1 Ο ΓΥΜΝΑΣΙΟ ΦΙΛΙΠΠΙΑΔΑΣ ΣΧΟΛΙΚΟ ΕΤΟΣ rrr

Transcript

1 1 Ο ΓΥΜΝΑΣΙΟ ΦΙΛΙΠΠΙΑΔΑΣ ΣΧΟΛΙΚΟ ΕΤΟΣ rrr ΤΙΤΛΟΣ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΟΣ: <<ΑΡΧΑΙΑ ΟΛΥΜΠΙΑ: 1170 ΧΡΟΝΙΑ ΟΛΥΜΠΙΑΚΩΝ ΑΓΩΝΩΝ>> ΡΙΖΟΥ ΠΗΝΕΛΟΠΗ - ΠΑΛΙΑΤΣΟΥ ΟΥΡΑΝΙΑ 1

2 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Εισαγωγή 1. Ιστορία των Ολυμπιακών αγώνων - Ολυμπιακή εκεχειρία - η συμβολή τους στη διαμόρφωση της εθνικής συνείδησης των Ελλήνων 2. Η συμβολή του αθλητισμού στην αγωγή των νέων 3. Ολυμπιακά αθλήματα ( κανονισμοί, έπαθλα, ποινές, απόδοση τιμών στους νικητές) 4. Φημισμένοι αθλητές της αρχαιότητας 5. Διηγήσεις ιστοριών από τους Ολυμπιακούς Αγώνες 6. Μνημεία στο χώρο της Αρχαίας Ολυμπίας 7. Αρχαιολογικό Μουσείο Εκθέματα 8. Σύντομη αναφορά στους σύγχρονους Ολυμπιακούς Αγώνες- Συγκρίσεις & συμπεράσματα σχετικά με τον αρχαίο & νέο θεσμό Βιβλιογραφία- Πηγές Μαθητές/Μαθήτριες που συμμετείχαν στο πρόγραμμα ΕΙΣΑΓΩΓΗ 2

3 Στόχος του προγράμματός μας ήταν να ταξιδέψουμε πίσω στο χρόνο και να αναζητήσουμε τις ρίζες μας. Να αναζητήσουμε τις αξίες και τα ιδεώδη που μας διαμόρφωσαν ως έθνος και εν τέλει την ταυτότητά μας. Να κατανοήσουμε το πνεύμα των Ολυμπιακών Αγώνων ώστε να αποτελέσει πηγή έμπνευσης για μας και απαντήσεων στα σημερινά αδιέξοδα. Θεωρούμε εξαιρετικά επίκαιρη αυτή την αναζήτηση σήμερα που οι ιδεολογίες του ατομικισμού καθώς και του άκρατου καταναλωτισμού φτάνουν στο τέλος τους με οδυνηρά αποτελέσματα για όλους και σε όλα τα επίπεδα. Ο κόσμος αρχίζει σιγάσιγά να συνειδητοποιεί ότι η ατομική ευτυχία και ολοκλήρωση δεν μπορεί να υπάρξει μακριά από την ευτυχία του κοινωνικού συνόλου και στρέφεται ξανά στην αναζήτηση συλλογικών οραμάτων. Η εργασία αυτή αποτελεί το προϊόν της συλλογικής αυτής προσπάθειας. 1. ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΩΝ ΟΛΥΜΠΙΑΚΩΝ ΑΓΩΝΩΝ-ΟΛΥΜΠΙΑΚΗ ΕΚΕΧΕΙΡΙΑ-Η ΣΥΜΒΟΛΗ ΤΟΥΣ ΣΤΗ ΔΙΑΜΟΡΦΩΣΗ ΤΗΣ ΕΘΝΙΚΗΣ ΣΥΝΕΙΔΗΣΗΣ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ Ιστορία των ολυμπιακών αγώνων Οι Ολυμπιακοί αγώνες γινόταν προς τιμήν του Ολυμπίου Διός στο χώρο που άνθισε το πιο αρχαίο και πιο ξακουστό Ιερό της Ελλάδας, την Ολυμπία. Ο χώρος της Ολυμπίας στον οποίο είχε κτισθεί ο ναός του Δία και τα άλλα ιερά, είναι μια όμορφη καταπράσινη κοιλάδα, περιβαλλόμενη από κατάφυτους λοφίσκους, την οποία διασχίζουν τα πλούσια νερά του Αλφειού και των παραποτάμων του. Ο χώρος αυτός σχηματίζει ένα είδος γωνίας ευρισκόμενος στο σημείο που συναντάται ο παραπόταμος Κλαδέος με τον Αλφειό ποταμό. Στην αρχαιότητα λεγόταν Άλτις (=αιολικός τύπος της λέξεως άλσος). Το άλσος αυτό ήταν ιερό και γι αυτό λεγόταν «ιερά Άλτις». Αποτελούνταν από πλούσια βλάστηση όπως αγριελιές, πλατάνια, λεύκες και άλλα δένδρα. Ο Λυσίας στον περίφημο «Ολυμπιακό» λόγο του, ονομάζει το χώρο αυτό ως τον «κάλλιστον της Ελλάδος τόπον», ενώ ο Μ. Αλέξανδρος θεωρούσε την Ολυμπία πνευματική πρωτεύουσα της Ελλάδας. Στο εσωτερικό του ναού του Δία δέσποζε από το τέλος του 5 ου αι. το χρυσελεφάντινο άγαλμα του Δία, ύψους 12 μέτρων και ένα από τα επτά θαύματα του κόσμου, έργο του γλύπτη Φειδία. Καμιά θρησκευτική γιορτή και κανένα μεγάλο Ιερό δεν υπήρχε στην Ελλάδα που να μη συνδύαζε τη λατρεία με την οργάνωση αγώνων. Απ όλους όμως τους αγώνες οι σπουδαιότεροι και αρχαιότεροι ήταν της Ολυμπίας. Ο Πίνδαρος στην πρώτη ολυμπιακή ωδή του λέει: «όπως το νερό είναι το πολυτιμότερο από τα στοιχεία, και όπως ο χρυσός προβάλλει σαν το πιο ακριβό ανάμεσα σε όλα τα αγαθά, και όπως, τέλος ο ήλιος φωτοβολεί περισσότερο από κάθε άλλο άστρο, έτσι και η Ολυμπία λάμπει σκιάζοντας κάθε άλλον αγώνα». Την ευθύνη της διοργάνωσης είχε το κράτος της Ήλιδας. Η αρχή των αγώνων της Ολυμπίας χάνεται στο βάθος της προϊστορίας και συνδέεται με αγώνες θεών και ηρώων. Σύμφωνα με την αρχαία παράδοση, πρώτοι αγωνίστηκαν εδώ θεοί και ήρωες και αυτοί στάθηκαν από τότε τα πρότυπα στους θνητούς που συνέχισαν την ευγενή άθληση ως τα ύστερα ρωμαϊκά χρόνια. Με τους αγώνες πρέπει να ήταν συνδεδεμένη και η σκοτεινή λατρεία της Δήμητρας Χαμύνης, γι αυτό άλλωστε παρέμεινε ο βωμός της μέσα στο στάδιο και η ιέρειά της ήταν η μόνη γυναίκα που είχε δικαίωμα να παρακολουθεί τους αγώνες. 3

