ΠΑΡΑΔΟΣΙΑΚΟΙ ΟΙΚΙΣΜΟΙ

Transcript

1 ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΤΜΗΜΑ ΜΗΧΑΝΙΚΩΝ ΧΩΡΟΤΑΞΙΑΣ ΚΑΙ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ΠΑΡΑΔΟΣΙΑΚΟΙ ΟΙΚΙΣΜΟΙ ΠΑΡΑΔΟΣΙΑΚΟΙ ΟΙΚΙΣΜΟΙ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΣΜΙΚΟΣ ΤΟΥΡΙΣΜΟΣ ΜΙΑ ΟΛΟΚΛΗΡΩΜΕΝΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ ΚΙΟΥΣΗΣ ΠΑΝΑΓΙΩΤΗΣ ΑΕΜ:474 ΕΠΙΒΛΕΠΟΥΣΑ ΚΑΘΗΓΗΤΡΙΑ: ΠΟΖΟΥΚΙΔΟΥ ΓΕΩΡΓΙΑ

2 ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΤΜΗΜΑ ΜΗΧΑΝΙΚΩΝ ΧΩΡΟΤΑΞΙΑΣ ΚΑΙ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ «Παραδοσιακοί οικισμοί και Πολιτιστικός τουρισμός, μια ολοκληρωμένη προσέγγιση» ΚΙΟΥΣΗΣ ΠΑΝΑΓΙΩΤΗΣ, ΑΕΜ:474 ΕΠΙΒΛΕΠΟΥΣΑ ΚΑΘΗΓΗΤΡΙΑ: ΠΟΖΟΥΚΙΔΟΥ ΓΕΩΡΓΙΑ

3 Πίνακας περιεχομένων ΑΚΡΩΝΥΜΙΑ... 1 ΠΕΡΙΛΗΨΗ... 2 ABSTRACT... 2` ΕΙΣΑΓΩΓΗ... 4 ΣΚΟΠΟΣ ΤΗΣ ΕΡΓΑΣΙΑΣ ΠΑΡΑΔΟΣΙΑΚΟΙ ΟΙΚΙΣΜΟΙ Θεσμικό πλαίσιο Ελληνικό θεσμικό πλαίσιο Ευρωπαϊκό-διεθνές θεσμικό πλαίσιο Εναρμόνιση ελληνικού θεσμικού πλαισίου με τις διεθνείς διατάξεις Διαδικασία χαρακτηρισμού παραδοσιακών οικισμών Επικαλύψεις αρμόδιων φορέων που ασκούν την προστασία Ελλείψεις του υφιστάμενου πλαισίου προστασίας Χωροταξική οργάνωση Χωρική διάρθρωση παραδοσιακών οικισμών ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΟΣ ΤΟΥΡΙΣΜΟΣ Πολιτιστικός τουρισμός: Εννοιολογικός προσδιορισμός και επιδράσεις ΠΑΡΑΔΟΣΙΑΚΟΙ ΟΙΚΙΣΜΟΙ & ΤΟΥΡΙΣΜΟΣ Τουριστική προσφορά-παραδοσιακοί οικισμοί και πολιτιστικός τουρισμός Αντίκτυπο τουρισμού στους παραδοσιακούς οικισμούς Ελληνικό θεσμικό πλαίσιο και τουρισμός Προσπάθειες σύνδεση πολιτιστικού τουρισμού και παραδοσιακών οικισμών- Η προσπάθεια του ΕΟΤ Η προστασία των παραδοσιακών οικισμών μέσα από τα αναπτυξιακά πλαίσια Ειδικό Χωροταξικό Πλαίσιο Τουρισμού ΦΕΚ 3155/ ΤΟ ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑ ΤΟΥ ΠΑΡΑΔΟΣΙΑΚΟΥ ΟΙΚΙΣΜΟΥ ΤΗΣ ΟΙΑΣ Γεωγραφικά χαρακτηριστικά Δημογραφικά, κοινωνικά και οικονομικά στοιχεία Θεσμικό πλαίσιο Πολεοδομικό περιβάλλον Η εφαρμογή του προγράμματος του ΕΟΤ στον οικισμό της Οίας -επιπτώσεις Επιπτώσεις του προγράμματος ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ... 54

4

5 ΑΚΡΩΝΥΜΙΑ ΓΠΣ: Γενικό Πολεοδομικό Σχέδιο ΕΟΤ: Ελληνικός Οργανισμός Τουρισμού ΕΟΜΜΕΧ: Ελληνικός Οργανισμός Μικρών-Μεσαίων Επιχειρήσεων και Χειροτεχνίας ΕΠΑ: Επιχείρηση Πολεοδομικής Ανασυγκρότησης ΕΣΠΑ: Εθνικό Στρατηγικό Πλαίσιο Αναφοράς ΝΟΚ: Νέος Οικοδομικός Κανονισμός Π. δ.: Προεδρικό διάταγμα Π. Σ.: Πολεοδομικά Σχέδια ΣτΕ: Συμβούλιο της Επικρατείας ΥΜΑΘ: Υπουργείο Μακεδονίας & Θράκης ΥΠΑ: Υπουργείο Αιγαίου ΥΠΕΘΟ: Υπουργείο Εθνικής Οικονομίας ΥΠΕΚΑ: Υπουργείο Περιβάλλοντος Ενέργειας & Κλιματικής Αλλαγής ΥΠΠΟ: Υπουργείο Πολιτισμού ΥΠΕΧΩΔΕ: Υπουργείο Περιβάλλοντος Χωροταξίας & Δημόσιων Έργων ΥΧΟΠ: Υπουργείο Χωροταξίας, Οικισμού & Περιβάλλοντος ΦΕΚ: Φύλλο Εφημερίδος της Κυβερνήσεως 1

6 ΠΕΡΙΛΗΨΗ Τα τελευταία χρόνια παρατηρείται στροφή του παγκόσμιου τουρισμού προς τις εναλλακτικές μορφές όπως ο πολιτιστικός τουρισμός. Η Ελλάδα έχει ένα σημαντικό απόθεμα παραδοσιακών οικισμών η διατήρηση και η βιωσιμότητα των οποίων είναι αναγκαία για το τουριστικό προφίλ της χώρας. Δυστυχώς όμως μέχρι σήμερα παρόλες τις προσπάθειες που έχουν γίνει δεν υπάρχει μια ολοκληρωμένη στρατηγική τουριστικής ανάπτυξης των παραδοσιακών οικισμών. Το θεσμικό πλαίσιο, τα στρατηγικά σχέδια και γενικότερα η πολιτική που ακολουθείται δεν προσεγγίζει τους οικισμούς για μια ολοκληρωμένη αναβίωση τους με αποτέλεσμα και να μην εκμεταλλεύεται πλήρως τα τουριστικά οφέλη από αυτούς. Παραθέτοντας τα αδύναμα σημεία του θεσμικού πλαισίου και των φορέων διαχείρισης, λαμβάνοντας υπόψιν την χωροταξική οργάνωση των παραδοσιακών οικισμών και αναλύοντας την σχέση του πολιτιστικού τουρισμού με τους παραδοσιακούς οικισμούς η έρευνα προσπαθεί να αποδείξει και να αποδώσει με τον καλύτερο δυνατό τρόπο τη συνέργεια που θα μπορούσε να υπάρξει ανάμεσα στους παραδοσιακούς οικισμούς και τον τουρισμό. Η λεπτομερής ανάλυση και κατανόηση της σχέσης αυτής θα αποτελέσει ένα σημαντικό βήμα τόσο για την αποτελεσματική προστασία των οικισμών, όσο και για την υιοθέτηση μιας καλύτερης αναπτυξιακής στρατηγικής. ABSTRACT Over the years, it has been observed that the global tourism has turned to more alternative forms of tourism like the cultural one. Greece has a significant stock of traditional settlements whose conservation and sustainability are essential for the tourist profile of the country. Unfortunately, a complete strategy for the tourist development of the traditional settlements has not been found yet. The institutional framework, the strategic plans and generally the politics that is followed does not look for a complete revival of the settlements. As a result, it does not take full advantage of the tourist benefits that the settlements could offer. The purpose of this research is to prove that there could be a profitable synergy between the traditional settlements and the tourism. It tries to do so by 2

7 stating the holes in the institutional framework and the bodies of management, by taking account of the spatial organization of the traditional settlements, and by analyzing the relationship between the cultural tourism and the traditional settlements. A thorough analysis and an understanding of this relationship will constitute a significant step not only in the effective protection of these settlements, but also in the adoption of a better developmental strategy. 3

8 ΕΙΣΑΓΩΓΗ Οι παραδοσιακοί οικισμοί συμπεριλαμβάνονται στην αρχιτεκτονική κληρονομιά της Χώρας μας και αποτελούν αναντικατάστατο στοιχείο της πολιτισμικής μας κληρονομιάς ενώ αποτελούν σημαντικό παράγοντα για το τουριστικό μέλλον της χώρας μας. Σε όλη την έκταση του νησιωτικού και ηπειρωτικού χώρου συναντάμε οικιστικά σύνολα που αποτυπώνουν μοναδικά την πολιτιστική ιστορία μας και αποτελούν ζωντανούς οργανισμούς -σε αντίθεση με τα πολύ σημαντικά μεμονωμένα μνημείακαθώς ακόμα και σήμερα στεγάζουν μέλη της κοινωνίας μας. Η δεκαετία του 70 αποτέλεσε μια κρίσιμη χρονική περίοδο για την πολεοδομική και κοινωνική εξέλιξη των ελληνικών οικισμών. Το φαινόμενο της αστυφιλίας οδήγησε στην ερήμωση ενός μεγάλου αριθμού οικισμών και κατ επέκταση και παραδοσιακών με αποτέλεσμα την απουσία οποιουδήποτε ενδιαφέροντος για την αρχιτεκτονική και κοινωνική αναβίωση τους. Η άναρχη πολεοδομική εξέλιξη και η ανεξέλεγκτη δόμησή στην Ελλάδα την ίδια περίοδο, η απουσία ελέγχου και η έλλειψη οργανωμένης προσπάθειας αναγέννησης των παραδοσιακών συνόλων οδήγησαν στην αρχιτεκτονική διάβρωση πολλών παραδοσιακών οικισμών. Ωστόσο, σε όσους παραδοσιακούς οικισμούς δεν υπέστησαν πληθυσμιακή εγκατάλειψη και η αισθητική αναβίωση έγινε με τον σωστό τρόπο, δημιούργησε τουριστικό ενδιαφέρον και συνέβαλε στην διαμόρφωση ενός ξεχωριστού προϊόντος. ΣΚΟΠΟΣ ΤΗΣ ΕΡΓΑΣΙΑΣ Η ευαισθητοποίηση και το ενδιαφέρον για την διατήρηση των παραδοσιακών οικισμών ήταν η πρώτη αφορμή για την έναρξη της παρούσας ερευνητικής εργασίας. Η αστικοποίηση και η εγκατάλειψη της υπαίθρου που αναφέρθηκε και παραπάνω οδήγησε στην ερήμωση των οικισμών της περιφέρειας και επομένως και των παραδοσιακών οικισμών, αφού η πλειοψηφία των τελευταίων βρίσκεται στην περιφέρεια. Η διατήρηση των οικισμών με παραδοσιακό χαρακτήρα δεν μπορεί να γίνει απλά με την συντήρηση τους και την μετατροπή τους σε τόπους μουσειακού χαρακτήρα, διότι μια τέτοια αντιμετώπιση δεν είναι βιώσιμη, πολύ περισσότερο σήμερα στις συνθήκες της υπάρχουσας οικονομικής κρίσης. Πρέπει δηλαδή η διατήρηση τους να είναι ένα τμήμα 4

9 μιας ευρύτερης αναπτυξιακής διαδικασίας στην οποία να ενταχθούν οι παραδοσιακοί οικισμοί, με τον απαραίτητο σεβασμό στον χαρακτήρα τους, ώστε να μην αλλοιωθούν το ύφος και τα χαρακτηριστικά τους. Θεωρώντας ότι ο τουρισμός ως ο βασικός μοχλός ανάπτυξης της χώρας και ιδιαίτερα ο πολιτιστικός και εναλλακτικός τουρισμός, είναι ένα πεδίο που μπορεί να δώσει την ευκαιρία ώστε να αναβιώσουν οι παραδοσιακοί οικισμοί με την ενεργή ένταξή τους στην τουριστική διαδικασία επιχειρείται μια αξιολόγηση αυτής της σχέσης. Είναι γνωστό ότι η σημαντική ανάπτυξη του τουρισμού στην Ελλάδα στηρίζεται κατά κύριο λόγο στις ήπιες κλιματικές της συνθήκες, στην μεγάλη έκταση και υψηλή ποιότητα της παράκτιας ζώνης και βέβαια στον μεγάλο αρχαιολογικό πλούτο. Δεν πρέπει όμως να αγνοηθεί η συμμετοχή της ύπαρξης των παραδοσιακών οικισμών στην ανάπτυξη αυτή. Άλλωστε υπάρχουν τα παραδείγματα πολλών Ευρωπαϊκών χωρών, οι οποίες δεν διαθέτουν σε τέτοιο βαθμό τα παραπάνω πλεονεκτήματα, αλλά έχουν διατηρήσει εξαιρετικά τα ιστορικά και παραδοσιακά κέντρα των πόλεων τους και παραδοσιακούς οικισμούς, τα οποία αποτελούν και τους βασικούς πόλους έλξης εκατομμυρίων επισκεπτών. Σκοπός της παρούσας εργασίας είναι επομένως να αξιολογηθεί το τυχόν αμφίδρομο όφελος μεταξύ του πολιτιστικού τουρισμού και των ιστορικών κτιριακών συνόλων, αφ ενός για την διατήρηση των παραδοσιακών οικισμών που αποτελούν σημαντικό τμήμα της πολιτιστικής μας κληρονομιάς και αυτογνωσίας, και αφ ετέρου για την ανάπτυξη του τουρισμού και μάλιστα υψηλού ποιοτικού επιπέδου. 5

10 1. ΠΑΡΑΔΟΣΙΑΚΟΙ ΟΙΚΙΣΜΟΙ 1.1 Θεσμικό πλαίσιο Παραδοσιακός οικισμός-εννοιολογικός προσδιορισμός Είναι δύσκολο να δοθεί ένας σταθερός ορισμός για τον παραδοσιακό οικισμό από την στιγμή που δεν έχουν διευκρινιστεί πλήρως οι προδιαγραφές που πρέπει να πληροί ένας οικισμός για να χαρακτηριστεί ως παραδοσιακός. Κατά διαστήματα έχουν διατυπωθεί διάφοροι ορισμοί. Σύμφωνα με τον Λαγόπουλο ως παραδοσιακοί οικισμοί ορίζονται οι οικισμοί που «εδράζονται επί της παραδόσεως». Ενώ σύμφωνα με τον ορισμό που υιοθετεί το Σ.τ.Ε. ως «παραδοσιακοί οικισμοί» νοούνται «τα οικιστικά σύνολα που διατηρούν, κατά το μάλλον ή ήττον, τον παραδοσιακό πολεοδομικό ιστό τους και παραδοσιακά οικοδομήματα και στοιχεία» Ελληνικό θεσμικό πλαίσιο Στο ελληνικό θεσμικό πλαίσιο η πρώτη αναφορά για προστασία των αξιόλογων οικιστικών συνόλων έγινε αρκετά νωρίς με το άρθρο 79 του ΓΟΚ 1973 για την διατήρηση κτιρίων η οικισμών ιδιαίτερου χαρακτήρα. Aναφορά περί προστασίας του πολιτιστικού περιβάλλοντος, μέσα στο οποίο συμπεριλαμβάνονται και οι παραδοσιακοί οικισμοί, εμφανίζεται και στο άρθρο 24 του Συντάγματος της χώρας του 1975 ενώ ο όρος «παραδοσιακός οικισμός» εμφανίστηκε δύο χρόνια αργότερα στον Ν. 622/1977 και συγκεκριμένα στο αρ. 4 που τροποποιούσε ρυθμίσεις του τότε ισχύοντος πλαισίου ΓΟΚ. Αναλυτικότερα το άρθρο αναφέρει πως τα μνημεία, οι παραδοσιακές περιοχές και τα παραδοσιακά στοιχεία προστατεύονται από το Κράτος ενώ τα αναγκαία περιοριστικά μέτρα της ιδιοκτησίας, τον τρόπο και το είδος της αποζημίωσης των ιδιοκτητών για την πραγματοποίηση της προστασίας τους θα τα θέτει σχετικός νόμος. Από τον νόμο του 1973 μέχρι σήμερα έχουν δημοσιευθεί μια σειρά νόμων, προεδρικών διαταγμάτων και τροποποιήσεων αυτών. 6

