ΟΔΟΙΠΟΡΙΚΟ ΣΤΟ ΝΟΤΙΟ ΠΗΛΙΟ. ΟΙ ΕΡΕΥΝΕΣ, ΟΙ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΕΣ, ΟΙ ΠΡΟΟΠΤΙΚΕΣ

Transcript

1 ΟΔΟΙΠΟΡΙΚΟ ΣΤΟ ΝΟΤΙΟ ΠΗΛΙΟ. ΟΙ ΕΡΕΥΝΕΣ, ΟΙ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΕΣ, ΟΙ ΠΡΟΟΠΤΙΚΕΣ Κωνσταντίνος Βουζαξάκης Ξεκινώντας κανείς να μελετά την ανθρώπινη παρουσία στο Πήλιο κατά την αρχαιότητα, δεν μπορεί να παραβλέψει κάποιες σημαντικές διαπιστώσεις σχετικά με την ιστορία της έρευνας στην περιοχή, εφόσον με βάση αυτή διαμορφώθηκε αφενός η ποσότητα, αλλά κυρίως η ποιότητα της ιστορικής γνώσης για το θέμα. Αν και η χερσόνησος του Πηλίου άρχισε να μελετάται αρχαιολογικά ήδη από τις αρχές του 20 ου αι. 1, σχεδόν ταυτόχρονα με την υπόλοιπη Θεσσαλία, ακολούθησε τελικά την ερευνητική τύχη όλων των δυσπρόσιτων περιοχών, που βρίσκονται μακριά από τα κατά καιρούς μεγάλα αστικά κέντρα, το σημείο παρουσίας της διοίκησης και την εκάστοτε έδρα της κατά το νόμο αρμόδιας αρχαιολογικής υπηρεσίας. Αν στα παραπάνω προστεθεί το έντονα πτυχωμένο φυσικό ανάγλυφο με τις απότομες και μεγάλες υψομετρικές διαφορές, που καθιστά δύσκολη ακόμα και την απλή ορατότητα από το ένα σημείο στο άλλο, το άσχημο οδικό δίκτυο, καθώς και τις ακραίες καιρικές συνθήκες ιδίως κατά τη διάρκεια του χειμώνα, τότε μπορεί εύκολα να δικαιολογηθεί το γεγονός των ελάχιστων και πάντα σύντομων χρονικά αρχαιολογικών ερευνών. Ειδικότερα, οι αρχαιολογικές ανασκαφές και έρευνες στην περιοχή του Πηλίου υπήρξαν λιγοστές, μικρής κλίμακας και σχεδόν πάντα σωστικού χαρακτήρα. Σημαντικοί αρχαιολογικοί χώροι, που θα μπορούσαν να προσφέρουν πολύτιμες πληροφορίες και γνώσεις σχετικά με το παρελθόν και τους ανθρώπους που έδρασαν διαχρονικά στην περιοχή, παραμένουν απλές βιβλιογραφικές παραπομπές ερευνητών συνήθως μέσα από μια προσπάθεια διασύνδεσής τους με αναφορές της αρχαίας ελληνικής γραμματείας σε πόλεις και γεγονότα 2. Ταυτόχρονα, τα αρχαιολογικά ευρήματα που σταδιακά συγκεντρώθηκαν, λειτούργησαν περισσότερο σαν ενδείξεις για το παρελθόν μιας περιφερειακής περιοχής, η επιλεκτική μελέτη της οποίας περιοριζόταν στο να συμπληρώσει τα όποια κενά της βασικής ιστορικής αφήγησης κεντρικότερων γεωγραφικών και ιστορικών ενοτήτων, που παρέμεναν τα κύρια ζητούμενα της αρχαιολογικής έρευνας. Είναι μάλλον γνωστό και δεδομένο ότι η μελέτη του παρελθόντος συνολικά, η ένταση της έρευνας και η αντιμετώπιση του κόστους που ενδεχομένως αυτή έχει, αποτελούν επιλογές της κοινωνίας σε εθνικό και σε τοπικό επίπεδο. Πέρα από τη γενικότερη σχέση του ελληνικού κράτους με το παρελθόν, για την οποία υπάρχει ήδη μια εκτενής συζήτηση 3, σημαντική είναι επίσης και η διαφορετική προσέγγιση του παρελθόντος από τις επιμέρους τοπικές κοινωνίες. Η διαφοροποίηση της προσέγγισης φαίνεται ότι έχει την αφετηρία της κυρίως στη θέση που επιδιώκουν να εδραιώσουν οι τοπικές κοινωνίες στη σύγχρονή πραγματικότητα και στην προσπάθειά τους για αναγνώρισή άλλοτε με αναφορές στο παρελθόν και άλλοτε αδιαφορώντας γι αυτό και εστιάζοντας στο παρόν. Τέλος, είναι δεδομένο ότι οι όποιες επιλογές σε εθνικό ή τοπικό επίπεδο, τελικά εκφέρονται μέσα από τους εκάστοτε ερευνητές, οι οποίοι είναι εύλογο ως ξεχωριστές προσωπικότητες να έχουν και να αναδεικνύουν συγκεκριμένα επιστημονικά ενδιαφέροντα και προβληματισμούς. Είναι προφανές, κατά συνέπεια, ότι το σύνολο των παραπάνω παραγόντων διαμορφώνει τελικά αυτό που αρχικά ορίστηκε ως ιστορική γνώση, γεγονός απόλυτα ευκρινές και στην περίπτωση του Πηλίου. 1. Wace Αρβανιτόπουλος Σχετικά με το θέμα γενικότερα στην αρχαιολογική πρακτική ο P.N. Kardoulias (1994, 7) σημειώνει: «Ένα ακόμα δόγμα, το οποίο είναι αυτονόητο στην πρώιμη κλασική αρχαιολογία τουλάχιστον, είναι ότι εφόσον μία θέση, ένα πρόσωπο ή ένα γεγονός αναφέρεται σε ένα κλασικό κείμενο, το θέμα είναι σημαντικό. Εάν δεν υφίσταται μία τέτοια αναφορά ή αν είναι ήσσονος αξίας, το θέμα αντιμετωπίζεται περίπου ως περιθωριακό» (μτφρ. του συντάκτη). 3. Kotsakis Χαμηλάκης Μομιλιάνο