4 Πολλούς ήρωες αναφέρουν οι αρχαίες πηγές σαν ιδρυτές των αγώνων: ανάμεσά τους είναι ο Πέλοπας, ο Ιδαίος Ηρακλής, ο Θηβαίος Ηρακλής, ο Νηλέας, ο Πηλέας, ο Αέθλιος (βασιλιάς της Ήλιδας, απ όπου προήλθε η λέξη αθλητής) και ο Πίσος. Πλησιέστερα προς την αλήθεια βρίσκεται η άποψη του Στράβωνα που θεωρεί πως οι αγώνες οργανώθηκαν από τους Ηρακλείδες μετά την κάθοδό τους και την επέκταση των αιτωλοδωρικών φύλων και των Επειών στην Πισάτιδα. Οι αγώνες στο ιερό της Ολυμπίας, αρχικά τοπικού χαρακτήρα, αναδιοργανώθηκαν όπως φαίνεται μετά τη δωρική κάθοδο, οπότε εκτοπίστηκαν ή περιορίστηκαν παλιές λατρείες που υπήρχαν στο Ιερό και καθιερώθηκε η λατρεία του Ολυμπίου Διός σαν κυρίαρχου θεού. Ιδρυτής των νέων αυτών αγώνων φέρεται ο αρχηγός των αιτωλοδωρικών φύλων που ήρθαν στην Ήλιδα, ο Όξυλος, και σαν ανακαινιστής τους ο απόγονός του Ίφιτος. Ο Όξυλος συνοίκισε τους κατοίκους των οικισμών γύρω από την Ήλιδα δημιουργώντας έτσι ένα ισχυρό κράτος, που άπλωσε την κυριαρχία του στα γειτονικά κρατίδια, στην Πίσα και περιέλαβε και το Ιερό της Ολυμπίας. Στην ανακαίνιση των Ολυμπίων, που συνδέεται και με την εκεχειρία που επιβλήθηκε στο πανελλήνιο με την επέμβαση και του Ιερού των Δελφών, συνέπραξε και ο βασιλιάς της Σπάρτης Λυκούργος. Σύμφωνα με τον Φλέγοντα από τις Τράλλεις, στην επιβολή της εκεχειρίας συνέβαλε και ο βασιλιάς της Πίσας Κλεοσθένης. Η αρχή των αγώνων θα πρέπει να αναζητηθεί μετά το 1253 π.χ. Οι πρώτοι Ολυμπιακοί αγώνες έγιναν επίσημα το 776 π.χ. Πρώτο και μοναδικό αγώνισμα έως και τη 13 η Ολυμπιάδα (728 π.χ.) ήταν ο αγώνας δρόμου σταδίου. Αν και από τις επόμενες Ολυμπιάδες άρχισαν να προστίθενται σιγά σιγά νέα αγωνίσματα, ο αγώνας δρόμου παρέμεινε το κύριο αγώνισμα της Ολυμπίας και ο νικητής σ αυτό έδινε ως το τέλος το όνομά του σε κάθε Ολυμπιάδα (Πρώτος ολυμπιονίκης ο Ηλείος ο Κόροιβος). Δικαίωμα συμμετοχής στους αγώνες είχαν μόνο οι Έλληνες. Δεν επιτρεπόταν να πάρουν μέρος οι δούλοι. Από τους αγώνες αποκλείονταν όσοι είχαν διαπράξει φόνο ή είχαν κλέψει από ναό, αλλά και όσοι είχαν παραβιάσει την εκεχειρία, είτε άτομα ήταν αυτοί είτε πόλεις. Οι αθλητές έπρεπε να πάνε στην Ήλιδα ένα μήνα πριν την έναρξη των αγώνων για να προπονηθούν κάτω από την επίβλεψη των Ηλείων κριτών και ακόμη ν αποδείξουν πως είχαν προπονηθεί τους τελευταίους δέκα μήνες.την εξακρίβωση της καταγωγής των αθλητών καθώς και την επίβλεψη των αγώνων είχαν οι Ελλανοδίκες. Στην αρχή ο θεσμός των Ελλανοδικών ήταν κληρονομικός και ισόβιος και ο αριθμός τους δεν ήταν σταθερός. Από τον 5 ο αι. π.χ. η εκλογή τους γινόταν με κλήρο ανάμεσα σε όλους τους Ηλείους πολίτες και από το 348 π.χ. ο αριθμός τους οριστικοποιήθηκε στους δέκα. Όλοι είχαν δικαίωμα να παρακολουθήσουν τους αγώνες, ακόμα και οι βάρβαροι και οι δούλοι εκτός από τις παντρεμένες γυναίκες. Η τιμωρία για τις γυναίκες που θα παράβαιναν το νόμο ήταν αυστηρή: θα τις γκρέμιζαν οι Ηλείοι από τους απόκρημνους βράχους του όρους Τυπαίου. Η μόνη που παραβίασε αυτό το νόμο και δεν τιμωρήθηκε (μεταμφιέστηκε σε άνδρα γυμναστή για να παρακολουθήσει το γιό της Πεισίδορο που αγωνίζονταν, και όταν εκείνος νίκησε μέσα στη χαρά της όρμησε να περάσει ένα περίφραγμα και να μπει στο στάδιο, αλλά τότε της έπεσαν τα ρούχα και αποκαλύφθηκε η ταυτότητά της) ήταν η Καλλιπάτειρα, κόρη του ξακουστού πυγμάχου Διαγόρα του Ρόδιου που ήταν κόρη, αδελφή και μητέρα ολυμπιονικών. Παρόλο που οι γυναίκες αποκλείονταν από τους αγώνες, υπήρχε περίπτωση να αναγορευτούν νικήτριες. Αυτό γινόταν στους ιππικούς αγώνες, όπου νικητής στεφόταν όχι ο ηνίοχος ή ο ιππέας, αλλά ο ιδιοκτήτης του αλόγου ή του άρματος. 4

5 Με την αύξηση του αριθμού των αγωνισμάτων- κατά τα κλασικά χρόνια είχαν φτάσει τα 18- αυξήθηκε διαδοχικά και η διάρκεια των αγώνων από μία μέρα, που ήταν αρχικά, σε πέντε μέρες. Παράλληλα με τους ανδρικούς αγώνες, γίνονταν στην Ολυμπία κάθε τέσσερα χρόνια και πανελλήνιοι αγώνες κοριτσιών. Τα Ηραία, όπως λέγονταν οι αγώνες αυτοί, είχαν καθιερωθεί προς τιμήν της Ήρας. Η πιο ευτυχισμένη, ήρεμη και πλουσιότερη σε πνευματικές επιτεύξεις περίοδος του Ιερού και ολόκληρης της Ηλείας αρχίζει από το 570 π.χ. και συνεχίζεται και κατά το μεγαλύτερο μέρος του 5 ου π.χ. αιώνα. Στην περίοδο αυτή, όταν όλες οι ελληνικές πόλεις δοκιμάζονταν από διαμάχες, εμφύλιους πολέμους και αναστατώσεις, οι Ηλείοι, με την προστασία του Δία και της ιερής εκεχειρίας, ζούσαν σε ευημερία και γαλήνη ως το τέλος του 5 ου αι. Ακόμα και τα δραματικά γεγονότα των Περσικών πολέμων ελάχιστα άγγιξαν τη ζωή τους. Το κύριο μέλημα του κράτους της Ήλιδας, τουλάχιστον ως τον 5 ο αι. π.χ., ήταν όχι τόσο τα πολιτικά και άλλα θέματα του δημόσιου βίου, όσο η οργάνωση των Ολυμπιακών αγώνων. Και αυτό αντανακλάται στην εικόνα της Αγοράς της Ήλιδας. Εκεί δέσποζαν τα κτίρια που είχαν σχέση με τους αγώνες. Δύο γυμνάσια και μια παλαίστρα για την καθιερωμένη προπόνηση των αθλητών της Ηλείας και των άλλων ελληνικών πόλεων που έπρεπε να προγυμναστούν για τους αγώνες, και τέλος ο Οίκος και η Στοά των ελλανοδικών. Ακόμα και το βουλευτήριο στεγαζόταν σε ένα από τα δύο γυμνάσια. Ήταν φανερό λοιπόν πως στην Αγορά της Ήλιδας δέσποζε το πνεύμα των αγώνων, ενώ οι άλλες κρατικές δραστηριότητες είχαν δευτερεύουσα σημασία. Η κατάσταση αυτή αλλάζει από το τελευταίο τέταρτο του 5 ου π.χ. αι. όταν οι Ηλείοι παύουν να μένουν ουδέτεροι στις διαμάχες των άλλων ελληνικών πόλεων. Ενεργούν ως σύμμαχοι άλλοτε της Σπάρτης, άλλοτε της Αθήνας και άλλοτε άλλων πόλεων συμμεριζόμενοι και τις συνέπειες των συγκρούσεων των συμμάχων τους. Εχθρικοί στρατοί εισβάλλουν από τότε συχνά στη χώρα της Ηλείας, την λεηλατούν και φτάνουν ως το ιερό της Ολυμπίας. Ακολουθούν ο διαχωρισμός του Ιερού από το χώρο των αγώνων και η εμφάνιση του επαγγελματικού αθλητισμού. Την ίδια εποχή το Ιερό αρχίζει να μεταβάλλεται σε χώρο πολιτικού ανταγωνισμού μεταξύ των πόλεων, που επιδιώκουν με κάθε τρόπο, με υποσχέσεις και προσφορές προς τους αθλητές τους να εξασφαλίσουν καθεμιά όσο γίνεται περισσότερες νίκες. Η πολιτική εκμετάλλευση των αγώνων και του Ιερού φτάνει στο αποκορύφωμα όταν ο Φίλιππος ο Β και ο Αλέξανδρος στήνουν το οικογενειακό τους μνημείο, το Φιλίππειο, μέσα στον ιερό χώρο μετά τη μάχη της Χαιρωνείας (338. π.χ.) Την ίδια τακτική εφάρμοσαν και οι διάδοχοι του Μ. Αλεξάνδρου, που θέλησαν να ενισχύσουν τη θέση τους στον ελληνικό κόσμο με πλούσιες χρηματικές χορηγίες και αναθήματα στο Ιερό. Από το 146 π.χ., οπότε η κυρίως Ελλάδα υποτάσσεται στο ρωμαϊκό κράτος, χάνει και το κράτος της Ήλιδας οριστικά την ανεξαρτησία του και γίνεται τμήμα της ρωμαϊκής επαρχίας της Αχαίας. Όταν όμως επικράτησαν οι Ρωμαίοι, το ευγενικό πνεύμα των αγώνων άρχισε να νοθεύεται με βίαια θεάματα και σιγά-σιγά οι Έλληνες αθλητές αποσύρθηκαν και δεν έπαιρναν μέρος στους αγώνες. Έτσι, ο θεσμός των Ολυμπιακών Αγώνων έχασε τη σημασία του. Το Ιερό απολαμβάνει κατά καιρούς τιμές και εύνοιες από μέρους πολλών ρωμαίων αξιωματούχων και αυτοκρατόρων, από την παλιά του όμως ακτινοβολία δε μένει παρά ένας μακρινός αντίλαλος. Η διεθνοποίηση των αγώνων γενικεύεται το 2 ο μ.χ. αι. όταν οι αυτοκράτορες Σεβήροι παραχωρούν το δικαίωμα του ρωμαίου πολίτη σ όλους τους κατοίκους της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας. Από τότε αναφέρονται πολυάριθμοι ολυμπιονίκες με ξενικά ονόματα: Αιγύπτιοι, Λύκιοι, Λυδοί, Φοίνικες κ.α. Αυτός ακριβώς ο υπερεθνικός χαρακτήρας επιζεί στις σύγχρονες ολυμπιάδες που με πρωτοβουλία του βαρόνου P. de Couertin 5