11 Το Νομικό Καθεστώς Προστασίας Παραδοσιακών Οικισμών και Περιοχών με χρονολογική σειρά είναι: ΝΟΜΙΚΟ ΚΑΘΕΣΤΩΣ ΠΡΟΣΤΑΣΙΑΣ ΠΑΡΑΔΟΣΙΑΚΩΝ ΟΙΚΙΣΜΩΝ Έτος Τίτλος ΦΕΚ 1978 Π.Δ. 19/10/1978 Περί χαρακτηρισμού ως ΦΕΚ Δ 594/ Παραδοσιακών Οικισμών τινών του Κράτους και καθορισμού των όρων & περιορισμών δομήσεως των οικοπέδων αυτών 1983 ν.1337/83 Επέκταση των πολεοδομικών ΦΕΚ Α' 33/ σχεδίων, οικιστική ανάπτυξη & σχετικές ρυθμίσεις 1985 ν.1577/1985 ΓΟΚ(Τροποποιήσεις με ν. ΦΕΚ Α' 210/ /1988 και ν.2831/2000)/άρθρο 4, Προστασία αρχιτεκτονικής & φυσικής κληρονομιάς 1988 Π.Δ. 28/4/1988 Περί διατήρησης, επισκευής η ΦΕΚ Δ' 317/ αποκατάστασης αρχιτεκτονικών & στατικών στοιχείων διατηρητέων κτηρίων 1977 ν. 2508/1997 Βιώσιμη ανάπτυξη των πόλεων ΦΕΚ Α' 124/ και οικισμών της Χώρας & άλλες διατάξεις 1999 ν. 2742/1999 Χωροταξικός σχεδιασμός και ΦΕΚ Α' 207/ αειφόρος ανάπτυξη & άλλες διατάξεις 2012 ν. 4067/2012 ΝΟΚ/Περιβαλλοντική προσέγγιση της προστασίας των παραδοσιακών οικισμών ΦΕΚ Α' 79/ Πίνακα 1.1: Νομικό καθεστώς προστασίας παραδοσιακών οικισμών Πηγή: Ιδία επεξεργασία Στο πλαίσιο λοιπόν, των αρχών του Συντάγματος του 1975 εκδόθηκαν οι νόμοι που προέβλεψαν τις απαραίτητες διαδικασίες και εξειδίκευσαν τα μέτρα για την προστασία των μνημείων και των παραδοσιακών περιοχών και στοιχείων. Οι πρώτοι χαρακτηρισμοί ξεκίνησαν με το Π.Δ. 594/1978 «Περί χαρακτηρισμού ως παραδοσιακών οικισμών τινών του Κράτους και καθορισμού των όρων και περιορισμών δόμησης των οικοπέδων αυτών» όπου 420 οικισμοί υπάχθηκαν υπό το καθεστώς προστασίας των παραδοσιακών οικισμών. Στο άρθρο 2 του Π.Δ. αναφέρονται οι όροι δόμησης εντός των 7

12 ορίων των οικισμών αυτών. Η οριοθέτηση του οικισμού σύμφωνα με το άρθρο 2 του Π.Δ. διαχωρίζεται σε κεντρικό και το υπόλοιπο τμήμα, στο καθένα από τα οποία οι όροι δόμησης είναι διαφορετικοί. Πιο αναλυτικά στο κεντρικό τμήμα ενός παραδοσιακού οικισμού τα οικόπεδα θεωρούνται άρτια και οικοδομήσιμα εφ όσον έχουν ελάχιστο πρόσωπο 12 μέτρα, ελάχιστο βάθος 18 μέτρα και ελάχιστο εμβαδόν 300 τετραγωνικά μέτρα, ενώ ορίζονται και οι σχετικές παρεκκλίσεις. Αντίστοιχα, στο υπόλοιπο τμήμα του οικισμού η αρτιότητα και η οικοδομησιμότητα των οικοπέδων εξασφαλίζονται εφόσον έχουν ελάχιστο πρόσωπο 25 μέτρα, ελάχιστο βάθος 40 μέτρα και ελάχιστο εμβαδόν 2000 τετραγωνικά μέτρα συνοδευόμενες επίσης από σχετικές παρεκκλίσεις. Για το κεντρικό τμήμα του οικισμού ορίζεται Σ.Δ. 0,80 ενώ για το υπόλοιπο τμήμα Σ.Δ. 0,50. Ο μέγιστος αριθμός ορόφων ορίζεται σε 2, ενώ η υπέρβαση του αριθμού αυτού επιτρέπεται μόνο σε περίπτωση κεκλιμένης επιφάνειας. Στα υπόλοιπα άρθρα του διατάγματος καθορίζονται οι διατάξεις και τα μορφολογικά στοιχεία των κτιρίων, οι επιτρεπόμενες χρήσεις, παρεκκλίσεις, ειδικές και γενικές διατάξεις οι οποίες βρίσκουν εφαρμογή στους παραδοσιακούς οικισμούς που έχουν χαρακτηριστεί από το άρθρο 1 του Π.Δ. Αργότερα ο οικιστικός νόμος 1337/83 έρχεται να συμπληρώσει το Π.Δ. του 78 αφαιρώντας τη δυνατότητα αναστολής κατεδάφισης αυθαίρετων κατασκευών εντός παραδοσιακών οικισμών προσπαθώντας με τον τρόπο αυτό να τους προστατεύσει από κάθε είδους αλλοίωση που είχε ήδη πραγματοποιηθεί. Στην συνέχεια στο άρθρο 4 του ΓΟΚ Ν. 1577/1985 «Προστασία αρχιτεκτονικής και φυσικής κληρονομιάς», όπως τροποποιήθηκε από τον Ν.2831/ (ΦΕΚ 140 Α) προβλέπονται οι διαδικασίες για τον χαρακτηρισμό των παραδοσιακών οικισμών και των διατηρητέων κτηρίων ισχυροποιώντας περισσότερο το θεσμικό πλαίσιο προστασίας. Σύμφωνα με το νόμο, με προεδρικά διατάγματα μπορεί να πραγματοποιούνται χαρακτηρισμοί: α) οικισμοί ή τμήματα πόλεων ή οικισμών ή αυτοτελή οικιστικά σύνολα εκτός αυτών, ως παραδοσιακά σύνολα. β) χώροι, τόποι, τοπία ή ζώνες ιδιαίτερου κάλλους και φυσικοί σχηματισμοί που συνοδεύουν ή περιβάλλουν ακίνητα και στοιχεία αρχιτεκτονικής κληρονομιάς ως χώροι, τόποι ή ζώνες προστασίας των παραδοσιακών συνόλων,όπως και αυτοτελείς φυσικοί σχηματισμοί ανθρωπογενούς χαρακτήρα, εντός ή εκτός οικισμών, ως περιοχές που έχουν ανάγκη από ιδιαίτερη προστασία, και να θεσπίζονται ειδικοί όροι και περιορισμοί δόμησης και να καθορίζονται 8

13 χρήσεις, κατά παρέκκλιση από τις διατάξεις του νόμου αυτού και από κάθε άλλη γενική ή ειδική διάταξη, µε την επιφύλαξη των διατάξεων του άρθρου 9 του Π.. 437/1985 "Καθορισμός και ανακατανομή αρμοδιοτήτων των Υπουργείων" (ΦΕΚ 157 Α'). Τα παραπάνω Π.Δ. εκδίδονται µε πρόταση του Υπουργού Περιβάλλοντος, Χωροταξίας και ηµoσίων Έργων ύστερα από αιτιολογική έκθεση της κατά περίπτωση αρμόδιας υπηρεσίας του, γνώμη του αρμόδιου Συμβουλίου Χωροταξίας, Οικισμού και Περιβάλλοντος εάν ζητηθεί από τον Υπουργό και γνώμη του οικείου δημοτικού ή κοινοτικού συμβουλίου. Σε περίπτωση που η γνώμη του δημοτικού ή κοινοτικού συμβουλίου δεν περιέλθει στην αρμόδια υπηρεσία του κατά περίπτωση αρμόδιου Υπουργείου σε διάστημα δύο μηνών από τη λήψη του σχετικού εγγράφου από αυτόν, το διάταγμά εκδίδεται και χωρίς τη γνωμοδότηση αυτή. Ο παραπάνω ΓΟΚ μετά την αναθεώρηση του το 2000 στη συνέχεια επιδέχεται και άλλες αλλαγές με τον ΝΟΚ, ο οποίος θεσμοθετήθηκε με το ν της 9 Απριλίου 2012 (ΦΕΚ 79/ Α ) και αποτελεί αναθεώρηση του ΓΟΚ του 2000, δίνει νέα μορφή στην προστασία της πολιτιστικής κληρονομιάς, η οποία ρυθμίζεται υπό το πρίσμα της εναρμόνισης με τις ανάγκες της εποχής και τους νέους τρόπους σχεδιασμού και κατασκευής που λαμβάνουν υπόψη τους περιβαλλοντικά κριτήρια, και της αναβάθμισης της ποιότητας της καθημερινής ζωής (ΦΕΚ 79/ Α ). Συγκεκριμένα στο άρθρο που αφορά στους παραδοσιακούς οικισμούς είναι το άρθρο 6 με τίτλο «Προστασία Αρχιτεκτονικής και Φυσικής Κληρονομιάς». Σε αντίθεση με τους προηγούμενους ΓΟΚ παρατηρείται ότι στο ν. 4067/2012 η νομοθεσία για τους παραδοσιακούς οικισμούς περιγράφεται κάτω από τον γενικό τίτλο της αρχιτεκτονικής και φυσικής κληρονομιάς, όπως ορίζεται από τη Σύμβαση για την προστασία της Αρχιτεκτονικής Κληρονομιάς της Ευρώπης (ν. 2039/1992) και της Σύμβασης της UNESCO για την προστασία της παγκόσμιας πολιτιστικής και φυσικής κληρονομιάς (ν. 1126/ 1981). Το γεγονός αυτό φανερώνει ότι το άρθρο του νόμου είναι δομημένο με βάση τις αρχές των ευρωπαϊκών συμβάσεων και επιδιώκει την ολοκληρωμένη προστασία της αρχιτεκτονικής και φυσικής κληρονομιάς. Αναλυτικότερα στη παρ.2 του άρθρου, όπου προβλέπεται ο χαρακτηρισμός των παραδοσιακών οικισμών, έχει προστεθεί μια επιπλέον παράγραφος σε σχέση με το ΓΟΚ του 2000, σύμφωνα με την οποία, για την ανάδειξη και προστασία των παραδοσιακών 9

14 οικισμών, επιτρέπεται η τροποποίηση ή η αναθεώρηση του ισχύοντος ρυμοτομικού σχεδίου ακόμη κι αν οδηγήσει σε μείωση της επιφάνειας κοινόχρηστων χώρων του οικισμού. Ακόμη, ρυθμίζεται η θέσπιση ειδικών όρων και περιορισμών δόμησης μετά από μελέτες αστικού σχεδιασμού ή τοπίου. Στη συνέχεια, με την παρ. 3 ρυθμίζεται ο χαρακτηρισμός κτιρίων ως διατηρητέων και προβλέπεται ο καθορισμός ειδικών όρων δόμησης για επεμβάσεις ή προσθήκες σε διατηρητέα. Η παρ. 4 του άρθρου 6, δεν αποτελεί νέα ρύθμιση του νόμου, αφού πρόκειται για το άρθρο 3 του ΓΟΚ Με το άρθρο 5 γίνεται καθορισμός των διαδικασιών στις οποίες πρέπει να υποβληθεί όμορο κτίριο διατηρητέου ακινήτου με σκοπό την προστασία και ανάδειξή του, ενώ στην 6 καθορίζεται η διαδικασία ανακατασκευής ακινήτων και στοιχείων της αρχιτεκτονικής κληρονομιάς. Στη συνέχεια, με την παρ. 7 περιγράφεται η διαδικασία αναστολής οικοδομικών εργασιών, για ένα έτος με δυνατότητα παράτασης δεύτερου, σε περιοχές εκτός οικισμών ή σε μεμονωμένα ακίνητα εντός ή εκτός οικισμών «με σκοπό τη σύνταξη πολεοδομικής μελέτης ή και ειδικού κανονισμού δόμησης για την προστασία της πολιτιστικής κληρονομιάς». Οι παρ. 8 και 9 ρυθμίζουν τη διαδικασία κατεδάφισης, επισκευής ή προσθήκης σε διατηρητέα κατασκευή. Η παρ. 10 προβλέπει τη δυνατή παρέκκλιση στο ποσοστό κάλυψης των διατηρητέων κτισμάτων για προσθήκη ηλεκτρομηχανολογικού εξοπλισμού. Τέλος η παρ. 11 ρυθμίζει τη διαδικασία για κηρυγμένα διατηρητέα κτίρια ή κτήρια που είναι αξιόλογου αρχιτεκτονικού ενδιαφέροντος και έχουν ανεγερθεί προ της έναρξης ισχύος του Κανονισμού Θερμομόνωσης. Τέλος, 3 χρόνια αργότερα με το Π.Δ. της 28/4/88 «περί διατήρησης, επισκευής ή αποκατάστασης αρχιτεκτονικών και στατικών στοιχείων διατηρητέων κτηρίων» που προβλέπει αυστηρές κυρώσεις για τις αυθαίρετες καταστροφές, αλλοιώσεις, κατεδαφίσεις διατηρητέων και παραδοσιακών κτισμάτων εντός παραδοσιακών οικισμών. Το παρόν Π.Δ. σε συνδυασμό με τα δύο παραπάνω νομοθετήματα (ν.1337/83, ΓΟΚ/85,) επιδίωκαν να ισχυροποιήσουν το νομοθετικό πλαίσιο της προστασίας μετά το διάταγμα χαρακτηρισμού των παραδοσιακών οικισμών του Σε πολεοδομικό επίπεδο το θέμα των παραδοσιακών οικισμών αντιμετωπίζεται με τον Νόμο 2508/1997 «Βιώσιμη οικιστική ανάπτυξη των πόλεων και οικισμών της χώρας». Σκοπός του νόμου αυτού είναι ο καθορισμός των κατευθυντήριων αρχών, των όρων, των 10

15 διαδικασιών και των µορφών πολεοδομικού σχεδιασμού για τη βιώσιμη οικιστική ανάπτυξη των ευρύτερων περιοχών των πόλεων και οικισμών της χώρας. Στοχεύει στη σταδιακή ανάδειξη και οργάνωση στο µη αστικό χώρο των "ανοικτών πόλεων", στη διασφάλιση της οικιστικής οργάνωσης των πόλεων και οικισμών µε τον επιθυμητό συσχετισμό των οικιστικών παραμέτρων, στην αναβάθμιση του περιβάλλοντος και ιδίως των υποβαθμισμένων περιοχών και στην προστασία, ανάδειξη και περιβαλλοντική αναβάθμιση των κέντρων πόλεων, των πολιτιστικών πόλεων και παραδοσιακών πυρήνων των οικισμών των χώρων πρασίνου και λοιπών στοιχείων φυσικού, αρχαιολογικού, ιστορικού και πολιτιστικού, περιβάλλοντος των πόλεων, των οικισμών και του περιαστικού χώρου Αντίστοιχα ο Ν. 2742/1999 «Χωροταξικός σχεδιασμός και αειφόρος ανάπτυξη και άλλες διατάξεις.» στο πλαίσιο του χωροταξικού σχεδιασμού έχει ως σκοπό να θεσπίσει θεμελιώδεις αρχές και να θεσμοθετήσει σύγχρονα όργανα, διαδικασίες και μέσα άσκησης σχεδιασμού προωθώντας την αειφόρο και ισόρροπη ανάπτυξη. (άρθρο 1, ΦΕΚ 207/ Α ). Στόχοι του χωροταξικού σχεδιασμού σύμφωνα με το άρθρο 2 του παρόντος ΦΕΚ είναι η προστασία και η αποκατάσταση του περιβάλλοντος, η διατήρηση των οικολογικών και πολιτιστικών αποθεμάτων καθώς και η προβολή και ανάδειξη των συγκριτικών πλεονεκτημάτων (γεωγραφικών, φυσικών, παραγωγικών, πολιτισμικών) της χώρας. Η κατάρτιση των χωροταξικών πλαισίων και σχεδίων που θεσπίζονται από το νόμο θα πρέπει να λαμβάνουν υπόψη κάποιες αρχές όπως τη πολιτισμική αναζωογόνηση των μητροπολιτικών κέντρων, την προστασία των φυσικών και πολιτιστικών πόρων και τη «συστηματική προστασία, αποκατάσταση, διατήρηση και ανάδειξη των περιοχών, οικισμών, τοπίων, που διαθέτουν στοιχεία φυσικής, πολιτιστικής και αρχιτεκτονικής κληρονομιάς» (άρθρο 2, ΦΕΚ 207/ Α ). Έτσι, η προστασία των παραδοσιακών οικισμών υπό το πρίσμα της αρχής της αειφορίας καλύπτεται από τις ρυθμίσεις του χωροταξικού σχεδιασμού και πρέπει να λαμβάνεται υπόψη κατά την εκπόνηση τόσο του «Γενικού Πλαισίου Χωροταξικού Σχεδιασμού και Αειφόρου Ανάπτυξης» όσο και των «Περιφερειακών» και των «Ειδικών Πλαισίων» που προβλέπει ο ν. 2742/1999. Ο χωροταξικός σχεδιασμός και συγκεκριμένα ο ν. 2742/1999 με το Ειδικό Πλαίσιο Χωροταξικού Σχεδιασμού και Αειφόρου Ανάπτυξης για τον Τουρισμό και 11

