Το Ωραίο και το Υψηλό στην αισθητική φιλοσοφία του I. Kant και του F. Schiller

Transcript

1 ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΤΜΗΜΑ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑΣ ΚΑΙ ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΗΣ ΤΟΜΕΑΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑΣ Διπλωματική εργασία Το Ωραίο και το Υψηλό στην αισθητική φιλοσοφία του I. Kant και του F. Schiller Επιβλέπων Καθηγητής: Πενολίδης Θεόδωρος Ονοματεπώνυμο: Δουλούδη Βάγια Α.Μ.: 609 ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ 2015

2 Περιεχόμενα 1. Εισαγωγή 1.1 Το ψευδές δίλημμα 1.2 Η κριτική ικανότητα, πεδίο αρμονίας των «αντιθέσεων» 2. Η αισθητική φιλοσοφία του I. Kant 2.1 Η απουσία συμφέροντος, κριτήριο των αισθητικών κρίσεων 2.2 Το Ωραίο συναίσθημα 2.3 Η Υψηλή συντριβή 2.4 Η ηθική ταυτότητα του υψηλού αισθήματος 3. Από τον Immanuel Kant στον Friedrich Schiller 4. Η αισθητική φιλοσοφία του F. Schiller 4.1 Η «αφελής» ελευθερία στο «συναισθηματικό» ιδεώδες 4.2 Προς την Υψηλή αναζήτηση του Ωραίου Η Υψηλή αισθητική παιδεία και η ίδρυση της Ωραίας κοινωνίας 5. Επίλογος 5.1. Η αισθητική επανάσταση της αγάπης και ο αισθητικός προσδιορισμός της καθολικής αλήθειας 2

3 1. ΕΙΣΑΓΩΓΗ 1.1. Το ψευδές δίλημμα Στην αναζήτηση του ιδιαίτερου σημείου επαφής του Είναι με την έννοια συναντούμε ένα πεδίο υπέρβασης κάθε εξωτερικού οντολογικού περιορισμού. Στο πεδίο αυτό ο άνθρωπος καταφέρνει να κατανοήσει την ουσία των φυσικών αντικειμένων που τον περικλείουν, ενώ παράλληλα συνειδητοποιεί τη δυνατότητά του να υπερβαίνει 1 τα δεδομένα που τον περιορίζουν, ώστε τελικά να αναγνωρίζει διά μέσου αυτών το αιώνιο. Εδώ, η φυσική αναγκαιότητα συγκρούεται αναπόφευκτα 2 με την ελευθερία του ανθρώπου. Αν τα δύο αυτά χαρακτηριστικά εξεταστούν ως αντιμαχόμενες δυνάμεις, ο άνθρωπος θα βρίσκεται σε σύγχυση και αδυναμία ως προς το τι μπορεί τελικά να γνωρίσει, καθώς επιλέγοντας να ακολουθήσει τις δυνατότητες που παρέχει αποκλειστικά η μία ή η άλλη οδός δεν θα οδηγηθεί ποτέ στη σύλληψη της έννοιάς του, αλλά θα καταλήγει συνεχώς σε αδιέξοδα. Ειδικότερα, αν ο άνθρωπος βρει την αλήθεια της ύπαρξής του στα δεδομένα που παρέχει η υλική πραγματικότητα, θα οδηγηθεί σε τέλμα, καθώς θα πρέπει να αντιμετωπίζει συνεχώς τη ματαιότητα των υλικών αντικειμένων της πραγματικότητας αυτής. Η ματαιότητα προκύπτει από τη συνειδητοποίηση των περιορισμών που χαρακτηρίζουν τη φύση του. Αναγκαία, λοιπόν, θα κινείται σε ένα φαύλο κύκλο αιτιών, που η υπερκέρασή τους θα έρθει μόνο με τη συνειδητοποίηση της ανάγκης ύπαρξης μιας απεριόριστης και μη υλικής αρχής. Αποδεχόμενος ο άνθρωπος την άλλη οδό γνώσης, την οδό της ελευθερίας που του εξασφαλίζει ο λόγος, βρίσκεται μπροστά σε αφηρημένες έννοιες που δεν ανταποκρίνονται σε δεδομένα της οικείας του πραγματικότητας. Οι έννοιες αυτές 1 Ι. ΚΑΝΤ, Η πρώτη εισαγωγή στην κριτική της κριτικής δύναμης (μετάφραση: Παρασκευή Μεϊντάνη, θεώρηση μετάφρασης: Γιώργος Ξηροπαΐδης, επιμέλεια επίμετρο: Κοσμάς Ψυχοπαίδης), εκδόσεις Πόλις, Αθήνα, 1996, «Επίμετρο», σ Η σύγκρουση χαρακτηρίζεται «αναπόφευκτη» λόγω της εξ ορισμού διαφορετικότητας των δύο δυνάμεων, της φυσικής αναγκαιότητας που περιορίζει τον άνθρωπο στις σωματικές του αδυναμίες και της ελευθερίας του νου που του δίνει τη δυνατότητα να υπερβαίνει το συγκεκριμένο ώστε να προσεγγίζει αφηρημένες έννοιες. Η πρόκληση και ιδιαιτερότητα του ανθρώπου μεταξύ των υπολοίπων έμβιων όντων, είναι η επικοινωνία αυτών των δύο χαρακτηριστικών του. 3

4 μπορούν να προσεγγίζονται νοητικά, αλλά δεν έχουν καμία αντιστοιχία στην υλική πραγματικότητα. Θα μπορούσαν εύκολα, επομένως, να θεωρηθούν κενές προσδιορίσιμου περιεχομένου. Σε έναν κόσμο όμως, στον οποίο βασικό κριτήριο γνώσης συνιστά η κατά το περιεχόμενο προσδιορισιμότητα, θα αντιμετωπίζονταν ως «φαντασιοπληξίες», αφού δεν θα μπορούσαν ποτέ να πάρουν μορφή και να γίνουν προσβάσιμες στις αισθήσεις. Η σύγκρουση αυτή ταλανίζει ώσπου τελικά διχάζει τον άνθρωπο, ο οποίος προσπαθεί να γνωρίσει την αλήθεια της ύπαρξης και την οδό που οδηγεί σε αυτήν. Ο διχασμένος άνθρωπος όσο κι αν θεωρεί σαφώς διαχωρισμένες τις δύο εξ ορισμού αντίθετες συλλήψεις του εαυτού του, αναγκαία θα συγχέει τα όρια και τα δεδομένα τους, αφού κάθε φορά που θα οδηγείται σε αδιέξοδο, θα απευθύνεται στο απεριόριστο της ελευθερίας του θεωρητικού λόγου ή θα επιδιώκει την αιτιακή εφαρμογή της γνώσης προκειμένου να βρει απαντήσεις στο πλαίσιο της αιτιακής συνάφειας. 4

5 1.2. Η κριτική ικανότητα, πεδίο αρμονίας των «αντιθέσεων» O άνθρωπος καθώς διεκδικεί το δικαίωμά του στη γνώση, διχάζεται. Βρίσκεται στο κέντρο της σύγκρουσης ανάμεσα στην ελευθερία του και στην ανάγκη του να ακολουθεί ό,τι οι ανώτερες δυνάμεις της φύσης του επιβάλλουν. Ο I. Kant εντοπίζει την αιτία αυτής της σύγκρουσης στην ανθρώπινη τάση να συνδυάζονται αυθαίρετα, ασύμβατες μεταξύ τους αρχές. Ο άνθρωπος κατά την αναζήτηση της αιτιατικής συνάφειας των εννοιών εφαρμόζει άκριτα παραδεδομένες αρχές, οι οποίες τον απομακρύνουν από την άμεση παρατήρηση των πραγμάτων που τον περικλείουν. Υπό αυτές τις συνθήκες, στην προσπάθειά του να επιτύχει τη γνώση ακολουθεί τις «οδηγίες» που έχει κληρονομήσει και που υποδεικνύουν ως τρόπο γνώσης είτε τις αισθήσεις και τη φύση τους, είτε το λόγο και την επιβλητική ελευθερία του. Παρά την προσπάθειά του, όμως, να απομονώσει τις δύο αυτές οδούς γνώσης, θα τις συγχέει αναγκαία, όταν θα επικαλείται αυθαίρετα τη συμβολή τους κατά την πρόσβασή του στη γνώση. Θα οδηγείται έτσι, αναπόφευκτα σε τέλμα και θα αγνοεί την αλήθεια. Αν αρνηθούμε την επικοινωνία των δύο αυτών τρόπων γνώσης, η σύγχυσή του φαίνεται αναμενόμενη. Η αποκατάσταση της αδυναμίας έρχεται μέσω της εφαρμογής της κριτικής δύναμης. Ο Kant συνδέει την «κριτική» με την αυτοκριτική διά μέσου της γνωστικής ικανότητας. Οι φιλοδοξίες του ανθρώπου, έτσι, θα συμβαδίζουν με τις ικανότητές του. Το υποκείμενο εξετάζει το τι και το πώς δύναται να γνωρίσει μέσω της συνείδησης των δυνατοτήτων του. Μέσα από τη γνώση του εαυτού του, λοιπόν, θα επιτευχθεί και η γνώση των πραγμάτων. Η έννοια εδώ, προσεγγίζεται μέσω της γνώσης του Είναι των υποκειμένων. Οι όροι δυνατότητας της νόησης εν γένει είναι συγχρόνως, οι όροι της δυνατότητας προσδιορισμού των αντικειμένων της. Συνείδηση και αυτοσυνείδηση εισάγονται στη λογική της γνώσης, ενώ η διχοτόμηση της πραγματικότητας σε θεωρία και πράξη φαίνεται ανυπέρβλητη. Η γνώση των αντικειμένων σχετίζεται με την άμεση 3 παρατήρηση και εσωτερική βίωσή 3 I. KANT, Κριτική της κριτικής δύναμης (εισαγωγή- μετάφραση- σχόλια Κώστας Ανδρουλιδάκης), εκδόσεις Ιδεόγραμμα, Αθήνα, 2002, «Γενική παρατήρηση για την έκθεση των αισθητικών αναστοχαστικών κρίσεων», σ