6 ύστερα από διακοπή δεκαπέντε αιώνων οργανώθηκαν και πάλι από το ελληνικό κράτος στην Αθήνα στα Στα 393 μ.χ οι αγώνες τελέστηκαν για τελευταία φορά. Τον επόμενο χρόνο (394) καταργήθηκαν με διάταγμα του Θεοδοσίου του Α. Στα 426 μ.χ με διάταγμα του Θεοδοσίου του Β πυρπολήθηκε ο ναός του Δία. Το απροστάτευτο πια Ιερό καταστράφηκε μέσα σε λίγο χρόνο από το χριστιανικό φανατισμό. Στα 522 και 551 μ.χ ισχυροί σεισμοί ολοκλήρωσαν την καταστροφή. Κατά των 5ο μ.χ αι. η περιοχή κατοικήθηκε από χριστιανούς, που έχτισαν τη Βυζαντινή Εκκλησία. Μετά τον 7ο μ.χ αι. τα ερειπωμένα μνημεία σκεπάστηκαν βαθμιαία με στρώμα χώματος, πάχους 5-7 μ, που προήλθε από τη διάβρωση του Κρονίου Λόφου και τις πλημμύρες των ποταμών Αλφειού και Κλαδέου. Για πολλούς αιώνες η Ολυμπία ξεχάσθηκε, μέχρι που άρχισαν οι ανασκαφές το 19 ο αι. Αν και η ανακάλυψη του χώρου έγινε το 1766 δεν υπήρξαν ανασκαφές μέχρι το 1829, οπότε έγιναν και οι πρώτες ανασκαφές από τους επιστήμονες που συνόδευαν το γαλλικό σώμα στρατού στην εκστρατεία του Μωριά. Η πρώτη μεγάλη ανασκαφή στην Ολυμπία ξεκίνησε το 1875 χρηματοδοτούμενη από το Γερμανικό Κράτος. Επικεφαλής ήταν ο Γερμανός αρχαιολόγος Έρνστ Κούρτιους. Ανέσκαψαν το κεντρικό μέρος του ιερού, συμπεριλαμβανομένου του Ναού του Δία, του Ηραίου, του Μητρώου, του Βουλευτηρίου, της Στοάς της Ηχούς, των Θησαυρών, του Πρυτανείου και της Παλαίστρας. Βρέθηκαν σημαντικά ευρήματα μεταξύ αυτών η Νίκη του Παιωνίου και ο Ερμής του Πραξιτέλους. Συνολικά αντικείμενα καταγράφηκαν τα οποία στεγάστηκαν στο μουσείο.πιο περιορισμένες ανασκαφές συνέχισαν από τον Dörpfeld κατά τα έτη 1908 με 1929 αλλά οι εργασίες επισπεύθηκαν το 1936 με αφορμή τους Ολυμπιακούς Αγώνες του Βερολίνου. Το 1952 οι ανασκαφές ξεκίνησαν ξανά και συνεχίζονται ως σήμερα. Ο θεσμός της εκεχειρίας Η λέξη εκεχειρία (έχω,χειρ) σημαίνει διακοπή των εχθροπραξιών, ανακωχή. Ήταν ένας θεσμός που προέβλεπε την αναστολή των εχθροπραξιών για ένα καθορισμένο χρονικό διάστημα, το οποίο άρχιζε με την αναγγελία των αγώνων. Ο θεσμός αυτός καθιερώθηκε με την ιερή συνθήκη ανάμεσα σε τρεις βασιλείς: τον Ίφιτο των Ηλείων, τον Κλεοσθένη των Πισατών και τον Λυκούργο της Σπάρτης. Πόσο διαρκούσε η εκεχειρία δεν είναι γνωστό με βεβαιότητα. Αρχικά ήταν ένας μήνας και αργότερα τρεις. Ορισμένοι αναφέρουν το διάστημα των δέκα μηνών. Χάρη στο θεσμό αυτό το ιερό της Ολυμπίας απέκτησε τεράστιο κύρος και φήμη. Αλλά και οι Ηλείοι που κρατούσαν έτσι επί μακρά χρονικά διαστήματα τη χώρα τους έξω από πολεμικές διαμάχες γνώρισαν ευημερία, τουλάχιστον ως τον 5 ο αι. π.χ. Μάλιστα ο Πόλύβιος την πυκνότητα του πληθυσμού της Ηλείας (το 471 π.χ. αριθμούσε γύρω στους κατοίκους) και την ευδαιμονία της χώρας τις αποδίδει στο θεσμό της εκεχειρίας. Η αναγγελία των αγώνων η προκήρυξη όπως θα λέγαμε σήμερα γινόταν με σπονδοφόρους. Ήταν πολίτες της Ήλιδας, που στεφανωμένοι με κλαδιά ελιάς και κρατώντας το ραβδί του κήρυκα στο χέρι, έφερναν από πόλη σε πόλη σε όλο τον ελληνικό κόσμο το μήνυμα της ιερής εκεχειρίας, της οποίας ήταν και εγγυητές. Κατά την εκεχειρία: 1) σταματούσε κάθε εχθροπραξία και επιτρεπόταν ελεύθερα η προσπέλαση στη χώρα της Ηλείας, που κηρυσσόταν ελεύθερη και απαραβίαστη. Όσοι επιθυμούσαν να παρακολουθήσουν ή να πάρουν μέρος στους αγώνες ήταν ελεύθεροι να περάσουν ακόμη και από χώρες με τις οποίες η πατρίδα τους βρισκόταν σε πόλεμο. 2) Απαγορευόταν αυστηρά η είσοδος στην Ηλεία σε 6

7 οποιονδήποτε οπλισμένο ή σε ομάδα στρατού. 3) Απαγορευόταν η εκτέλεση οποιασδήποτε θανατικής ποινής. Η σπουδαιότητα της εκεχειρίας ήταν ότι είχε αναγνωριστεί συνειδητά από όλους τους Έλληνες και είχε γίνει σεβαστή. Αυτό φαίνεται από το γεγονός ότι στα 1170 χρόνια ζωής των Ολυμπιακών Αγώνων οι παραβιάσεις που έγιναν ήταν ελάχιστες και ασήμαντες. Ολυμπιακοί αγώνες και εθνική συνείδηση των Ελλήνων Οι αρχαίοι Έλληνες είχαν έντονη τη συνείδηση της κοινής τους ταυτότητας και της διαφοράς τους από άλλους σύγχρονους λαούς. Αρνητικά αυτό εκδηλωνόταν με την αντιπαράθεσή τους προς τους λαούς που αποκαλούσαν «βαρβάρους». Είχαν όμως και συνείδηση των θετικών στοιχείων που τους συνέδεαν σε μια κοινότητα με στενούς και άρρηκτους δεσμούς. Αυτά ήταν: α) Η πίστη στην κοινή φυλετική καταγωγή, β) η κοινή γλώσσα και γ) οι κοινοί θεοί και οι κοινές λατρείες, αυτό που οι Έλληνες ονόμαζαν «κοινούς βωμούς». Στους Ολυμπιακούς αγώνες, αλλά και στους άλλους πανελλήνιους αγώνες (Πύθια, Ίσθμια και Νέμεα), συμμετείχαν μόνο όσοι ήταν Έλληνες και την ευθύνη της εξακρίβωσης της καταγωγής των αθλητών, επιφορτίζονταν οι γνωστοί Ελλανοδίκες. Από αυτόν τον έλεγχο πέρασε και ο βασιλιάς των Μακεδόνων Αλέξανδρος Α και αφού απέδειξε την ελληνικότητά του, του επετράπη να συμμετάσχει στους αγώνες. Αυτό και μόνο το γεγονός έδινε στους αγώνες έναν εθνικό χαρακτήρα και τους ανύψωνε πέρα από το στενό πλαίσιο των πόλεων, δημιουργώντας έτσι την ευκαιρία στους Έλληνες να συνειδητοποιήσουν με τρόπο αισθητό τη συγγένειά τους, την εθνική τους ενότητα θα λέγαμε σήμερα. Αν ανατρέξει κανείς στον κατάλογο των ολυμπιονικών θα διαπιστώσει το ευρύτατο φάσμα καταγωγής τους και θα καταλάβει τη σημασία που μπορούσε να έχει ο συναγωνισμός και η συμπαρουσία όλων αυτών των Ελλήνων, που η μοίρα τους είχε διασκορπίσει στα πέρατα της γης, για την εμπέδωση της εθνικής τους συνείδησης. Μπορούμε να φανταστούμε τη μοναδική και συγκλονιστική εκείνη 76 η Ολυμπιάδα (476 π.χ.) όταν οι χιλιάδες Έλληνες αντίκρισαν να μπαίνει στην Άλτη ο Θεμιστοκλής, ο νικητής της Σαλαμίνας, αυτός που ενσάρκωνε τη στιγμή εκείνη το πνεύμα όλων των Ελλήνων που νίκησαν τους βαρβάρους. Ο Πλούταρχος μας λέει πως ολόκληρη τη μέρα τα πλήθη ξέχασαν τους αθλητές και τους αγώνες για να επευφημήσουν το νικητή του πιο ένδοξου αγώνα των Ελλήνων, αυτού που ο Αισχύλος τον είχε ονομάσει «αγώνα υπέρ πάντων». Τη σημασία που έπαιξαν για τον αρχαίο ελληνικό κόσμο οι πανελλήνιοι αγώνες σ αυτό που ονομάζουμε εθνική συνείδηση των Ελλήνων, το μαρτυρούν με τον καλύτερο τρόπο κάποιοι αρχαίοι συγγραφείς. Σε κείμενο που έγραψε ο Ισοκράτης με αφορμή τους εκατοστούς Ολυμπιακούς Αγώνες και το οποίο απέστειλε για ανάγνωση στην Ολυμπία, διαβάζουμε: «Κατοικούμε σ αυτήν την χώρα, χωρίς να έχουμε εκδιώξει άλλους από εδώ, ούτε την καταλάβαμε βρίσκοντάς την έρημη, ούτε είμαστε μιγάδες ανακατεμένοι από διάφορα έθνη ανθρώπων, αλλά υπάρχουμε καλώς και γνησίως, διότι κατέχουμε την χώρα στην οποία γεννηθήκαμε και ζούμε καθ όλη την διάρκεια της ιστορίας μας, αφού είμαστε αυτόχθονες» (Πανηγυρικός, εδάφιο 24). Και σε άλλο σημείο στο ίδιο κείμενο γράφει : «Δίκαια επαινούνται οι ιδρυτές των μεγάλων πανηγύρεων γιατί μας παραδώσαν ένα τέτοιο έθιμο, που μας οδηγεί να σταματήσουμε τις έχθρες που μας χωρίζουν και να κάνουμε σπονδές και ειρήνη ανάμεσά μας και έτσι να συγκεντρωθούμε σε ένα μέρος και κει, αφού προσευχηθούμε όλοι μαζί και τελέσουμε κοινές θυσίες, να θυμηθούμε τη συγγένεια που υπάρχει 7