2 ΟΔΟΙΠΟΡΙΚΟ ΣΤΟ ΝΟΤΙΟ ΠΗΛΙΟ. ΟΙ ΕΡΕΥΝΕΣ, ΟΙ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΕΣ, ΟΙ ΠΡΟΟΠΤΙΚΕΣ Οι αρχαιολογικοί χώροι που θα μας απασχολήσουν εντοπίζονται στην περιοχή του Νοτίου Πηλίου, στα όρια των πρώην Καποδιστριακών Δήμων Αργαλαστής και Σηπιάδος, καθώς και της πρώην κοινότητας Τρικερίου (εικ. 1). Στην ουσία πρόκειται για το νοτιότερο άκρο της χερσονήσου, όπου τον ορεινό όγκο του Πηλίου διαδέχεται το όρος Τισαίο. Το τοπίο είναι γεμάτο ενδιαφέρουσες αντιθέσεις, καθώς εναλλάσσεται από παραθαλάσσιο και ήπιο στις ακτές του Παγασητικού σε απόκρημνο και βραχώδες στις ακτές του Αιγαίου και από πεδινό και επίπεδο σε ορεινό και δύσβατο με αρκετά μικρά, διάσπαρτα οροπέδια. Ψηλά από τα βουνά, μεταφέροντας τα νερά της βροχής στη θάλασσα, ξεκινούν νεροφαγιές, που γρήγορα εξελίσσονται σε απότομες χαράδρες και καταλήγουν σε μικρά, ήπιας μορφής ρέματα στην περιοχή των εκβολών τους. Συχνά στα σημεία αυτά το νερό των ρεμάτων αναμειγνύεται με το θαλασσινό δημιουργώντας ιδιαίτερα οικοσυστήματα. Σε ένα τοπίο που το βουνό σμίγει με τη θάλασσα υπάρχει στενά συνυφασμένη η εικόνα της χιονισμένης βουνοκορφής με τα καΐκια που ξεκινούν από τα πολυάριθμα μικρά λιμάνια. Ορεινές κοινότητες ανήκουν στην ίδια διοικητική περιοχή με παραθαλάσσιες αλλά και νησιωτικές. Κορφές των βουνών αντικρίζουν νησάκια, με σημαντικότερο από διάφορες απόψεις το νησί των Τρικέρων. Πρόκειται τελικά για ένα τοπίο που μάλλον προκαλεί με μία ιδιόμορφη, εσωτερική αρμονία παρά ξενίζει με τις αναμφισβήτητες αντιθέσεις του. Ο Δ.Ρ. Θεοχάρης είχε υποστηρίξει ότι εντόπισε ενδείξεις ανθρώπινης παρουσίας στο Πήλιο ήδη από την Παλαιολιθική περίοδο 4. Ωστόσο, μέχρι και σήμερα αυτές οι πληροφορίες δε στάθηκε δυνατό να επαληθευτούν. Έτσι, όσον αφορά το Νότιο Πήλιο η αρχαιότερη κατοίκηση φαίνεται να συμβαίνει κατά την Εποχή του Χαλκού στο νησί Τρίκερι στη χερσόνησο της Αγίας Σοφίας, ενώ λίθινα λειασμένα και απολεπισμένα εργαλεία, της ίδιας ή και προγενέστερης πιθανόν χρονικής περιόδου, έχουν παραδοθεί και από την ευρύτερη περιοχή της Χονδρής Άμμου, χωρίς όμως μέχρι σήμερα να έχουν εντοπισθεί με ακρίβεια οι θέσεις εύρεσής τους 5. Πάνω στο νησί των Τρικέρων, την αρχαία Κικύνηθο σύμφωνα με τους Σκύλακα (Περίπλους 64) και Στράβωνα (ΙΧ. 436), έχει εντοπισθεί και ο οικισμός των ιστορικών χρόνων, χωρίς όμως να έχει πραγματοποιηθεί μέχρι σήμερα ιδιαίτερη έρευνα 6. Στο κέντρο σχεδόν του νησιού, δεσπόζει πλέον το μοναστήρι της Παναγίας Ευαγγελίστριας. Στην είσοδο του Παγασητικού κόλπου, στη θέση «Μύλος» στα ΒΔ της Αγ. Κυριακής, έχει εντοπισθεί ένα ρωμαϊκό χωμάτινο οχυρό, προφανώς για τον έλεγχο του διάπλου των πλοίων στο στρατηγικό αυτό σημείο 7. Ελάχιστα στοιχεία είναι ωστόσο γνωστά για την μορφή αλλά και τις συνθήκες λειτουργίας του. Στα ανατολικά της χερσονήσου προς τον Παγασητικό, η πρώτη αρχαιολογική θέση που συναντάει κανείς είναι στην περιοχή του χωριού Κόττες. Εδώ τα επιφανειακά ευρήματα και οι διάσπαρτοι τάφοι υποδεικνύουν κατοίκηση τουλάχιστον κατά τους ρωμαϊκούς χρόνους αν όχι και παλαιότερα. Η περιοχή νότια του χωριού Κόττες αποτελεί ένα μεγάλο και βαθύ φυσικό λιμάνι, το οποίο δεν αποκλείεται να αποτελεί το λιμάνι «Ίσαι» που αναφέρει ο Σκύλακας (Περίπλους 65). Με αφορμή, ωστόσο, το οχυρό στη θέση «Μύλος», τον ενδεχόμενο οικισμό λιμάνι στις Κόττες, αλλά και διάσπαρτες ενδείξεις στην περιοχή, διαφαίνεται ένα αυξημένο και αξιοσημείωτο ενδιαφέρον για την είσοδο του Παγασητικού Κόλπου κατά τη Ρωμαϊκή περίοδο, που ενδεχομένως θα πρέπει να συνδυαστεί και να συνεξετασθεί με τις εμπορικές δραστηριότητες της περιόδου. Στην θέση «Διακόπι», στο στενότερο σημείο στεριάς μεταξύ του Αιγαίου και του Παγασητικού, υπάρχει τείχος με ορθογώνιους πύργους ανά διαστήματα μέτρων, το οποίο κλείνει το πέρασμα προς τη χερσόνησο του Τρικερίου. Σύμφωνα με την τοπική παράδοση το τείχος αυτό κτίστηκε σε ελάχιστες μέρες από τους Τρικεριώτες προκειμένου να αμυνθούν απέναντι στις στρατιές των Τούρκων τον 19 ο αι 8. Ωστόσο, ο τρόπος δόμησης παραπέμπει πιθανόν σε αρχαία κατασκευή και κατά συνέπεια δεν αποκλείεται να αποτελεί αρχαίο κατάλοιπο οχύρωσης του ισθμού, το οποίο ενδεχομένως να επισκεύασαν και να χρησιμοποίησαν και οι επαναστατημένοι Τρικεριώτες αργότερα. Δυστυχώς, η παντελής απουσία επιφανειακών ευρημάτων και η έλλειψη αρχαιολογικών ανασκαφών δεν επιτρέπει λεπτομερέστερη προσέγγιση. Λίγο βορειοανατολικότερα υπάρχει μεγάλη σε έκταση πόλη, που εκτείνεται από την Χονδρή Άμμο στην 4. Θεοχάρης Δ.Ρ. Θεοχάρης, ΑΔ 21, 1968, Χρονικά, Β2, Το τελευταίο χρονικό διάστημα μέσα από μια συστηματική προσπάθεια προσέγγισης των κατοίκων της περιοχής και συνεργασίας μαζί τους στο επίπεδο της γνωριμίας μας με τον τόπο τους μέσα από τις εμπειρίες τους και τη γνώση τους, έχει καταστεί δυνατός ο εντοπισμός και η παράδοση στην ΙΓ ΕΠΚΑ αρκετών αρχαίων αντικειμένων, ενώ παράλληλα υποδεικνύονται και άγνωστες μέχρι σήμερα περιοχές με ενδεχόμενο αρχαιολογικό ενδιαφέρον, οι οποίες μένει να ερευνηθούν πιο μεθοδικά. 6. Πρόκειται για κηρυγμένο αρχαιολογικό χώρο με την ΥΑ 9448/ ΦΕΚ 172/Β/ (αρ. 14). 7. Πρόκειται για κηρυγμένο μνημείο με την ΥΑ ΥΠ.ΠΟ/ΑΡΧ/Α1/Φ15/33831/1401/ ΦΕΚ 787/Β/ Λιάπης 2010, 283 κ.ε. Α. Γιαλούρη, ΑΔ 56-59, , Χρονικά, Β2,