16 Στρατηγική Μελέτη Περιβαλλοντικών Επιπτώσεων αυτού (ΦΕΚ 1138/ ) αποτελεί μια οργανωμένη προσπάθεια για την αξιοποίηση και διαφύλαξη των συγκριτικών πολιτισμικών και οικολογικών πλεονεκτημάτων της χώρας. Οι στόχοι του παραπάνω ειδικού πλαισίου όσον αφορά το πολιτιστικό απόθεμα της χώρας μπορεί να συγκεντρωθεί σε τρεις(3) άξονες: α) Στην ενίσχυση-αξιοποίηση των εγκαταλελειμμένων παραδοσιακών οικισμών, β) Στην δημιουργία μηχανισμού αυστηρού ελέγχου των χρήσεων γης και της έντασης της τουριστικής δραστηριότητας, γ) προστασία της τοπικής παραδοσιακής αρχιτεκτονικής και θέσπιση κανόνων για τη μορφολογία των νέων κτισμάτων. Αξίζει να σημειωθεί στο σημείο αυτό πως ενώ ο χωροταξικός σχεδιασμός θέτει τις βασικές κατευθύνσεις ως προς τον τρόπο προστασίας και ανάδειξης των παραδοσιακών οικισμών, το πώς θα αντιμετωπιστεί ο κάθε οικισμός ξεχωριστά ανάλογα με τα χαρακτηριστικά που παρουσιάζει είναι αρμοδιότητα της τοπικής αρχής. Οι παραδοσιακοί οικισμοί ή περιοχές ή σύνολα αποτελούν ιδιάζοντα οικιστικά θέματα αυξημένης προστασίας και για το λόγο αυτό πρέπει να αντιμετωπίζονται με την αρμόζουσα σοβαρότητα από τα Γ.Π.Σ., τα Π.Σ. και τις πολεοδομικές χωροταξικές μελέτες (ειδικές χωροταξικές και πολεοδομικές μελέτες) Ν (ΦΕΚ Δ ) Ν. 2508/97 άρθρο 25. (Παρθενόπουλος). Η δόμηση στους παραδοσιακούς οικισμούς είναι μία ιδιάζουσα κατηγορία όρων δόμησης. Μαζί με τα διατηρητέα κτίρια αποτελεί ένα κεφάλαιο συνδεδεμένο με την προστασία του πολιτιστικού περιβάλλοντος. Τέλος, στον Ν. 4178/13 για την αντιμετώπιση της αυθαίρετης δόμησης στο άρθρο 13 προβλέπονται οι απαραίτητες προϋποθέσεις για να τακτοποιηθεί μια αυθαίρετη κατασκευή όταν βρίσκεται εντός παραδοσιακού οικισμού ή παραδοσιακού τμήματος πόλης. Παραθέτοντας τα σημαντικότερα σημεία της πορείας του ελληνικού θεσμικού πλαισίου για τη προστασία των παραδοσιακών οικισμών βλέπουμε ότι έχει γίνει μια σημαντική προσπάθεια για την προστασία των οικιστικών συνόλων. Ο μαζικός χαρακτηρισμός του 78 ήταν η αρχή της προσπάθειας αυτής Η προσπάθεια όμως δεν συνοδεύθηκε με επαρκή κίνητρα (οικονομικά, φορολογικά κλπ.), που θα επέτρεπαν την ουσιαστική συμμετοχή σε αυτή την προσπάθεια, των ιδιοκτητών των ακινήτων που είχαν χαρακτηρισθεί σαν διατηρητέα ή βρίσκονταν σε παραδοσιακούς οικισμούς. Τέτοιου 12

17 είδους κίνητρα θα μπορούσε να ήταν η ενεργοποίηση του μέτρου της μεταφοράς Σ.Δ. με την δημιουργία ζωνών μεταφοράς στην ευρύτερη περιφέρεια των παραδοσιακών οικισμών από τους οποίους προκύπτει ο μεταφερόμενος συντελεστής, ώστε το πολεοδομικό αυτό εργαλείο να μην οδηγεί σε περεταίρω ερήμωση των περιοχών αυτών. Έτσι ώστε ο χαρακτηρισμός να μην αντιμετωπίζεται σαν αρνητική εξέλιξη για την οικιστική ανάπτυξη του οικισμού και όχι, όπως θα έπρεπε, σαν σημαντική αναβάθμισή του από πολιτισμική και μορφολογική άποψη, που θα μπορούσε να έχει πολλαπλά οφέλη και για τους κατοίκους των οικισμών Ευρωπαϊκό-διεθνές θεσμικό πλαίσιο Στο διεθνές προσκήνιο η πρώτη προσπάθεια για προστασία της πολιτισμικής κληρονομιάς έγινε με την Χάρτα των Αθηνών(δημοσίευση το 1943 στο Παρίσι) μετά τον Β παγκόσμιο πόλεμο. Η μεγάλες καταστροφές που επήλθαν ήταν η αφορμή της δημιουργίας του CIAM σε μια προσπάθεια συντονισμού διεθνών διακυβερνητικών ομάδων. Η χάρτα των Αθηνών η αλλιώς Carta del Restauro αποτελείται από επτά σημαντικά ψηφίσματα Στο δεύτερο κεφάλαιο «Η σημερινή κατάσταση των πόλεων κρίσεις και θεραπείες», εξετάζεται η κατάσταση και οι νέες απαιτήσεις όσον αφορά τις τέσσερις βασικές λειτουργίες (κατοικία, εργασία, ψυχαγωγία, κυκλοφορία), καθώς και η στάση απέναντι στην «Ιστορική κληρονομιά των πόλεων». Το 1964 η μη κυβερνητική οργάνωση ICOMOS γέννησε τον Χάρτη της Βενετίας στο περιεχόμενο της οποίας γίνεται αναφορά για την προστασία και την συντήρηση του παραδοσιακού πλαισίου ενός τόπου. Τη δεκαετία του 80 η ευαισθητοποίηση της ευρωπαϊκής αρχιτεκτονικής σε θέματα προστασίας του περιβάλλοντος, συνδυαζόμενη με τον σταθερό προσανατολισμό των κυβερνήσεων στην υλοποίηση των στόχων της βιώσιμης ανάπτυξης στα πλαίσια της ΕΕ, είχε ως αποτέλεσμα την υπογραφή το 1985 της Σύμβασης της Γρανάδας «Για την προστασία της αρχιτεκτονικής κληρονομιάς της Ευρώπης», η οποία κυρώθηκε από το ελληνικό Κοινοβούλιο με τον ν. 2039/1992. Στη σύμβαση αυτή εκφράστηκε η σύγχρονη, περισσότερο διευρυμένη, έννοια της αρχιτεκτονικής κληρονομιάς, στην οποία εντάσσονται τρεις κατηγορίες ακίνητων αγαθών, σημαντικών λόγω του ιστορικού, 13

18 αρχαιολογικού, καλλιτεχνικού, επιστημονικού, κοινωνικού ή τεχνικού τους ενδιαφέροντος: τα μνημεία, τα αρχιτεκτονικά σύνολα και οι τόποι. Ειδικότερα: ως «μνημείο» νοείται «κάθε κατασκευή ιδιαίτερα σημαντική λόγω του ιστορικού, αρχαιολογικού, καλλιτεχνικού, επιστημονικού, κοινωνικού ή τεχνικού της ενδιαφέροντος, συμπεριλαμβανομένων των εγκαταστάσεων ή διακοσμητικών στοιχείων που αποτελούν αναπόσπαστο τμήμα τους», ως «αρχιτεκτονικά σύνολα» ορίζονται τα «ομοιογενή σύνολα αστικών ή αγροτικών κατασκευών, τα οποία κρίνονται σημαντικά λόγω του ιστορικού, αρχαιολογικού, καλλιτεχνικού, επιστημονικού, κοινωνικού ή τεχνικού τους ενδιαφέροντος». Επιπλέον, τα ως άνω σύνολα πρέπει να είναι συναφή μεταξύ τους «ώστε να σχηματίζουν ενότητες, οριοθετούμενες τοπογραφικά» ως «τόποι» θεωρούνται τα «σύνθετα έργα του ανθρώπου και της φύσης, εν μέρει κτισμένα, τα οποία αποτελούν εκτάσεις τόσο χαρακτηριστικές και ομοιογενείς, ώστε να μπορούν να οριοθετηθούν τοπογραφικά». Τα εν λόγω έργα θεωρούνται σημαντικά λόγω του ιστορικού, αρχαιολογικού, καλλιτεχνικού, επιστημονικού, κοινωνικού ή τεχνικού τους ενδιαφέροντος. Επίσης, θεσπίστηκαν υποχρεωτικές κοινές διαδικασίες και καθιερώθηκαν δίαυλοι επικοινωνίας και συνεργασίας των ευρωπαϊκών κρατών σε θέματα προστασίας της αρχιτεκτονικής κληρονομιάς. Λίγα χρόνια αργότερα, το 1992 με το άρθρο 128 της Συνθήκης του Μάαστριχτ, η διατήρηση και προστασία της πολιτιστικής κληρονομιάς ευρωπαϊκής σημασίας αναδείχθηκαν σε πεδίο ενδιαφέροντος της ΕΕ. Στην ιδρυτική συνθήκη της Ευρωπαϊκής Κοινότητας, όπως τροποποιήθηκε με τις συνθήκες του Μάαστριχτ, του Άμστερνταμ (1997) και της Νίκαιας (2001), περιλαμβάνονται διατάξεις σχετικές με την προστασία της πολιτιστικής κληρονομιάς που έχουν άμεση εφαρμογή στις έννομες τάξεις των κρατών-μελών. Ειδικότερα, στο άρθρο 3 προβλέπεται η συμβολή της δράσης της ΕΕ στην ανάπτυξη των πολιτισμών των κρατών-μελών. Επιπλέον, σύμφωνα με το άρθρο 873 θεωρούνται ότι συμβιβάζονται με την κοινή αγορά οι χορηγούμενες υπό οποιαδήποτε μορφή ενισχύσεις από τα κράτη-μέλη ή με κρατικούς πόρους, όταν στοχεύουν στην προώθηση του πολιτισμού και της 14

19 διατήρησης της πολιτιστικής κληρονομιάς. Δεν θα πρέπει όμως να αλλοιώνονται οι όροι συναλλαγών και ανταγωνισμού στην ΕΕ σε βαθμό αντίθετο προς το κοινό συμφέρον. Τέλος, στο άρθρο 151 του τίτλου ΧΙΙ, αφιερωμένο στον πολιτισμό, διατυπώνεται η συμβολή της ΕΕ στην ανάπτυξη των πολιτισμών των κρατών-μελών με σεβασμό στην εθνική και περιφερειακή πολυμορφία τους και με προβολή της κοινής πολιτιστικής κληρονομιάς. Εξάλλου, σύμφωνα με την αρχή της επικουρικότητας, η δράση της ΕΕ, με στόχο την ενθάρρυνση της συνεργασίας των κρατών-μελών υποστηρίζει και συμπληρώνει τη δράση των τελευταίων στους ακόλουθους τομείς: α) βελτίωση της γνώσης και της διάδοσης του πολιτισμού και της ιστορίας των ευρωπαϊκών λαών, β) διατήρηση και προστασία της πολιτιστικής κληρονομιάς ευρωπαϊκής σημασίας, γ) μη εμπορικές πολιτιστικές συναλλαγές και δ)καλλιτεχνική και λογοτεχνική δημιουργία, συμπεριλαμβανομένου και του οπτικοακουστικού τομέα. Για την υλοποίηση αυτών των στόχων το Συμβούλιο θεσπίζει δράσεις ενθάρρυνσης και διατυπώνει συστάσεις με πρόταση της Επιτροπής, αποφασίζοντας ομόφωνα σύμφωνα με τη διαδικασία του άρθρου 251 της ως άνω συνθήκης Εναρμόνιση ελληνικού θεσμικού πλαισίου με τις διεθνείς διατάξεις Για τον εναρμονισμό της ελληνικής νομοθεσίας περί προστασίας της αρχιτεκτονικής κληρονομιάς με τις διεθνείς και ευρωπαϊκές ρυθμίσεις εκδόθηκαν τρεις σημαντικοί νόμοι: Πρώτα εκδίδεται ο ν. 1892/90 «Για τον εκσυγχρονισμό και την ανάπτυξη και άλλες διατάξεις», σε αντικατάσταση του ν. 1262/82 «Για την παροχή κινήτρων ενίσχυσης της Οικονομικής και Περιφερειακής Ανάπτυξης της Χώρας». Σύμφωνα με αυτόν οι δαπάνες επισκευής διατηρητέων κτιρίων θεωρήθηκαν ως παραγωγικές επενδύσεις. Ειδικότερα, σε αυτήν την κατηγορία περιλήφθηκαν: 15

20 α) οι δαπάνες επισκευής, αποκατάστασης και μετατροπής διατηρητέων παραδοσιακών οικιών ή κτιρίων σε ξενώνες ή ξενοδοχειακές μονάδες εντός ή εκτός παραδοσιακών ή διατηρητέων οικισμών, β) οι δαπάνες ανακαίνισης παραδοσιακού χαρακτήρα ξενοδοχειακών μονάδων ή προστατευμένων από ειδικό νομικό καθεστώς όρων δόμησης και γ) οι δαπάνες ανακαίνισης διατηρητέων παραδοσιακών ή ιστορικών κτηρίων από μη κερδοσκοπικού χαρακτήρα νομικά πρόσωπα με σκοπό τη μετατροπή τους σε αναγκαίους χώρους κοινωνικών και πολιτιστικών λειτουργιών. Ακόμη μια προσπάθεια εναρμόνισης επιτυγχάνεται και με τον ν. 2947/2001 «Θέματα Ολυμπιακής Φιλοξενίας, Έργων Ολυμπιακής Υποδομής και άλλες διατάξεις». Με αφορμή την διεξαγωγή των αγώνων εκδόθηκε ο παραπάνω νόμος όπου μέσα στο σύνολο των έργων που προέβλεπε περιλαμβάνονταν και η ανάδειξη των ιστορικών κέντρων της Αθήνας και της Θεσσαλονίκης. Τέλος, 60 χρόνια μετά το νόμο 5351/1932 «Περί αρχαιοτήτων» και 30 χρόνια μετά το νόμο για τα μεταγενέστερα του 1830 μνημεία, ψηφίστηκε ο ν. 3028/2002 «Για την προστασία των αρχαιοτήτων και εν γένει της πολιτιστικής κληρονομιάς», με τον οποίο καταργήθηκαν οι ως άνω προϊσχύοντες νόμοι. Με τους παραπάνω νόμος επιδιώκεται η εφαρμογή των επιταγών του Συντάγματος, των διεθνών συνθηκών και της νομολογίας του ΣτΕ στα θέματα προστασίας της πολιτιστικής κληρονομιάς. Επίσης, διευρύνεται το αντικείμενο της πολιτιστικής κληρονομιάς, ώστε να καλύπτει το σύνολο των πολιτιστικών αγαθών, μεμονωμένων ή συνόλων, στην ελληνική επικράτεια από την αρχαιότητα έως σήμερα. Στην έννοια της αρχιτεκτονικής κληρονομιάς περιληφθήκαν ακόμα και μνημεία άλλων πολιτισμών που θεωρούνται σημαντικά για την ελληνική πολιτιστική κληρονομιά και ιστορία, ενώ για πρώτη φορά προστατεύονται άυλα πολιτιστικά αγαθά, όπως τα πανηγύρια και τα τραγούδια. Ειδικότερα, προσδιορίστηκε το αντικείμενο της αρχιτεκτονικής κληρονομιάς, το οποίο αποτελείται από τα μνημεία, τους αρχαιολογικούς χώρους και τους ιστορικούς τόπους: α) τα μνημεία διακρίθηκαν σε αρχαία και νεότερα, ακίνητα και κινητά. Τα αρχαία μνημεία ή αρχαία ανάγονται στους προϊστορικούς, αρχαίους, βυζαντινούς και 16