8 ανάμεσά μας και να νιώθουμε πιο καλόκαρδα στο μέλλον ο ένας για τον άλλο, ανανεώνοντας τις παλιές φιλίες και δημιουργώντας καινούριες. Και ούτε για τους απλούς ανθρώπους ούτε για τους πιο διαλεχτούς ο χρόνος που μένουν σ αυτές τις γιορτές είναι χαμένος και άχρηστος, αλλά σ αυτές τις συναθροίσεις των Ελλήνων έχουν την ευκαιρία οι τελευταίοι να δείξουν την προκοπή τους και την αξία τους, οι πρώτοι να τους καμαρώσουν καθώς συναγωνίζονται και κανένας δε νιώθει άσχημα, αλλά όλοι βρίσκουν κάτι που να τους ευχαριστεί και να τους κολακεύει, οι θεατές καθώς βλέπουν τους αθλητές να κοπιάζουν για χάρη τους και οι αθλητές πάλι καθώς σκέφτονται πως όλος αυτός ο κόσμος ήρθε για να τους καμαρώσει» 2. Η ΣΥΜΒΟΛΗ ΤΟΥ ΑΘΛΗΤΙΣΜΟΥ ΣΤΗΝ ΑΓΩΓΗ ΤΩΝ ΝΕΩΝ Το αγωνιστικό πνεύμα των Ελλήνων Η πασίγνωστη προτροπή του Πηλέα στο γιό του τον Αχιλλέα, «αιέν αριστεύειν και υπείροχον έμμεναι άλλων», που διατυπώθηκε στο αρχαιότερο ποιητικό κείμενο του ελληνικού κόσμου την Ηλιάδα, φωτίζει και ερμηνεύει τη στάση και τα ιδανικά όχι μόνο των ομηρικών ηρώων, αλλά του Έλληνα σε όλη τη διάρκεια της ιστορικής πορείας του αρχαίου κόσμου. Στο ίδιο κείμενο ο ποιητής μας παρουσιάζει τους Αχαιούς να συναγωνίζονται για τα «άθλα επί Πατρόκλω», δηλαδή για τους αθλητικούς αγώνες που οργάνωσε ο Αχιλλέας για το νεκρό φίλο του. Το γεγονός ότι οι αθλητικοί αγώνες αποτελούν πανάρχαιο ταφικό έθιμο των Ελλήνων, σημαίνει πως ο αθλητισμός και το συναγωνιστικό πνεύμα με στόχο τη νίκη του καλύτερου είχε βαθιές ρίζες μέσα στην ελληνική κοινωνία. Η τάση αυτή προς υπερτέρηση ονομάστηκε άμιλλα. Η άμιλλα είναι ανταγωνισμός που γίνεται με ευγενή, έντιμα και θεμιτά μέσα. Είναι μια εκδήλωση που πρέπει να διέπεται από τις αρχές του «ευ αγωνίζεσθαι». Αγώνες όμως δε γίνονταν μόνο στον αθλητικό στίβο αλλά και στον καλλιτεχνικό με κορυφαία διοργάνωση το θεσμό των δραματικών παραστάσεων στα Διονύσια της Αθήνας. Το αγωνιστικό πνεύμα το βρίσκουμε και σε ανάλογους διαγωνισμούς για μουσικούς, φιλοσόφους, ρήτορες, ζωγράφους και γλύπτες. Σε όλους τους τομείς της κοινωνικής ζωής δημιουργείται ο διάλογος και ο ισότιμος συναγωνισμός. Αυτή η στάση πηγάζει από μια ουσιαστική δημοκρατική αντίληψη πως ο κάθε άνθρωπος, πέρα και πάνω από την υπεροχή της καταγωγής και του πλούτου, έχει τη δυνατότητα να σταθεί απέναντι στο συνάνθρωπό του και να διεκδικήσει με την αρετή και την αξία του την τιμή και τα πρωτεία. Η αγωγή των νέων Ο Αχιλλέας στάθηκε σε όλη την αρχαιότητα το ιδανικό πρότυπο του τέλειου νέου, του «καλού καγαθού». Ο Πηλέας, μας ιστορεί ο μύθος, παρέδωσε το γιό του να τον αναθρέψει ο Κένταυρος Χείρων, μια παράξενη μορφή σοφού, γυμναστή, γιατρού και μουσικού. Αυτή την ιδανική αγωγή εφαρμόζουν όλες οι ελληνικές πόλεις στα αρχαϊκά χρόνια. Δηλαδή μαζί με τη γύμναση του κορμιού ο νέος μαθαίνει και τη μουσική και το τραγούδι, για να υπάρχει ισόρροπη σωματική και ψυχική ανάπτυξη όπως ακριβώς ο μυθικός Αχιλλέας. Στην αρχαία Ελλάδα, μετά το τέλος του μυκηναϊκού κόσμου, δημιουργήθηκαν πολυάριθμα κράτη-πόλεις με διαφορετική κοινωνική δομή και πολιτειακό σύστημα. Η κάθε πόλη- κράτος δημιούργησε το δικό της «εκπαιδευτικό σύστημα». Οι ίδιοι οι αρχαίοι Έλληνες γνώριζαν πως η αγωγή των νέων έπρεπε να είναι ανάλογη με το 8

9 κοινωνικό και πολιτικό σύστημα της κάθε πόλης. Ο Αριστοτέλης λέει επιγραμματικά: «παιδεύεσθαι προς τας πολιτείας». Έτσι στα κράτη που στηρίζονταν στην αρχαία δωρική σύνταξη, όπως ήταν η Σπάρτη και οι Κρητικές πόλεις, η αγωγή των νέων ήταν αρμονισμένη με τη στρατιωτική δομή και τα αντίστοιχα ιδανικά της. Η αγωγή αυτή βασιζόταν στην πατροπαράδοτη γυμναστική άσκηση και στη μουσική, κυρίως τη χορική. Ανάλογη πρέπει να ήταν η αγωγή και στη Βοιωτία, όπου συναντούμε σημαντικό αριθμό ξακουστών αθλητών και αυλητών. Αντίθετα, στο χώρο της ανατολικής Ελλάδας, στα μεγάλα νησιά του Αιγαίου όπως η Λέσβος, και στην Ιωνία η γυμναστική δε φαίνεται πως έπαιζε σημαντικό ρόλο στην παιδεία των νέων. Εκεί αγόρια και κορίτσια, κύρια φροντίδα τους είχαν τη μουσική και την ποίηση. Την ισόρροπη άσκηση και την αρμονική σύνδεση όλων αυτών των τάσεων τη βρίσκουμε στην κλασσική Αθήνα. Είναι αδύνατο να σχηματίσουμε μια ικανοποιητική εικόνα για την παιδεία των νέων σε όλη την έκταση του ελληνικού κόσμου. Γι αυτό θα εξετάσουμε την παιδεία στις δύο πόλεις που στάθηκαν οι πόλοι έλξης του αρχαίου ελληνισμού και μας δίνουν επίσης τις δύο αντίθετες όψεις του κόσμου αυτού: στην Αθήνα και στη Σπάρτη. Αθηναϊκό σύστημα Ο στόχος της αθηναϊκής αγωγής ως την περίοδο των κλασικών χρόνων στάθηκε το πρότυπο του «καλού» (= όμορφου) και «αγαθού» (= ενάρετου) πολίτη. Το αθηναϊκό σύστημα αποβλέπει στην σωματική και πνευματική ανάπτυξη. Η αντίληψη του μέτρου, φανερώνεται από τη μαρτυρία του Θουκυδίδη: ο Αθηναίος ήταν προσωπικότητα συνυφασμένη με ικανότητες, στρατηγού, δικαστή, νομοθέτη, καλλιτέχνη και αθλητή. Οι αρχαίοι πίστευαν ότι «κίνησις ζωή εστί» Η κίνηση είναι η βάση του αθλητισμού. Σωστά όμως έλεγαν: «ου πάσα κίνησις γυμνάσιον». Δεν είναι κάθε κίνηση γυμναστική άσκηση. Το ποιες κινήσεις πρέπει να κάνει ο γυμναζόμενος καθόριζαν οι «γυμναστές» και οι «παιδοτρίβες». Οι δεύτεροι είχαν αναλάβει το πρακτικό μέρος της γυμνάσεως και οι πρώτοι το θεωρητικό. Μετά τα 7 χρόνια, τα κορίτσια ασχολούνται με τα οικιακά, ενώ τα αγόρια καθοδηγούνται από τον παιδαγωγό και από το σχολείο, που είναι ιδιωτικό. Η εκπαίδευση, ως τα 13 χρόνια, είναι υποχρεωτική και περιλαμβάνει 2 κύκλους. Έτσι, ως τα 9 τους χρόνια, τα παιδιά γυμνάζονται στο χορό, τη μουσική, το τόξο, το ακόντιο κ.ά. Από το 10ο χρόνο και πάνω μαθαίνουν ανάγνωση, γραφή και αριθμητική. Από τα μαθήματα αυτά, όσα αφορούσαν τη σωματική τους άσκηση, γίνονταν στην παλαίστρα και το γυμνάσιο (γυμναστήριο), ενώ αυτά που αφορούσαν τη θεωρητική τους μόρφωση γίνονταν στα διδασκαλεία. Εκτός όμως από τα σχολεία αυτά, υπήρχαν και ιδρύματα για τη μέση εκπαίδευση των μαθητών από το 13ο-18ο χρόνο της ηλικίας τους. Σ' αυτά διδάσκονταν πολεμικές ασκήσεις, αριθμητική, γεωμετρία, αστρονομία, μουσική, γυμναστική. Η μέση εκπαίδευση προοριζόταν για τα παιδιά των πλούσιων. 9