3 Κωνσταντίνος Βουζαξάκης ακτή του Αιγαίου έως και την ακτή του Παγασητικού στη θέση του Αγ. Ανδρέα. Η πόλη αυτή καταλαμβάνει τμήμα της πεδινής περιοχής αλλά και του λόφου στα νότια, όπου θα πρέπει να ήταν η τειχισμένη ακρόπολη. Έχουν εντοπισθεί μια σειρά από ορατές αρχαιότητες διάσπαρτες στην περιοχή, καθώς και αρκετοί τάφοι 9, αλλά δεν έχει πραγματοποιηθεί ποτέ καμία ανασκαφική έρευνα. Από την περιοχή έχει παραδοθεί και ακέφαλο γυναικείο άγαλμα των ύστερων ελληνιστικών χρόνων 10. Σύμφωνα με όλους σχεδόν τους μελετητές, εδώ θα πρέπει να τοποθετηθεί η «αμφιλίμενος» Ολιζών της αρχαιότητος 11. Στην ίδια περιοχή σώζονται και ερείπια μεταγενέστερης οχυρωμένης θέσης 12. Πέρα όμως από την όποια ταύτιση, πρόκειται προφανώς για μια σημαντική αρχαία πόλη, όπως μαρτυρά η μεγάλη έκτασή της και η ταυτόχρονη και εύκολη σχετικά πρόσβασή σε δύο λιμάνια, ένα στον Παγασητικό και ένα στο Αιγαίο. Μελλοντικό, και ας ελπίσουμε όχι μακρινό, στόχο αποτελεί η διεξαγωγή μιας Εντατικής Επιφανειακής Έρευνας σε ολόκληρη την περιοχή αυτή, προκειμένου να εντοπισθούν και να καταγραφούν όλες οι αρχαιότητες διαχρονικά και να αντληθούν όσο το δυνατόν περισσότερες πληροφορίες από έναν, καθώς φαίνεται σημαντικό, αλλά δυστυχώς απομακρυσμένο και άγνωστο εν πολλοίς αρχαιολογικό χώρο. Κατευθυνόμενοι βόρεια συναντάμε τον αρχαίο οικισμό στην περιοχή του Χόρτου. Στο λόφο «Πύργος» είχαν εντοπιστεί από παλιά ερείπια πόλης με κατοίκηση πιθανόν από τους αρχαϊκούς χρόνους έως και τη ρωμαϊκή εποχή 13. Αναθηματικές και επιτύμβιες στήλες είναι γνωστές από την περιοχή ήδη από τις αρχές του 20 ου αι. 14. Τη δεκαετία του 60 είχε ανασκαφεί μικρός ναΐσκος μεταβυζαντινής περιόδου 15, ενώ τη δεκαετία του 70 είχαν ανασκαφεί τάφοι της ελληνιστικής εποχής 16. Μέσα στα ιδιαίτερα ευρήματα από την περιοχή είναι και ένας κυλινδρικός σφραγιδόλιθος από Ορεία Κρύσταλλο, που παραδόθηκε από κάτοικο της περιοχής με υπόδειξη της ακριβούς θέσης εντοπισμού του 17. Πρόσφατα με αφορμή την οικοδομική δραστηριότητα στην περιοχή, ανασκάφηκαν τμήματα του ελληνιστικού και ρωμαϊκού οικισμού 18. Στην ίδια περιοχή σώζονται και ερείπια βυζαντινών και μεταβυζαντινών χρόνων 19. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει ένα σύνολο τεσσάρων κιβωτιόσχημων τάφων στη σειρά, που περικλείονται από τοίχο κατασκευασμένο από καλά δουλεμένους μεγάλους γωνιόλιθους. Το ταφικό αυτό μνημείο βρίσκεται σε γειτονικό λόφο, στη θέση «Μνήματα» απέναντι από την αρχαία πόλη και υποδείχθηκε από κατοίκους της περιοχής. Η έρευνα και μελέτη του μνημείου βρίσκεται σε εξέλιξη και πιθανόν θα μπορούσε να συσχετισθεί με μια σειρά παρόμοιων μνημείων της κλασικής και ελληνιστικής αρχαιότητας 20. Σύμφωνα με παλαιότερους μελετητές, η πόλη αυτή θα πρέπει να ήταν τα αρχαία Σπάλαυθρα 21. Αν και το αρχαιολογικό υλικό από τις ανασκαφές δεν έχει επιβεβαιώσει μέχρι σήμερα την ταύτιση της αρχαίας πόλης, έχει ήδη συμβάλει σημαντικά στην κατανόηση της κατοίκησης στην περιοχή και στη χερσόνησο του Πηλίου γενικότερα. Πιο συγκεκριμένα, έχει αρχίσει να διαφαίνεται ένας ιδιαίτερος τρόπος πολεοδομικής οργάνωσης των οικισμών-πόλεων στην ακτογραμμή του Πηλίου κυρίως από τη μεριά του Παγασητικού αλλά και προς το Αιγαίο. Σύμφωνα με τα μέχρι σήμερα γνωστά δεδομένα, οι πόλεις από την αρχαϊκή περίοδο και μετά τουλάχιστον, χτίζονται στις πλαγιές λόφων δίπλα στη θάλασσα, έχοντας μπροστά τους ευμεγέθεις κόλπους που θα μπορούσαν να λειτουργούν ως λιμάνια. Τα σπίτια χτίζονται σε απόσταση το ένα από το άλλο στις πλαγιές, πάνω σε τεχνητά άνδηρα που συγκρατούν μεγάλοι τοίχοι. Η στρωματογραφία ενός τέτοιου οικισμού-πόλης δεν είναι πάντα κάθετη ως προς τη χρονική αλληλουχία των στρωμάτων-φάσεων, αλλά ενδέχεται να εναλλάσσονται διαφορετικές χρονολογικές φάσεις οριζόντια σε παράταξη. Αυτό συμβαίνει καθώς διαπιστώνεται ενίοτε ότι σε μεταγενέστερες φάσεις χτίζονται κτίρια πάνω στο φυσικό βράχο, σε πρώην κενούς 9. B. Αδρύμη-Σισμάνη, AΔ 43, 1988, Χρονικά, B. Αδρύμη-Σισμάνη, AΔ 42, 1987, Χρονικά, 270, ΒΕ Mezieres 1854, 164. Αρβανιτόπουλος 1910, 217. Stählin 1924, IG IX2, Λιάπης 2010, 235 κ.ε. 13. BCH 44, 1920, 398. Stählin 1924, IG IX2, 1109, 1111, 1208, 1211, 1212, 1213, Δ.Ρ. Θεοχάρης, ΑΔ 19, 1964, Χρονικά, 263. Πρόκειται για κηρυγμένο μνημείο με την ΥΑ ΥΠΠΕ/Β1/Φ32/15815/375/ ΦΕΚ 282/Β/ Κ. Βουζαξάκης, ΑΔ 63, 2008, Χρονικά (υπό έκδοση). 17. Κ. Βουζαξάκης, ΑΔ 63, 2008, Χρονικά (υπό έκδοση). 18. Βουζαξάκης Κ. Βουζαξάκης, ΑΔ 63, 2008, Χρονικά (υπό έκδοση). 19. Λιάπης 2010, 189 κ.ε. 20. Σταματοπούλου Κατακούτα 2013, Stählin 1924,