6 τους από το υποκείμενο. Ο άνθρωπος καθώς στρέφεται προς τα πράγματα γνωρίζει τον εαυτό του. Το υποκείμενο επικοινωνεί ενεργά με το αντικείμενο χωρίς να παρασύρεται από μια στενή έννοια συμφέροντος 4. Η γνώση μπορεί να προκύψει μόνο μέσω της συνεργασίας των a priori καθαρών στοιχείων της αισθητής και της νοητικής αντίληψης του ανθρώπου. Έτσι, τα a priori δεδομένα των φαινομένων και των νοουμένων που περιγράφουν την ανθρώπινη πραγματικότητα δεν αντιμάχονται μεταξύ τους, αλλά συνεργάζονται αναγκαία. Διαφορετικά, η αίσθηση χωρίς τη μεσολάβηση της νόησης είναι «τυφλή», ενώ η νόηση χωρίς τη συνεισφορά της αίσθησης είναι κενή 5 προσδιορίσιμου περιεχομένου. Κατά τη διαδικασία της a priori επιθυμίας του υποκειμένου για γνώση επιτελείται η συνεργασία όλων των a priori στοιχείων της αίσθησης, της διάνοιας και του Λόγου που διαθέτει ο άνθρωπος. Η συνεργασία αυτή βαίνει ομαλώς όταν το υποκείμενο αξιοποιεί την κριτική του δύναμη. Αυτή το καθιστά ικανό να προσδιορίζει την αλήθεια βάσει της μεθοδικής και συναρτησιακής λειτουργίας της, η οποία του επιτρέπει να κρίνει-θέτει και να συγκρίνει-συνθέτει τα δεδομένα της πραγματικότητάς του. Αντιθέτως, αυτός που δεν εξασκεί την κριτική του δύναμη, συγχέει τα a priori δεδομένα με όσα οι αισθήσεις προσλαμβάνουν. Αναζητά τον προσδιορισμό της έννοιας σε λανθασμένο πεδίο, καθώς επιχειρεί να γνωρίσει μέσω των αισθήσεών του το χώρο που ανήκει στη νόηση. Με την υποτίμηση της κριτικής, λοιπόν, παρακάμπτεται ο ενδιάμεσος χώρος που μπορεί να αναδείξει την αληθινή γνώση, κι έτσι διαλύεται κάθε συνεργασία των «αντιτιθέμενων» δυνάμεων του ανθρώπου. Η διαμεσολάβηση, την οποία επικαλείται ο Kant, συνίσταται στην ανακάλυψη ενός διαφορετικού είδους θεώρησης που μετέχει ομοίως στην αρχή της εμπειρικής 4 I. KANT, Κριτική της κριτικής δύναμης (εισαγωγή- μετάφραση- σχόλια Κώστας Ανδρουλιδάκης), εκδόσεις Ιδεόγραμμα, Αθήνα, 2002, «Γενική παρατήρηση για την έκθεση των αισθητικών αναστοχαστικών κρίσεων», σ I. KANT, Κριτική του καθαρού λόγου (εισαγωγή- μετάφραση- σχόλια Α. Γιανναρά), εκδόσεις Παπαζήση, Αθήνα, 1979, «Υπερβατική αναλυτική» (Δεύτερο βιβλίο). 6

7 φυσικής εξήγησης και στην αρχή της ηθικής κρίσης 6. Δεν περιορίζεται στην τοποθέτηση ενός κόσμου που απλώς μεσολαβεί ανάμεσα στο Είναι και το δέον, αλλά προτείνει τη συνεργασία των κοινών a priori στοιχείων των δύο. Η ανθρώπινη νόηση υπαγορεύει στη φύση νόμους ελευθερίας και σκοπιμότητας. Η φύση, όμως, δεν υπακούει στους νόμους αυτούς, καθώς η γνώση του ανθρώπου αρχικά περιορίζεται σε μια αισθητά φαινομενική επαφή. Ο περιορισμός αυτός «υπαινίσσεται», συγχρόνως, ένα υπεραισθητό και απροσδιόριστο υφεστός της φύσης 7. Η κριτική δύναμη, χάρη στην a priori ελεύθερη αρχή της, παρέχει μέσω της διανοητικής ικανότητας τη δυνατότητα προσδιορισμού του υπεραισθητού αυτού υφεστότος. Μεσολαβεί, έτσι, ανάμεσα στις έννοιες της φύσης και της ελευθερίας 8 ώστε να επιτευχθεί η επικοινωνία μεταξύ των δύο αυτών περιοχών. Η μετάβαση από τη θεωρία στην πράξη κρίνεται αναγκαία προκειμένου ο άνθρωπος να γνωρίσει την έννοιά του. Ο Kant το 1790 και κατά την τρίτη 9 κριτική του αποδίδει στην κριτική δύναμη τη δυνατότητα μετάβασης από τον καθαρά θεωρητικό στον καθαρά πρακτικό Λόγο 10. Μέσω της κριτικής ικανότητας ο θεωρητικός και πρακτικός λόγος μπορούν να συγκροτούν μια ενότητα, όπου φύση και ελευθερία θα εξετάζονται ως «αμοιβαία σχετιζόμενα» 11 κι όχι ως «διαφέροντα». Επισημαίνοντας τη διαμεσολάβηση αυτή, ο Kant προχωρεί στην ανάλυση και κριτική της κριτικής δύναμης. 6 Ε. ΚΑΣΣΙΡΕΡ, ΚΑΝΤ Η ζωή και το έργο του (εισαγωγή μετάφραση σχόλια: Σταμάτης Γερογιωργάκης), εκδόσεις Ίνδικτος, Αθήνα, 2001, «Η κριτική της κριτικής ικανότητας», σ I. KANT, Κριτική της κριτικής ικανότητας (μετάφραση- εισαγωγή- σχόλια Χάρης Τασάκος), εκδόσεις Ροές, Αθήνα, 2005, «Εισαγωγή», σ I. KANT, Κριτική της κριτικής δύναμης (εισαγωγή- μετάφραση- σχόλια Κώστας Ανδρουλιδάκης), εκδόσεις Ιδεόγραμμα, Αθήνα, 2002, «Εισαγωγή», σ Εδώ γίνεται λόγος για την Κριτική της Κριτικής Δύναμης (Kritik der Urteilskraft). Έχουν προηγηθεί η Κριτική του Καθαρού Λόγου (Kritik der Reinen Vernunft) το 1781 και η Κριτική του Πρακτικού Λόγου (Kritik der Praktischen Vernunft) το J. H. ZAMMITO, The genesis of Kant s critique of judgment, The University of Chicago Press, Chicago, 1992, «The sublime, the symbolic, and man s supersensible destination», σ Ε. ΚΑΣΣΙΡΕΡ, ΚΑΝΤ Η ζωή και το έργο του (εισαγωγή μετάφραση σχόλια: Σταμάτης Γερογιωργάκης), εκδόσεις Ίνδικτος, Αθήνα, 2001, «Η κριτική της κριτικής ικανότητας», σ

8 O Καντ αναγνωρίζει στην κριτική δύναμη ελευθερία από προκαταλήψεις, συνέπεια στους συλλογισμούς της και ευρύτητα στο στοχασμό της. Οι κρίσεις της είναι είτε αισθητικές και σχετίζονται με αυτό που ονομάζουμε γούστο (Geschmack) του υποκειμένου είτε τελεολογικές και εκφράζουν μια έσχατη κατεύθυνση οργανωμένων δομών προς έναν σκοπό ο οποίος και πάλι αποτιμάται ως μια υποκειμενική πράξη. Και στις δύο περιπτώσεις κρίσεων είναι εμφανής η προτίμηση του Kant να διακρίνει τις έννοιες και να κατηγοριοποιεί τις γνωστικές ικανότητες σε συστήματα. Προκειμένου, λοιπόν, ο Καντ να εξετάσει την κριτική δύναμη πληρέστερα, τη διακρίνει σε αισθητική και τελεολογική. Ο Kant, στην Κριτική της Κριτικής Δύναμης, δεν ταυτίζει την αισθητική θεωρία με την επίλυση των προβλημάτων της τέχνης και της καλλιτεχνικής κατασκευής, ούτε, βέβαια, με το ζήτημα της αναγκαιότητας στη φύση, με το οποίο ασχολείται η τελεολογία. Διαπράττει την αισθητική κριτική του όχι για να προτείνει την τέχνη ως γνωστική οδό μέσω της ανάλυσης των έργων της, αλλά για να αναγνωρίσει στις ωραίες παραστάσεις της και στο υψηλό της φύσης το σημείο επαφής των γνωστικών δυνάμεων του ανθρώπου. Η κριτική ικανότητα που παρέχει τη δυνατότητα σύζευξης θεωρίας και πράξης μέσω της συνειδητοποίησης των ανθρώπινων γνωστικών δυνατοτήτων, οδήγησε τον F. Schiller να διαπιστώσει μια «ιδιαίτερη εσωτερική σχέση» 12 με τον Kant και να προχωρήσει στην αναζήτηση των εφαρμογών της αισθητικής στο κοινωνικό φαινόμενο. Οι αισθητικές κρίσεις 13 του Kant έχουν τη μορφή της σκοπιμότητας, καθώς αναζητούν προσδιορισιμότητα κατά το περιεχόμενό τους, χωρίς όμως, να εξαρτώνται από κάποιον καθορισμένο σκοπό. Σκοπιμότητα χωρίς σκοπό! Συγκεκριμένα, οι κρίσεις περί ωραίου ή υψηλού με τις οποίες ασχολείται η καντιανή αισθητική, δεν σκοπεύουν στον εντοπισμό της αιτιατικής τους συνάφειας. Εκκινούν από το συγκεκριμένο κατά περίπτωση, άμεσο αίσθημα του ευχάριστου ή δυσάρεστου που 12 Ε. ΚΑΣΣΙΡΕΡ, ΚΑΝΤ Η ζωή και το έργο του (εισαγωγή μετάφραση σχόλια: Σταμάτης Γερογιωργάκης), εκδόσεις Ίνδικτος, Αθήνα, 2001, «Η κριτική της κριτικής ικανότητας», σ G. Bird, A Companion to Kant, Blackwell Publishing, Oxford, 2006, «Bridging the gulf: Kant s project in the third critique, Paul Guyer», σ