10 Πρέπει να τονίσουμε την ιδιαίτερη σημασία που είχε για τους Έλληνες η μουσική. Με τα μουσικά όργανα και τη φωνητική μουσική συνοδεύουν το χορό, που είναι η καθαυτό ανθρώπινη εκδήλωση που συνδέει τον άνθρωπο με το θεό, μας λέει ο Πλάτων, και τον διαχωρίζει από όλα τα ζώα. Η γύμναση του σώματος γινόταν κάτω από την επίβλεψη του παιδοτρίβη και με το ρυθμό της μουσικής και του αυλού. Το ουσιαστικό περιεχόμενο τόσο της φυσικής αγωγής όσο και της μουσικής είναι η μετάδοση του ρυθμού και η κατάκτηση της αρμονίας. Μουσική και τραγούδι, χορός και άθληση αποβλέπουν σε μια συνολική παιδεία που θα ποτίσει με ρυθμό το νέο άνθρωπο, δηλαδή θα τον κάνει ικανό να πετύχει την αρμονική ανάπτυξη και λειτουργία τόσο του σώματος, όσο και της ψυχής. Μια τέτοια παιδεία και άσκηση μπορεί να δημιουργήσει την πολιτεία και τους πολίτες που ύμνησε ο Περικλής στον «Επιτάφιο». Σπαρτιατικό σύστημα Εντελώς αντίθετος ήταν ο τρόπος ανατροφής των παιδιών στη Σπάρτη. Ο Ξενοφώντας και ο Πλούταρχος παρέχουν με ακρίβεια πληροφορίες για το σύστημα της σπαρτιάτικης αγωγής. Η αγωγή είναι στρατιωτική και ο σκοπός της εκπαίδευσης είναι να δώσει στο κράτος άξιους πολεμιστές. Έτσι συνέπεια ήταν το ότι τα ανάπηρα παιδιά τα έριχναν στον Καιάδα. Τα παιδιά της Σπάρτης ήταν οργανωμένα σε στρατιωτικές ομάδες, με παιδευτικό ρόλο όπως συνέβαινε, εξάλλου, στην Κρήτη και στις περιοχές, όπου κατοικούσαν δωρικές φυλές. Από την ηλικία των 7 ετών την ανατροφή των παιδιών αναλάμβανε η Πολιτεία με τους παιδονόμους, που είχαν την επίβλεψη των νέων, τους δίδασκαν λίγα γράμματα και μουσική, τους σκληραγωγούσαν τιμωρώντας και μαστιγώνοντας. Συνήθιζαν οι νέοι να περπατούν ξυπόλυτοι, να κοιμούνται πάνω σε καλάμια και να είναι λιτοδίαιτοι. Η αυστηρή πειθαρχία και η τυφλή υποταγή στους ανώτερους ήταν τα βασικότερα καθήκοντα της νεολαίας. Στα κορίτσια είχαν αφήσει μεγάλες ελευθερίες. Μαζί με τα αγόρια, γυμνάζονταν κι αυτά για να μπορούν, σύμφωνα με τα στρατιωτικά ιδεώδη της Σπάρτης να γεννούν εύρωστα και εύψυχα παιδιά. Η αγωγή αυτή, που εφαρμοζόταν στα παιδιά μέχρι και ηλικίας 20 ετών, παρεχόταν σε κρατικά ιδρύματα υπό την εποπτεία των Εφόρων και μακριά από το οικογενειακό τους περιβάλλον. Το πρόγραμμα της αγωγής στους έφηβους περιλάμβανε την εξάσκησή τους στη μουσική και σε διάφορα αγωνίσματα. Επίσης τους δίδασκαν να είναι υπερήφανοι, ορμητικοί και σύντομοι στην ομιλία τους («λακωνίζειν» ή λακωνισμός). Από τα 20 ως τα 30 τους χρόνια, η αγωγή των νέων ήταν αποκλειστικά στρατιωτική. Αν και το ιδανικό του τέλειου πολεμιστή ήταν ο τελικός στόχος αυτής της αγωγής, η φυσική τους κατάσταση τους έκανε και ικανούς αθλητές. Ο πρώτος Σπαρτιάτης ολυμπιονίκης που γνωρίζουμε ήταν ο Άκανθος, νικητής στο δόλιχο στη 15 η Ολυμπιάδα (720 π.χ.). Και από τότε ως το 576 π.χ. από τους 81 ολυμπιονίκες που γνωρίζουμε οι 46 ήταν Σπαρτιάτες, ενώ από τους 36 νικητές στο δρόμο σταδίου οι 21 ήταν Σπαρτιάτες. 10

11 3. ΟΛΥΜΠΙΑΚΑ ΑΘΛΗΜΑΤΑ Δρόμος - Πένταθλο - Άλμα - Δίσκος - Ακόντιο - Πάλη - Πυγμαχία - Παγκράτιο - Αρματοδρομίες - Ιππικά αγωνίσματα Ο Δρόμος Το παλαιότερο και σημαντικότερο άθλημα των Ολυμπιακών Αγώνων ήταν ο δρόμος. Ο νικητής του σταδίου δρόμου ήταν εκείνος που έδινε και το όνομά του στην Ολυμπιάδα. Εφευρέτες του αγωνίσματος θεωρούνται διάφορα μυθικά πρόσωπα. Ανάμεσά τους ο γνωστός ήρωας Ηρακλής και οι Κουρήτες κ.ά. Στους αγώνες οι δρομείς έτρεχαν με γυμνά πόδια. Αρχικά φορούσαν και ένα περίζωμα, το οποίο όμως αργότερα καταργήθηκε. Σύμφωνα με την παράδοση στη 15η Ολυμπιάδα (720 π.χ.) ο Όρσιππος από τα Μέγαρα, ενώ έτρεχε άφησε να πέσει το περίζωμα και συνέχισε να τρέχει γυμνός. Ο Όρσιππος μάλιστα νίκησε σε αυτή την Ολυμπιάδα. Από τότε και μετά καθιερώθηκε οι αθλητές να αγωνίζονται γυμνοί. Στους Ολυμπιακούς Αγώνες υπήρχαν τα παρακάτω είδη δρόμων: Το στάδιο: δρόμος ταχύτητας ενός σταδίου, δηλαδή 600 ποδιών (αντιστοιχεί στο σημερινό δρόμο των 200 μ.). Το μήκος του σταδίου της Ολυμπίας μεταξύ των δύο βαλβίδων είναι 192,28 μ. Ο νικητής του δρόμου αυτού λεγόταν σταδιονίκης. Πρώτος σταδιονίκης στην Ολυμπία ήταν ο Ηλείος Κόροιβος. Ως τη 13η Ολυμπιάδα (728 π. Χ.) το στάδιο ήταν το μοναδικό αγώνισμα στην Ολυμπία. Ο δίαυλος: επίσης δρόμος ταχύτητας, με διπλή διαδρομή του σταδίου, απόσταση δηλαδή 1200 ποδιών. Αντιστοιχεί με το σημερινό δρόμο των 400 μ. Ο δίαυλος εισήχθη στους Ολυμπιακούς Αγώνες στη 14η Ολυμπιάδα (724 π.χ.). 11

12 Ο δόλιχος: (= μακρός- εξ'ού και "ενδελεχής"). Δρόμος αντοχής 7 έως 24 σταδίων. Τις περισσότερες φορές η απόσταση ήταν καθορισμένη στα 20 στάδια, δηλαδή μ. Το αγώνισμα εισήχθη στην 15η Ολυμπιάδα (720 π.χ). Ο οπλίτης: Εισάγεται στους Ολυμπιακούς Αγώνες το 520 π.χ., δηλαδή στην 65η Ολυμπιάδα. Πρόκειται για δρόμο ταχύτητας, όπου ο δρομέας έτρεχε φορώντας χάλκινη αμυντική πανοπλία (κράνος, κνημίδες, ασπίδα). Η διαδρομή του οπλίτη δρόμου ήταν 2 έως 4 στάδια (συνήθως 2 στάδια, όπως ο δίαυλος). Ο οπλίτης δρόμος θεωρείται ως επικήδειος αγώνας προς τιμήν κάποιου νεκρού ήρωα. Εκτός των Ολυμπιακών Αγώνων αναφέρεται και στα Νέμεα, Πύθια, Ίσθμια, Παναθήναια και σε άλλες γιορτές. Ο Παυσανίας αναφέρει ότι στην Ολυμπία, στο ναό του Διός φυλάγονταν 25 χάλκινες 12