21 μεταβυζαντινούς χρόνους έως το 1830, με την επιφύλαξη των ειδικότερων διατάξεων περί κινητών μνημείων. Τα νεότερα μνημεία είναι μεταγενέστερα του 1830,και διακρίνονται σε δύο κατηγορίες. Στα πολιτιστικά αγαθά που είναι προγενέστερα των εκάστοτε τελευταίων ετών και εκείνα που ανάγονται στην περίοδο των εκάστοτε τελευταίων 100 ετών και χαρακτηρίζονται ως μνημεία λόγω της αρχιτεκτονικής και ιδιαίτερης για τη δεύτερη κατηγορία, πολεοδομικής, κοινωνικής, εθνολογικής, λαογραφικής, τεχνικής, βιομηχανικής ή εν γένει ιστορικής, καλλιτεχνικής ή επιστημονικής σημασίας τους, ενώ τα νεότερα μνημεία είναι μεταγενέστερα του έως τα τελευταία 100 χρόνια β) Ως αρχαιολογικοί χώροι νοούνται εκτάσεις στην ξηρά, στη θάλασσα, στις λίμνες και τους ποταμούς, στις οποίες περιέχονται ή υπάρχουν ενδείξεις ότι περιέχονται αρχαία μνημεία ή αποτέλεσαν ή υπάρχουν ενδείξεις ότι αποτέλεσαν από τους αρχαιότατους χρόνους έως και το 1830 μνημειακά, οικιστικά ή ταφικά σύνολα. Στους αρχαιολογικούς χώρους περιελήφθη και το απαραίτητο ελεύθερο περιβάλλον, που επιτρέπει την ιστορική, αισθητική και λειτουργική σύνθεση των σωζόμενων μνημείων. γ) οι ιστορικοί τόποι αποτελούνται από εκτάσεις στην ξηρά, τη θάλασσα, τις λίμνες και τους ποταμούς, οι οποίες αποτέλεσαν ή για τις οποίες υπάρχουν ενδείξεις ότι αποτέλεσαν τον χώρο εξαίρετων ιστορικών ή μυθικών γεγονότων ή εκτάσεις όπου περιέχονται ή στις οποίες υπάρχουν ενδείξεις ότι περιέχονται μνημεία ή σύνθετα έργα του ανθρώπου και της φύσης μεταγενέστερα του Η προστασία των μνημείων αυτών, τα οποία συνιστούν χαρακτηριστικούς και ομοιογενείς χώρους δυνάμενους να οριοθετηθούν τοπογραφικά, επιβάλλεται λόγω της λαογραφικής, εθνολογικής, κοινωνικής, τεχνικής, αρχιτεκτονικής, βιομηχανικής ή εν γένει ιστορικής, καλλιτεχνικής ή επιστημονικής τους σημασίας. Επιπλέον, με τον εν λόγω νόμο διευρύνθηκε το περιεχόμενο της προστασίας και ενσωματώθηκαν νέες λειτουργίες που ανταποκρίνονται στις σύγχρονες συνθήκες, όπως η χρήση του μνημείου και η ένταξή του στην κοινωνική ζωή, ενώ θεσμοθετήθηκε το Εθνικό Αρχείο Μνημείων με σκοπό την καταγραφή όλων των αξιόλογων μνημείων. Ταυτοχρόνως, ρυθμίστηκαν θέματα σχετικά με την ιδιοκτησία και την κατοχή των μνημείων σε νέα βάση, εισήχθησαν διαδικασίες διαφάνειας για τις ανασκαφές και τις συνακόλουθες δημοσιεύσεις, προβλέφθηκε η συγκρότηση Συμβουλίου Μουσείων για τη 17

22 χάραξη μουσειακής πολιτικής και καθιερώθηκαν νέα ειδικά ποινικά αδικήματα που αφορούν στοιχεία της πολιτιστικής κληρονομιάς. Συνοψίζοντας, θα μπορούσε να λεχθεί ότι η εξέλιξη της προστασίας της αρχιτεκτονικής κληρονομιάς χαρακτηρίζεται από μια πορεία διαρκούς διευρύνσεως του αντικειμένου και του περιεχομένου της προστασίας. Η έννοια της προστασίας επεκτάθηκε από τα αρχαία μνημεία, στον περιβάλλοντα χώρο τους, σε οικιστικά σύνολα και σε ιστορικά τοπία και επιδιώκεται πλέον ένταξη του μνημείου στη σύγχρονη ζωή και η επανάχρηση του. Η συνεχής αυτή διεύρυνση των είναι εμφανής στην ελληνική νομοθεσία, με κορωνίδα τον πρόσφατο νόμο 3028/2002 «Για την προστασία των αρχαιοτήτων και εν γένει της πολιτιστικής κληρονομιάς» Διαδικασία χαρακτηρισμού παραδοσιακών οικισμών Οι πρώτοι χαρακτηρισμοί παραδοσιακών οικισμών πραγματοποιήθηκαν με τον νόμο 19/10-13/11/1978 Π.Δ (ΦΕΚ 594/Δ), με πρόταση του τότε Υφυπουργού Δ.Ε και αιτιολογική έκθεση της τότε αρμόδιας διεύθυνσης Παραδοσιακών Οικισμών και Περιβάλλοντος (από ) όπου χαρακτηρίστηκαν ως παραδοσιακοί 400 περίπου οικισμοί (ή τμήματα οικισμών) σε όλη τη χώρα και επίσης καθορίστηκαν όροι και περιορισμοί για τη δόμηση των οικοπέδων σε αυτούς τους οικισμούς. Μετά το 1983, όταν ανατέθηκαν από το τότε ΥΧΟΠ, για τις πόλεις της χώρας συνολικά μελέτες της ΕΠΑ, προχώρησε παράλληλα και ένα πρόγραμμα μελετών που είχε τον τίτλο «Αναγνώριση αρχιτεκτονικής φυσιογνωμίας» που εκπονήθηκαν σε επίπεδο Νομού και αναφέρονταν στην αρχιτεκτονική συγκρότηση, το χαρακτήρα/φυσιογνωμία και την πρόταση οριοθέτησης όλων των μικρών οικισμών που δεν είχαν περιληφθεί στις μελέτες της ΕΠΑ (κατά κανόνα σε οικισμούς μικρότερους από 2000κατ.) και τον καθορισμό όρων και περιορισμών δόμησης σε αυτούς. Οι μελέτες του προγράμματος αυτού οδήγησαν στην έκδοση σημαντικού αριθμού (εκτιμήθηκε σε 4.500) αποφάσεων Νομαρχών (κατά κανόνα) για την οριοθέτηση των μικρών αυτών οικισμών και τον καθορισμό σε αρκετές περιπτώσεις οικισμών, ειδικών όρων και περιορισμών για τη 18

23 δόμηση των οικοπέδων τους. Μεταξύ αυτών πολλοί ήταν οι οικισμοί που χαρακτηρίστηκαν ως αξιόλογοι και ακολούθησε στη συνέχεια και ο χαρακτηρισμός τους ως παραδοσιακών. Μετά το 1986, δημιουργήθηκαν τα δύο Υπουργεία, το Μακεδονίας και Θράκης και του Αιγαίου, με μέριμνα των Υπουργείων αυτών χαρακτηρίστηκαν ως παραδοσιακοί οικισμοί στα νησιά του Αιγαίου και στην περιοχή της Μακεδονίας και Θράκης. Το 2011 το ΥΠΕΚΑ δρομολόγησε, ένα ευρύ πρόγραμμα μελετών ανά περιφερειακή ενότητα (πρώην νομοί), για την κατάρτιση πλαισίων κανόνων δόμησης και κατευθυντήριων οδηγιών τυπολόγησης της μορφολογίας της κυρίαρχης χρήσης των μικρών οικισμών που είναι η κατοικία, ώστε να δημιουργηθούν κατά επιστημονικά άρτιο τρόπο συγκεκριμένα «τοπικά πλαίσια» για τη δόμηση στους μικρούς οικισμούς, που θα εγκριθούν και θεσμοθετηθούν με Προεδρικά Διατάγματα. Το συνολικό πρόγραμμα με τον τίτλο «Θεσμοθέτηση μορφολογικών κανόνων δόμησης και αρχιτεκτονικής για κατοικία στις εντός και εκτός των οικισμών περιοχές στις δώδεκα Περιφέρειες της χώρας» αφορούσε στην ανάθεση 48 μελετών που θα καλύπτουν το σύνολο της επικράτειας. (πλην των περιοχών των Ρυθμιστικών Σχεδίων Αττικής και της Θεσσαλονίκης) και 1 ανάθεση Συμβούλου υποστήριξης των αρμόδιων Υπηρεσιών του ΥΠΕΚΑ. Το πρόγραμμα αυτό, που σήμερα αναπτύσσεται κατά ένα μέρος του χρηματοδοτείται στο μεγαλύτερο μέρος του από κοινοτικούς πόρους (ΕΣΠΑ) αλλά και κατά ένα μικρό τμήμα από πόρους του Πράσινου Ταμείου. Σήμερα οι διαδικασία χαρακτηρισμού που ακολουθείται αναφέρεται στον Νέο οικοδομικό κανονισμό και συγκεκριμένα στο άρθρο 6 το οποίο παρατίθεται από κάτω και σύμφωνα με το οποίο ο χαρακτηρισμός πραγματοποιείται: 1. Με Προεδρικά Διατάγματα, που εκδίδονται με πρόταση του Υπουργού Περιβάλλοντος, Χωροταξίας και Δημοσίων 'Εργων ύστερα από αιτιολογημένη έκθεση της κατά περίπτωση αρμόδιας υπηρεσίας του Υπουργείου, γνώμη του αρμόδιου συμβουλίου Χωροταξίας Οικισμού και Περιβάλλοντος και γνώμη του οικείου δημοτικού ή κοινοτικού συμβουλίου μπορεί να χαρακτηρίζονται οικισμοί ή τμήματά τους ως παραδοσιακοί, με σκοπό την προστασία του φυσικού περιβάλλοντος και τη διατήρηση και ανάδειξη του ιδιαίτερου πολεοδομικού, αισθητικού, ιστορικού, λαογραφικού και αρχιτεκτονικού χαρακτήρα τους και να θεσπίζονται περιορισμοί δόμησης και χρήσεις κατά παρέκκλιση από 19

24 τις διατάξεις του Ν-1577/85 και από κάθε άλλη γενική ή ειδική διάταξη, επιφυλασσόμενων των διατάξεων του Αρθ-9 του ΠΔ-437/85 "καθορισμός και ανακατανομή αρμοδιοτήτων των υπουργείων"(φεκ-157/α/85). Αν η γνώμη του δημοτικού ή κοινοτικού συμβουλίου δεν περιέλθει στην αρμόδια υπηρεσία του Υπουργείου Περιβάλλοντος, Χωροταξίας και Δημοσίων 'Εργων σε διάστημα 2 μηνών από τη λήψη του σχετικού εγγράφου, το διάστημα εκδίδεται και χωρίς την γνωμοδότηση αυτή. 2. Με απόφαση του Υπουργού Περιβάλλοντος, Χωροταξίας και Δημοσίων Έργων που εκδίδεται ύστερα από αιτιολογημένη έκθεση της αρμόδιας υπηρεσίας του Υπουργείου και δημοσιεύεται στην Εφημερίδα της Κυβερνήσεως, μπορεί να χαρακτηρίζονται κτίρια ή τμήματά τους ως διατηρητέα για τους λόγους που αναφέρονται στην προηγούμενη παράγραφο και να καθορίζονται ειδικοί όροι προστασίας και περιορισμοί δόμησης και χρήσης, κατά παρέκκλιση από τις διατάξεις του Ν-1577/85 και από κάθε άλλη γενική ή ειδική διάταξη. Με την ίδια απόφαση και για τους λόγους της προηγούμενης παραγράφου μπορεί να χαρακτηρίζεται ως διατηρητέα ή χρήση ακινήτου με ή χωρίς κτίσματα. Η παραπάνω έκθεση αποστέλλεται στον οικείο δήμο ή κοινότητα, ο οποίος εντός πέντε ημερών από τη λήψη της υποχρεούται να την αναρτήσει στο δημοτικό ή κοινοτικό κατάστημα. Για την ανάρτηση αυτή δημοσιεύεται από το δήμο ή κοινότητα σχετική πρόσκληση προς τους ενδιαφερόμενους σε μία τοπική εφημερίδα, αν εκδίδεται ή σε μία εφημερίδα της πρωτεύουσας του νομού. Οι ενδιαφερόμενοι μπορούν να διατυπώσουν τυχόν αντιρρήσεις προς την αρμόδια υπηρεσία του Υπουργείου Περιβάλλοντος, Χωροταξίας και Δημοσίων 'Εργων μέσα σε προθεσμία 20 ημερών από την ημερομηνία δημοσίευσης της πρόσκλησης. Σε περίπτωση που ο δήμος δεν τηρήσει τα πιο πάνω, η περαιτέρω διαδικασία χαρακτηρισμού συνεχίζεται νόμιμα μετά την πάροδο ενός μήνα από την αποστολή της έκθεσης στο δήμο ή την κοινότητα. Η παραπάνω διαδικασία μπορεί να παραλείπεται εφόσον η έκθεση κοινοποιηθεί απ' ευθείας στον ενδιαφερόμενο. Στην τελευταία αυτή περίπτωση ο ενδιαφερόμενος μπορεί να διατυπώσει τις αντιρρήσεις του μέσα σ' ένα μήνα από την κοινοποίηση της έκθεσης. 20

25 3. Με απόφαση του Υπουργού Περιβάλλοντος, Χωροταξίας και Δημοσίων Έργων, που δημοσιεύεται στην Εφημερίδα της Κυβερνήσεως, μπορεί να αναστέλλεται για χρονικό διάστημα έως ένα έτος, σε οικισμούς ή τμήματά τους ή και σε ένα ακίνητο, η έκδοση οικοδομικών αδειών, κάθε εργασία ανέγερσης νέων κτιρίων, κατεδάφισης, επισκευής, προσθήκης, αλλαγής εξωτερικής εμφάνισης υφιστάμενων κτιρίων και διαμόρφωσης των κοινόχρηστων χώρων του οικισμού ή να επιβάλλονται όροι για την εκτέλεση των εργασιών αυτών, με σκοπό να συνταχθεί πολεοδομική μελέτη ή και ειδικός κανονισμός δόμησης για την προστασία της πολιτιστικής κληρονομιάς. Η αναστολή μπορεί να παραταθεί για ένα ακόμη έτος, εφόσον οι σχετικές μελέτες έχουν προοδεύσει σημαντικά. 4. Αιτήσεις για κατεδαφίσεις, επισκευή ή προσθήκη σε κτίριο, που κατά την κρίση της πολεοδομικής υπηρεσίας μπορεί να χαρακτηριστεί ως διατηρητέο, παραπέμπονται στην οικεία ΕΠΑΕ. Η παραπομπή αυτή είναι υποχρεωτική αν το κτίριο βρίσκεται σε παραδοσιακό οικισμό. Αν η επιτροπή αυτή κρίνει ότι η επισκευή δεν θίγει το κτίριο ή ότι δεν συντρέχει λόγος να κινηθεί η διαδικασία του κτιρίου ως διατηρητέου, χορηγείται η σχετική άδεια. Σε αντίθετη περίπτωση ο σχετικός φάκελος με αιτιολογημένη έκθεση της ΕΠΑΕ αποστέλλεται στην αρμόδια υπηρεσία του Υπουργείου Περιβάλλοντος, Χωροταξίας και Δημοσίων 'Εργων. Στην περίπτωση αυτή η άδεια χορηγείται όταν γνωστοποιηθεί στην πολεοδομική υπηρεσία ότι το κτίριο δεν κρίνεται διατηρητέο ή αν παρέλθουν δώδεκα μήνες από την κατάθεση στην πολεοδομική υπηρεσία του φακέλου χωρίς να εκδοθεί απόφαση χαρακτηρισμού του κτιρίου ως διατηρητέου Επικαλύψεις αρμόδιων φορέων που ασκούν την προστασία Στο σημείο αυτό αξίζει να σημειωθεί πως ένα σημαντικό πρόβλημα που προκύπτει στην προσπάθεια προστασίας της πολιτισμικής κληρονομιάς είναι οι επικαλύψεις στις δικαιοδοσίες των αρμόδιων φορέων. α)το Υπουργείο Πολιτισμού, το οποίο έχει χωρική αναφορά σε όλη την επικράτεια. Το έργο της προστασίας το Υπουργείο το ασκεί μέσω των Κεντρικών και των Περιφερειακών υπηρεσιών που διαθέτει σε όλη τη χώρα (Εφορείες). Το αντικείμενο 21