9 προκαλείται από την επαφή με το αντικείμενο. Στις τελεολογικές κρίσεις, αντιθέτως, πρωταγωνιστεί η αιτιοκρατία, η οποία σχετίζεται με τους νόμους αναγκαιότητας, τους οποίους επιβάλλει η διάνοια στη φύση. Στην περίπτωση αυτή, το υποκείμενο αναζητά τελεολογικά την αιτιακή συνάφεια των αρχών που προκαλούν συναισθήματα. 9

10 Η ΑΙΣΘΗΤΙΚΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ ΤΟΥ I. KANT Σύμφωνα με τον Kant, η επικοινωνία του υποκειμένου με το αντικείμενο είναι η πηγή και η ουσία της αληθινής γνώσης. Ο γερμανός φιλόσοφος εξ αρχής θέτει ένα γεγονός, ένα «απόλυτα αμετάκλητο αντικείμενο» 14, το οποίο διερευνά ώστε να συγκροτήσει τη φιλοσοφική κριτική του. Αυτό που τον ενδιαφέρει δεν είναι απλώς η ανάλυση των συνθηκών ύπαρξης του συγκεκριμένου αντικειμένου, αλλά η πορεία γνώσης κατά την εξέταση του αντικειμένου. Η κρίση που προκύπτει για αυτή τη διαδικασία συνιστά την εκδήλωση της «εσωτερικής μορφής» 15 του αντικειμένου. Για το λόγο αυτό, ο Kant δέχεται ότι η αλήθεια του αντικειμένου μπορεί να προσδιοριστεί μόνο μέσω της αλήθειας της κρίσης 16. Η a priori γνώση της ενότητας της κρίσης είναι αυτή που παρέχει τη δυνατότητα θεμελίωσης του αντικειμένου, εάν βέβαια, αυτό νοείται «ως αντικείμενο δυνατής εμπειρίας» 17 και ως προσδιορίσιμο κατά το περιεχόμενό του. Η αντικειμενική εγκυρότητα της κρίσης λοιπόν, εξαρτάται από την προσδιορισιμότητα του αντικειμένου. Το υποκείμενο γνωρίζει, καθώς διαμορφώνει κρίση σχετικά με το αντικείμενο. Στην κρίση αυτή εκφράζεται η σχέση μεταξύ των δύο. Το υποκείμενο κατά την προσπάθειά του να γνωρίσει το αντικείμενο, γνωρίζει τα όρια των γνωστικών του ικανοτήτων. Αυτή η εμπειρία θα παραγάγει κάποιο αίσθημα, το οποίο θα προκύπτει από την εφαρμογή της κριτικής ικανότητας. Το αντικείμενο αποκτά νόημα εντός του υποκειμένου και αξιολογείται σύμφωνα με το συναίσθημα που προκαλεί σε αυτό. Το αντικείμενο έτσι, συνιστά το ίδιο το συναίσθημα και συγκεκριμένα, το συναίσθημα της ευαρέσκειας, καθώς οι πράξεις του υποκειμένου εκκινούν από την επιθυμία του για ευχαρίστηση. 14 Ε. ΚΑΣΣΙΡΕΡ, ΚΑΝΤ Η ζωή και το έργο του (εισαγωγή μετάφραση σχόλια: Σταμάτης Γερογιωργάκης), εκδόσεις Ίνδικτος, Αθήνα, 2001, «Η κριτική της κριτικής ικανότητας», σ Ε. ΚΑΣΣΙΡΕΡ, ΚΑΝΤ Η ζωή και το έργο του (εισαγωγή μετάφραση σχόλια: Σταμάτης Γερογιωργάκης), εκδόσεις Ίνδικτος, Αθήνα, 2001, «Η κριτική της κριτικής ικανότητας», σ Ε. ΚΑΣΣΙΡΕΡ, ΚΑΝΤ Η ζωή και το έργο του (εισαγωγή μετάφραση σχόλια: Σταμάτης Γερογιωργάκης), εκδόσεις Ίνδικτος, Αθήνα, 2001, «Η κριτική της κριτικής ικανότητας», σ Ε. ΚΑΣΣΙΡΕΡ, ΚΑΝΤ Η ζωή και το έργο του (εισαγωγή μετάφραση σχόλια: Σταμάτης Γερογιωργάκης), εκδόσεις Ίνδικτος, Αθήνα, 2001, «Η κριτική της κριτικής ικανότητας», σ

11 Ο άνθρωπος κατά τη διαδικασία παραγωγής κρίσεων μπορεί να συμφιλιώσει τη φυσική καταγωγή του με την ελευθερία του Λόγου του. Συγκεκριμένα, η αρμονική δομή των αντικειμένων παράγει την ενθουσιαστική ορμή του πνεύματος 18, καθώς το υποκείμενο αναγνωρίζει εντός του την «ευταξία» και «κανονικότητα» των αντικειμένων. Η επαφή αντικειμένου και υποκειμένου, πράξης και θεωρίας, αναγκαιότητας και ελευθερίας αντίστοιχα, πραγματοποιείται μέσω της κριτικής ικανότητας. Αναλυτικότερα, η ύλη υποκειμενοποιείται, καθώς αποκτά υπόσταση στο εσωτερικό του υποκειμένου. Τα αισθητά αντικείμενα αποκτούν εσωτερικότητα, ενόσω διαμορφώνονται αισθητικές κρίσεις για αυτά. Ταυτόχρονα, η σκέψη εξωτερικεύεται, όταν αποκτά μορφή μέσω των έργων τέχνης. Η σκέψη του υποκειμένου και η ύλη του αντικειμένου αποκτούν κοινό σημείο εμφάνισης μέσω του δημιουργήματος του καλλιτέχνη. Η κρίση που παράγεται από την επαφή του Λόγου με τα αισθητά αντικείμενα καλείται αισθητική και προσδιορίζεται μέσω της τέχνης. Η σύνδεση της αφηρημένης δυνατότητας του Λόγου με την υλική πραγματικότητα εκφράζεται μέσω της φαντασίας. Η ποιοτική ανύψωση των υλικών αντικειμένων και η παράλληλη αισθητοποίηση της υποκειμενικής ελευθερίας μέσω της δυνατότητας φαντασίας αναπαρίσταται στο έργο τέχνης. Γίνεται λοιπόν, λόγος για μια παραγωγική φαντασία ως προς τη δημιουργία μορφών μέσω των δημιουργημάτων του καλλιτέχνη. Η φαντασία αυτή προϋποθέτει τη γνώση των αντικειμένων προκειμένου να τους δώσει μορφή. Παράλληλα όμως, υπερβαίνει την υλική φύση τους, τα εσωτερικεύει και έτσι, προκαλεί συναισθήματα. Αυτή η δημιουργική δύναμη της φαντασίας λοιπόν, έχει προσδιορίσιμο περιεχόμενο και απέχει από το να χαρακτηριστεί «φαντασιοπληξία». Χαρακτηρίζεται αξιόλογη εφόσον το υποκείμενο αποκτά συναίσθηση της πραγματικότητας των αισθητών αντικειμένων μέσω της κρίσης του για αυτά. Εκτός επομένως, από τα 18 Ε. ΚΑΣΣΙΡΕΡ, ΚΑΝΤ Η ζωή και το έργο του (εισαγωγή μετάφραση σχόλια: Σταμάτης Γερογιωργάκης), εκδόσεις Ίνδικτος, Αθήνα, 2001, «Η κριτική της κριτικής ικανότητας», σσ