4 ΟΔΟΙΠΟΡΙΚΟ ΣΤΟ ΝΟΤΙΟ ΠΗΛΙΟ. ΟΙ ΕΡΕΥΝΕΣ, ΟΙ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΕΣ, ΟΙ ΠΡΟΟΠΤΙΚΕΣ χώρους και όχι κατ ανάγκη πάνω σε παλαιότερα ερείπια. Ο τρόπος αυτός ανάπτυξης των οικισμών με οριζόντιες μετατοπίσεις των κτιρίων στο χώρο κατά τη διάρκεια του χρόνου, οι απότομες κλίσεις των λόφων που ευνοούν τη διάβρωση των εδαφών και την ταχύτατη αποδόμηση των κτιρίων με παράλληλη μεταφορά αρχαιολογικού υλικού σε χαμηλότερες υψομετρικά θέσεις της περιοχής και η ύπαρξη αναλημμάτων που άλλοτε είναι εύκολο να αποδοθούν στην αρχαιότητα και άλλοτε όχι, αφού μέχρι σήμερα χρησιμοποιούνται, ανακατασκευάζονται και κατασκευάζονται ακόμα και εξαρχής με παλιό υλικό, καθιστούν ιδιαίτερα δύσκολη αλλά και ενδιαφέρουσα την έρευνα. Στην περιοχή του Κατηγιώργη και συγκεκριμένα στη θέση «Θεοτόκος» συναντούμε μια ακόμα αρχαία πόλη, που εκτείνεται κυρίως πάνω σε έναν ψηλό και απότομο προς τη μεριά της θάλασσας λόφο 22. Εδώ, είχαν αποκαλυφθεί από τις αρχές ήδη του 20 ου αιώνα, τάφοι της γεωμετρικής περιόδου 23, ενώ υπήρχαν διάσπαρτα στην περιοχή αρχιτεκτονικά μέλη με χαρακτηριστικότερα τους σπόνδυλους από δωρικούς κίονες. Στην ανασκαφή που πραγματοποιήθηκε τότε αποκαλύφθηκε χριστιανικός ναός με ψηφιδωτό δάπεδο, που πιθανόν να διαδέχθηκε άλλον προγενέστερο ναό των αρχαίων χρόνων. Στην ευρύτερη περιοχή οι πηγές αναφέρουν ότι υπήρχε ο ναός της Άρτεμης Τισαίας, χωρίς ωστόσο να έχει καταστεί δυνατόν να προσδιοριστεί η θέση του ανασκαφικά. Τη δεκαετία του 80 ανασκάφηκε στην περιοχή τάφος πρωτογεωμετρικής περιόδου 24, ενώ τη δεκαετία του 90, στην βόρεια πλαγιά του λόφου ανασκάφηκαν τμήματα της οχύρωσης της πόλης των ιστορικών χρόνων 25. Το 2012 με αφορμή αρχαιοκαπηλική δράση, ερευνήθηκε ένας νέος κιβωτιόσχημος τάφος της γεωμετρικής περιόδου, όπου δυστυχώς δεν είχαν απομείνει πολλά στοιχεία χωρίς να έχουν διαταραχθεί. Το σημαντικό ωστόσο στοιχείο είναι η θέση του τάφου στην βόρεια πλαγιά του λόφου, αμέσως έξω από το τείχος των ιστορικών χρόνων που αναφέρθηκε παραπάνω, υποδεικνύοντας ενδεχομένως έμμεσα και τα αντίστοιχα όρια του παλαιότερου οικισμού. Το όνομα που αποδίδεται στη θέση αυτή διαφέρει από μελετητή σε μελετητή. Υποστηρίχτηκε ότι πρόκειται για την αρχαία Σηπιάδα, ενώ αντιπροτάθηκε και η τοποθέτηση εδώ της πόλης «Μύραι», που αναφέρει ο Σκύλακας (Περίπλους 65). Νοτιότερα συναντά κανείς τον όρμο του Πλατανιά. Στο σημείο αυτό τοποθετούνται σύμφωνα με τους παλαιότερους μελετητές οι αρχαίοι «Αφέται», η περιοχή όπου οι Αργοναύτες άφησαν τον Ηρακλή σύμφωνα με το μύθο και όπου αργότερα αγκυροβόλησε ο Ξέρξης το στόλο του μετά από μεγάλη τρικυμία, κατά τα γεγονότα στην ναυμαχία του Αρτεμισίου (το οποίο βρίσκεται ακριβώς απέναντι) 26. Στην περιοχή αυτή εντοπίστηκαν επιφανειακά αρχαιολογικά κατάλοιπα, αλλά και λίθινες πλάκες από πλαϊνά τάφων, που χρονολογήθηκαν στην ύστερη αρχαιότητα. Ωστόσο, στη μοναδική σωστική ανασκαφή που πραγματοποιήθηκε στην περιοχή δε στάθηκε δυνατό να επιβεβαιωθεί η ύπαρξη κάποιου οικισμού 27. Για να συμπληρωθεί η απαρίθμηση των πόλεων και των οικισμών της περιοχής θα πρέπει να αναφερθεί και μια σειρά μικρών θέσεων που εντοπίστηκαν κατά την έρευνα των τελευταίων ετών. Ειδικότερα, στην περιοχή της Αργαλαστής στο δρόμο προς την Ξυνόβρυση στο λόφο «Προφήτης Ηλίας» Καλλιθέας έχει εντοπιστεί νέος οικισμός με κατοίκηση από την προϊστορική περίοδο και συγκεκριμένα την Εποχή του Χαλκού και με ενδείξεις έως την ελληνιστική εποχή. Η διερεύνηση της θέσης αυτής αποτελεί στόχο της έρευνας στο αμέσως προσεχές διάστημα. Στην περιοχή μεταξύ Χόρτου και Αργαλαστής, μόλις 1700μ ΒΔ σε ευθεία γραμμή από τη γνωστή αρχαία πόλη στο Χόρτο, εντοπίστηκε πρόσφατα νέος οικισμός, ο οποίος με τις μέχρι τώρα ενδείξεις κατοικήθηκε τουλάχιστον κατά την κλασική περίοδο. Πιθανόν να ταυτίζεται με μία ασαφή και σύντομη αναφορά του Αρβανιτόπουλου 28 για ύπαρξη ενός επιπλέον οικισμού μεταξύ Χορτόκαστρου και Πάου. Στην Πάλτση, και συγκεκριμένα στη θέση «Αγ. Ταξιάρχες», όπου υπάρχει εγκαταλειμμένο μοναστηριακό συγκρότημα, έχουν εντοπισθεί οι γωνιόλιθοι ενός Πύργου. Η έλλειψη ανασκαφής, η απουσία άλλων ευρημάτων και τα λιγοστά φθαρμένα επιφανειακά όστρακα δε βοηθούν ούτε στην ακριβή χρονολόγηση της κατασκευής ούτε και στην ερμηνεία της. Θα μπορούσε να είναι τμήμα αρχαίου τείχους ή ακόμα και ενός αυ- 22. Πρόκειται για κηρυγμένο και οριοθετημένο αρχαιολογικό χώρο με την ΥΑ ΥΠ.ΠΟ/ΑΡΧ/Α1/Φ43/54588/3111 π.ε./ ΦΕΚ 469/Β/ Αρβανιτόπουλος 1906, Λ. Χατζηαγγελάκης 1982, ΑΔ 37, Χρονικά, Β. Αδρύμη-Σισμάνη, ΑΔ 51, 1996, Χρονικά, Stählin 1924, Κ. Βουζαξάκης, ΑΔ 65, 2010, Χρονικά (υπό έκδοση). 28. Αρβανιτόπουλος

