιολογική ανάλυση μας φέρνουν στην διαπίστωση ότι η γυναίκα δεν έχει χαμηλότερο δείκτη νοημοσύνης, ούτε στερείται διαπραγματευτικών δεξιοτήτων, αντίθετα τις περισσότερες φορές αποδεικνύεται πιο αποτελεσματική. Το γεγονός ότι η γυναίκα δεν καταφέρνει να αναδυθεί στα ανώτερα στρώματα διοίκησης και κέντρων αποφάσεων με κόστος ή χωρίς είναι δεδομένο, την αιτία αυτού την ανάγουμε στην κοινωνική κατασκευή του φύλου. Το ότι η γυναίκα γεννιέται για να γίνει κάποια μέρα μητέρα είναι κάτι που η κοινωνία μας το επιβάλλει καταδικάζοντας εκείνες που στόχος της ζωής τους είναι κάτι άλλο από το να γίνουν μητέρες και εκείνες που η φύση τους στερεί αυτή την ιδιότητα. Η παρουσίαση της επαγγελματικά επιτυχημένης γυναίκας αφήνει μία αίσθηση μοναξιάς, προσωπικής αποτυχίας και επίκριση και όσο προάγεται σε υψηλόβαθμες θέσεις τόσο το

33 μοντέλο της γίνεται πιο αρρενωπό. Για να επιτύχει η γυναίκα στον επιχειρηματικό στίβο (μέχρι πρόσφατα αντρικό κόσμο) θα πρέπει να θυσιάσει την θηλυκότητα της? Στην Ελλάδα ο αριθμός των γυναικών που καταλαμβάνουν καίριες θέσεις έχουν αυξηθεί, αλλά όχι τόσο που να κάνει τη διαφορά. Λεπτωμερώς, τα επαγγέλματα και τη θέση των γυναικών ανά επαγγελματική κατηγορία, μόνον το 0,2% είναι διευθύντριες ή ανώτερα στελέχη σε σχέση με το 7,8% των ανδρών, 1,7% των γυναικών είναι εργοδότες σε σύγκριση με το 8,8% των ανδρών, ενώ το 44% των γυναικών είναι συμβοηθούντα μέλη, δηλαδή μη αμειβόμενες εκ της οικογενειακής επιχείρησης ή της γεωργικής εκμετάλλευσης, σε σχέση με το 4% των ανδρών. Επιπλέον, οκτώ στους δέκα εργαζομένους με υπεργολαβία είναι γυναίκες (Καραμάνου, 1990), ενώ το 82% των εργαζομένων γυναικών συγκεντρώνονται στη μισθωτή απασχόληση. Ελάχιστες είναι οι γυναίκες που καταλαμβάνουν υψηλόβαθμες θέσεις στον ιδιωτικό και δημόσιο τομέα, τόσο στην Ελλάδα όσο και στο εξωτερικό, παρά το γεγονός ότι έχουν τα ίδια τυπικά και ουσιαστικά προσόντα με τους άντρες συναδέλφους τους. Η γυναικεία επιχειρηματικότητα αγγίζει το 10%, την ώρα στην Ευρώπη ανέρχεται στο 20% και στις ΗΠΑ στο 35%. Ο διευθυντής Αντιπροσωπείας της Ευρωπαϊκής Επιτροπής Ελλάδος, Γεώργιος Μαρκοπουλιώτης, παραδέχθηκε πως η πλειονότητα των γυναικών πληρώνονται σημαντικά χαμηλότερα από τους άνδρες, παρά το γεγονός ότι διαθέτουν το ίδιο επίπεδο γνώσης και προσόντων.

34 Η Αναστασία Σιδέρη, διευθύντρια Επικοινωνίας της Coca Cola, τόνισε ότι οι λόγοι που οι γυναίκες δεν καταλαμβάνουν υψηλόβαθμες θέσεις, σύμφωνα και με έρευνα της αμερικάνικης εταιρίας συμβούλων Hogberg s στην Καλιφόρνια, είναι γεγονός ότι δεν παίρνουν εύκολα ρίσκα, έχουν μεγαλύτερο συναίσθημα κοινωνικής και περιβαλλοντικής υπευθυνότητας, έντονο συναίσθημα προστασίας εργαζομένων και υπεραμύνονται των προσωπικών τους θέσεων και πεποιθήσεων. Η διευθύντρια χορηγίας Ολυμπιακών Αγώνων Αθήνα 2004 της Cosmote Μαριλένα Φατσέα εντόπισε ότι το έλλειμμα των γυναικών σε υψηλόβαθμες θέσεις οφείλεται στο ότι οι άνδρες δεν έχουν διαπαιδαγωγηθεί να αποδεχθούν ισότιμα τις γυναίκες σήμερα. Η διευθύνουσα σύμβουλος της Focus Ξένια Κούρτογλου, παρουσιάζοντας έρευνα της εταιρίας, τόνισε πως περισσότερες Ελληνίδες εργάζονται αλλά δεν φθάνουν σε υψηλές σε υψηλές βαθμίδες καριέρας. Ο κυριότερος λόγος που εργάζονται: 1. οικονομικός 82% 2. καριέρα 12% 3. ανεξαρτησία 6% Η διευθύνουσα σύμβουλος της βιομηχανίας γραφικών Πάλλης ΑΒΕΕ και μέλος του ΕΒΕΑ Αλεξάνδρα Πάλλη- Γιαννακοπούλου αναφέρθηκε στο έλλειμμα ισότητας που υπάρχει στην πράξη μεταξύ ανδρών και γυναικών, ενώ είναι χαρακτηριστικό πως το 67% των ωρών εργασίας του πλανήτη καταθέτουν οι γυναίκες, οι οποίες δυστυχώς εισπράττουν μόνο το 10% των αμοιβών. Τόνισε επίσης πως ο ρόλος των γυναικών πρέπει να είναι παρεμβατικός, περισσότερο να ενώνει και να συνθέτει. Παρατηρείται επίσης απουσία των γυναικών από τα κέντρα λήψης αποφάσεων, διαχωρισμός σε ανδρικά και γυναικεία επαγγέλματα, επαγγελματική στασιμότητα και