12 δεδομένα των «καθαρών εποπτειών», οι μορφές και τα αισθήματα 19 μπορούν ανάλογα, να υπάγονται σε ένα σύστημα κριτικής εξέτασης σύμφωνα με τον Kant. Το αντικείμενο δεν εξετάζεται απλώς βάσει των αιτιακών συναφειών του, αλλά ερμηνεύεται από το υποκείμενο ως μορφή. Στο πλαίσιο της τέχνης και των μορφών της το υποκείμενο ενδιαφέρεται να γνωρίσει άμεσα το αντικείμενο και τη δυνατότητα συναίσθησής του. Η μορφή του αντικειμένου αποσπάται από την επικαιρικότητα της ύλης και αποκτά καθολικότητα. Μέσω της δημιουργίας μορφών το υποκείμενο δεν αναλύει απλώς το συγκεκριμένο αντικείμενο, αλλά κρίνει την ικανότητα κριτικής προσέγγισής του. Στην περίπτωση αυτή, η γνώση αποκτά καθολικό ενδιαφέρον και αντικειμενικότητα 20. Το αντικείμενο πλέον, δεν ερμηνεύεται ως μία επιμέρους περίπτωση του συνόλου, αλλά ως σύνοψη ή σύμβολο του οικουμενικού 21. Η καθολικότητα του αντικειμένου είναι αποτέλεσμα του ελεύθερου παιχνιδιού των γνωστικών μας ικανοτήτων που επιτρέπουν τη διαμόρφωση παραστάσεων των αντικειμένων 22 είναι αποτέλεσμα του ελεύθερου παιχνιδιού μεταξύ φαντασίας και διάνοιας. Ενώ η φαντασία επεκτείνεται και διεκδικεί το απεριόριστο, η διάνοια επεμβαίνει προκειμένου να τη συγκρατήσει στην υλική πραγματικότητα ώστε να μπορεί να προσδιοριστεί από τον άνθρωπο. Έτσι, μέσω της ικανότητας παραγωγής κρίσεων δημιουργούνται μορφές, όπου το πνευματικό σωματικοποιείται. Αυτές οι αξιόλογες μορφές συνιστούν το έργο τέχνης. Με την κριτική ικανότητα μπορούμε να νοούμε το μερικό ως περιεχόμενο στο καθολικό 23. Αυτό πραγματοποιείται όταν εμβαθύνουμε σε ένα συγκεκριμένο 19 Ε. ΚΑΣΣΙΡΕΡ, ΚΑΝΤ Η ζωή και το έργο του (εισαγωγή μετάφραση σχόλια: Σταμάτης Γερογιωργάκης), εκδόσεις Ίνδικτος, Αθήνα, 2001, «Η κριτική της κριτικής ικανότητας», σ Ε. ΚΑΣΣΙΡΕΡ, ΚΑΝΤ Η ζωή και το έργο του (εισαγωγή μετάφραση σχόλια: Σταμάτης Γερογιωργάκης), εκδόσεις Ίνδικτος, Αθήνα, 2001, «Η κριτική της κριτικής ικανότητας», σ Ε. ΚΑΣΣΙΡΕΡ, ΚΑΝΤ Η ζωή και το έργο του (εισαγωγή μετάφραση σχόλια: Σταμάτης Γερογιωργάκης), εκδόσεις Ίνδικτος, Αθήνα, 2001, «Η κριτική της κριτικής ικανότητας», σ Ε. ΚΑΣΣΙΡΕΡ, ΚΑΝΤ Η ζωή και το έργο του (εισαγωγή μετάφραση σχόλια: Σταμάτης Γερογιωργάκης), εκδόσεις Ίνδικτος, Αθήνα, 2001, «Η κριτική της κριτικής ικανότητας», σ I. KANT, Κριτική της κριτικής ικανότητας (μετάφραση- εισαγωγή- σχόλια Χάρης Τασάκος), εκδόσεις Ροές, Αθήνα, 2005, «Αναλυτική του υψηλού» (Βιβλίο Δεύτερο), σ

13 αντικείμενο προκειμένου να προσδιορίσουμε αφηρημένες έννοιες. Κατά την αναζήτηση του καθόλου από το Λόγο 24 οι καθολικοί νόμοι εξειδικεύονται ώστε να γίνουν προσεγγίσιμοι. Η τεχνική της φύσης μέσω της αιτιακής συνάφειας αναλαμβάνει να εξηγήσει τη διαμόρφωσή της «εν σχέσει προς τη μορφή των προϊόντων της ως σκοπών» 25. Αρχή αυτής της αναστοχαστικής διερεύνησης είναι το «συναίσθημα του ηδέος» 26 που διεκδικεί εγκυρότητα, καθώς προσδιορίζεται από έναν a priori λόγο που αφορά κάθε άνθρωπο. Το συναίσθημα αυτό δεν σχετίζεται με κάποιου είδους ανταμοιβή ή επιβεβαίωση. Είναι ένα αυθόρμητο αίσθημα που συνιστά την εκ φύσεως τάση του ανθρώπου να επιδιώκει το ευχάριστο. Το ευχάριστο συναίσθημα προσδιορίζει τις επιλογές του υποκειμένου, αφού προκύπτει από την επιθυμία κάθε ατόμου να ταυτίζεται με την καθολική Ιδέα του ανθρώπου, η οποία προσδιορίζεται μέσω της κριτικής προσέγγισης των αντικειμένων. Το πεδίο έκφρασης της κριτικής δύναμης, το σημείο συνάντησης του προσωπικού ενδιαφέροντος με την απρόθετη κοινωνική αναγνώρισή του είναι η τέχνη. Στις σχετικές με την τέχνη κρίσεις λοιπόν, παρατηρείται συμφωνία μεταξύ των ανθρώπων. Η καθολική αποδοχή του υποκειμένου δεν ταυτίζεται με την έννοια της ανταμοιβής, ούτε με την πρόθεση για κέρδος. Σχετίζεται με τον ηθικό προορισμό του ατόμου να επιβεβαιώνει την ανθρωπιά του μέσω της ταύτισης του με το κοινωνικό σύνολο. Η συνάντηση λοιπόν, ατομικού κοινωνικού και υποκειμένου αντικειμένου οφείλει να είναι ειλικρινής και άμεση, χωρίς τη μεσολάβηση συμφέροντος. Αντίθετα, το συναίσθημα της ευχαρίστησης που ταυτίζεται με την επιδίωξη κέρδους, χάνει την καθαρότητά του και παύει να εκφράζεται από την τέχνη. 24 Ε. ΚΑΣΣΙΡΕΡ, ΚΑΝΤ Η ζωή και το έργο του (εισαγωγή μετάφραση σχόλια: Σταμάτης Γερογιωργάκης), εκδόσεις Ίνδικτος, Αθήνα, 2001, «Η κριτική της κριτικής ικανότητας», σσ Ι. ΚΑΝΤ, Η πρώτη εισαγωγή στην κριτική της κριτικής δύναμης (μετάφραση: Παρασκευή Μεϊντάνη, θεώρηση μετάφρασης: Γιώργος Ξηροπαΐδης, επιμέλεια επίμετρο: Κοσμάς Ψυχοπαίδης), εκδόσεις Πόλις, Αθήνα, 1996, «VII. Περί της τεχνικής της κριτικής δύναμης ως θεμελίου της ιδέας μια τεχνικής της φύσης», σ Ε. ΚΑΣΣΙΡΕΡ, ΚΑΝΤ Η ζωή και το έργο του (εισαγωγή μετάφραση σχόλια: Σταμάτης Γερογιωργάκης), εκδόσεις Ίνδικτος, Αθήνα, 2001, «Η κριτική της κριτικής ικανότητας», σ

14 1.3. Η απουσία συμφέροντος, κριτήριο των αισθητικών κρίσεων Στην υπερβατολογική αισθητική της κριτικής δύναμης πρέπει να ασχολούμαστε με τις καθαρές αισθητικές κρίσεις για τα ωραία και τα υψηλά αντικείμενα της φύσης, και όχι με αυτά που προϋποθέτουν την έννοια ενός σκοπού. Σε αντίθετη περίπτωση, θα είχαμε να κάνουμε είτε με μια τελεολογική σκοπιμότητα, είτε με μια σκοπιμότητα θεμελιωμένη στην απλή κατ αίσθηση εντύπωση ενός αντικειμένου, η οποία απλώς θα εκκινούσε από το αίσθημα της ευχαρίστησης ή της λύπης. Έτσι, δεν θα μπορούσε να διαχωριστεί η αισθητική κρίση της ωραίας ή υψηλής μορφής από την απλώς μορφική κρίση της δεύτερης περίπτωσης. Για το λόγο αυτό, σε μια αισθητική κρίση, πρέπει να θεωρήσουμε για παράδειγμα την υψηλή θέα του ωκεανού όπως οι ποιητές, δηλαδή όπως ο ήρεμος ή ταραγμένος ωκεανός προσφέρεται άμεσα στο βλέμμα. Αντιθέτως, αν η εμπλουτισμένη από κάθε είδους γνώση και περιγραφή θέα του ωκεανού εξεταζόταν πέραν της εντύπωσης της άμεσης εποπτείας, δηλαδή ως υδάτινο βασίλειο ή ως το στοιχείο που χωρίζει τις ηπείρους, θα αποτελούσε μια τελεολογική κι όχι αισθητική κρίση. Όμοια, πρέπει να κρίνουμε το αίσθημα του ωραίου και του υψηλού στον άνθρωπο. Κατά την αισθητική κρίση δεν εξετάζουμε την αιτιακή συνάφεια των σκοπών του υποκειμένου προκειμένου να θεωρήσουμε τα συναισθήματα του ωραίου και υψηλού ως προσδιοριστικές αρχές της κρίσης του. Παρότι η ύπαρξή τους είναι αναγκαίος όρος της αισθητικής αρέσκειας, δεν πρέπει να επιτρέπουμε ο συντονισμός τους με τους υποκειμενικούς σκοπούς να επηρεάζει την αισθητική μας κρίση, η οποία πρέπει να διατηρεί την καθαρότητά της. Η αισθητική σκοπιμότητα λοιπόν, δεν ταυτίζεται με την επιδίωξη ενός συγκεκριμένου σκοπού, αλλά συνιστά τη νομοτέλεια μέσα στην ελευθερία της κριτικής δύναμης. Η σκοπιμότητα αυτή εντοπίζεται υπό την απουσία ενός σκοπού, στη μορφή που λαμβάνουν τα αντικείμενα κατά τον αναστοχασμό τους, ως εάν υπήρχαν στην εξωτερική, αντικειμενική πραγματικότητα. Για τον Kant, η αισθητική κρίση είναι η σκοπιμότητα δίχως σκοπό I. KANT, Κριτική της κριτικής δύναμης (εισαγωγή- μετάφραση- σχόλια Κώστας Ανδρουλιδάκης), εκδόσεις Ιδεόγραμμα, Αθήνα, 2002, «Αναλυτική του ωραίου» (Βιβλίο Πρώτο), σ