5 Κωνσταντίνος Βουζαξάκης τόνομου Πύργου της αρχαιότητας, με σκοπό την εποπτεία της θάλασσας και του διάπλου ανάμεσα στη χερσόνησο του Πηλίου και της Σκιάθου. Πρόκειται για μια πρακτική που τη συναντούμε περιμετρικά στις ακτές του Πηλίου, με πολυάριθμους Πύργους και μικρές οχυρωμένες θέσεις, γνωστές ως «Παλιόκαστρα», τα οποία χρονολογούνται όμως μεταγενέστερα, στα μεσαιωνικά χρόνια 29. Έχουν ενδεχομένως αξία κάποιες πρώτες σκέψεις με αφορμή την σύντομη ενασχόληση μέχρι σήμερα με την περιοχή και τα λιγοστά ακόμα δεδομένα που έχουν συγκεντρωθεί. Είναι ενδιαφέρον ότι στο Πήλιο δεν έχουν εντοπισθεί μέχρι σήμερα ασφαλείς ενδείξεις κατοίκησης ή έστω ανθρώπινης δραστηριότητας που να μπορούν να χρονολογηθούν πριν από την Εποχή του Χαλκού. Το γεγονός γίνεται πιο ενδιαφέρον αν ληφθεί υπόψη και η γεωγραφική θέση του Πηλίου ανάμεσα στα νησιά των βορείων Σποράδων και της νοτιοανατολικής Θεσσαλίας με τις πεδιάδες του Βόλου, της Λάρισας και του Αλμυρού, περιοχές όπου έχουν εντοπισθεί κατάλοιπα τόσο της Παλαιολιθικής περιόδου 30, όσο κυρίως της Νεολιθικής 31. Θεωρώντας ότι υπάρχουν κατά περιοχές οι προϋποθέσεις για την εγκατάσταση ανθρώπων στο Πήλιο στις διάφορες φάσεις της απώτερης προϊστορίας, ο εντοπισμός τους ίσως πρέπει να θεωρηθεί ότι αποτελεί θέμα εντατικοποίησης και κατάλληλης στόχευσης της έρευνας. Ως μια τέτοια πιθανή περιοχή έχει επισημανθεί, από σποραδικές μέχρι σήμερα ενδείξεις, η περιοχή αμέσως νότια από τη Μηλίνα, στην περιοχή Αγίου Ανδρέα-Χονδρής Άμμου και λίγο βορειότερα έως τον Πλατανιά από την πλευρά του Αιγαίου. Η συγκεκριμένη περιοχή βρίσκεται αφενός πλησίον της Σκιάθου και των υπόλοιπων νησιών των Β. Σποράδων και αφετέρου απέναντι και πολύ κοντά δια θαλάσσης με την περιοχή του Αλμυρού και της Σούρπης, δημιουργώντας ένα εν δυνάμει πέρασμα και προς τις δύο κατευθύνσεις. Παράλληλα διαθέτει εδάφη (μικρές πεδιάδες και οροπέδια) κατάλληλα για την ανάπτυξη των οικονομικών δραστηριοτήτων των προϊστορικών κοινωνιών. Ένα δεύτερο ενδιαφέρον θέμα προς συζήτηση, αφορά τους οικισμούς-πόλεις των ιστορικών χρόνων και ιδιαίτερα εκείνους που φαίνεται να συνεχίζουν να κατοικούνται κατά τη διάρκεια των ελληνιστικών χρόνων μετά την ίδρυση της Δημητριάδας (αρχές 3 ου αι. π.χ.). Σύμφωνα με τις πληροφορίες των αρχαίων πηγών 32, η ίδρυση της Δημητριάδας είχε ως αποτέλεσμα την (υποχρεωτική;) εγκατάλειψη των διάσπαρτων μαγνητικών πόλεων και το συνοικισμό τους στο νέο πολεοδομικό μόρφωμα της εποχής, την μεγάλη, κεντρικά ελεγχόμενη διοικητικά πόλη, η οποία κατασκευάζεται με προμελετημένο ρυμοτομικό σχέδιο, σε σύντομο χρονικό διάστημα. Αν και αυτό φαίνεται να επιβεβαιώνεται για τους οικισμούς στην άμεση γειτονιά της νέας πόλης (Σωρός, Γορίτσα, Μ. Βελανιδιά κλπ) είναι φανερό ότι στο ακρωτήρι του Πηλίου μάλλον συμβαίνει κάτι διαφορετικό. Στο Χόρτο, στο Παλιόκαστρο της Μηλίνας, στη Θεοτόκο, υπάρχουν ισχυρές ενδείξεις ότι οι οικισμοί κατοικούνται χωρίς διακοπή και στην ελληνιστική περίοδο. Η φύση και η έκταση της κατοίκησης καθώς και η σχέση της με τις προγενέστερες περιόδους, παραμένουν ωστόσο ζητούμενα της έρευνας. Επιπλέον, το μοναδικό ταυτισμένο ιερό της περιοχής του Πηλίου, αυτό του Κορωπαίου Απόλλωνα 33, όχι μόνο δεν φαίνεται να εγκαταλείπεται, αλλά η λειτουργία του κατά τους ελληνιστικούς χρόνους ενσωματώνεται στο τελετουργικό των εορτών και τη λατρευτική ζωή της νέας πόλης της Δημητριάδας 34. Αποτελεί άραγε αυτή η συνεχής παρουσία μια ένδειξη μη συμμόρφωσης του ντόπιου πληθυσμού και παραμονής του στα πατρικά εδάφη; Μήπως αντίθετα είναι ένδειξη μιας χαλαρότερης πολιτικής απόφασης για τον συνοικισμό της νέας πόλης ή έστω με διαφορετική μορφή υλοποίησης από ότι οι πηγές αφήνουν να εννοηθεί ή εμείς κατανοούμε; Για να τεθεί διαφορετικά η ερώτηση, κατά πόσο κατανοούμε και ερμηνεύουμε πλήρως και ορθά την έννοια του συνοικισμού, δεδομένων των αρχαιολογικών ευρημάτων στην περιοχή; Ποιοι και πόσο επιτυχείς ήταν οι όροι, οι προϋποθέσεις και οι τρόποι πειθούς επί του ντόπιου πληθυσμού ώστε να εγκαταλείψει σπίτια, χωράφια, συμφέροντα, τόπους λατρείας 35, τόπους συνυφασμένους με την ιστορική και κοινωνική του ταυτότητα, τους προγόνους και τις συλλογικές και ατομικές μνήμες, προκειμένου να εγκατασταθεί στη νέα πόλη; Μια πόλη που ελάχιστα φαίνεται πως θύμιζε τις προγονικές σε πολεοδομική μορφή αλλά και σε οργάνωση χωρική, οικονομική και κυρίως κοινωνική; Και το επόμενο ερώτημα που προκύπτει, πόσο έμοιαζε τελικά η κατοίκηση στο Πήλιο μεταξύ της κλασικής αρχαιότητας και των ελληνιστικών χρόνων και ποιοι ήταν οι λόγοι 29. Λιάπης Runnels κ.ά Σάμψων Halstead Γαλλής Κ. Βουζαξάκης, ΑΔ 64, 2009, Χρονικά (υπό έκδοση). 32. Στράβων IX 5, 15. Πλούταρχος, Δημοσθένης 53, 7. Ψευδοσκύλακας Παπαχατζής Kravaritou 2011, 120. IG IX 2, 1109a. 35. Kravaritou 2011,

6 ΟΔΟΙΠΟΡΙΚΟ ΣΤΟ ΝΟΤΙΟ ΠΗΛΙΟ. ΟΙ ΕΡΕΥΝΕΣ, ΟΙ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΕΣ, ΟΙ ΠΡΟΟΠΤΙΚΕΣ που συνέβαλαν στη διαφαινόμενη αναδιάταξη και ανάπτυξη παλαιών και νεότερων οικισμών κατά την επόμενη ρωμαϊκή περίοδο; Με άλλα λόγια, το Πήλιο μπορεί να αποτελέσει έναν προνομιακό χώρο για τη μελέτη της εξέλιξης της οικονομικής και κοινωνικής ζωής των επαρχιακών οικισμών-πόλεων στην ύστερη αρχαιότητα. Πρόκειται για κοινωνίες που συνεχίζουν να δρουν σε κάποια απόσταση αλλά και σε άμεση συνάρτηση με τις γνωστές μεγάλες πόλεις της περιοχής, οι οποίες σε σημαντικό βαθμό στηρίζονται στην παραγωγή και στην ύπαρξη της περιφέρειας και των κατοίκων της. Ολοκληρώνοντας τη σύντομη αυτή περιήγηση στις αρχαιότητες του Νοτίου Πηλίου θα πρέπει να αναφερθούν κάποιες παρατηρήσεις, σκέψεις και προθέσεις όσον αφορά τη μελλοντική εξέλιξη των ερευνών. Η μεγάλη έκταση της περιοχής, η ποικιλομορφία των αρχαιολογικών χώρων και ευρημάτων που περιέχονται σε αυτή, η ανάγκη συστηματοποίησης της έρευνας για τον εντοπισμό νέων θέσεων, αλλά και του διοικητικού ελέγχου όλων των παραπάνω, σε συνδυασμό με τις συνεχείς αιτήσεις των πολιτών για την κατασκευή μιας ευρείας κλίμακας έργων από οικοδομές και σπίτια, μέχρι δημόσια δίκτυα, κεραίες τηλεφωνίας και αιολικά πάρκα, οδήγησε στην ανάγκη ανάπτυξης ενός ολοκληρωμένου συστήματος παρακολούθησης και διαχείρισης του συνόλου των πληροφοριών 36. Ως κατάλληλη πλατφόρμα για την υλοποίηση αυτού του εγχειρήματος επιλέχθηκε η ψηφιακή τεχνολογία των προγραμμάτων γεωγραφικών πληροφοριών. Έτσι κατασκευάστηκαν καταρχήν μια σειρά από βάσεις δεδομένων μέσω των οποίων γίνεται η αρχειοποίηση των πληροφοριών, που αφορούν αρχαιολογικούς χώρους, επί μέρους μνημεία, ευρήματα από ανασκαφές και περισυλλογές, βιβλιογραφία αλλά και διοικητικά έγγραφα και πράξεις της διοίκησης, όπως αυτοψίες, και απαντήσεις σε αιτήματα. Στη συνέχεια, οι βάσεις αυτές συνδέθηκαν με διάφορους τρόπους με το κατεξοχήν πρόγραμμα γεωγραφικών πληροφοριών, όπου σημειώνονται όλα τα σημεία αυτοψιών και ελέγχου, διατηρώντας πληροφορίες σχετικά με την ημερομηνία του ελέγχου, τη συσχετιζόμενη υπόθεση ή αίτημα του πολίτη, τα αποτελέσματα της αυτοψίας για την ύπαρξη ή μη αρχαιοτήτων, μαζί με μια πρώτη εκτίμηση για τη χρονολόγησή τους. Στο ίδιο σύστημα έχουν ψηφιοποιηθεί με ακριβείς συντεταγμένες τα όρια των κηρυγμένων αρχαιολογικών χώρων, αλλά και οι προτάσεις οριοθέτησης και κήρυξης που θα πρέπει να προωθηθούν στις αρμόδιες υπηρεσίες. Με τον τρόπο αυτό η παραπάνω εφαρμογή καθίσταται ένα σύγχρονο εργαλείο διαχείρισης της αρχαιολογικής χωρικής πληροφορίας για την περιοχή του Πηλίου. Στα παραπάνω προστέθηκαν διοικητικής φύσης δεδομένα, όπως τα όρια των σύγχρονων οικισμών, τα όρια των παλαιών δήμων και κοινοτήτων, των Καποδιστριακών και Καλλικρατικών δήμων, τα όρια των Περιφερειακών Ενοτήτων (πρώην Νομών), οι χρήσεις γης όπως δίνονται από δορυφορικές απεικονίσεις, ενώ ολοκληρώνεται σταδιακά η ψηφιοποίηση του οδικού δικτύου τόσο σε επίπεδο δρόμων όσο και σε επίπεδο μονοπατιών. Για την προβολή όλων αυτών των πολυεπίπεδων πληροφοριών επιλέχθηκαν ως υπόβαθρα οι χάρτες της Γεωγραφικής Υπηρεσίας Στρατού (1: και 1:5.000) και οι ορθοφωτοχάρτες από το Εθνικό Κτηματολόγιο 37, που μεταφέρθηκαν με τις κατάλληλες γεωαναφορές στο σύστημα 38. Παράλληλα κατασκευάστηκε και το τρισδιάστατο ψηφιακό μοντέλο εδάφους της περιοχής το οποίο ήδη χρησιμοποιείται για τη χωρική ανάλυση όλων των παραπάνω πληροφοριών, με σκοπό την εκπόνηση ειδικότερων μελετών σχετικά με τη θέση των αρχαίων οικισμών, τους τρόπους επικοινωνίας τους και τις μεταξύ τους σχέσεις. Με βάση το σύνολο των παραπάνω πληροφοριών οργανώνεται η καθημερινή εργασία ελέγχου και διεκπεραίωσης των υποθέσεων, τόσο σε επίπεδο προετοιμασίας ή ολοκλήρωσης των διαδικασιών στο γραφείο (αναζητήσεις πληροφοριών-παραγωγή επικαιροποιημένων δυναμικών χαρτών κλπ) όσο και (κυρίως) κατά την διάρκεια των αυτοψιών στο ύπαιθρο, εφόσον όλα τα παραπάνω είναι καταχωρημένα και σε υπολογιστή χειρός κάνοντας χρήση της τεχνολογίας εντοπισμού της θέσης μέσω δορυφόρων (GPS). Με τον τρόπο αυτό αφενός καθίστανται πιο αξιόπιστες οι διαδικασίες, που παράλληλα διευκολύνονται και απλουστεύονται σε μεγάλο βαθμό, ενώ αφετέρου δημιουργείται σταδιακά ένα πολύτιμο αρχείο με αξιοσημείωτη ποσότητα και ποιότητα πληροφοριών, το οποίο θα μπορεί και μελλοντικά να αποτελέσει τη βάση για την εξέλιξη της έρευνας με κατανοητές και εύκολα ελεγχόμενες πληροφορίες, ανεξάρτητα από τον αρχικό του δημιουργό. 36. Αγνουσιώτης Βουζαξάκης Πολύτιμα στοιχεία έχουν αντληθεί από τη βάση των δημόσιων ανοικτών δεδομένων ( και την Υπηρεσία του Εθνικού Κτηματολογίου ( τα οποία είναι διαθέσιμα σε όλους και δωρεάν. 38. Ως σύστημα γεωαναφοράς χρησιμοποιείται το εθνικό ελληνικό σύστημα ΕΓΣΑ87. Για επιπλέον τεχνικές λεπτομέρειες κατασκευής και λειτουργίας του συστήματος, με συγκεκριμένες αναφορές στα προγράμματα (software), στον εξοπλισμό (hardware) αλλά και στις τεχνολογίες (π.χ. GIS geodatabases, cloud computing κλπ) που χρησιμοποιούνται, βλ. Αγνουσιώτης Βουζαξάκης,