26 της προστασίας (μνημεία, αρχαιολογικοί χώροι, ιστορικοί τόποι) εκτείνεται τόσο σε περιοχές εκτός σχεδίου και εκτός οικισμών όσο και εντός αυτών. Ειδικά για τους οικισμούς και μάλιστα τους κηρυγμένους παραδοσιακούς το Υπ. Πολιτισμού ασκεί αρμοδιότητες στις περιπτώσεις εκείνες που οι οικισμοί αυτοί εκτός από παραδοσιακοί τυχαίνει να είναι χαρακτηρισμένοι και βάσει των διατάξεων του Ν.3028/2002 (δηλ. ως αρχαιολογικοί χώροι/ζώνες ή ως ιστορικοί τόποι). Οι αρμόδιες περιφερειακές/ή κεντρικές υπηρεσίες του ΥΠΠΟ ασκούν κατά κανόνα έλεγχο των εκσκαφικών εργασιών (στους αρχαιολογικούς χώρους). Επίσης τον έλεγχο/έγκριση κάθε επέμβασης σε ακίνητα μνημεία (με γνώμη των Τοπικών / ή κεντρικών Συμβουλίων) και κατά κανόνα μορφολογικό έλεγχο των κατασκευών στις ζώνες προστασίας των μνημείων και στους αρχαιολογικούς χώρους και τους ιστορικούς τόπους. β)το ΥΠΕΚΑ, το οποίο έχει χωρική αναφορά σε όλη την επικράτεια με εξαίρεση τις χωρικές περιφέρειες της Μακεδονίας & Θράκης και του Αιγαίου, δεν έχει (μετά το 1994) περιφερειακές υπηρεσίες. Το έργο της προστασίας το ασκεί με την έκδοση των σχετικών διοικητικών πράξεων κήρυξης παραδοσιακών οικισμών (ή συνόλων ή κτιρίων κλπ.) για την εφαρμογή των οποίων όμως επιλαμβάνονται οι κατά τόπους υπηρεσίες δόμησης των οικείων Δήμων καθώς και τα Συμβούλια Αρχιτεκτονικής (επιτροπές που συγκροτούνται σε περιφερειακό επίπεδο) τα οποία ασκούν τον έλεγχο/έγκριση κάθε επέμβασης και δόμησης στους παραδοσιακούς οικισμούς και στις ζώνες που προστατεύονται βάσει των διατάξεων του Ν.4067/2012 (άρθρο 6). (Κουδούνη Αμαλία, 2014) Ήδη από την παραπάνω αναφορά μας στο θεσμικό πλαίσιο διαπιστώνουμε ότι η προστασία της πολιτιστικής κληρονομιάς (στην οποία εμπεριέχονται οι παραδοσιακοί οικισμοί), ασκείται από τέσσερις κεντρικούς κρατικούς φορείς, αλλά και πλήθος περιφερειακών υπηρεσιών. Επίσης διαπιστώσαμε ότι σε πολλές περιπτώσεις υπάρχουν o περιοχές (παραδοσιακοί οικισμοί και αρχαιολογικοί χώροι ή ιστορικοί τόποι) και o κτίρια (μνημεία και διατηρητέα) που εμπίπτουν σε «διπλή προστασία», αφενός του ΥΠΠΟ και αφετέρου είτε του ΥΠΕΚΑ είτε του ΥΜΑΘ είτε του ΥΠΑ. Όταν λοιπόν έχουμε τέτοιες περιπτώσεις για τα κτίρια, οι ιδιοκτήτες προκειμένου να προβούν σε επεμβάσεις πρέπει να ζητήσουν δύο εγκρίσεις αρχικά των Υπηρεσιών του ΥΠΠΟ (γνωμοδότηση 22

27 Συμβουλίου και Απόφαση Υπουργού Πολιτισμού) και ακολούθως του ΥΠΕΚΑ με την ίδια διαδικασία (γνωμοδότηση Συμβουλίου και Απόφαση του εκάστοτε αρμόδιου Υπουργού ) o για δε τους οικισμούς είτε το π. δ. γίνεται με πρόταση των δύο υπουργών είτε μετά από τη γνωμοδότηση του αρμόδιου Συμβουλίου του ΥΠΠΟ και σχετική Απόφαση του Υπουργού Πολιτισμού Ελλείψεις του υφιστάμενου πλαισίου προστασίας Εκτός των προβλημάτων που προκύπτουν από την πλευρά των αρμόδιων φορέων όσον αφορά την άσκηση προστασίας των παραδοσιακών οικισμών παρουσιάζεται και μια αδυναμία του θεσμικού πλαισίου να υπεισέλθει σε λεπτομέρειες ανάλογα με τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά καθενός οικισμού. Μέχρι και σήμερα όλες οι νομοθετικές ρυθμίσεις που έχουν γίνει και αφορούν την προστασία των παραδοσιακών οικισμών τόσο μέσω του θεσμικού πλαισίου όσο και της πολεοδομικής και χωροταξικής πολιτικής έχουν ως αποκλειστικό σκοπό τον χαρακτηρισμό συγκεκριμένων οικισμών καθώς και μια σειρά από περιορισμούς οι οποίοι όμως δεν είναι επαρκείς για τις ποικίλες ανάγκες και περιπτώσεις των παραδοσιακών οικισμών που παρουσιάζονται. Η δημιουργία ενός θεσμικού πλαισίου για την αποτελεσματική προστασία των παραδοσιακών οικισμών της Ελλάδας, παραμένει ένα διαρκές ζητούμενο. Όμως προκειμένου το εν λόγω πλαίσιο να είναι αντιπροσωπευτικό και αποτελεσματικό, θα πρέπει να έχει ταυτόχρονα γενικό και ειδικό χαρακτήρα. Γενικό χαρακτήρα, με την έννοια ότι θα πρέπει να καλύπτει το σύνολο των παραδοσιακών οικισμών της χώρας, αλλά και ειδικό χαρακτήρα, ώστε οι κατευθύνσεις προστασίας να ανταποκρίνονται στις διαφορετικές ανάγκες που παρουσιάζει κάθε παραδοσιακός οικισμός, ανάλογα με τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά τους.( Παπαγεωργίου Μ., Ποζουκίδου Γ. 2014) 23

28 1.2. Χωροταξική οργάνωση Χωρική διάρθρωση παραδοσιακών οικισμών Σύμφωνα με την Εθνική Στατιστική Υπηρεσία Ελλάδας οικισμοί είναι οι οικιστικοί σχηματισμοί που συγκεντρώνουν περισσότερες από δέκα οικογένειες. Σύμφωνα με καταγραφή του 2001 από τους οικισμούς της χώρας μόνο διατηρούν σε κάποιο βαθμό τη παραδοσιακή τους μορφή και από αυτούς οι περισσότεροι έχουν αλλοιωθεί αρκετά. Οι χαρακτηρισμένοι παραδοσιακοί οικισμοί μέχρι το 2012 σύμφωνα με το αρχείο παραδοσιακών οικισμών και διατηρητέων κτηρίων αριθμούνταν σε 924. Στον πίνακα 1 (παράρτημα) φαίνεται η κατανομή των χαρακτηρισμένων παραδοσιακών οικισμών σε επίπεδο νομών. Το μεγαλύτερο αριθμό παραδοσιακών όπως φαίνεται συγκεντρώνουν οι νομοί Κυκλάδων και Λακωνίας ενώ ακολουθούν οι νομοί Θεσπρωτίας, Ιωαννίνων, Ρεθύμνης, Μαγνησίας, Δωδεκανήσου και Αρκαδίας. Στον χάρτη βλέπουμε τις συγκεντρώσεις των παραδοσιακών οικισμών στον ελληνικό χώρο. Χάρτης: Παραδοσιακοί οικισμοί της Ελλάδος (Ιδίας επεξεργασίας, Arc Map ) 24

29 Όσον αφορά την υψομετρική κατανομή των οικισμών σύμφωνα τις κατευθύνσεις της Ευρωπαϊκής Ένωσης ( μ. Πεδινή Ζώνη, μ. Ημιορεινή Ζώνη, 3. >600 μ. Ορεινή Ζώνη) έχεις ως εξής: το 76,6% του συνόλου των παραδοσιακών οικισμών ανήκει στην κατηγορία της πεδινής ζώνης, το 14,02 % σε αυτή της ορεινής και το 9,35% της ημιορεινής. Όσον αφορά τα πληθυσμιακά μεγέθη των παραδοσιακών οικισμών, η συντριπτική πλειονότητα (94,26%) έχουν πληθυσμό μικρότερο από 2000 κατοίκους, ενώ περίπου οι μισοί (47%) πληθυσμό κάτω από 100 κατοίκους (Παπαγεωργίου Μ., Ποζουκίδου Γ. 2014). Οι πλειονότητα λοιπόν των παραδοσιακών οικισμών ανήκει σε πολύ μικρές πληθυσμιακές τάξεις εκτός κάποιων εξαιρέσεων όπου οι οικισμοί αποτελούν τμήματα μεγαλύτερων πόλεων (πχ το ιστορικό κέντρο της Αθήνας) όπου έχουν υποστεί και μεγαλύτερου βαθμού αλλοιώσεις. Αξίζει να σημειωθεί πως οι οικισμοί με τους μικρότερους πληθυσμιακούς αριθμούς συγκεντρώνονται στην ηπειρωτική χώρα. Αυτό οφείλεται στην μικρή τουριστική δυναμική τους όπου σε αντίθεση με τον νησιωτικό χώρο δεν τους δίνεται την δυνατότητα εγκατάστασης μόνιμου πληθυσμού. Μπορεί κανείς να διακρίνει από τους πολυάριθμους και αξιόλογους οικισμούς στο σύνολο της χώρας οι μεγαλύτερες συγκεντρώσεις χαρακτηρισμένων παραδοσιακών οικισμών χωροθετούνται στον νησιωτικό, παραθαλάσσιο και ορεινό χώρο της ηπειρωτικής χώρας. Αυτό μπορεί να εξηγηθεί από το γεγονός ότι η γεωγραφική απομόνωση τόσο των νησιών όσο και του ορεινού χώρου συνέβαλε έμμεσα στην προστασία των οικισμών από εξωγενείς επιρροές και κατ επέκταση στη διαχρονική διατήρηση των αρχιτεκτονικών και πολεοδομικών χαρακτηριστικών τους, κάτι που δεν συνέβη στους υπόλοιπους οικισμούς της χώρας, που δέχθηκαν αναπτυξιακές επιρροές και πληθυσμιακές πιέσεις. (Παπαγεωργίου Μ., Ποζουκίδου Γ. 2014) Αξίζει να σημειωθεί πως οι περισσότεροι των οικισμών βρίσκονται μακριά από τους αναπτυξιακούς πόλους και άξονες της χώρας, με εξαίρεση κάποιους οικισμούς όπως τα Ζαγοροχώρια με την πόλη των Ιωαννίνων, τους οικισμούς του Πηλίου με τον Βόλο και περιπτώσεις παραδοσιακών οικισμών που αποτελούν τμήματα πόλεων κλπ. Αυτός είναι ένας ακόμα παράγοντας που προστάτεψε τους οικισμούς από την πιθανή διάβρωση του παραδοσιακού χαρακτήρα τους κρατώντας σε απόσταση την ανεξέλεγκτη 25

30 οικιστική ανάπτυξη. Απεναντίας, ο χαρακτηρισμός τους αργότερα οδήγησε στην τουριστική τους ανάπτυξη, προσδίδοντας μια μοναδικότητα στον δεσμό του ελληνικού τοπίου με την παραδοσιακή αρχιτεκτονική (κυρίως την νησιωτική) κάνοντας την ευρέως γνωστή στο διεθνές προσκήνιο. 26

31 2. ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΟΣ ΤΟΥΡΙΣΜΟΣ Τα τελευταία χρόνια παρουσιάζεται μια στροφή του μαζικού τουρισμού σε εναλλακτικές μορφές. Ο σύγχρονος τουρίστας είναι πιο μορφωμένος και με υψηλές απαιτήσεις με αποτέλεσμα να αναζητά επαφή με νέους πολιτισμούς τα ήθη και τα έθιμα τους. Στο σημείο αυτό εισάγεται λοιπόν την έννοια του πολιτιστικού τουρισμού οποίος ήρθε για να καλύψει αυτές τις τουριστικές ανάγκες. Παρατηρώντας την ανασκόπηση του διεθνούς και εθνικού θεσμικού πλαισίου που πραγματοποιήθηκε σε παραπάνω κεφάλαιο βλέπουμε πως οι πολιτικές εκσυγχρονίζονται, ενώ τα μνημεία, οι αρχαιολογικοί χώροι, οι ιστορικοί τόποι και τα παραδοσιακά σύνολα αντιμετωπίζονται ως σημαντικοί παράγοντες για τον τομέα του τουρισμού. Η Ελλάδα αποτελούσε πάντα έναν από τους κλασσικούς τουριστικούς προορισμούς της Μεσογείου και ο τουρισμός είναι μια δραστηριότητα που συνέβαλλε σημαντικά στην οικονομική και κοινωνική ανάπτυξη της χώρας. Κρίνεται επομένως αναγκαία η αξιοποίηση της πλούσιας πολιτισμικής κληρονομιάς Πολιτιστικός τουρισμός: Εννοιολογικός προσδιορισμός και επιδράσεις Σύμφωνα με την Χάρτα Πολιτιστικού Τουρισμού(1976 Βρυξέλλες από 17 διεθνής οργανισμούς, μεταξύ των οποίων ICOMOS και WTO) ο πολιτιστικός τουρισμός ορίζεται ως μια εναλλακτική μορφή τουρισμού προοριζόμενη όχι μόνο για την ανακάλυψη μνημείων, συνόλων και τοποθεσιών, αλλά και για την διατήρηση και την προστασία τους. Με την ίδια ερμηνευτική οπτική στην Νέα Χάρτα Πολιτιστικού Τουρισμού (Μεξικό 1999 ICOMOS) διαπιστώνεται πως ο πολιτιστικός τουρισμός αποτελεί παράγοντα γνώσης και κοινωνικής ανάπτυξης, αλλά θα πρέπει να αναπτύσσεται στα πλαίσια της φέρουσας ικανότητας, των ευαίσθητων τόπων πολιτιστικής και φυσικής κληρονομιάς, ώστε να μην εξελιχθεί σε παράγοντα αρνητικών πιέσεων, ιδιαίτερα όταν η υποδομή των τόπων αυτών είναι περιορισμένη ή ανεπαρκής. 27

32 Ένας απλούστερος ορισμός, που χρησιμοποιείται σήμερα συχνότερα, είναι εκείνος που έχει δώσει η γνωστή Οργάνωση για την Εκπαίδευση στον Τουρισμό και την Αναψυχή ATLAS (Richards 1996), ο οποίος περιλαμβάνει στον πολιτιστικό τουρισμό «όλες τις μετακινήσεις ανθρώπων μακριά από τον συνήθη τόπο διαμονής τους σε συγκεκριμένα πολιτιστικά αξιοθέατα, όπως είναι οι χώροι της πολιτιστικής κληρονομιάς, καλλιτεχνικές και πολιτιστικές εκδηλώσεις, τέχνες και θέατρο». Πάντως ανεξάρτητα από τον ορισμό που υιοθετεί κανείς, ο πολιτιστικός τουρισμός συνδέεται αδιαμφισβήτητα με τις έννοιες της πολιτιστικής κληρονομιάς και γενικότερα των πολιτιστικών πόρων στους οποίους συγκαταλέγονται οι αρχαιολογικοί και ιστορικοί χώροι και τα μνημεία, τα παντός είδους μουσεία, το δομημένο περιβάλλον (κτήρια αρχιτεκτονικού ή ιστορικού ενδιαφέροντος, παραδοσιακοί οικισμοί κ.ά.), και στοιχεία του σύγχρονου πολιτισμού των κοινωνιών που ζουν στους τουριστικούς προορισμούς (φεστιβάλ, εικαστικές και παραστατικές τέχνες, λαϊκός πολιτισμός). Τα κυριότερα πλεονεκτήματα του πολιτιστικού τουρισμού είναι τα εξής (Σπιλάνης 2000, Tsartas 2003): Προστατεύει, αναδεικνύει και αξιοποιεί τους πολιτιστικούς πόρους και γενικότερα τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της περιοχής στην οποία αναπτύσσεται. Είναι ανεξάρτητος από την εποχικότητα, καθώς δεν επηρεάζεται σχεδόν καθόλου από τις κλιματολογικές συνθήκες. Επομένως, συμβάλλει στην επιμήκυνση της τουριστικής περιόδου, εκτός της περιόδου αιχμής. ιαχέει ευρύτερα το τουριστικό ρεύμα με την ανάδειξη νέων προορισμών σε λιγότερο ανεπτυγμένες περιοχές. Προσελκύει τουρίστες υψηλότερου εισοδήματος και μορφωτικού επιπέδου, οι οποίοι συνήθως παρατείνουν τη διαμονή τους σε ένα συγκεκριμένο μέρος και συμμετέχουν σε περισσότερες δραστηριότητες. Είναι φιλικός προς το φυσικό περιβάλλον, σε αντίθεση προς τον μαζικό τουρισμό, ο οποίος προκαλεί υποβάθμιση και αλλοίωση του περιβάλλοντος. ημιουργεί νέες προοπτικές απασχόλησης για ειδικευμένο προσωπικό. Αποτελεί ένα από τα κυριότερα μέσα της σύγχρονης στρατηγικής για την αναζωογόνηση των αστικών κέντρων μέσω του πολιτισμού. 28