15 Η ικανοποίηση κατά την αισθητική κρίση, δεν προκύπτει από την επίτευξη των σκοπών του υποκειμένου. Η ευχαρίστηση αυτή εξαρτάται από την ύπαρξη δημιουργικής φαντασίας, η οποία διατηρεί την ελεύθερη δραστηριότητα του πνεύματος. Αντιθέτως, όταν η κρίση προσδιορίζεται είτε από δεδομένα της αίσθησης, είτε από κάποια έννοια της νόησης, παύει να αποτελεί προϊόν ελεύθερης κριτικής δύναμης, αν και συνεχίζει να διαθέτει νομοτέλεια. Σε αυτή την περίπτωση, το υποκείμενο κατευθύνει την πράξη του ώστε να επιτύχει την επιδιωκόμενη ευχαρίστηση και να απωθήσει τη δυσαρέσκεια. Η ελευθερία έτσι, εκλείπει. Το υποκείμενο γίνεται έρμαιο του συμφέροντος και των δεδομένων που υπηρετούν την αισθητικότητα, η οποία χαρακτηρίζεται από τη λογική της ανταπόδοσης. Το ωραίο και το υψηλό ως αντικείμενα ηθικής και πνευματικής αναζήτησης, μπορούν να συμφωνούν με την αισθητική αρέσκεια, εφόσον δεν σχετίζονται με την επιδίωξη κάποιου συμφέροντος. Η παράσταση του αντικειμένου όμως, προκειμένου να προκαλέσει την ικανοποίηση μέσω της αισθητικής κρίσης, καθιστά απαραίτητη την ύπαρξη ενδιαφέροντος στις αισθήσεις. Αυτό βέβαια, βλάπτει την πνευματική σκοπιμότητα, η οποία χάνει την καθαρότητά της. Όταν λοιπόν, χαρακτηρίζουμε ένα πράγμα πνευματικά ωραίο ή υψηλό, γνωρίζουμε ότι οι χαρακτηρισμοί αυτοί δεν είναι απολύτως ακριβείς. Για τον προσδιορισμό του απολύτως ακριβούς μέσω της αιτιακής συνάφειας, θα απευθυνόμασταν αναγκαία στη νόηση. Έτσι όμως, η έννοια δεν θα μπορούσε να προσδιοριστεί μέσω της αισθητικής παράστασης. Για το λόγο αυτό, ο Kant δίνει υποθετικό χαρακτήρα στον προσδιορισμό των αισθητικών κρίσεων. Προτείνει να εξετάσουμε την αισθητική κρίση ως εάν διαθέτει σκοπό. Η αισθητική κρίση έτσι, προσδιορίζεται από σκοπιμότητα, ενώ διατηρεί την καθαρότητά της. Η σκοπιμότητα αυτή εντοπίζεται στην αυθόρμητη σύλληψη της καθολικής συναίσθησής της μέσω της a priori αναζήτησης του αισθήματος της ευαρέσκειας. 15

16 1.4. Το Ωραίο συναίσθημα Ο Kant παρατηρεί ότι ένα αντικείμενο ανάλογα με το αίσθημα ευαρέσκειας που προκαλεί, πρέπει να χαρακτηρίζεται αγαθό, ωραίο, υψηλό ή ευχάριστο (iucundum, honestum, sublime, pulchrum) 28. Για να κρίνουμε επομένως, κάθε αντικείμενο πρέπει να εξετάσουμε το είδος του αισθήματος που αυτό δημιουργεί στο υποκείμενο. Το ευχάριστο αίσθημα είναι αυτό που κινητοποιεί την επιθυμία. Είναι πάντα του ίδιου είδους και δεν διαφοροποιείται βάσει της προέλευσης ή της παράστασής του στις αισθήσεις. Το ευχάριστο γίνεται αντιληπτό χάριν της παραγόμενης ποσότητας των ταυτόχρονων ή διαδοχικών ερεθισμάτων που παράγει το αντικείμενο. Ο καταιγισμός των ερεθισμάτων οδηγεί το υποκείμενο σε ένταση ή σύγχυση. Η επίδρασή του λοιπόν, στο πνεύμα είναι ανάλογη της έντασής του κατά την κρίση. Η ένταση αυτή όμως, δεν στοχεύει στην καλλιέργεια ή εγρήγορση, αλλά σε μια ευχάριστη αίσθηση και ασχολία. Στον «ευχαριστημένο» λοιπόν, παρέχεται μόνο διασκέδαση και όχι καλλιέργεια, αφού η ποσότητα των ερεθισμάτων είναι πιθανόν να αποδιοργανώσει το υποκείμενο. Ο άνθρωπος έτσι, καθίσταται ανελεύθερος, καθώς η επιδίωξη της ευχάριστης έντασης γίνεται αυτοσκοπός. Το αγαθό αίσθημα χαρακτηρίζεται από την τροπικότητα μιας θεμελιωμένης σε a priori έννοιες, αναγκαιότητας, η οποία παρέχει την αξίωση και εντολή της καθολικής αποδοχής. Αναλυτικότερα, το αγαθό διαθέτει τροπικότητα, καθώς το υποκείμενο οδηγείται σε αυτό χάριν του ιδιαίτερου αισθήματος που του προκαλεί το κρινόμενο αντικείμενο. Η δυνατότητα όμως, του κρίνοντος υποκειμένου να προσδιορίζει τις γνωστικές ικανότητές του εξαρτάται από την παράσταση ενός απολύτως αναγκαίου νόμου. Σύμφωνα με αυτόν, το αγαθό προσελκύει το υποκείμενο βάσει του κανόνα του δέοντος 29. Έτσι, βασίζεται αποκλειστικά σε έννοιες και δεν ανήκει καθ εαυτό στην αισθητική, αλλά στην καθαρά διανοητική κριτική ικανότητα. 28 I. KANT, Κριτική της κριτικής δύναμης (εισαγωγή- μετάφραση- σχόλια Κώστας Ανδρουλιδάκης), εκδόσεις Ιδεόγραμμα, Αθήνα, 2002, «Αναλυτική του υψηλού» (Βιβλίο Δεύτερο), σ Ε. ΚΑΣΣΙΡΕΡ, ΚΑΝΤ Η ζωή και το έργο του (εισαγωγή μετάφραση σχόλια: Σταμάτης Γερογιωργάκης), εκδόσεις Ίνδικτος, Αθήνα, 2001, «Η κριτική της κριτικής ικανότητας», σ

17 Για το λόγο αυτό, το αγαθό δεν προσδιορίζεται μέσω μιας απλής αναστοχαστικής κρίσης, αλλά μέσω μιας ελεύθερης διαλογιστικής κρίσης. Το υποκείμενο αφού αποδεχτεί τους περιορισμούς που του επιβάλλει η αισθητικότητα, κατανοεί τη δυνατότητά του να τους υπερκεράσει και τους αντιλαμβάνεται ως τροποποιήσεις της κατάστασής του. Μέσω της αυτοκυριαρχίας του λοιπόν, αναγνωρίζει τη νοητική υπεροχή του έναντι της αισθητικότητας και έτσι, προσδιορίζεται ως αγαθό. Καθώς το υποκείμενο συνειδητοποιεί 30 τη λυπηρή ανεπάρκειά του να προσδιορίσει το άπειρο και να αντισταθεί στην απέραντη δύναμη, εντοπίζει το αρνητικό στοιχείο της φύσης του. Παράλληλα όμως, μέσω της δυνατότητας να συλλαμβάνει με τη φαντασία του το άπειρο, αναγνωρίζει ως θετικό στοιχείο την υπεροχή του έναντι των φυσικών περιορισμών του. Κατά τη συνειδητοποίηση αυτή, το υποκείμενο δεν λειτουργεί απλώς χάριν του καθήκοντός του, αλλά ταυτίζεται ελεύθερα με αυτό, καθώς η πράξη του συνιστά φυσική επιλογή. Έτσι, το ενδεχόμενο ιδιοτελούς σκοπού απουσιάζει από τη νομοτέλεια της πράξης. Η πράξη αυτή δεν χάνει την καθαρότητά της και μπορεί να προσδιοριστεί ως αισθητική, δηλαδή ως ωραία. Η δυνατότητα αυτοσυνείδησης του υποκειμένου επομένως, είναι συγγενική 31 με την αισθητική κριτική ικανότητα και τους μορφικούς της όρους. Κάτι ανάλογο δεν θα μπορούσε να συμβεί, αν ορίζαμε μια αιτιακή σχέση ανάμεσα στην πράξη και το αίσθημα του ευχάριστου, καθώς το αίσθημα αυτό, όπως και του δυσάρεστου σχετίζονται με τη σωματικότητα και την αποσπασματικότητα των επιθυμιών του έλλογου όντος. Αυτό όμως, που ενδιαφέρει τον Kant είναι η διατήρηση της ολότητας της ελευθερίας, η διατήρηση δηλαδή της ολότητας της προσωπικότητας και της αυτονομίας της. Η ψυχή λοιπόν, πρέπει να συνομιλήσει με τον εαυτό της, ώστε να κερδίσει την αυτογνωσία της και να διαφυλάξει την ελεύθερη 30 P. GUYER, Kant s critique of the power of judgment. Critical essays, Rowman & Littlefield Publishers, INC., United States of America, 2003, «The sublime in nature», Malcolm Budd, σ Ι. ΚΑΝΤ, Η πρώτη εισαγωγή στην κριτική της κριτικής δύναμης (μετάφραση: Παρασκευή Μεϊντάνη, θεώρηση μετάφρασης: Γιώργος Ξηροπαΐδης, επιμέλεια επίμετρο: Κοσμάς Ψυχοπαίδης), εκδόσεις Πόλις, Αθήνα, 1996, «Επίμετρο»,σ