13 ασπίδες τις οποίες μοίραζαν στους οπλιτοδρόμους για την τέλεση των αγώνων. Το πένταθλο Αποτελείτο από πέντε αγωνίσματα: το άλμα, το δρόμο, το ακόντιο, το δίσκο και την πάλη. Από τα αγωνίσματα αυτά τα τρία πρώτα θεωρούντο ελαφρά και τα δύο τελευταία βαρέα. Η παράδοση αναφέρει ότι πρώτος ο Ιάσων δημιούργησε το πένταθλο, την ένωση δηλαδή πέντε διαφορετικών αγωνισμάτων προς τιμήν του φίλου του Παλέα, ο οποίος είχε νικήσει στην πάλη, στους αγώνες που τέλεσαν οι Αργοναύτες στη Λήμνο, αλλά είχε έλθει δεύτερος σε όλα τα υπόλοιπα αγωνίσματα. Το άλμα, το ακόντιο και ο δίσκος αποτελούσαν αγωνίσματα μόνο του πεντάθλου, ενώ ο δρόμος και η πάλη διεξάγονταν και ξεχωριστά με δικό τους έπαθλο.ο νικητής του πεντάθλου θεωρείτο και ο πιο σπουδαίος. Μάλιστα ο Αριστοτέλης τον θεωρεί ως "τον κάλλιστον των Ελλήνων". Ωστόσο άγνωστος παραμένει ο τρόπος ανακήρυξης του πενταθλητή. 13

14 Το άλμα Για πρώτη φορά το άλμα ως αυτόνομο αγώνισμα αναφέρεται στην Οδύσσεια, στους αγώνες των Φαιάκων προς τιμήν του Οδυσσέα (Θ 129). Επίσης στη μυθολογία αναφέρεται στους αγώνες που οργάνωσαν οι Αργοναύτες στη Λήμνο. Στην Ολυμπία το άλμα αποτελούσε πάντα αγώνισμα του πεντάθλου, το οποίο γινόταν στο στάδιο, σε ένα τετράπλευρο σκάμμα μήκους 50 ποδιών (16 μ.), γεμάτο με μαλακό χώμα. Όπως και σήμερα, στη μία πλευρά του σκάμματος υπήρχε ο βατήρ, όπου πατούσαν οι αθλητές. Μετά το άλμα του αθλητή στο σημείο που ακουμπούσαν τα πόδια του, τοποθετούσαν το σημείον, για να ξεχωρίζει η επίδοσή του, την οποία μετρούσαν με ξύλινο κοντάρι, τον κανόνα. Κατά την εκτέλεση του άλματος οι αθλητές χρησιμοποιούσαν τους αλτήρες, λίθινα ή μολύβδινα βάρη προκειμένου να εξασφαλίσουν οι άλτες καλύτερη επίδοση. Οι αλτήρες ήταν διαφόρων τύπων, ανάλογα με το σχήμα τους: ελλειψοειδείς, αμφίσφαιροι, αμφιβαρείς, κυρίως όμως μακροί και σφαιροειδείς. Οι αλτήρες που διασώθηκαν από την αρχαιότητα έχουν βάρος 1610, 1480 ή 2018 ή ακόμη και 4629 γραμμαρίων. Ανάλογα λοιπόν με τη σωματική τους διάπλαση, οι άλτες χρησιμοποιούσαν και τους κατάλληλους αλτήρες. Το άλμα, το οποίο ήταν πάντα εις μήκος, πιθανόν να ήταν απλό, διπλό ή και τριπλό. Σύμφωνα με μαρτυρίες που υπάρχουν, κατά τη διεξαγωγή του άλματος παιζόταν αυλός, και η μουσική βοηθούσε καλύτερα τον άλτη να αποκτήσει ρυθμό στις κινήσεις του. 14

15 Ο δίσκος Στην Ιλιάδα ο Όμηρος αναφέρει το δίσκο ως αγώνισμα, όταν ο Αχιλλέας διοργάνωσε αγώνες προς τιμήν του νεκρού φίλου του Πάτροκλου. Επίσης στην Οδύσσεια (Θ 186) ο Οδυσσέας νικά στο αγώνισμα του δίσκου σε αγώνες που οργάνωσαν οι Φαίακες προς τιμήν του. Στον Όμηρο ο δίσκος λεγόταν σόλος (βάρος που το έδεναν με λουρί και το πέταγαν όπως η σημερινή σφύρα). Στους Ολυμπιακούς Αγώνες ο δίσκος εισήχθη το 632 π.χ. και αποτελούσε πάντα αγώνισμα του πεντάθλου. Οι δίσκοι που χρησιμοποιούσαν οι δισκοβόλοι αρχικά ήταν λίθινοι, αργότερα όμως ήταν από χαλκό, μολύβι ή σίδερο. Όπως και σήμερα ήταν στρογγυλοί. Οι δίσκοι που διασώθηκαν ως τις μέρες μας, έχουν διάμετρο από 0,17 έως 0,34 μ. και βάρος από 1250 έως 6600 γραμμάρια. Οι μεγαλύτεροι πρέπει να ήταν αφιερώματα (όπως ο δίσκος του Κορίνθιου Ποπλίου Ασκληπιάδη, που φυλάσσεται στο Μουσείο της Ολυμπίας, νικητή στη 255η Ολυμπιάδα το 241 μ.χ., ο οποίος φέρει εγχάρακτη επιγραφή αφιερωμένη στο Δία).Πάνω στους δίσκους εκτός από επιγραφές χάραζαν και διάφορες παραστάσεις. Συνήθως απεικόνιζαν αθλητές. Άλλες φορές πάλι έγραφαν ωδές ή διάφορες συνθήκες, όπως η συνθήκη της ιερής εκεχειρίας στην Ολυμπία. Όπως φαίνεται σε διάφορες παραστάσεις αγγείων αλλά και αγαλμάτων (δισκοβόλος του Μύρωνα), ο τρόπος που έριχναν το δίσκο δεν διέφερε από το σημερινό. Οι επιδόσεις των δισκοβόλων σημειώνονταν με πασσάλους ή καρφιά, τα σημεία, και έπειτα μετρούσαν το μήκος της ρίψης με κοντάρι ή με σχοινί. Οι αθλητές χρησιμοποιούσαν τον ίδιο δίσκο στους αγώνες. Μάλιστα, ο Παυσανίας (VI.19.4) αναφέρει ότι στην Ολυμπία, στο Θησαυρό των Σικυωνίων φυλάσσονταν τρεις επίσημοι δίσκοι για το αγώνισμα του πεντάθλου. Ο δισκοβόλος του Μύρωνος 15

16 Το ακόντιο Αγώνισμα που επίσης αναφέρεται στον Όμηρο και προέρχεται από τον πόλεμο και το κυνήγι. Δύο ήταν τα είδη του ακοντισμού: ο εκήβολος, δηλαδή βολή του ακοντίου σε μήκος, και ο στοχαστικός, δηλαδή βολή σε προκαθορισμένο στόχο. Στην Ολυμπία αγώνισμα του πεντάθλου αποτελούσε ο εκήβολος ακοντισμός. Το ακόντιο ήταν ένα μακρύ ξύλινο κοντάρι μήκους 1,50-2 μ., με μυτερή την άκρη του, χωρίς μεταλλική αιχμή και πιο ελαφρύ από το πολεμικό. Ακόντια με αιχμή χρησιμοποιούσαν στο στοχαστικό ακοντισμό. Μία λουρίδα από δέρμα, η λεγόμενη αγκύλη, μήκους 0,40 μ. σχημάτιζε θηλειά στο κέντρο βάρους του ακοντίου. Στη θηλειά αυτή ο αθλητής περνούσε το δείκτη και το μέσο δάκτυλο του χεριού. Στα υπόλοιπα η τεχνική ρίψης του ακοντίου δεν διέφερε από τη σημερινή. Η πάλη Από τα πιο αγαπημένα αγωνίσματα στην αρχαία Ελλάδα ήταν η πάλη. Ο Όμηρος στα "άθλα επί Πατρόκλω" μας περιγράφει σκηνές πάλης. Ως εφευρέτης του αθλήματος αναφέρεται ο Θησέας (στη πάλη του με τον Κερκύονα), αλλά και ο Ηρακλής (όταν νικά τους γίγαντες Ανταίο, Αχελώο, Τρίτωνα και διάφορα τέρατα). Εκτός των δύο μυθικών ηρώων, όμως, και θεοί αναφέρονται ως εφευρέτες της πάλης, όπως ο Ερμής και η κόρη του Παλαίστρα. Στους Ολυμπιακούς Αγώνες η πάλη εισήχθη ως ανεξάρτητο αγώνισμα στη 18η Ολυμπιάδα (708 π. Χ.), αλλά και ως 16