33 Τα παραπάνω πλεονεκτήματα είναι σε θέση να τα εκμεταλλευτούν όλες οι περιφέρειες της Ελλάδας και να προωθήσουν στρατηγικές πολιτιστικής-τουριστικής ανάπτυξης σε όλες τις πόλεις και χωριά χάρη στο μεγάλο πολιτιστικό απόθεμα που υπάρχει. 29

34 3. ΠΑΡΑΔΟΣΙΑΚΟΙ ΟΙΚΙΣΜΟΙ & ΤΟΥΡΙΣΜΟΣ 3.1 Τουριστική προσφορά-παραδοσιακοί οικισμοί και πολιτιστικός τουρισμός Οι παραδοσιακοί οικισμοί ως βασικό κομμάτι της πολιτιστικής κληρονομιάς είναι άρρηκτα συνδεδεμένοι με τον τουρισμό. Στο κεφάλαιο αυτό λοιπόν θα αναλύσουμε το κομμάτι του πολιτιστικού τουρισμού που αφορά τα παραδοσιακά σύνολα στα πλαίσια της τουριστικής προσφοράς. Η τουριστική προσφορά αντιπροσωπεύει το σύνολο των αγαθών και των υπηρεσιών που προτείνονται στον καταναλωτή για να ικανοποιήσει μια σειρά αναγκών που χαρακτηρίζονται ως τουριστικές (Βαρβαρέσος Σ., 1998). Η τουριστική προσφορά μπορεί με την σειρά της να διακριθεί σε δύο μεγάλες κατηγορίες την πρωτογενή τουριστική προσφορά και την δευτερογενή τουριστική προσφορά. (Stavrakis 1979). α) Η πρωτογενής τουριστική προσφορά περιλαμβάνει τους "τουριστικούς πόρους" που αποτελούν τη βάση της τουριστικής δραστηριότητας (ήλιος, παραλίες, μνημεία, πολιτισμός κλπ.). β) Η δευτερεύουσα η απορρέουσα τουριστική προσφορά, η οποία περιλαμβάνει τις διάφορες υποδομές που δημιουργήθηκαν μερικά η ολικά από τον άνθρωπο για να διευκολυνθεί η εκμετάλλευση των τουριστικών πόρων. Ο εννοιολογικός προσδιορισμός των τουριστικών πόρων που αναφέρθηκαν στην πρωτογενή τουριστική προσφορά μπορεί να περιλαμβάνει κάθε φυσικό στοιχείο, κάθε ανθρώπινη δραστηριότητα ή κάθε προϊόν της ανθρώπινης δραστηριότητας που μπορεί να προκαλέσει την τουριστική μετακίνηση. Στους πόρους που δημιούργησε ο άνθρωπος συγκαταλέγονται τα μουσεία, τα πανεπιστήμια, οι παραδοσιακοί οικισμοί, τα αθλητικά χωριά κλπ. Στο παρακάτω διάγραμμα μπορούμε να παρατηρήσουμε μια προσπάθεια κατηγοριοποίησης της τουριστικής προσφοράς. 30

35 ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΟΙ ΧΩΡΟΙ ΠΑΡΑΔΟΣΙΑΚΟΙ ΟΙΚΙΣΜΟΙ ΠΡΩΤΟΓΕΝΗΣ ΤΟΥΡΙΣΤΙΚΗ ΠΡΟΣΦΟΡΑ ΠΑΡΑΛΙΕΣ ΦΥΣΙΚΟ ΠΕΡΙΒΑΛΟΝ ΤΟΥΡΙΣΤΙΚΗ ΠΡΟΣΦΟΡΑ ΚΑΛΕΣ ΚΛΙΜΑΤΟΛΟΓΙΚΕΣ ΣΥΝΘΗΚΕΣ ΔΙΑΦΟΡΕΣ ΕΚΔΗΛΩΣΕΙΣ ΔΕΥΤΕΡΟΓΕΝΗΣ ΤΟΥΡΙΣΤΙΚΗ ΠΡΟΣΦΟΡΑ ΑΘΛΗΤΙΚΕΣ ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΕΣ ΠΑΡΕΧΟΜΕΝΕΣ ΥΠΗΡΕΣΙΕΣ (ΞΕΝΟΔΟΧΕΙΑ, ΔΙΑΣΚΕΔΑΣΗ) Διάγραμμα1.1: Τουριστική προσφορά της Ελλάδας, Ιδία επεξεργασία Μέχρι και σήμερα το υφιστάμενο πρότυπο τουριστικής ανάπτυξης βασίζεται στον μαζικό οργανωμένο τουρισμό. Η ομοιομορφία όμως αυτού του προτύπου τουριστικής ανάπτυξης αφήνει ελάχιστα περιθώρια σε μια εξατομίκευση των συμπεριφορών αλλά και των προτιμήσεων και επιθυμιών των δυνητικών τουριστών. Ο παράκτιος παραθεριστικός τουρισμός της χώρας μας, ως πρότυπο ανάπτυξης, δεν μπορεί να ικανοποιήσει πλέον όλες τις νέες απαιτήσεις της τουριστικής πελατείας. Επιπροσθέτως, τα τελευταία χρόνια προβάλλεται όλο και περισσότερο το επιχείρημα της οικονομικής απόδοσης των μνημείων της κληρονομιάς που συνδέεται κυρίως με την ανάπτυξη του τουρισμού (Navrund and Ready 2002, Greffe 2003, Mazzanti 2003), και ιδιαίτερα του πολιτιστικού τουρισμού που έχει πλέον συγκροτηθεί σε δραστηριότητα με ξεχωριστό χαρακτήρα και συνεχώς αυξανόμενη δημοφιλία. (Κονσολα, 2001) Η εξέλιξη αυτή δεν είναι άσχετη με την παρατηρούμενη στροφή της τουριστικής ζήτησης προς νέα τουριστικά προϊόντα, που προσφέρουν ποιότητα, 31

36 ιδιαιτερότητα, αυθεντικότητα και νέες εμπειρίες στους απαιτητικούς τουρίστες με ιδιαίτερες προσδοκίες. Το τουριστικό κοινό επιθυμεί να επισκεφθεί τους παραδοσιακούς οικισμούς που είναι βασισμένοι πάνω στην σημασία της κληρονομιάς τους, του τοπίου τους και της οικολογία τους. (Zhang and Bao 2004) Στο πλαίσιο αυτών των αλλαγών εντάσσεται και η προτίμηση προς νέους λιγότερο καθιερωμένους τουριστικούς προορισμούς Αντίκτυπο τουρισμού στους παραδοσιακούς οικισμούς Τα οφέλη από την προώθηση του πολιτιστικού τουρισμού είναι πολλά και σημαντικά όπως είδαμε για την ανάπτυξη ενός τόπου και την προστασία και διατήρηση της πολιτιστικής του ταυτότητας.h πολιτιστική κληρονομιά ενός τόπου αποτελεί βασική συνιστώσα του πολιτιστικού τουρισμού και µία αξιόλογη εγγύηση για προοπτική ανάπτυξης των οικισμών, ενώ συμβάλλει σε μεγάλο βαθμό στην προσέλκυση τουριστών µε ενδιαφέρον για τον πολιτισμό και υψηλό εισόδημά. Ο χαρακτηρισμός των οικισμών ως παραδοσιακών τους θέτει αυτόματα σε μια προνομιούχα θέση με ευκαιρίες ανάπτυξης. Βασική όμως προϋπόθεση είναι βιωσιμότητά τους η οποία εξαρτάται από το πόσο σωστά θα αξιοποιηθούν και από το αν θα προηγηθεί στρατηγικός σχεδιασμός και συντονισμένη προσπάθεια από την Πολιτεία και την τοπική κοινωνία. Οι χαρακτηρισμοί των οικισμών πραγματοποιήθηκαν μαζικά χωρίς κάποια ιδιαίτερη μέριμνα ( , χαρακτηρίστηκαν ως παραδοσιακοί 400 περίπου οικισμοί). Υπήρξαν περιπτώσεις όπου τμήματα οικισμών που έχουν κηρυχθεί παραδοσιακά να έχουν υποστεί αλλοίωση πριν την κήρυξη τους οδηγώντας έτσι σε αποδυνάμωση της σημασίας του χαρακτηρισμού τους και σε δυσχέρεια στην οικιστική ανάπτυξη τους. Περιπτώσεις μη επιτυχών χαρακτηρισμών είναι η πόλη της Ναύπακτου (Εικόνα 1.1). Στην προκειμένη περίπτωση χαρακτηρίστηκε ως παραδοσιακός οικισμός το σύνολο του οικισμού χωρίς να έχει ληφθεί υπόψη η πραγματική πολεοδομική και οικιστική πραγματικότητα της πόλης. Μια από τις συνέπειες του χαρακτηρισμού αυτού είναι να καθιστά ένα τμήμα της πόλης, διαμορφωμένο από πολλών ετών με νόμιμες οικοδομικές άδειες, αυθαίρετο. 32

37 Εικόνα 1.1, Αντιφατικές κατασκευές στο παραδοσιακό τμήμα της πόλης της Ναυπάκτου. Φωτογραφία Κιούσης Π. Σε πολλές περιπτώσεις αποσπασματικές επεμβάσεις στον κτισμένο χώρο και έλλειψη αποτελεσματικής προστασίας της παραδοσιακής αρχιτεκτονικής έχουν ως αποτέλεσμα την υποβάθμιση της παραδοσιακής φυσιογνωμίας που πολλοί παραδοσιακοί οικισμοί εμφανίζουν σήμερα. Αναπόφευκτα, οικισμοί οι οποίοι έχουν το προνόμιο να συγκρατούν µόνιµο πληθυσμό και να εμφανίζουν έντονη τουριστική ανάπτυξη έχουν υποστεί ήδη τη μεγαλύτερη αλλοίωση της τοπικής, παραδοσιακής τους φυσιογνωμίας. Οι αρνητικές επιπτώσεις της αλόγιστης και χωρίς μέτρο τουριστικής εκμετάλλευσης προορισμών µε αξιόλογη πολιτιστική κληρονομιά οδήγησε διεθνείς οργανισμούς όπως ο ΟΗΕ µέσω της UNESCO να σχεδιάσουν και να προτείνουν ένα πολιτισμικό κεντρικό μοντέλο βιώσιμής ανάπτυξης, επαναπροσδιορίζοντας τις έννοιες της ανάπτυξης και του πολιτισμού. Σύμφωνα µε αυτό, ο πολιτιστικός τουρισμός οφείλει να αναπτυχθεί μέσα σε αυστηρά οριοθετημένα πλαίσια και να επιτύχει προσδιορισμένους και ξεκάθαρους στόχους. Συγκεκριμένα στην Χάρτα Πολιτιστικού Τουρισμού αναφέρεται ότι Η τουριστική ανάπτυξη και τα έργα υποδομής πρέπει να λαμβάνουν υπόψη τις αισθητικές, κοινωνικές και πολιτιστικές διαστάσεις, τα χαρακτηριστικά των φυσικών και 33

38 πολιτιστικών τοπίων, τη βιοποικιλότητα καθώς και την ευρύτερη οπτική εικόνα των τόπων µε πολιτιστική κληρονομιά (2 η Αρχή, παρ. 2.5). Θα πρέπει να προτιμάται η χρήση τοπικών υλικών και να λαμβάνεται υπ όψη ο τοπικός αρχιτεκτονικός χαρακτήρας ή το τοπικά ομιλούμενο παραδοσιακό ιδίωμά. 3.2 Ελληνικό θεσμικό πλαίσιο και τουρισμός Προσπάθειες σύνδεση πολιτιστικού τουρισμού και παραδοσιακών οικισμών-η προσπάθεια του ΕΟΤ (O Τουρισμός ως εργαλείο διάσωσης των παραδοσιακών οικισμών) Η πρώτη προσπάθεια σύνδεσης του τουρισμού με τους παραδοσιακούς οικισμούς με σκοπό την αναβίωση των τελευταίων πραγματοποιήθηκε από τον ΕΟΤ το 1975 με ένα πρόγραμμα με στόχο την αναβίωση-αξιοποίηση επιλεγμένων παραδοσιακών οικισμών. Στο πλαίσιο του προγράμματος αυτού, επισκευάστηκαν και μετατράπηκαν κυρίως σε τουριστικούς ξενώνες αλλά και εστιατόρια και σε άλλες τουριστικές χρήσεις, επιλεγμένα μικρά σύνολα στους παρακάτω οικισμούς: Βάθεια Μάνης, Βυζίτσα Πηλίου, Μεστά Χίου, Οία Σαντορίνης. Μεμονωμένα κτήρια επισκευάστηκαν στην Αερόπολη, Μονεμβασιά, Αρναία, Κορυσχάδες, Μακρυνίτσα, Πινάκατες, Μηλιές, Ψαρά, Δημητσάνα και στην Κράναη του Γυθείου. Αξίζει να σημειωθεί ότι στην περίπτωση των οικισμών η επιλογή απαιτούσε να είναι κηρυγμένοι ως διατηρητέοι, στην συνέχεια ελέγχθηκε η χωροταξική τους κατανομή και η χαρακτηριστική τοπική μορφολογία και τέλος αν υπήρχε λειτουργική επάρκεια και σύνδεση με αξιόλογους πόλους οικιστικού και φυσικού κάλλους. Το παραπάνω πρόγραμμα του ΕΟΤ με την υλοποίηση του έγινε η αφορμή να επανεκτιμηθεί το παραδοσιακό δυναμικό της χώρας τόσο από τους αρμόδιους φορείς όσο και από τον ευρύ κοινό. Παρότι όμως επιτεύχθηκε η διατήρηση κάποιων κτηρίων και οικιστικών συνόλων αποτέλεσε μια μεμονωμένη δράση χωρίς να εντάσσεται σε μια ευρύτερη αποκεντρωτική-αναπτυξιακή πολιτική που θα αναζωογονεί τις περιφέρειες των οικισμών αυτών, και ενός ισχυρού θεσμικού πλαισίου και ελέγχου που θα εξασφαλίζει την βιωσιμότητα των οικισμών. Το 1979 δημοσιεύθηκε το π. δ. 33/1979 "Περί τουριστικών καταλυμάτων εντός παραδοσιακών κτισμάτων" σύμφωνα με το οποίο γίνεται δυνατή η χορήγηση αδειών 34