18 βούλησή της. Ο Kant έτσι, δίνει έμφαση στην ηθική του φρονήματος και όχι στην ηθική αυτών που το υποκείμενο μπορεί να αποκτήσει. Ο Καντ εξετάζοντας τη φυσιολογική 32 ή ψυχολογική παράδειξη του ωραίου και του υψηλού στην οποία οδηγήθηκε ο Burke 33 και άλλοι οξύνοες, αναγνωρίζει ότι όλες οι παραστάσεις μέσα μας είτε είναι αντικειμενικά απλώς αισθητές, είτε απόλυτα νοητικές, συνδέονται με την απόλαυση και τον πόνο. Όλες άλλωστε, οι παραστάσεις επηρεάζουν το αίσθημα της ζωής, καθώς στο μέτρο που αποτελούν τροποποιήσεις του υποκειμένου, δεν είναι αδιάφορες 34. Ο γερμανός φιλόσοφος επικαλούμενος τον Επίκουρο 35, επίσης θεωρεί ότι η απόλαυση και ο πόνος αποτελούν σωματικές εκδηλώσεις. Ανεξάρτητα από την αφετηρία τους στη φαντασία ή στις παραστάσεις της διάνοιας, ο άνθρωπος μπορεί να αναζητήσει την ευεξία ή την κακουχία, δηλαδή την ενίσχυση ή την αναστολή των ζωτικών δυνάμεων, στη σχέση με το σώμα του 36. Επομένως, το πνεύμα πρέπει να συνεργάζεται με το σώμα ώστε να προκύψει το συναίσθημα του πόνου ή της 32 I. KANT, Κριτική της κριτικής δύναμης (εισαγωγή- μετάφραση- σχόλια Κώστας Ανδρουλιδάκης), εκδόσεις Ιδεόγραμμα, Αθήνα, 2002, «Αναλυτική του υψηλού» (Βιβλίο Δεύτερο), σ Ο Burke σύμφωνα με την απλώς εμπειρική έκθεση του υψηλού και του ωραίου συνάγει «ότι το συναίσθημα του υψηλού στηρίζεται στην ορμή της αυτοσυντηρήσεως και στο φόβο, δηλαδή σε έναν πόνο, που επειδή δεν φθάνει μέχρι την πραγματική διάλυση των μερών του σώματος, παράγει κινήσεις που, αφού αποκαθαίρουν τα λεπτότερα ή χονδροειδέστερα αγγεία από επικίνδυνες ή οχληρές συμφορήσεις, είναι σε θέση να διεγείρουν ευχάριστα αισθήματα, όχι ασφαλώς ηδονή, αλλά ένα είδος ευάρεστου ρίγους, μια ορισμένη ηρεμία που είναι ανάμικτη με τρόμο». Το ωραίο, το οποίο θεμελιώνει στην αγάπη (από την οποία όμως ισχυρίζεται ότι διαχωρίζει την ορμή), ανάγει στη «χαλάρωση, ύφεση και αποδυνάμωση των ιστών του σώματος, άρα σε μια μαλάκυνση, διάλυση, βύθισμα, νέκρωση, λιώσιμο λόγω απολαύσεως». I. KANT, Κριτική της κριτικής δύναμης (εισαγωγή- μετάφραση- σχόλια Κώστας Ανδρουλιδάκης), εκδόσεις Ιδεόγραμμα, Αθήνα, 2002, «Αναλυτική του υψηλού» (Βιβλίο Δεύτερο), σ I. KANT, Κριτική της κριτικής δύναμης (εισαγωγή- μετάφραση- σχόλια Κώστας Ανδρουλιδάκης), εκδόσεις Ιδεόγραμμα, Αθήνα, 2002, «Αναλυτική του υψηλού» (Βιβλίο Δεύτερο), σ Ο Επίκουρος ισχυριζόταν ότι «τελικώς η απόλαυση και ο πόνος είναι πάντοτε σωματικής φύσεως, είτε αρχίζουν από τη φαντασία είτε ακόμη και από παραστάσεις της διάνοιας, διότι η ζωή χωρίς συναίσθημα του σωματικού οργάνου είναι απλώς συνείδηση της ύπαρξής της, όχι όμως συναίσθημα της ευεξίας ή της κακουχίας, δηλαδή της ενίσχυσης ή παρεμπόδισης των ζωτικών δυνάμεων.» I. KANT, Κριτική της κριτικής δύναμης (εισαγωγή- μετάφραση- σχόλια Κώστας Ανδρουλιδάκης), εκδόσεις Ιδεόγραμμα, Αθήνα, 2002, «Αναλυτική του υψηλού» (Βιβλίο Δεύτερο), σσ I. KANT, Κριτική της κριτικής δύναμης (εισαγωγή- μετάφραση- σχόλια Κώστας Ανδρουλιδάκης), εκδόσεις Ιδεόγραμμα, Αθήνα, 2002, «Αναλυτική του υψηλού» (Βιβλίο Δεύτερο), σ

19 ευτυχίας. Διαφορετικά, χωρίς τη συμμετοχή του σώματος θα υπήρχε η συνείδηση, αλλά όχι η βίωση των συναισθημάτων της ζωής. Ο Kant διευκρινίζει ότι το να εξαρτήσουμε την αρέσκεια από την ικανοποίηση που προκαλεί ένα αντικείμενο μέσω της συγκίνησης, υπαγορεύει την πιθανότητα ασυμφωνίας της προσωπικής μας αισθητικής κρίσης με αυτή των υπολοίπων ανθρώπων. Στην περίπτωση αυτή, κάθε υποκείμενο διαμορφώνει την αισθητική του κρίση για το αντικείμενο βάσει ενός επιμέρους, ιδιοτελούς ενδιαφέροντος. Η αποσπασματικότητα αυτή διαμορφώνει μια απολύτως υποκειμενική αρέσκεια που οδηγεί τους ανθρώπους σε διαφωνία σχετικά με τον προσδιορισμό του ωραίου. Καταργείται λοιπόν, κάθε έλεγχος της καλαισθησίας. Προκειμένου να προσδιοριστεί το ωραίο, η επιμέρους αισθητική κρίση ταυτίζεται αναγκαία με την καθολική επιθυμία. Έτσι όμως, η καθολική συμφωνία της αισθητικής κρίσης θα μετατρεπόταν σε εντολή επιδοκιμασίας. Αυτό βέβαια, έρχεται σε σύγκρουση με την αισθητική κριτική ικανότητα του υποκειμένου, κατά την οποία ο καθένας διαθέτει φυσικό δικαίωμα να κρίνει ελεύθερα σύμφωνα με το συναίσθημα της προσωπικής του ικανοποίησης. Η απάντηση του I. Kant στο αδιέξοδο αυτό εντοπίζεται στη συνειδητοποίηση ότι η ευαρέσκεια που κινεί και προσδιορίζει την καλαισθητική κρίση, στερείται ενδιαφέροντος υπό την έννοια του συμφέροντος. Με άλλα λόγια, η ικανοποίηση της καλαισθητικής κρίσης δεν σχετίζεται με ένα συμφέρον, το οποίο ταυτίζεται με την επιδίωξη κέρδους μέσω της «εκμετάλλευσης» ενός αντικειμένου. Στην περίπτωση αυτή, δεν εξετάζεται η αιτιακή σχέση ανάμεσα σε ό,τι προηγείται και ακολουθεί το συγκεκριμένο δεδομένο. Η αισθητική κρίση σχετίζεται με την άμεση θέαση του περιεχομένου ενός αντικειμένου. Προσδιορίζει έτσι, άμεσα το περιεχόμενο του αντικειμένου. Η καλαισθητική κρίση λοιπόν, ταυτίζεται με την εσωτερική καθολικότητα και αποδίδει το αντικειμενικά «καλαίσθητο». Το ωραίο επομένως, είναι η ταύτιση του εσωτερικού με το εξωτερικό, του επιμέρους με το καθόλου. Αντίστοιχα, το υποκείμενο αναλύοντας το ωραίο συναίσθημα της ευαρέσκειας οδηγείται στη γνώση του αντικειμένου, αλλά και του ίδιου του τού εαυτού. Το 19

20 πνεύμα λοιπόν καλλιεργείται, καθώς στρέφει την προσοχή του στην αναζήτηση του σκοπού που εμπεριέχεται στο συναίσθημα της ευαρέσκειας. Ο σκοπός αυτός προσδιορίζει τη φύση του υποκειμένου και για το λόγο αυτό, το υποκείμενο οδηγείται στην αυτογνωσία. Η καλαισθητική κρίση έτσι, δεν μπορεί να ισχύει εγωιστικά. Ισχύει αφ εαυτής και κατά αναγκαιότητα πλουραλιστικά. Εφόσον η καλαισθητική κρίση ως αισθητική κρίση 37 είναι άξια καθολικής αποδοχής, έχει ως βάση μια a priori υποκειμενική ή αντικειμενική 38 αρχή. Την αρχή αυτή δεν μπορούμε να την αναγνωρίσουμε εξετάζοντας τους εμπειρικούς νόμους των μεταβολών του πνεύματος, διότι σύμφωνα με αυτούς, γνωρίζουμε τον τρόπο που έχουμε συνηθίσει να κρίνουμε και όχι τον τρόπο που πρέπει να κρίνουμε. Βασισμένοι επομένως σε αυτούς, θα αναπαράγαμε κάθε παρελθοντικό σφάλμα κατά την αναζήτηση της γνώσης. Η αισθητική κρίση δεν εξετάζει το αντικείμενο ως σύνολο των αιτιακών του σχέσεων, αλλά ασχολείται με ό,τι προκαλείται στο υποκείμενο κατά την παράσταση του αντικειμένου. Η επικοινωνία του υποκειμένου με το αντικείμενο, η οποία συνιστά το αισθητικά πραγματικό, μετουσιώνεται στην ιδανική ενότητα της καθαρής «εικόνας» 39. Τη στιγμή που το πνευματικό εξωτερικεύεται μέσω της παράστασης συντελείται ένα «θαύμα», ένα σπάνιο γεγονός που προκαλεί θαυμασμό και έκπληξη. Η στιγμή αυτή αποκτά θέση στο χώρο και διάρκεια στο χρόνο ώστε τελικά, να γίνει μέρος της ιστορίας, καθώς διεκδικεί αιωνιότητα μέσα από την τέχνη και το Ωραίο των έργων της. Το ωραίο προϋποθέτει 40 την παράσταση της ποιότητας του αντικειμένου, την οποία μπορούμε να κατανοήσουμε μέσω εννοιών. Η αισθητική κρίση όμως, δεν 37 C. H. WENZEL, An Introduction to Kant s Aesthetics, Core Concepts and Problems, Blackwell Publishing, Oxford, 2005, «Universality: Second moment», σ I. KANT, Κριτική της κριτικής δύναμης (εισαγωγή- μετάφραση- σχόλια Κώστας Ανδρουλιδάκης), εκδόσεις Ιδεόγραμμα, Αθήνα, 2002`, «Αναλυτική του υψηλού» (Βιβλίο Δεύτερο), σ Ε. ΚΑΣΣΙΡΕΡ, ΚΑΝΤ Η ζωή και το έργο του (εισαγωγή μετάφραση σχόλια: Σταμάτης Γερογιωργάκης), εκδόσεις Ίνδικτος, Αθήνα, 2001, «Η κριτική της κριτικής ικανότητας», σ I. KANT, Κριτική της κριτικής ικανότητας (μετάφραση- εισαγωγή- σχόλια Χάρης Τασάκος), εκδόσεις Ροές, Αθήνα, 2005, «Αναλυτική του υψηλού» (Βιβλίο Δεύτερο), σ