17 αγώνισμα του πεντάθλου. Από την 37η Ολυμπιάδα (632 π.χ) άρχισαν και οι παίδες να αγωνίζονται στην πάλη. Υπήρχαν δύο είδη πάλης : η ορθία πάλη ή ορθοπάλη ή σταδαία πάλη και η αλίνδησις ή κύλισις ή κάτω πάλη. Στην πρώτη αρκούσε ο παλαιστής να ρίξει κάτω τον αντίπαλό του τρεις φορές (οπότε λεγόταν τριακτήρ). Στη δεύτερη μετά την πτώση εξακολουθούσε ο αγώνας μέχρι ο ένας εκ των δύο να παραδεχτεί την ήττα του, να κάνει δηλαδή την κίνηση του απαγορεύειν (ύψωνε το ένα ή τα δύο αντιπάλων δάχτυλα του ενός χεριού). Ο ορισμός των αντιπάλων κατά (5 έως 8) ζεύγη γινόταν με κλήρο. Οι αθλητές της πάλης αγωνίζονταν με το σώμα αλειμμένο με λάδι, γυμνοί μέσα στο σκάμμα. Αρκετές παραστάσεις σε αγγεία μας δίνουν πολλές λεπτομέρειες για την εκτέλεση του αθλήματος, που όπως φαίνεται δεν διέφερε πολύ από το σημερινό. Από τις γραπτές πηγές πληροφορούμαστε τα ονόματα μεγάλων παλαιστών. Από τους πιο φημισμένους ήταν ο Μίλων ο Κροτωνιάτης, που νίκησε πέντε φορές στην Ολυμπία, επτά στα Πύθια, εννέα στα Νέμεα και δέκα στα Ίσθμια. 17

18 Η πυγμαχία Αγώνισμα που επίσης θεωρείται από τα παλαιότερα, γνωστό ήδη στη μινωική αλλά και τη μυκηναϊκή εποχή. Η πυγμή αναφέρεται στον Όμηρο ως ένα από τα αγωνίσματα που έγιναν προς τιμήν του Πατρόκλου. Κατά τη μυθολογία την πυγμή εφεύρε ο Απόλλωνας, αλλά και ο Ηρακλής, ο Θησέας και άλλοι ήρωες. Προστάτης, ωστόσο, του αγωνίσματος θεωρείτο ο Απόλλωνας. Η πυγμή ως αγώνισμα στην Ολυμπία εισάγεται στην 23η Ολυμπιάδα (688 π.χ.), και για τους παίδες στην 41η (616 π.χ.). Οι αντίπαλοι αγωνίζονταν έως ότου ο ένας από τους δύο πέσει αναίσθητος ή παραδεχτεί την ήττα του. Και στη πυγμή, όπως και στην πάλη, τα ζεύγη των πυκτών καθορίζονταν με κλήρο. Σε παραστάσεις αγγείων που απεικονίζουν σκηνές πυγμαχίας φαίνεται ότι οι αντίπαλοι στέκονταν αντιμέτωποι με το αριστερό πόδι μπροστά και λυγισμένο το δεξί. Τα χτυπήματα γίνονταν κυρίως στο κεφάλι και το πρόσωπο. Δεν υπήρχε χρονικός περιορισμός στη διάρκεια του αγώνα, και οι αθλητές αγωνίζονταν μέχρις ότου ο ένας από τους δύο αθλητές αναγκαστεί να απαγορεύσει, να παραδεχτεί δηλαδή την ήττα του ή να πέσει αναίσθητος. Οι αθλητές κατά τη διεξαγωγή του αγωνίσματος φορούσαν στα χέρια τους ιμάντες, οι οποίοι μάλιστα ήταν γνωστοί ήδη στη μυκηναϊκή εποχή. Ο Όμηρος, μάλιστα, μας δίνει λεπτομερή περιγραφή των ιμάντων που φορούσαν οι πύκτες: ήταν λουρίδες από λεπτό δέρμα βοδιού, τις οποίες τύλιγαν στα χέρια τους. Αργότερα, στη πρώτη φάλαγγα των δαχτύλων πρόσθεσαν λουρίδες από σκληρό δέρμα και στο εσωτερικό έβαζαν μαλλί. Από τον 4ο αι. π.χ. και ως τα τέλη του 2ου αι. μ.χ. οι πύκτες αντί να δένουν τους ιμάντες, φορούσαν ένα είδος γαντιού από έτοιμους περιτυλιγμένους ιμάντες. Τέλος, στα ρωμαϊκά χρόνια οι πυγμάχοι χρησιμοποιούσαν ένα πυγμαχικό γάντι ενισχυμένο με σίδερο και μολύβι. Από τους ονομαστότερους πυγμάχους της αρχαιότητας ήταν ο Διαγόρας ο Ρόδιος, πατέρας της Καλλιπάτειρας. 18

19 Το παγκράτιο Από τα πιο θεαματικά αγωνίσματα το παγκράτιο ήταν συνδυασμός πυγμής και πάλης. Η παράδοση αναφέρει ότι πρώτος ο Θησέας συνδύασε πάλη και πυγμή για να σκοτώσει το Μινώταυρο. Στην Ολυμπία εισάγεται στη 33η Ολυμπιάδα (648 π. Χ.). Το αγώνισμα διακρινόταν στο άνω ή ορθοστάνδην παγκράτιο (όταν οι αθλητές αγωνίζονταν όρθιοι) και στο κάτω παγκράτιο (όταν οι αντίπαλοι έπεφταν και συνέχιζαν κάτω). Στην προπόνηση οι αθλητές χρησιμοποιούσαν συνήθως το ορθοστάνδην, ενώ στους αγώνες το κάτω παγκράτιο. Οι παγκρατιαστές έπρεπε να συνδυάζουν ταυτόχρονα τα προσόντα των παλαιστών και των πυγμάχων, ενώ το αγώνισμα είχε αυστηρούς κανόνες τους οποίους έπρεπε να ακολουθούν. Τα ονόματα μεγάλων παγκρατιαστών που διασώθηκαν από τις αρχαίες πηγές είναι του Λύγδαμι του Συρακουσίου (πρώτου Ολυμπιονίκη στο παγκράτιο το 648 π.χ.), του Ευκλή, του Σώστρατου του Σικυώνιου και άλλων. Σύμπλεγμα παγκρατιαστών. Ο αγώνας διεξάγεται στο έδαφος, είναι κάτω παγκράτιον. 19

20 Αρματοδρομίες Ο πρώτος αγώνας αρματοδρομίας που αναφέρει η παράδοση είναι αυτός μεταξύ του Πέλοπα και του Οινομάου, βασιλιά της Πίσας, μύθος που συνδέεται άμεσα με την Ολυμπία. Αρματοδρομίες επίσης αναφέρει και ο Όμηρος, στους αγώνες που οργάνωσε ο Αχιλλέας προς τιμήν του νεκρού φίλου του Πατρόκλου. Προστάτης του αγωνίσματος της αρματοδρομίας θεωρείτο ο θεός Ποσειδώνας. Τα αγωνίσματα αρματοδρομιών στην Ολυμπία ήταν: Το τέθριππο: το άρμα, ένα μικρό ξύλινο δίτροχο όχημα, συρόταν από τέσσερα άλογα. Το μήκος της διαδρομής ήταν δώδεκα γύροι του ιπποδρόμου. Το τέθριππο εισάγεται στην 25η Ολυμπιάδα (680 π. Χ.) και διεξάγεται έως και το 241 μ.χ. Η απήνη: εισάγεται στους Ολυμπιακούς αγώνες το 500 π.χ. στην 70η Ολυμπιάδα και καταργήθηκε το 444 π.χ. στην 84η Ολυμπιάδα. Το άρμα έσερναν δύο ημίονοι. Η συνωρίδα: άρμα που έσερναν δύο άλογα. Εισάγεται στην 93η Ολυμπιάδα (408 π.χ.). Το τέθριππο πώλων: εισάγεται στην 99η Ολυμπιάδα (348 π.χ.). Το μήκος της διαδρομής ήταν οκτώ γύροι του ιπποδρόμου. Η συνωρίδα πώλων: εισάγεται ως αγώνισμα στην 128η Ολυμπιάδα (268π.Χ.). Στους ομηρικούς χρόνους ηνίοχος ήταν ο ίδιος ο ιδιοκτήτης, αλλά στους ιστορικούς χρόνους οι ηνίοχοι δεν ήταν οι ιδιοκτήτες των αλόγων. Η νίκη, όμως, ανήκε στους ιδιοκτήτες οι οποίοι μάλιστα στέφονταν νικητές, ενώ για τον ηνίοχο το βραβείο ήταν μια μάλλινη ταινία που ο ιππότροφος (ο ιδιοκτήτης δηλαδή του ίππου) του έδενε στο μέτωπο. Για το λόγο αυτό στην Ολυμπία έχομε ονόματα γυναικών που αναφέρονται ως νικητές στις αρματοδρομίες (Κυνίσκα), παιδιών ή και πόλεων. 20