39 τουριστικών καταλυμάτων εντός των παραδοσιακών κτισμάτων. Στην παράγραφο 2 του ίδιου άρθρου επισημαίνεται πώς τα παραπάνω τουριστικά καταλύματα μπορεί να βρίσκονται σε παραδοσιακού οικισμούς, διατηρητέους η μη, με την προϋπόθεση ότι τα ίδια τα κτίρια έχουν κηρυχθεί διατηρητέα η αποτελούν ιστορικά μνημεία. Το 1986 το ΥΠΕΘΟ με τον ΕΟΤ στην προσπάθεια τους να ελέγξουν και να θέσουν κάποια όρια στην τουριστική ανάπτυξη και συγχρόνως να προωθούν την αναβίωση των οικισμών έλαβαν μέτρα καθορίζοντας περιοχές Ελέγχου Τουριστικής Ανάπτυξης.(ΦΕΚ 797 Β/ 86).Στις περιοχές αυτές επιτρέπεται η περαιτέρω δημιουργία τουριστικών καταλυμάτων ορισμένων μόνο λειτουργικών μορφών και τάξεων. Σε περιπτώσεις όπου τα καταλύματα είναι πάνω από την φέρουσα δυνατότητα ενός τόπου, χαρακτηρίζονται Τουριστικά κορεσμένες περιοχές. Μέσα στις ρυθμίσεις της απόφασης και στην προσπάθεια προώθησης της τουριστικής ανάπτυξης των παραδοσιακών οικισμών εξαιρέθηκε από τις κορεσμένες τουριστικά περιοχές η μετατροπή παραδοσιακών κτισμάτων σε τουριστικά καταλύματα. Συγκεκριμένα στην παράγραφο 9 του ΦΕΚ αναφέρεται: Από τις ρυθμίσεις της απόφαση εξαιρούνται α) Η μετατροπή παραδοσιακών κτισμάτων σε τουριστικά καταλύματα σύμφωνα με το ΠΔ/79, ανεξάρτητα από την λειτουργική μορφή, την τάξη ή την δυναμικότητα των καταλυμάτων αυτών, αλλά χωρίς δυνατότητα επέκτασης τους με προσθήκη κλινών σε νέα κτίσματα και β) Επενδύσεις «μείζονος τουριστικής σημασίας» που χαρακτηρίζονται έτσι με κοινή απόφαση του Υπουργού ΠΕΧΩΔΕ και του εποπτεύοντα του ΕΟΤ υπουργού, σύμφωνα με τεχνοοικονομικά, περιβαλλοντικά και ποιοτικά κριτήριά Η προστασία των παραδοσιακών οικισμών μέσα από τα αναπτυξιακά πλαίσια Τα επόμενα χρόνια στη σειρά των αναπτυξιακών νόμων που ακολούθησαν η προσπάθεια αναβίωσης των παραδοσιακών οικισμών αρχίζει να ενδυναμώνεται. Οι κυριότερες αναφορές οι οποίες έχουν άμεση σχέση με την τουριστική ανάπτυξη αλλά και την ανάπτυξη άλλων παραδοσιακών δραστηριοτήτων που σχετίζονται με τις τοπικές κοινωνίες σημειώνονται παρακάτω: Στον ν. 1262/82 δίνονται κίνητρα για την περιφερειακή ανάπτυξη της χώρας. Στο πλαίσιο του νόμου αυτού χορηγούνται επιχειρήσεις για δαπάνες: 35

40 i) επισκευής, αποκατάστασης και μετατροπής παραδοσιακών οικιών ή κτιρίων σε ξενώνες η ξενοδοχειακές μονάδες, ανεξάρτητα αν βρίσκονται εντός η εκτός οικισμών που χαρακτηρίζονται παραδοσιακοί η διατηρητέοι. ii) ανακαίνισης παραδοσιακού χαρακτήρα ξενοδοχειακών μονάδων που κρίνονται διατηρητέες και προστατεύονται από νομικό καθεστώς όρων δόμησης iii) ανακαίνισης διατηρητέων παραδοσιακών ή ιστορικών κτιρίων από Οργανισμούς Τοπικής Αυτοδιοίκησης με σκοπό την μετατροπή τους σε αναγκαίους χώρους κοινωνικών και πολιτιστικών λειτουργιών. Στον ν. 1892/90 Για τον εκσυγχρονισμό και την ανάπτυξη και άλλες διατάξεις δίνονται κίνητρα για την πραγματοποίηση παραγωγικών επενδύσεων. Στις επιχειρήσεις που αφορά ο νόμος (άρθρο 2) υπάγονται οικίες ή κτίρια που χαρακτηρίζονται διατηρητέα η παραδοσιακά, διασκευαζόμενα σε ξενώνες η ξενοδοχειακές επιχειρήσεις ή εργαστήρια παραγωγής παραδοσιακών βιοτεχνικών προϊόντων η χειροτεχνημάτων, με την έγκριση του Υπουργείου Πολιτισμού και Επιστημών ή του Υπουργείου Χωροταξίας, Οικισμού και Περιβάλλοντος καθώς και του ΕΟΤ. ή του ΕΟΜΜΕΧ. Ο επόμενος ν. 2601/98 έρχεται να προωθήσει αυτή τη φορά εκτός της χορήγησης για ξενοδοχειακές μονάδες, χαμηλότερα επιτόκια για δάνεια για κατασκευή κατοικιών. Επίσης προωθεί και τις τοπικές δραστηριότητες με απώτερο στόχο τη διατήρηση του πληθυσμού στους οικισμούς αυτούς. Ειδικότερα: i) η αποκατάσταση, μετατροπή παραδοσιακών ή διατηρητέων κτηρίων σε ξενοδοχειακές μονάδες με την προϋπόθεση είτε βρίσκονται σε χαρακτηρισμένο διατηρητέο ή παραδοσιακό οικισμό ή να έχουν χαρακτηριστεί ως διατηρητέα από το Υπουργείο Πολιτισμού ή ως παραδοσιακά από το Υπουργείο Περιβάλλοντος, Χωροταξίας και ηµόσιων 'Εργων ή τον ΕΟΤ. ii) η αγορά μηχανημάτων σε επιχειρήσεις που στεγάζονται σε παραδοσιακά ή διατηρητέα λιθόκτιστα κτίρια ή και κτιριακά συγκροτήματα 36

41 βιομηχανικού χαρακτήρα και οι οποίες παράγουν ή/και τυποποιούν τοπικά παραδοσιακά προϊόντα ή και προϊόντα προστατευόμενης ονομασίας προέλευσης. iii) Τέλος, στους µόνιµους κατοίκους ορεινών οικισμών οι οποίοι έχουν κηρυχθεί, σύμφωνα µε τις πολεοδομικές διατάξεις, ως παραδοσιακοί οικισμοί χρήζοντες ειδικής προστασίας και έχουν επιβληθεί ειδικοί όροι και περιορισμοί δόμησης χορηγείται µε αίτησή τους χαμηλότοκο δάνειο από την Εθνική Κτηµατική Τράπεζα της Ελλάδος για την ανέγερση πρώτης κατοικίας στον οικισμό που διαμένουν και για κόστος κατασκευής µέχρι δρχ. Αξίζει να σημειωθεί ότι για την μετατροπή παραδοσιακών ή διατηρητέων κτιρίων σε ξενοδοχειακές μονάδες παρέχονται, σε όλες τις περιοχές περιλαμβανομένης και της Α', ενιαία ποσοστά ενίσχυσης ως εξής: (i) Επιχορήγηση 40% (ii) Επιδότηση τόκων 40% (iii) Επιδότηση χρηματοδοτικής μίσθωσης 40% ή εναλλακτικά: (i) Φορολογική απαλλαγή 100% (ii) Επιδότηση τόκων 40%. (ΦΕΚ 101 Α/90). Στον αναπτυξιακό ν. 3299/2004 (ΦΕΚ 261/Α/ ) και στον επενδυτικό νόμο 3908/2011 καθώς και στις τροποποιήσεις του τελευταίου από τους Νόμους 4072/12, 4146/13 και 4242/14 συνεχίζεται να προωθείται η μετατροπή των παραδοσιακών η διατηρητέων κτιρίων σε ξενοδοχειακές μονάδες αναφέροντας τις προϋποθέσεις και τα ποσοστά ενίσχυσης. Ο αναπτυξιακός νόμος αποτελεί την πρώτη ουσιαστική προσπάθεια για μια πιο ολοκληρωμένη προσέγγιση όσον αφορά την προστασία των παραδοσιακών οικισμών δίνοντας μια σειρά οικονομικών κινήτρων για διατήρηση και αποκατάσταση των παραδοσιακών κτιρίων. Αν και κύριος σκοπός του αναπτυξιακού πλαισίου είναι η τουριστική ανάπτυξη της περιφέρειας αξίζει να σημειωθεί η ύπαρξη κινήτρων για παραγωγικές επενδύσεις που συνδέονται με τον παραδοσιακό τομέα δραστηριοτήτων στον οποίο υπάγονται οικίες ή κτίρια που χαρακτηρίζονται διατηρητέα η παραδοσιακά. Επομένως, παρατηρείται γεφύρωση της προστασίας με την ανάπτυξη των τοπικών δραστηριοτήτων της περιφέρειας. 37

42 3.2.3 Ειδικό Χωροταξικό Πλαίσιο Τουρισμού ΦΕΚ 3155/2013 Η αναβίωση των οικισμών προωθήθηκε σε πολύ σημαντικό βαθμό μέσα από τις βασικές αρχές και στρατηγικές κατευθύνσεις του ειδικού χωροταξικού πλαισίου τουρισμού από το ΥΠΕΚΑ. Στους στόχους του πλαισίου είναι η δημιουργία δικτύων φυσικού και πολιτιστικού περιβάλλοντος που θα αναδεικνύουν και θα αξιοποιούν τους πολιτιστικούς και ιστορικούς πόρους (αρχαιολογικοί χώροι, ιστορικοί τόποι, παραδοσιακοί οικισμοί, παραδοσιακά ήθη και έθιμα) και θα τους συνδέουν με τη σύγχρονη κοινωνική, πολιτιστική και οικονομική δραστηριότητα με έμφαση στην προώθηση τοπικών προϊόντων υψηλών προδιαγραφών. Συγκεκριμένα, στο Κεφάλαιο Β, άρθρο 4 γίνεται η κατηγοριοποίηση του εθνικού χώρου σύμφωνα με την οποία στην κατηγορία προστατευόμενοι και εγκαταλελειμμένοι οικισμοί περιλαμβάνονται οι χαρακτηρισμένοι παραδοσιακοί οικισμοί, οικισμοί που προστατεύονται με ειδικά καθεστώτα, καθώς και οικισμοί με πληθυσμό μικρότερο των 200 κατοίκων, σύμφωνα με την εκάστοτε τελευταία απογραφή. Αναφορά στην προώθηση και προστασία των παραδοσιακών οικισμών της παραδοσιακής αρχιτεκτονικής καθώς και όλων των παραδοσιακών δραστηριοτήτων γίνεται σε αρκετά σημεία εντός του πλαισίου. Τέλος, στο πρόγραμμα δράσης για την περίοδο στα μέτρα και δράσεις οργανωτικού-διοικητικού χαρακτήρα 2 ης χρονικής προτεραιότητας προτείνεται αξιολόγηση του ρόλου των παραδοσιακών οικισμών για τον τουρισμό με την δρομολόγηση των 4 (τεσσάρων) παρακάτω ενεργειών: α. Ενέργεια: Δημιουργία μηχανισμού ελέγχου των χρήσεων γης και της έντασης της τουριστικής δραστηριότητας, με στόχο τη διαφύλαξη της αξίας των παραδοσιακών οικισμών ως τουριστικού πόρου και την προστασία του παραδοσιακού χαρακτήρα τους. β. Αρμόδιοι φορείς: ΥΠΕΚΑ, ΥΠΠΟΤ, και Υπουργείο Ανάπτυξης και Ανταγωνιστικότητας (Συντονισμένη δράση). γ. Αναγκαία μέτρα και δράσεις: α) δημιουργία ενός τμήματος σε κάθε Υπουργείο, β) επεξεργασία κριτηρίων και δεικτών (όπως: επιφάνεια δομημένου χώρου, συνολικός αριθμός τουριστικών επιχειρήσεων με έδρα ή πραγματική λειτουργία στον οικισμό, αριθμός υφιστάμενων κλινών). 38

43 δ. Χρηματοδότηση: Επιχειρησιακά Προγράμματα «Περιβάλλον & Αειφόρος Ανάπτυξη» και «Επιχειρηματικότητα και Ανταγωνιστικότητα». 39

44 4. ΤΟ ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑ ΤΟΥ ΠΑΡΑΔΟΣΙΑΚΟΥ ΟΙΚΙΣΜΟΥ ΤΗΣ ΟΙΑΣ Το πρόγραμμα του ΕΟΤ Η Οία της Σαντορίνης αναφέρεται από πολλούς ταξιδιώτες πολύ πριν το Κατά τη διάρκεια της Φραγκοκρατίας στην Ελλάδα και ειδικότερα στο Αιγαίο, η Οία ήταν µία από τις πέντε καστροπολιτείες ("καστέλλια") της Σαντορίνης. Άνθισε προς το τέλος του 19ου και στην αρχή του 20ου αιώνα. Η ευημερία της βασιζόταν στο ντόπιο στόλο εμπορικού ναυτικού και στο αυξανόμενο διαμετακομιστικό εμπόριο της Ανατολικής Μεσογείου ειδικά μεταξύ Ρωσίας και Αλεξάνδρειας. Εθεωρείτο παραδοσιακά σημαντικός τόπος καραβοκύρηδων, το 1890, για παράδειγμα, όταν ο συνολικός πληθυσμός έφθανε τους κατοίκους, υπήρχαν 130 πλοία ανήκοντα σε ντόπιους καθώς και ένα μικρό ναυπηγείο. Η τελική κυριαρχία των ατμόπλοιων επί των ιστιοφόρων και η συγκέντρωση του ναυπηγικού κεφαλαίου στον Πειραιά, είναι η απαρχή της πτώσης της και της σταδιακής ερήμωσης του νησιού. Το 1977, 306 κάτοικοι διαμένουν στην Οία. 4.1 Γεωγραφικά χαρακτηριστικά Η Σαντορίνη είναι το νοτιότερο νησί των Κυκλάδων. Απέχει 130 µίλια από τον Πειραιά και 70 µίλια από την Κρήτη. Μαζί µε τη Θηρασιά σχηματίζουν ένα δακτύλιο που περιβάλλει την "Καλντέρα", τον κόλπο που σχηματίστηκε από την καταβύθιση του κεντρικού τμήματος της αρχαίας "Στρογγυλής". Στο κέντρο της Καλντέρας βρίσκονται τα νησάκια Παλαιά και Νέα Καµµένη µε τον κρατήρα του ηφαιστείου. Το νησί είναι ιδιόμορφο μορφολογικά. Το κοίλο µέρος του είναι βράχοι απότομοι, σχεδόν κατακόρυφοι, ύψους µ. όπου διακρίνονται τα αλλεπάλληλα στρώματα των εκρήξεων του ηφαιστείου, τα διάφορα πετρώματα που είναι η κοκκινόπετρα, η µαυρόπετρα και η θηραϊκή γη, η "άσπα". Το ανατολικό µέρος του νησιού καταλήγει ομαλά στη θάλασσα, µε μεγάλες παραλίες µαύρης ηφαιστειακής άµµου. Η βλάστηση είναι χαμηλή. Οι βασικές καλλιέργειες είναι τα αμπέλια, η ντομάτα, η φάβα. Το κλίμα είναι ήπιο, υγρό, µε αρκετούς ανέμους βόρειους, βορειοανατολικούς, που το καλοκαίρι μετριάζουν τη ζέστη. Στο νησί, που έχει έκταση 76 τ. χλμ., υπάρχουν σήμερα 13 χωριά 40

45 µε περίπου κατοίκους. Εξυπηρετείται συγκοινωνιακά µε ένα µεγάλο αεροδρόμιο κι ένα λιμάνι. Η σημερινή οικιστική δομή του νησιού της Σαντορίνης, αποκρυσταλλώνεται το 18ο αιώνα και αποτυπώνεται στο χάρτη του φυσιοδίφη και εντομολόγου Guillaume Olivier (χάρτης 2) 1. (J. Theodoraki Patsi) Η Οία µε την περιφέρειά της καταλαμβάνει όλο το βόρειο άκρο της Σαντορίνης, δίνοντας έτσι την εντύπωση σχετικά απομονωμένου οικισμού. Η "Απάνω Μεριά" ή "Πάνω Μεριά", όπως συνηθίζεται να λέγεται, αποτελείται από την κυρίως Οία, τον αγροτικό συνοικισµό του Περίβολα, τη Φοινικιά, το Θόλο και τα δύο επίνεια Αµµούδι και Αρµένη. Σήµερα στη διοικητική αρμοδιότητα της έχει προστεθεί και η Ν. Θηρασία. Εικόνα 1.2, Οικιστική δομή Σαντορίνης 18 ος αιώνας, πηγή: G. Olivier, Voyage dans l Empire Ottoman, 1 Στα τέλη της οθωμανικής κυριαρχίας