21 ενδιαφέρεται να αναλύσει λογικά το ωραίο φαινόμενο. Η κατανόηση του ωραίου διατηρεί απλώς, μια επίφαση λογικής ώστε να διατηρείται η δυνατότητα προσδιορισμού του και να μην συνιστά κενολογία. Το ωραίο κρίνεται ως εάν εξεταζόταν βάσει λογικών εννοιών. Όμοια θεμελιώνεται και το ζήτημα της σκοπιμότητας κατά την «ωραία» αισθητική κρίση. Το ωραίο συνιστά σκοπιμότητα χωρίς όμως, να διαθέτει ένα συγκεκριμένο σκοπό, όπως θα απαιτούσε ο Λόγος. Η «ωραία» αισθητική κρίση δεν θέτει ένα σκοπό βάσει του οποίου προκύπτει. Η σκοπιμότητα του ωραίου ταυτίζεται με την ουσία του, καθώς η αισθητική κρίση προσδιορίζει τη φύση του υποκειμένου. Ο σκοπός του ωραίου χάνει την κοινωνική σημασία της επιβράβευσης, αλλά διατηρεί τη χροιά της σκοπιμότητας, της τάσης δηλαδή για αναζήτηση της αιτιακής συνάφειας κάθε κίνησης- πράξης. Ο σκοπός αυτός αποσπάται από την εξωτερική και χρησιμοθηρική του ταυτότητα, αφού διαφορετικά θα έπαυε να συνιστά ωραιότητα. Είναι λοιπόν, ένας εσωτερικός και σύμφυτος με το υποκείμενο, σκοπός. Αντίστοιχα, το υποκείμενο αναγνωρίζει την παράσταση του ωραίου αντικειμένου βάσει έμφυτων εννοιών που ανήκουν στην καθαρμένη από την αισθητικότητα, διάνοια. Το ωραίο αρέσει κατά την απλή κρίση, δηλαδή χωρίς τη μεσολάβηση της εντύπωσης των αισθήσεων. Είναι επομένως, εμφανές ότι πρέπει να αρέσει χωρίς την ύπαρξη συμφέροντος, καθώς το συμφέρον αποτελεί το σκοπό των αισθήσεων. Μόνο μέσω του ωραίου λοιπόν, μπορεί να προσδιοριστεί η απαλλαγμένη από ιδιοτέλεια, υποκειμενική ελευθερία, η οποία βρίσκει καθολική αποδοχή. Κατά την καλαισθητική κρίση το υποκείμενο βυθίζεται στον εαυτό του, ενώ ταυτόχρονα είναι απελευθερωμένο από κάθε τυχαίο επιμερισμό. Γίνεται έτσι, φορέας ενός συνολικού συναισθήματος 41 που εντοπίζεται στην άχρονη αναγκαιότητα. Η αισθητική συνείδηση κατέχει τη μορφή της συγκεκριμένης πλήρωσης, κατά την οποία παραδομένη στην εκάστοτε περίσταση, συλλαμβάνει ένα στοιχείο απολύτως άχρονης σημασίας Ε. ΚΑΣΣΙΡΕΡ, ΚΑΝΤ Η ζωή και το έργο του (εισαγωγή μετάφραση σχόλια: Σταμάτης Γερογιωργάκης), εκδόσεις Ίνδικτος, Αθήνα, 2001, «Η κριτική της κριτικής ικανότητας», σ Ε. ΚΑΣΣΙΡΕΡ, ΚΑΝΤ Η ζωή και το έργο του (εισαγωγή μετάφραση σχόλια: Σταμάτης Γερογιωργάκης), εκδόσεις Ίνδικτος, Αθήνα, 2001, «Η κριτική της κριτικής ικανότητας», σ

22 Το υποκείμενο μέσω της κριτικής για τα επιμέρους «εγώ» της κοινωνίας αναγνωρίζει τον εαυτό του, και αντίστροφα. Συνειδητοποιεί ότι δεν είναι απλώς ένα μέλος του καθόλου, αλλά συνιστά το φορέα της καθολικότητας. Το καθολικό δεν είναι αντίθετο, αλλά καθαρό αντίστοιχο του επιμέρους, καθώς μόνο σε αυτό μπορεί να ολοκληρώνεται και να αναπαρίσταται το καθ έκαστον 43. Το υποκείμενο αυτοαντικειμενοποιούμενο σε μια μορφή της αισθητικής φαντασίας, απελευθερώνεται από την ατομικότητά του και προκαλεί συγκίνηση σε εκείνους που μπορούν να το συναισθανθούν καθαρά 44. Το καθολικό αυτό υποκείμενο όπου προσδιορίζονται οι επιμέρους ατομικότητες, συνιστά την ιδιοφυΐα, της οποίας προϊόν είναι η καλή τέχνη 45. Ο άνθρωπος που βιώνει την ατομικότητά του ως απείκασμα της καθολικής ψυχής, της καθολικής έννοιας της ανθρωπότητας, συνιστά την «ιδιαίτερη φύση», η οποία μπορεί κατά αποκλειστικότητα να εξωτερικεύσει μέσω της τέχνης την εσωτερική, προσωπική σύλληψη της καθολικότητας. Τα έργα της τέχνης βέβαια, μπορούν να εκτιμηθούν μόνο από προσωπικότητες που διαθέτουν αντίστοιχη κουλτούρα, καθώς το ωραίο μπορεί να προσδιοριστεί μόνο από ένα μορφωμένο πνεύμα 46. Η ενότητα που εκφράζεται μέσα από το έργο τέχνης, μπορεί να αναγνωριστεί μόνο από ένα καλλιεργημένο πνευματικά υποκείμενο. Αυτό το υποκείμενο γνωρίζει ήδη την αλήθεια της ανθρώπινης φύσης, την οποία συνιστά η ενότητα καθολικού επιμέρους, ελευθερίας αναγκαιότητας, πνεύματος αισθήσεων. 43 Ε. ΚΑΣΣΙΡΕΡ, ΚΑΝΤ Η ζωή και το έργο του (εισαγωγή μετάφραση σχόλια: Σταμάτης Γερογιωργάκης), εκδόσεις Ίνδικτος, Αθήνα, 2001, «Η κριτική της κριτικής ικανότητας», σ Ε. ΚΑΣΣΙΡΕΡ, ΚΑΝΤ Η ζωή και το έργο του (εισαγωγή μετάφραση σχόλια: Σταμάτης Γερογιωργάκης), εκδόσεις Ίνδικτος, Αθήνα, 2001, «Η κριτική της κριτικής ικανότητας», σ Ε. ΚΑΣΣΙΡΕΡ, ΚΑΝΤ Η ζωή και το έργο του (εισαγωγή μετάφραση σχόλια: Σταμάτης Γερογιωργάκης), εκδόσεις Ίνδικτος, Αθήνα, 2001, «Η κριτική της κριτικής ικανότητας», σ G. W. F. Hegel, Εισαγωγή στην αισθητική (μετάφραση εισαγωγή σχόλια: Γιώργος Βελουδής, Επίμετρο: Κοσμάς Ψυχοπαίδης), εκδόσεις Πόλις, Αθήνα, 2000, «Η Καντιανή φιλοσοφία», σ

23 Καθώς λοιπόν, το υποκείμενο υπάρχει κατ εικόνα και ομοίωση της έννοιας της ανθρωπότητας, η ιδιοφυΐα θα συνιστά την πραγμάτωση αυτού του προορισμού του υποκειμένου που βασίζεται στην κοινή αίσθηση των ανθρώπων να αναγνωρίζουν την ατομικότητά τους ως φορέα καθολικότητας. Η ίδια η ιδιοφυΐα έτσι, αναδεικνύεται ως ο κανόνας που θα διαμορφώσει το κοινωνικό «γούστο» 47 και τις αισθητικές κρίσεις σχετικά με το ωραίο. 47 Θ. Πενολίδης, «Η έννοια του συστήματος της γνώσης και η αναστοχαστική σύνθεση στην υπερβατολογική φιλοσοφία του Immanuel Kant», Υπόμνημα 1, Απρίλιος 2004, σ