7 Κωνσταντίνος Βουζαξάκης Στο σημείο αυτό, οφείλονται ευχαριστίες τόσο στους προηγούμενους μελετητές της περιοχής για την εμπιστοσύνη τους για τη συνέχεια των ερευνών, όσο και στους συναδέλφους και συνοδοιπόρους σε αυτή την προσπάθεια, οι οποίοι είτε συνέβαλαν με την ειδικότητά του ο καθένας στις σύντομες αρχαιολογικές ανασκαφές των τελευταίων ετών, είτε ακολούθησαν και βοήθησαν στις επίπονες και χρονοβόρες αναζητήσεις και αυτοψίες στην περιοχή. Γιατί το Πήλιο, με την πολυπλοκότητα του τοπίου και το δυσπρόσιτο χαρακτήρα του, επιφυλάσσει στον ερευνητή ή και τον απλό περιπατητή, απίστευτες εκπλήξεις, μοναδικές σκηνές φυσικής ομορφιάς, στιγμές χαλάρωσης μέσα σε ένα μαγευτικό φυσικό περιβάλλον, αλλά και στιγμές δυσκολίας με μεγάλες δόσεις απόγνωσης. Πάνω από όλα, όμως, αυτό που μένει τελικά είναι οι μοναδικές στιγμές επιστημονικής και ερευνητικής έντασης με ευρήματα και εκπλήξεις που παραμονεύουν εκεί που συνήθως κανείς δεν τα περιμένει. 63

8 ΟΔΟΙΠΟΡΙΚΟ ΣΤΟ ΝΟΤΙΟ ΠΗΛΙΟ. ΟΙ ΕΡΕΥΝΕΣ, ΟΙ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΕΣ, ΟΙ ΠΡΟΟΠΤΙΚΕΣ SUMMARY TRAVEL IN SOUTHERN PELION RESEARCH, ANTIQUITIES, PROSPECTIVES Κonstantinos Vouzaxakis Pelion is an area, where habitation is documented since the Bronze Age at the latest, although there are some weak indications of earlier human appearance. In contrast, formal archaeological research began in Pelion only in the early 20 th century with the first excavations by A.C. Wace in Since then, research has been reduced to the absolutely necessary rescue excavations and to some general archaeological observations following the study of ancient literary sources. In the present article, there has been made an effort to present all the known archaeological sites in southern Pelion, alongside with bibliographic references for each of them, followed by some primary remarks on their special dynamics in future research, with a specific reference to the recently conducted archaeological excavations. Finally, a new experimental Geographical Information System is described, already in use in everyday archaeological work in Pelion, which records every old and new archaeological site, including exact coordinates, archaeological information already known or newly produced, as well as details concerning each visit or archaeological work (surface survey, excavation, finds etc.) that has taken place in the area. Pelion is a very interesting area that combines different landscape patterns varying from sites just by the shore to the highlands in the interior. During the last decades it has become a significant tourist destination too. Bearing these in mind, the development of its cultural heritage including its archaeological and historical background is an intriguing challenge. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Αγνουσιώτης Δ. Βουζαξάκης Κ., 2012 (υπό έκδοση). Διαχείριση Αρχαιολογικών Πληροφοριών με τη χρήση Γεωγραφικού Συστήματος Πληροφοριών. Το παράδειγμα του Πηλίου, στο 3 ο Συμπόσιο, Aρχαιολογική Έρευνα και Νέες Τεχνολογίες ARCH_RNT Τμήμα Ιστορίας, Αρχαιολογίας και Διαχείρισης Πολιτισμικών Αγαθών Πανεπιστήμιο Πελοποννήσου, Καλαμάτα 3-6 Οκτωβρίου 2012, Καλαμάτα. Αρβανιτόπουλος Α.Σ., Ανασκαφαί και έρευναι εν Θεσσαλία, ΠΑΕ, Αρβανιτόπουλος Α.Σ., Ανασκαφαί και έρευναι εν Θεσσαλία κατά το έτος 1910, ΠΑΕ, Βουζαξάκης Κ., Νεολιθικές θέσεις στη Μαγνησία. Ανασκόπηση, ανασύνθεση δεδομένων, ΑΕΘΣΕ 2, Γαλλής Κ., Άτλας Προϊστορικών Οικισμών της Ανατολικής Θεσσαλικής Πεδιάδας, Λάρισα. Γεωργιάδης Ν., Θεσσαλία 2, Βόλος. Halstead P., Strategies of Survival: An ecological approach to social and economic change in the early farming communities of Thessaly, N. Greece, Cambridge (αδ. διδ. διατριβή). Θεοχάρης Δ.Ρ., Η Αυγή της Θεσσαλικής Προϊστορίας, Βόλος. Kardulias P.N., Paradigms of the Past in Greek Archaeology, στο P.N. Kardulias (επιμ.), Beyond the site. Regional studies in the Aegean area, London, Kotsakis K., The past is ours: images of Greek Macedonia, στο L. Μeskell (επιμ.), Archaeology under fire. Nationalism, politics and heritage in the Eastern Mediterranean and Middle East, London, Kravaritou S., Synoecism and religious interface in Demetrias (Thessaly), Kernos 24, Λιάπης Κ., Τα «Παλιόκαστρα» του Πηλίου, Βόλος. Mezières M., Mémoire sur le Pelion et l Ossa, Archives des missions scientifiques III, Paris, Παπαχατζής Ν., Η Κορόπη και το ιερό του Απόλλωνα, Θεσσαλικά 3, Runnels C. van Andel T.H., The Palaeolithic in Larisa, Thessaly, στο G.N. Bailey E. Adam E. 64