46 4.2 Δημογραφικά, κοινωνικά και οικονομικά στοιχεία Η κωμόπολη ανθεί στα τέλη του 19ου και στις αρχές του 20ου αιώνα. Η ευημερία της στηρίζεται κύρια στη ναυτιλία και στο διακοµιστικό εμπόριο, κυρίως Ρωσίας - Αλεξάνδρειας αλλά και όλης της Ανατολικής Μεσογείου. Μεγάλο καπετανοχώρι είχε το 1890 περίπου κατοίκους, 130 ιστιοφόρα κι ένα καρνάγιο στον όρμο της Αρμένης. Καθώς βρισκόταν σχεδόν στο κέντρο των ταξιδιών των ιστιοφόρων της, οι καπεταναίοι σταματούσαν για 2-3 µέρες να δουν τις οικογένειές τους. Η Οία είχε τότε 13 ενορίες, τράπεζα, τελωνείο, βιοτεχνίες κλπ. Η γεωργία ήταν κι αυτή σε άνθηση. Ο μεγάλος κάμπος της (3.600 στρέµµατα) παρήγαγε θαυμάσιες ποικιλίες αμπελιών και το κρασί εξαγόταν σε µεγάλες ποσότητες ακόμη και στη Γαλλία. Φορτωνόταν στα ιστιοφόρα, κυρίως στο Αµµούδι, του οποίου τα κτίσματα χρησίμευαν ως αποθήκες. Η ανάπτυξη της Ναυτιλίας, µε την εμφάνιση του ατμού, δεν άφησε αδρανείς τους καραβοκύρηδες της "Απάνω Μεριάς". Τα ατμόπλοια διαδέχονται τα ιστιοφόρα και, σε αντίθεση µε το Γαλαξίδι, η Οία εισβάλλει δυναμικά στην παγκόσμια Ναυτιλία. Η συγκεντροποίηση όμως του ναυτιλιακού κεφαλαίου στον Πειραιά είχε σαν αποτέλεσμα την εσωτερική µετανάστευση και την ερήμωση σιγά-σιγά του τόπου (Μποζινέκη-Διδώνη Π. 2001). Το 1940 η Οία είχε µόλις κατοίκους. Η πείνα του 1942, η απομάκρυνση του εργοστασίου καλτσοβιομηχανίας " αρζέντα" που λειτουργούσε από το 1930, οι σεισμοί του 1928 και του 1956, έδωσαν το οριστικό χτύπηµα στο χωριό που πέθαινε σιγά-σιγά. Οι Οιάτες µεταναστεύουν στον Πειραιά, στη Δραπετσώνα (Λιπάσματα), στο Λαύριο (Μεταλλεία) και στην Ηλιούπολη (στο εργοστάσιο καλτσοβιομηχανίας αρζέντα). Η γεωργία αρχίζει κι αυτή να εγκαταλείπεται. Ας σημειωθεί ότι η γεωργική έκταση είναι στρέµµατα. Τα σπίτια κλείνουν το ένα µετά το άλλο, για να φτάσουμε στο 1977 σε πληθυσμό 306 κατοίκων, με σύνθεση της απασχόλησης του πληθυσμού ως εξής: πρωτογενής τομέας 11 απασχολούμενοι, δευτερογενής τομέας 16 απασχολούμενοι, τριτογενής τομέας 36 απασχολούμενοι. Από αυτούς 16 άτομα µόνο απασχολούνταν στον τομέα του τουρισμού. (Μποζινέκη- ιδώνη Π. 2001). H κοινότητα της Οίας το 2011 αριθμούσε σε 1199 κατοίκους. (ΕΛΣΤΑΤ) 42

47 1400 ΠΛΗΘΥΣΜΟΣ ΚΟΙΝΟΤΗΤΑΣ ΟΙΑΣ Διάγραμμα 1.2: Πληθυσμός κοινότητας Οίας, Πηγή: ΕΛΣΤΑΤ Ιδίας επεξεργασίας. 4.3 Θεσμικό πλαίσιο Η Οία είναι χαρακτηρισμένη ως παραδοσιακός οικισμός και προστατεύεται µε ειδικό διάταγμα, το οποίο καθορίζει οικιστικές ζώνες, προσδιορίζει χρήσεις, καθώς και όρους δόμησης (Π. /γµα ΦΕΚ 817/ /93).Έχουν χαρακτηρισθεί ως διατηρητέα, µε απόφαση του ΥΠΠΟ αλλά και του Υπουργείου Αιγαίου, 45 κτίσματα και 5 ανεμόμυλοι. Όλο το νησί της Σαντορίνης είναι χαρακτηρισμένο ως ιδιαιτέρου φυσικού κάλλους (Π. /γµα ΦΕΚ 352/Β/67, ΦΕΚ 1127/Β/72, ΦΕΚ 820/Β/72) Πολεοδομικό περιβάλλον Ο οικισμός έχει αναπτυχθεί γραµµικά στο φρύδι του γκρεμού προς την "Καλντέρα" σε υψόμετρό από 70 µ. έως περίπου 100 µ., σε έκταση 200 στρεµµάτων µε άξονα τον κεντρικό µαρµαροστρωµένο πεζόδρομο, που συγκεντρώνει και τις περισσότερες κύριες εξυπηρετήσεις, διαχωρίζοντας σαφώς τη γειτονιά των καραβοκυραίων από την γειτονιά των πληρωμάτων. Τα 960 περίπου κτίσματα του οικισμού οργανώνονται σε μεγάλες γειτονιές σαφώς διαχωρισμένες μεταξύ τους: 1. Η γειτονιά των Καραβοκυραίων. Αναπτύσσεται στο ΒΑ ομαλό τμήμα του οικισμού. Τα "καπετανόσπιτα" χρονολογούνται στα τέλη του 19ου αιώνα και στις αρχές του 20ου αιώνα. Χτίστηκαν κυρίως ακολουθώντας τα νεοκλασικά πρότυπα της εποχής συχνά µε βενετσιάνικες και αναγεννησιακές επιρροές. Μεγάλα, µε αυλές ευρύχωρες, έχουν ενσωματώσει πολλά στοιχεία της ντόπιας αρχιτεκτονικής (θόλους, σταυροθόλια κλπ.). 43

48 2. Η γειτονιά των πληρωμάτων. Βρίσκεται στα "γκρεµνά" προς την Καλντέρα και χαρακτηρίζεται από πυκνή και συνεκτική δόμηση. Ο κοινόχρηστος χώρος και ο ιδιωτικός συνδέονται έτσι ώστε μερικές φορές να ταυτίζονται, δημιουργώντας ένα ιδιότυπο ιδιοκτησιακό καθεστώς, οριζόντιας ιδιοκτησίας. 3. Η γειτονιά των αγροτών του "Περίβολα". Βρίσκεται στο ανατολικό τμήμα του οικισμού. Σήµερα έχει σχεδόν ενωθεί µε τον υπόλοιπο οικισμό. Το χαρακτηριστικό της γειτονιάς αυτής είναι τα αγροτόσπιτα µε τις "κάνναβες", τα πατητήρια δηλαδή των σταφυλιών, τα ρακιδιά και τους βοηθητικούς χώρους. 4. Η καινούργια γειτονιά των μετασεισμικών κτισμάτων. ημιουργήθηκε µετά τους σεισµούς του 1956 για τη στέγαση των σεισμοπλήκτων. Σήµερα οι περισσότεροι µόνιµοι κάτοικοι είναι εγκατεστημένοι σ' αυτή τη γειτονιά. 5. Τα δύο μικρά επίνεια Αµµούδι και Αρµένη, που συνδέονται µε τον οικισμό µε τις γνωστές χαρακτηριστικές σκάλες, ολοκληρώνουν την εικόνα. 6. Η Φοινικιά. Πρόκειται για έναν µικρό ανεξάρτητο οικισμό στο νοτιοανατολικό τμήμα πριν από την είσοδο στον οικισμό της Οίας. 7. Ο Θόλος. Είναι ένα µικρό οικιστικό σύνολο µε αγροτικά κτίσματα στα ΒΑ του οικισμού, στην αρχή του ομαλού κάμπου και σε μικρή απόσταση από τον κεντρικό πυρήνα της Οίας. Αξίζει να σημειωθεί ότι το παλιό ενετικό κοµµάτι του οικισμού στη θέση του "Γουλά" καταστράφηκε από τους σεισµούς. Η πολεοδομική οργάνωση του οικισμού, λόγω της ιδιομορφίας του εδάφους και της αρχιτεκτονικής πλαστικότητας, δίνει µια εικόνα μοναδικής αισθητικής αξίας. 4.2 Η εφαρμογή του προγράμματος του ΕΟΤ στον οικισμό της Οίας - επιπτώσεις Ο οικισμός της Οίας εντάχθηκε σε πρόγραμμα του ΕΟΤ με στόχο την προστασία του και την υγιή τουριστική ανάπτυξη επισκευάζοντας και μετατρέποντας κτίρια ή μεμονωμένα σύνολα σε χρήσεις εξυπηρέτησης του τουριστικού τομέα. Θα αναλύσουμε την παρούσα επέμβαση ως παράδειγμα μάλλον ελλιπούς σχεδιασμού για μια ολοκληρωμένη προστασία και ανάδειξη του οικισμού. Το πρόγραμμα ξεκίνησε το Φθινόπωρο του 1975 διήρκεσε περίπου 15 χρόνια. Επισκευάστηκαν συνολικά 80 σπίτια δυναμικότητας 200 κλινών, για τα οποία ο ΕΟΤ είχε συμβόλαια επικαρπίας. Έγιναν τα πρώτα δίκτυα αποχέτευσης. ημιουργήθηκε το υφαντήριο και η πρώτη εγκατάσταση του Ναυτικού Μουσείου. Επίσης αναστηλώθηκε 44

49 ένα καπετανόσπιτο στο κέντρο του οικισμού το οποίο στέγασε το Ναυτικό Μουσείο, πλούσιο σε εκθέματα, Αναστηλώθηκαν επίσης σημαντικά δείγματα της παραδοσιακής αρχιτεκτονικής (εκκλησίες, µύλοι, κλπ.) κι έγινε η δεξαμενή νερού στο Αµµούδι, καθώς και ο τοίχος αντιστήριξης των πρανών του Αµµουδιού και ο πεζόδρομος που οδηγεί απέναντι από το νησάκι του Αγίου Νικολάου. Ένα παλιό καφενείο διαμορφώθηκε σε γραφείο υποδοχής. Η αρχιτεκτονική επέμβαση στηρίχθηκε στη διατήρηση όλων των χαρακτηριστικών μορφολογικών στοιχείων των κτιρίων και της λειτουργικής τους δομής µε αποκατάσταση των κατεστραµµένων τμημάτων βάσει τεκμηριωμένων στοιχείων. (Βούλα Μποζινέκη- ιδώνη 1996) 4.5 Επιπτώσεις του προγράμματος Το πρόγραμμα του ΕΟΤ το οποίο ξεκίνησε το 1975 και τελείωσε το 1992 αποτέλεσε την πρώτη οργανωμένη προσπάθεια συντήρησης και τουριστικής ανάπτυξης των παραδοσιακών οικισμών. Μεγάλος αριθμός παραδοσιακών κτηρίων εκσυγχρονίστηκαν και αποτέλεσαν δείγματα αρχιτεκτονικής κληρονομιάς του τόπου ενώ πολλοί ιδιώτες ακολουθούν μέχρι και σήμερα τους παραδοσιακούς τρόπους για την ανακατασκευή των ιδιοκτησιών τους, ακόμα και για νέες οικοδομές. Πρόσφατο παράδειγμα αποτελεί η αποκατάσταση και επανάχρηση συγκροτήματος κατοικιών στη γειτονιά της Φοινικιάς, και αποτελεί αξιόλογο στοιχείο ενός σημαντικού οικιστικού συνόλου. (ΚΤΙΡΙΟ, τευχ.8/2015) Μετά την αποπεράτωση του προγράμματος στην Οία δημιουργήθηκαν περίπου κλίνες, οι περισσότερες σε παραδοσιακά κτίσματα. Η δημιουργία του πολιτιστικού τουριστικού υποβάθρου και τα κοινωφελή έργα που έγιναν συντέλεσαν εν μέρει στην τουριστική ανάπτυξη και αναβάθμιση του οικισμού και βοήθησαν στην πληθυσμιακή αύξηση που παρουσιάστηκε τις επόμενες δεκαετίες. (Διάγραμμα 1.2). Η έλλειψη καθορισμού χρήσεων γης σε αρχικό στάδιο και ο ελλιπής έλεγχος είχε ως αποτέλεσμα μετά το 1984 να αναδειχθούν προβλήματα όπως η περιβαλλοντική επιβάρυνση και η αλλοίωση του παραδοσιακού χαρακτήρα (αύξηση οικοδόμησης χωρίς όρους ένταξης στο 45

50 αρχιτεκτονικό περιβάλλον της περιοχής, ανεξέλεγκτη αύξηση καταστημάτων υγειονομικού ενδιαφέροντος, ηχορύπανση κ.α.). Το 1993 σε μια προσπάθεια αποφυγής περαιτέρω αλλοίωσης το ΥΠΕΧΩΔΕ προχώρησε στην έκδοση του Π.Δ.817/ καθορίζοντας ειδικούς όρους και περιορισμούς δόμησης, ορίζοντας ζώνες οικιστικού ελέγχου. Ο οικισμός χωρίστηκε σε δύο ζώνες: τη ζώνη Α από το κεντρικό πεζόδρομο προς τον κάμπο και τη Β ζώνη από τον κεντρικό πεζόδρομο προς τη καλντέρα. (βλ.εικόνα 1.2). Στη ζώνη Α δεν υπήρξε περιορισμός στα καταστήματα υγειονομικού ενδιαφέροντος, ενώ στη ζώνη Β απαγορεύτηκε η έκδοση νέων αδειών λειτουργίας, ενώ για τα υφιστάμενα καταστήματα επιβλήθηκε η διακοπή τους μετά το πέρας μιας πενταετίας. Τα ήδη υπάρχοντα καταστήματα υγειονομικού ενδιαφέροντος της ζώνης Β ήταν διάσπαρτα κατά μήκος του γραμμικού οικισμού της Οίας και δεν δημιούργησαν ένα ενιαίο πυρήνα όχλησης για το περιβάλλον. Παράλληλα προσέφεραν τις ποικίλες υπηρεσίες εστίασης που ήταν απαραίτητες για τη λειτουργία της τουριστικής υποδομής του οικισμού στην καλντέρα. Για τον λόγο αυτό το Π.Δ.1075/ τροποποίησε το προηγούμενο Π.Δ. και επετράπη κατ εξαίρεση η συνέχιση της λειτουργίας των καταστημάτων που καταγράφηκαν ως υφιστάμενα το 1977 στη ζώνη Β και στον κεντρικό πεζόδρομο, έγινε αποκλειστική απαρίθμηση των χρήσεων που επιτρέπονται και επιβλήθηκαν αυστηρότατοι όροι για τη συνέχιση της λειτουργίας τους. Παράλληλα, αυξήθηκαν τα όρια της ζώνης Β όπου δεν επιτρέπονται νέες άδειες υγειονομικού ενδιαφέροντος. 46

51 Εικόνα 1.3: Σχεδιάγραμμα ζωνών, πηγή: Ιδίας επεξεργασίας Τα προβλήματα αλλοίωσης του που κρίθηκε να αντιμετωπίσει ο οικισμός είχε ως συνέπεια, αν και εκ των υστέρων, να γίνει μια προσπάθεια να κατανοηθεί η πολεοδομική οργάνωση του οικισμού και μέσω των χρήσεων γης. Χωρίζοντας τον οικισμό σε δυο ζώνες και ορίζοντας τις χρήσεις γης κατάφεραν να περιορίσουν τα προβλήματα που δημιουργούσε η τουριστική ανάπτυξη. Αξιοσημείωτο είναι πως ενώ στην αρχή οι κάτοικοι του παραδοσιακού οικισμού ήταν ενάντια στους περιορισμούς, καθώς αυτό δεν τους επέτρεπε να αναπτύξουν επωφελείς δραστηριότητες γύρω από τον τομέα του τουρισμού, μετά από 10 χρόνια που έγιναν εμφανή τα οφέλη του χωριού από τους συγκεκριμένους περιορισμούς, η συντριπτική πλειοψηφία των κατοίκων καταψήφισε στη Λαϊκή Συνέλευση το Νοέμβριο του 2004 την πρόταση για αύξηση των καταστημάτων υγειονομικού ενδιαφέροντος στη ζώνη Β. Συνοψίζοντας, μπορεί η προσπάθεια του ΕΟΤ να αποτέλεσε σημαντική ευκαιρία για την Οία και για άλλους παραδοσιακούς οικισμούς της χώρας ενισχύοντας 47