24 1.5. Η Υψηλή συντριβή Η αρέσκεια, η οποία εκφράζεται μέσω των καλαισθητικών κρίσεων, δεν μπορεί να προσδιοριστεί πλήρως 48 από τα αντικείμενα της εμπειρίας. Η άπειρη ελευθερία της αρέσκειας δεν μπορεί να προσδιοριστεί από το περιορισμένο περιεχόμενο της εμπειρίας. Αρέσκεια και εμπειρία λοιπόν, συνιστούν δύο διαφορετικά πεδία πρόσβασης για τον άνθρωπο. Το χάσμα τους καλύπτεται με τη μεσολάβηση της κριτικής ικανότητας. Οι καλαισθητικές κρίσεις λοιπόν, συνδέουν άμεσα την αρέσκεια με τα αντικείμενα μέσω της παράδειξης. Το υποκείμενο κρίνει το αντικείμενο ώστε τελικά να το προσδιορίσει μέσω της παραγωγής κρίσεων. Η εμπειρία που αποκτά το υποκείμενο για τα εξωτερικά αντικείμενα συνιστά το συναίσθημα, το οποίο προκύπτει από την επαφή του υποκειμένου με το αντικείμενο. Αυτό το συναίσθημα προσδιορίζει την υψηλή φύση της ενότητάς τους. Το αντίστοιχο υψηλό συναίσθημα οδηγεί στην αναγνώριση ενός μεγαλείου που δεν μπορεί να εξηγηθεί στη φύση 49 βάσει αιτιακής συνάφειας, αλλά παραπέμπει σε μία υπερβατολογιική Ιδέα 50. Το μεγαλείο αυτό συνίσταται στη συνειδητοποίηση της ανθρώπινης αδυναμίας έναντι του υψηλού της φύσης. Αυτή η συνείδηση ταυτίζεται με το συναίσθημα του τρόμου εξαιτίας της παντοδυναμίας της φύσης. Ο άνθρωπος σέβεται την απόλυτη δύναμη και ταυτόχρονα προσβλέπει στον προσδιορισμό της. Αυτό το χαρακτηριστικό της ανθρώπινης φύσης φανερώνει την ελεύθερη πνευματικότητά του και τον ηθικό προορισμό του να αναζητά υπερβατολογικά το μεγαλείο. 48 G. BIRD, A Companion to Kant, Blackwell Publishing, Oxford, 2006, «Introduction», Graham Bird, σ G. BIRD, A Companion to Kant, Blackwell Publishing, Oxford, 2006, «Introduction», Graham Bird, σ «Η εμπειρία του υψηλού είναι το συναίσθημα (και όχι μόνο η Ιδέα) της δύναμης του Λόγου μας. Η δύναμη αυτή, συνιστά ακριβώς, την αισθητική εμπειρία και τη χειροπιαστή απόδειξη της ύπαρξης της εν λόγω νοητικής ικανότητας, η οποία προϋποθέτει την εσωτερική της ηθική που δεν είναι εμπειρικά αποδείξιμη.» P. GUYER, Kant s critique of the power of judgment. Critical essays, Rowman & Littlefield Publishers, INC., United States of America, 2003, «Introduction», σ. xv. 24

25 «Υψηλό» επομένως, δεν είναι το αντικείμενο 51, αλλά η ανθρώπινη φύση που παρατηρώντας 52 το, επικοινωνεί μαζί του. Το αντικείμενο προκαλεί μια δραστηριότητα, από την οποία ο άνθρωπος με την κριτική του ικανότητα δημιουργεί την αίσθηση για το υψηλό 53. Η παράδειξη των αισθητικών κρίσεων λοιπόν, μπορεί να αποτελεί την αφορμή και το υλικό για μια ανώτερη έρευνα. Μια υπερβατολογική εξέταση της ικανότητάς μας για παράδειξη είναι δυνατή και ουσιώδης για την καλαισθητική κριτική. Η καλαισθησία άλλωστε, δίχως γενικώς αποδεκτές a priori αρχές όπως αναδεικνύονται κατά την υπερβατολογική έρευνα, δεν θα μπορούσε να ρυθμίζει τις κρίσεις των άλλων και να αποφαίνεται για αυτές, έστω και με κάποια επίφαση βασιμότητας 54, εγκρίνοντας ή απορρίπτοντάς τες. Η καλαισθησία συνίσταται στη γενικότερη διάθεση της έκφρασης των αισθητικών κρίσεων και συμφωνεί με τις αρχές τους. Έτσι, διαθέτει σκοπιμότητα, αλλά όχι έναν σκοπό. Η τάση της για την αιτιακή αναζήτηση του σκοπού της ταυτίζεται με την ηθική αρχή της. Η καλαισθησία επομένως, δεν αποσκοπεί σε κάποιο εξωτερικό, κοινωνικό συμφέρον. «Ανταμοιβή» της είναι η γνώση του εαυτού της και της a priori ηθικής της τάσης. Η καλαισθησία, βασίζεται σε a priori ελεύθερες αρχές που προϋποθέτουν την ελευθερία του υποκειμένου και εξασφαλίζουν τη συμφωνία των αισθητικών κρίσεων. Ο άνθρωπος επομένως, προσδιορίζει το ωραίο, μόνο όταν υπερβαίνει τα συμφέροντα που θα συνόδευαν μια κρίση του. Έχει τη δυνατότητα εκ φύσεως να αντισταθεί κριτικά στα συμφέροντα που του επιβάλλει η κοινωνία των αισθήσεων και των 51 «Ο Καντ τονίζει ότι οι κρίσεις σχετικά με το υψηλό δεν αναφέρονται πραγματικά στο αντικείμενο, αλλά κυρίως στην κατάσταση του πνεύματός μας.» P. GUYER, Kant s critique of the power of judgment. Critical essays, Rowman & Littlefield Publishers, INC., United States of America, 2003, «Kant s principles of reflecting judgment», Paul Guyer, σ I. KANT, Critique of the power of judgment. The Cambridge edition of the works of Immanuel Kant,(edited by Paul Guyer, translated by Paul Guyer and Eric Matthews), Cambridge University Press, United States of America, 2002, «Analytic of the Sublime» (Second Book), σ C. H. WENZEL, An Introduction to Kant s Aesthetics, Core Concepts and Problems, Blackwell Publishing, Oxford, 2005, «Necessity: Fourth moment», σ I. KANT, Κριτική της κριτικής δύναμης (εισαγωγή- μετάφραση- σχόλια Κώστας Ανδρουλιδάκης), εκδόσεις Ιδεόγραμμα, Αθήνα, 2002, «Αναλυτική του υψηλού» (Βιβλίο Δεύτερο), σ

26 ψευδαισθήσεων 55. Οποιοσδήποτε καλλιεργημένος 56 άνθρωπος μπορεί να αντιστέκεται στον παθητικό φόβο και να υπερβαίνει τις ψευδείς ανάγκες. Έτσι άλλωστε, αναγνωρίζεται ο υψηλά ελεύθερος άνθρωπος. Καθώς το συναίσθημα του υψηλού αποτελεί την υψηλότερη αισθητική κρίση για τα αντικείμενα (της φύσης και της τέχνης), ο Kant στο δεύτερο βιβλίο του πρώτου τμήματος της κριτικής της αισθητικής κριτικής δύναμης, ασχολείται με την αναλυτική του υψηλού. Δείχνει ότι το υψηλό είναι η δύναμη του πρακτικού μας λόγου να δεχτεί την a priori καθαρή ηθικότητά του και να ενεργήσει σύμφωνα με αυτή παρά τις απειλές ή τα κίνητρα 57 που ενδεχομένως θα αντιμετωπίσει. Η σχέση αισθήσεων και πνεύματος, κατά την οποία το αισθητηριακό στοιχείο της παράστασης της φύσης κρίνεται κατάλληλο για την υπεραισθητή χρήση του, συνιστά το υψηλό. Το υψηλό περιγράφεται ως ένα αντικείμενο (της φύσης), που η παράστασή του οδηγεί το πνεύμα να συναρτήσει την αδυναμία προσέγγισης της φύσης 58 ως αναπαράσταση Ιδεών. «Υψηλό» συνεπώς, είναι αυτό που αρέσει άμεσα, μέσω της αντίστασης στο συμφέρον των αισθήσεων. Το συναίσθημα αυτό δεν αναζητά αιτίες, διότι προκύπτει από την άμεση και χωρίς συμφέρον επαφή με το αντικείμενο. Παράγεται ταυτόχρονα με την παράδειξη του αντικειμένου, καθώς προκύπτει κατά την επαφή του υποκειμένου με το αντικείμενο. Βιώνεται εσωτερικά- υποκειμενικά, χωρίς αυτό να υποδεικνύει κάποια αυθαιρεσία. Αποτελεί προσωπική υπόθεση του καθενός και όχι μεταδόσιμη άποψη από τον έναν άνθρωπο στον άλλον. Μολαταύτα αναγνωρίζεται από τον καθένα, γιατί όλοι διαθέτουν την κριτική δύναμη και την κοινή αίσθηση της καλαισθησίας, ακόμη κι αν δεν έχουν καταφέρει να τις καλλιεργήσουν πλήρως. 55 I. KANT, Κριτική της κριτικής δύναμης (εισαγωγή- μετάφραση- σχόλια Κώστας Ανδρουλιδάκης), εκδόσεις Ιδεόγραμμα, Αθήνα, 2002, «Αναλυτική του υψηλού» (Βιβλίο Δεύτερο), σ I. KANT, Κριτική της κριτικής δύναμης (εισαγωγή- μετάφραση- σχόλια Κώστας Ανδρουλιδάκης), εκδόσεις Ιδεόγραμμα, Αθήνα, 2002, «Αναλυτική του υψηλού» (Βιβλίο Δεύτερο), σ G. BIRD, A Companion to Kant, Blackwell Publishing, Oxford, 2006, «Bridging the gulf: Kant s project in the third critique», Paul Guyer, σ I. KANT, Κριτική της κριτικής δύναμης (εισαγωγή- μετάφραση- σχόλια Κώστας Ανδρουλιδάκης), εκδόσεις Ιδεόγραμμα, Αθήνα, 2002, «Αναλυτική του υψηλού» (Βιβλίο Δεύτερο), σ