9 Κωνσταντίνος Βουζαξάκης Panagopoulou C. Perlès K. Zachos (επιμ.), The Palaeolithic archaeology of Greece and adjacent areas. Proceedings of the ICOPAG Conference, Ioannina, September 1994, London, Σάμψων Α. (επιμ.), Αρχαιολογική Έρευνα στις Β. Σποράδες, Αλόννησος. Σταματοπούλου Μ. Κατακούτα Σ., Ταφικοί περίβολοι κλασικής περιόδου στα Φάρσαλα, στο K. Sporn (επιμ.), Griechische Grabbezirke klassischer Zeit. Normen und Regionalismen. Akten des Internationalen Kolloquiums am Deutschen Archäologischen Institut, Abteilung Athen, November 2009, München, Stählin Fr., Das hellenische Thessalien, Stuttgart. Wace A.J.B., The Topography of Pelion and Magnesia, JHS 26, Χαμηλάκης Γ. Μομιλιάνο Ν. (επιμ.), Αρχαιολογία και ευρωπαϊκή νεωτερικότητα, Αθήνα. 65

10 ΟΔΟΙΠΟΡΙΚΟ ΣΤΟ ΝΟΤΙΟ ΠΗΛΙΟ. ΟΙ ΕΡΕΥΝΕΣ, ΟΙ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΕΣ, ΟΙ ΠΡΟΟΠΤΙΚΕΣ Εικ. 1. Χάρτης της περιοχής του Πηλίου με σημειωμένες τις θέσεις που αναφέρονται στο κείμενο. 66

11 βραχυγραφιεσ ΧΡΟΝΟΛΟΓΙΚΕΣ ΠΕΡΙΟΔΟΙ AN Aρχαιότερη Νεολιθική AN Aρχαιότερη Νεολιθική Γ Γεωμετρικός -ή, -ό ΜΓ Μέσος (ή-ο) Γεωμετρικός -ή, -ό ΠΓ Πρωτογεωμετρικός -ή, -ό ΠΕ Πρωτοελλαδική ΠΕΧ Πρώιμη Εποχή του Χαλκού ΜΕ Μεσοελλαδική ΜΕΧ Μέση Εποχή του Χαλκού ΜΝ Μέση Νεολιθική ΝΝ Νεότερη Νεολιθική ΤΝ Τελική Νεολιθική ΥΓ Ύστερος (-η, -ο) Γεωμετρικός (-ή, -ό) ΥΕ Υστεροελλαδική ΥΕΧ Ύστερη Εποχή του Χαλκού EH Early Helladic EIA Early Iron Age G Geometric LBA Late Bronze Age LH Late Helladic LG Late Geometric MBA Middle Bronze Age MH Middle Helladic SM Submycenaean SPG Sub-protogeometric ΔΙΑΣΤΑΣΕΙΣ διάμ. διάμετρος εκ. εκατοστά μ. μέτρα μέγ. μέγιστος, -η, -ο μήκ. μήκος πάχ. πάχος πλ. πλάτος σωζ. σωζόμενος, -η, -ο τ.μ. τετραγωνικά μέτρα ύψ. ύψος χιλ. χιλιοστά χλμ. χιλιόμετρα cm. centimeter km. kilometer m. metre sq m. square metre ΛΟΙΠΕΣ ΒΡΑΧΥΓΡΑΦΙΕΣ (αδ.) διδ. διατριβή (αδημοσίευτη) διδακτορική διατριβή αι. αιώνας αρ. αριθμός αρ. ευρ. αριθμός ευρετηρίου αρ. κατ. αριθμός καταλόγου Βλ. Βλέπε δηλ. δηλαδή ΕΑΜ Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο ΕΒΑ Εφορεία Βυζαντινών Αρχαιοτήτων εικ. εικόνα εκδ. εκδότης επιμ. επιμέλεια ΕΠΚΑ Εφορεία Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων ΙΑΚΑ Τμήμα Ιστορίας, Αρχαιολογίας Κοινωνικής Ανθρωπολογίας του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας ιδιαίτ. ιδιαίτερα κ.ά. και άλλοι, και άλλα κ.ε. και εξής λ. λήμμα λ.χ. λόγου χάριν μτφρ. μετάφραση μ.χ. μετά Χριστόν κεφ. κεφάλαιο ό.π. όπως παραπάνω παραπ. παραπάνω πάχ. πάχος περ. περίπου πίν. πίνακας πρβλ. παράβαλε π.χ. παραδείγματος χάριν π.χ προ Χριστού σελ. σελίδα σημ. σημείωση 605

12 βραχυγραφιεσ σχ. Σχέδιο ΤΑΠ Ταμείο Αρχαιολογικών Πόρων και Απαλλοτριώσεων τ. τόμος υποσ. υποσημείωση YΠ.ΠΟ. Υπουργείο Πολιτισμού Αbb. Abbildung a.c. after Christ A.D. anno Domini av. J.-C. avant Jésus-Christ B.C. before Christ c. century ca. circa cf. confer col. column ed(s). éd(s). edited, editor(s), éditeur(s) esp. especially et al. et alii etc. et cetera fig. figure figs. figures ff. following G.I.S. Geographical Information Systems INSTAP Institute for Aegean Prehistory inv. inventory, inventaire n. note no.(s.) number(s), numéro(s) p. page pl. plate, planche Suppl. Supplement Taf. Tafel(n) Tav. Tavola vol. volume 606

13 ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΕΣ ΠΕΡΙΟΔΙΚΩΝ ΚΑΙ ΣΕΙΡΩΝ AA: Archäologischer Anzeiger ΑΑΑ: Αρχαιολογικά Ανάλεκτα εξ Αθηνών AAustr: Archaeologia Austriaca ΑΑΧ: Ανθρωπολογικά και Αρχαιολογικά Χρονικά ΑΒΜΕ: Αρχείον των Βυζαντινών Μνημείων της Ελλάδος ABV: Beazley J.D., Attic Black-Figure Vase Painters, Oxford. ACD: Acta Classica Universitatis Scientiarium Debreceniensis (Debrecen) ΑΔ: Αρχαιολογικόν Δελτίον ΑΕ: Αρχαιολογική Εφημερίς ΑΕΘΣΕ 1: Αρχαιολογικό έργο Θεσσαλίας και Στερεάς Ελλάδας 1. Πρακτικά Επιστημονικής Συνάντησης, Βόλος , Βόλος, ΑΕΘΣΕ 2: Αρχαιολογικό έργο Θεσσαλίας και Στερεάς Ελλάδας 2. Πρακτικά Επιστημονικής Συνάντησης, Βόλος , Βόλος, ΑΕΘΣΕ 3: Αρχαιολογικό έργο Θεσσαλίας και Στερεάς Ελλάδας 3. Πρακτικά Επιστημονικής Συνάντησης, Βόλος , Βόλος, ΑΕΜ: Αρχείο Ευβοϊκών Μελετών ΑΕΜΘ: Το Αρχαιολογικό Έργο στη Μακεδονία και Θράκη ΑΘΜ: Αρχείο Θεσσαλικών Μελετών Aegaeum: Aegaeum. Annales d archéologie égéenne de l Université de Liège AJA: American Journal of Archaeology AM: Mitteilungen des Deutschen Archäologischen Instituts, Athenische Abteilung Antiquity: Antiquity. Rivista di archeologia, architettura, urbanistica, delle origine al medioevo AntK: Antike Kunst AR: Archaeological Reports Αρχαία Θεσσαλία: Πρακτικά Διεθνούς Συνεδρίου για την Αρχαία Θεσσαλία στη μνήμη του Δημήτρη Ρ. Θεοχάρη, Αθήνα, Αρχαιογνωσία: Αρχαιογνωσία. Επιστημονική Επετηρίδα της Φιλοσοφικής Σχολής του Πανεπιστημίου Αθήνας ASAtene: Annuario della Scuola Archeologica di Atene e delle Missioni Italiane in Oriente AW: Antike Welt. Zeitschrift für Archäologie und Kulturgeschichte BABesch: Bulletin antieke beschaving BAR: British Archaeological Reports BAR-IS: British Archaeological Reports International Series BEFAR: Bibliothèque des Écoles françaises d Athènes et de Rome BCH: Bulletin de Correspondance Hellénique BICS: Bulletin of the Institute of Classical Studies BJB: Bonner Jahrbücher des rheinischen Landesmuseumsin Bonn und des Vereins von Altertumsfreunden im Rheinlande BSA: The Annual of the British School at Athens Byzantion: Byzantion. Revue Internationale des etudes Byzantines ByzF: Byzantinische Forschungen. Internationale Zeitschrift für Byzantinistik ΒΖ: Byzantinische Zeitschrift CahArch: Cahiers archéologiques CAJ: Cambridge Archaeological Journal Chiron: Chiron. Kommission für Alte Geschichte und Epigraphik des Deutschen Archäologischen Instituts ClAnt: Classical Antiquity CFHB: Corpus Fontium Historiae Byzantinae CMS: Corpus der Minoischen und Mykenischen Siegel CPh: Classical Philology CQ: Classical Quarterly CR: Classical Review CRAI: Comptes rendus des séances de l Académie des inscriptions et belles lettres (Paris) CVA: Corpus vasorum antiquorum DOP: Dumbarton Oaks Papers ΔΧΑΕ: Δελτίον της Χριστιανικής Αρχαιολογικής Εταιρείας EA: Epigraphica Anatolica ΕΕΒΜ: Επετηρίς της Εταιρείας Βοιωτικών Μελετών ΕΕΒΣ: Επετηρίς Εταιρείας Βυζαντινών Σπουδών ΕΕΠΣΑΠΘ: Επιστημονική Επετηρίς της Πολυτεχνικής Σχολής, Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης ΕΕΦΣΠΑ: Επιστημονική Επετηρίς Φιλοσοφικής. Σχολής Πανεπιστημίου Αθηνών Έργον: Το Έργον της Αρχαιολογικής Εταιρείας Έργο Εφορειών: 1η Επιστημονική Συνάντηση: Μάιος 1998: Βόλος. Το έργο των Εφορειών Αρχαιοτήτων και Νεωτέρων Μνημείων του ΥΠΠΟ στη Θεσσαλία και στην ευρύτερη περιοχή της ( ), Βόλος

14 ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΕΣ ΠΕΡΙΟΔΙΚΩΝ ΚΑΙ ΣΕΙΡΩΝ FD: Fouilles de Delphes, Paris FGrHist: F. Jacoby, Fragmente der griechischen Historiker (Berlin 1923 ) Gnomon: Gnomon. Kritische Zeitschrift für die gesamte klassische Altertumswissenschaft Hesperia: Hesperia. Journal of the American School of Classical Studies at Athens Historia: Historia. Zeitschrift für alte Geschichte HSCP: Harvard Studies in Classical Philology ΘΕ: Θεσσαλική Εστία Θεσσαλία: Θεσσαλία. Δεκαπέντε Χρόνια Αρχαιολογικής Έρευνας, Αποτελέσματα και Προοπτικές, Πρακτικά Διεθνούς Συνεδρίου Λυών, Απριλίου 1990, τ. Α-Β, Aθήνα, ΘεσΗμ: Θεσσαλικό Ημερολόγιο ΙG: Inscriptiones Graecae IK: Inschriften griechischer Städte aus Kleinasien JArchSc: Journal of Archaeological Science JbRGZM: Jahrbuch des römisch-germanischen Zentralmuseums, Mainz JdI: Jahrbuch des deutschen archäologischen Instituts JFA: Journal of Field Archaeology JGS: Journal of Glass Studies JHS: Journal of Hellenic Studies JMA: Journal of Mediterranean Archaeology JÖAI: Jahreshefte des Österreichischen Archäologischen Institutes in Wien JÖB: Jahrbuch der Österreichischen Byzantinistik JRGZM: Jahrbuch des Römisch-germanischen Zentralmuseums, Mainz JRS: Journal of Roman Studies JSA: Journal of Social Archaeology JSav: Journal des savants KBE-BKM: Κέντρο Βυζαντινών Ερευνών ΑΠΘ. Βυζαντινά Κείμενα και Μελέτες Kernos: Kernos. Revue internationale et pluridisciplinaire de religion grecque antique LH IIIC Chronology and Synchronisms Ι: Deger-Jalkotzy S. Zavadil M. (επιμ.), LH IIIC Chronology and Synchronisms, Proceeding of the International Workshop Held at the Austrian Academy of Sciences at Vienna, May 7th and 8th, 2001, Wien, LH IIIC Chronology and Synchronisms ΙΙ: Deger-Jalkotzy S. Zavadil M. (επιμ.), LH IIIC Chronology and Synchronisms II, LH III C Middle, Proceeding of the International Workshop Held at the Austrian Academy of Sciences at Vienna, October 29th and 30th, 2004, Wien, LH IIIC Chronology and Synchronisms ΙΙΙ: Deger-Jalkotzy S. Bächle A.E. (επιμ.), LH IIIC Chronology and Synchronisms III, LH III C Late and the transition to the Early Iron Age, Proceeding of the International Workshop Held at the Austrian Academy of Sciences at Vienna, February 23rd and 24th, 2007, Wien, LIMC: Lexicon Iconographicum Mythologiae Classicae MAA: Mediterranean Archaeology and Archaeometry MededRom: Mededeelingen van het Nederlands Historisch Instituut te Rome MeditArch: Mediterranean Archaeology. Australian and New Zealand Journal for the Archaeology of the Mediterranean World MÉFRA: Mélanges de l École française de Rome, Antiquité MetMusJ: Metropolitan Museum Journal Μνημεία Μαγνησίας: Μνημεία της Μαγνησίας. Πρακτικά Συνεδρίου «Ανάδειξη του διαχρονικού μνημειακού πλούτου του Βόλου και της ευρύτερης περιοχής», Βόλος Μαϊου 2001, Βόλος, NC: Numismatic Chronicle NotSAIA: Notizie della Scuola archeologica italiana di Atene OCP: Orientalia Christiana Periodica OJA: Oxford Journal of Archaeology OpAth: Opuscula atheniensia ΠΑΕ: Πρακτικά της εν Αθήναις Αρχαιολογικής Εταιρείας PACT: Journal of the European Study Group on Physical, Chemical and Mathematical Techniques applied to Archaeology PBF: Prähistorische Bronzefunde PCPS: Proceedings of the Cambridge Philological Society Pharos: Pharos. Journal of the Netherlands Institute at Athens PhW: Philologische Wochenschrift Phoenix: Phoenix. Journal of the Classical Association of Canada PZ: Prähistorische Zeitschrift ΠΜΚ 1: Φρούσσου, Ε. (επιμ.), Η Περιφέρεια του Μυκηναϊκού κόσμου, Πρακτικά Α Διεπιστημονικού Συμποσίου, Λαμία Σεπτεμβρίου 1994, Λαμία ΠΜΚ 2: Κυπαρίσση-Αποστολίκα, Ν., Παπακωνσταντίνου, Μ. (επιμ.), Η Περιφέρεια του Μυκηναϊκού κόσμου, Β Διεθνές Διεπιστημονικό Συμπόσιο, Σεπτεμβρίου, Λαμία 1999, Αθήνα RA: Revue Archéologique RE: Paulys Realencyclopädie REG: Revue des études grecques RM: Mitteilungen des Deutschen Archäologischen Instituts, Römische Abteilung RPhil: Revue de philologie, de littérature et d histoire anciennes SEG: Supplementum epigraphicum graecum SIMA: Studies in Mediterranean Archaeology SMEA: Studi micenei ed egeo-anatolici SNG Cop: Sylloge Nummorum Graecorum. Denmark, The Royal Collection of Coins and Medals, Danish National Museum. Υπέρεια: Υπέρεια. Επιστημονική Εταιρεία Μελέτης Φερών-Βελεστίνου-Ρήγα VAHD: Vjesnik za arheologiju i historiju dalmatinsku ZfE: Zeitschrift für Ethnologie ZPE: Zeitschrift für Papyrologie und Epigraphik 608