21 Τα ιππικά Αγωνίσματα Τα ιππικά αγωνίσματα εισάγονται για πρώτη φορά στην Ολυμπία στην 33η Ολυμπιάδα το 648 π.χ. με τις ιπποδρομίες των τελείων κελήτων, το οποίο ήταν αγώνισμα με αναβάτη σε άλογο που έκανε έξι φορές το γύρο του ιπποδρόμου. Το 469 π.χ. (71η Ολυμπιάδα) εισάγεται η κάλπη (ιπποδρομίες φοράδων) και το 256 π.χ. (131η Ολυμπιάδα) η ιπποδρομία των πώλων. Στις ιπποδρομίες ο αναβάτης ίππευε γυμνός, δίχως εφίππιο και αναβολείς κρατώντας το μαστίγιο και τα ηνία, όπως απεικονίζεται σε διάφορες παραστάσεις αγγείων. Το εφίππιο πιθανότατα χρησιμοποιούσαν μόνο οι πολεμιστές. Τέλος, όπως οι ηνίοχοι έτσι και οι αναβάτες υπηρετούσαν τους ιδιοκτήτες των αλόγων. Το πρόγραμμα των αγώνων Πρώτη Μέρα Την πρώτη ημέρα το πρωί γινόταν η τελετή ορκωμοσίας για την τήρηση των κανόνων εκ μέρους των αθλητών, των συγγενών τους και των κριτών στο Βουλευτήριο, μπροστά στο άγαλμα του Ορκίου Διός. Στη συνέχεια γινόταν η καταγραφή των αθλητών, ο χωρισμός τους κατά αγωνίσματα, και η κλήρωσή τους κατά ζεύγη ή τη σειρά που θα αγωνίζονταν. Έπειτα, κοντά στην είσοδο του σταδίου πραγματοποιούνταν οι αγώνες των κηρύκων και των σαλπιγκτών. Το απόγευμα τελούνταν θυσίες στην ιερή Άλτη και χρησμοδοσίες. Επίσης φιλόσοφοι, ιστορικοί και ποιητές απήγγειλαν λόγους και γίνονταν διάφορες συναθροίσεις. Δεύτερη Μέρα Το πρωί όλοι οι αθλητές και οι Ελλανοδίκες σε πομπή πήγαιναν στο στάδιο, όπου τους περίμενε συγκεντρωμένο το πλήθος. Οι αγώνες άρχιζαν με το αγώνισμα του σταδίου δρόμου, ακολουθούσε η πάλη παίδων, η πυγμή και το παγκράτιο. Τρίτη Μέρα Το πρωί διεξάγονταν οι αρματοδρομίες και τα ιππικά αγωνίσματα στον ιππόδρομο. Το απόγευμα στο στάδιο γινόταν το αγώνισμα του πεντάθλου (άλμα, δίσκος, δρόμος, ακόντιο, πάλη). Το βράδυ της ίδιας μέρας έκαναν θυσίες προς τιμήν του Πέλοπα κ αι ακολουθούσαν εορταστικά δείπνα. 21

22 Τέταρτη Μέρα Όλοι οι αθλητές, οι Ελλανοδίκες, οι θεωρίες σε πομπή που ξεκινούσε από το γυμνάσιο έφτανε στο μεγάλο βωμό του Διός, όπου έκαναν θυσία 100 ζώων (εκατόμβη). Μετά το τέλος της λαμπρής αυτής τελετής, γίνονταν οι αγώνες δρόμου των ανδρών, της πάλης, της πυγμής και του παγκρατίου. Η μέρα τελείωνε με την οπλιτοδρομία. Πέμπτη μέρα Η τελευταία μέρα ήταν αφιερωμένη στην βράβευση των αθλητών. Οι νικητές πήγαιναν προς το ναό του Διός, όπου τους στεφάνωναν οι Ελλανοδίκες. Ακολουθούσε επίσημο γεύμα στο πρυτανείο και εορταστικές εκδηλώσεις που διαρκούσαν μέχρι το βράδυ Μέχρι το 632 π.χ. οι αγώνες διαρκούσαν από 1 έως 3 ημέρες, ενώ από τον 5 ο αιώνα και έπειτα η διάρκειά τους επεκτάθηκε στις 7 ημέρες. Οι απόψεις πάντως διίστανται όσον αφορά το πρόγραμμα. Τα προγράμματα έγιναν γνωστά χάρη σε αποσπάσματα του Φιλόστρατου, του Παυσανία, του Πλούταρχου και του Λουκιανού. ΚΑΝΟΝΙΣΜΟΙ ΚΑΙ ΠΟΙΝΕΣ Οι κανονισμοί σπάνια παραβιάστηκαν στην μακρόχρονη ιστορία των Ολυμπιακών αγώνων. Ελάχιστες φορές ακούμε για ποινές που επιβλήθηκαν σε αθλητή γιατί με αντικανονική λαβή η χτύπημα προξένησε το θάνατο του αντιπάλου του. Ανάμεσα στα ελάχιστα παραδείγματα είναι του παίκτη Διογνύτου από την Κρήτη, που σκότωσε στη διάρκεια του αγώνα τον αντίπαλό του Ηρακλή. Οι Ελλανοδίκες του αρνήθηκαν τον κότινο και τον έδιωξαν από την Ολυμπία. Οι ποινές ήταν τριών ειδών: χρηματικό πρόστιμο, αποκλεισμός από τους αγώνες και σωματικές ποινές. Τις ποινές τις επέβαλαν οι Ελλανοδίκες ενώ ο αλυτάρχης με τους αλύτες και οι ραβδούχοι, όπως τους ονόμαζε ο Θουκυδίδης, αναλάμβαναν την εκτέλεση τους. Η μαστίγωση ήταν από τις ελαφρότερες ποινές και επιβαλλόταν για τα μικρά παραπτώματα και συνηθέστερα κατά την διάρκεια των αγώνων. Από το χρηματικό ποσό που επιβαλλόταν σαν πρόστιμο στους παραβάτες ένα μέρος πήγαινε στο ταμείο του θεού, δηλαδή υπέρ του ιερού, και το άλλο μέρος υπέρ του αδικημένου ανταγωνιστή αν υπήρχε τέτοια περίπτωση όπως έγινε με τον Θεαγένη τον Θάσιο που ήδη αναφέραμε. Μία άλλη περίπτωση είναι η σχετική με το χρηματικό ποσό που επιβλήθηκε σαν πρόστιμο στους Σπαρτιάτες για την κατάληψη των μικρών πόλεων Λέπρεο και Φύρκο κατά τη διάρκεια της εκεχειρίας. Οι Ηλείοι τιμώρησαν τους Σπαρτιάτες με δύο μνας για τον κάθε στρατιώτη, και επειδή οι στρατιώτες της Σπάρτης ήταν 1000 έπρεπε να πληρωθεί πρόστιμο από 2000 μνας. Οι Σπαρτιάτες δικαιολογήθηκαν πως δεν γνώριζαν ότι οι σπονδές είχαν αρχίσει. Οι Ηλείοι τους πρότειναν να τους επιστραφεί το Λέπρεο και αυτοί να παραιτηθούν από το δικό τους μερίδιο, και να καταβληθεί μόνο το μερίδιο του θεού. Επειδή οι Σπαρτιάτες δεν υποχωρούσαν, οι Ηλείοι τους απέκλεισαν από τους αγώνες και τότε αυτοί δέχτηκαν να εκκενώσουν το Λέπρεο και να πληρώσουν μόνο το μερίδιο του θεού. 22

23 Είναι βέβαιο πως τα πρόστιμα οπωσδήποτε τα πλήρωναν οι παραβάτες, γιατί ήξεραν πως οι κυρώσεις ήταν αυστηρές. Μάλιστα αν ο αθλητής δεν είχε τη δυνατότητα να πληρώσει, αναλάμβανε την ευθύνη η πόλη του, για να μην αποκλειστεί από τους αγώνες. Σε επικουρία και ενίσχυση των Ηλείων ερχόταν και το μαντείο των Δελφών, για να εξαναγκάζονται οι πόλεις να πληρώνουν τα πρόστιμα. Από τα χρήματα των προστίμων κατασκευάζονταν αγάλματα του Δία, που τα έλεγαν Ζάνες. Τα αγάλματα στήνονταν στην Άλτη, μετά το Μητρώο, στα ριζά της εξέδρας των θησαυρών. Πρώτα στήθηκαν έξι από αυτά κατά την 98 η Ολυμπιάδα, με το πρόστιμο που πλήρωσε ο Θεσσαλός Εύπωλος, καθώς και οι παίκτες που δωροδοκήθηκαν από αυτόν, ο Αγήνωρ από την Αρκαδία, ο Πρύτανης από την Κύζικο και ο Φορμίων από την Αλικαρνασσό. Πάνω στα αγάλματα χαράζονταν ελεγεία που τόνιζαν πως μια ολυμπιακή νίκη δεν πρέπει να κερδίζεται με χρήματα και δόλια μέσα, αλλά με τη γρηγοράδα των ποδιών και τη δύναμη του κορμιού. ΟΙ ΤΙΜΕΣ ΣΤΟΥΣ ΟΛΥΜΠΙΟΝΙΚΕΣ Η ημέρα της απονομής των βραβείων ήταν για τους νικητές η κορυφαία στιγμή ολόκληρης της ζωής τους, ήταν η στιγμή που με λαχτάρα προσδοκούσαν στις σκληρές ώρες της μακρόχρονης ετοιμασίας τους. Με την ψυχή γεμάτη περηφάνια ξεκινούσαν οι νικητές για το ναό του Δια όπου θα γινόταν η επίσημη στέψη. Γύρω από το κεφάλι τους είχαν δεμένη μια πορφυρή μάλλινη ταινία και στο δεξί χέρι κρατούσαν κλαδί φοίνικα. Τα διακριτικά αυτά τα είχαν δεχθεί αμέσως μετά την νίκη τους από το χέρι του Ελλανοδίκη, ενώ ο κήρυκας διαλαλούσε το όνομα τους, το όνομα του πατέρα και τις πατρίδας Οι αγώνες ήταν στεφανίτες. Το άθλο, δηλαδή, ήταν ένα στεφάνι από κλαδί αγριελιάς, ο κότινος. Σύμφωνα με την παράδοση, τον κότινο ως έπαθλο των αγώνων καθιέρωσε ο Ίφιτος, ύστερα από σχετικό χρησμό του μαντείου των Δελφών. Τα κλαδιά για τα στεφάνια των νικητών έκοβαν από την Καλλιστέφανο ελιά που ήταν νότια του ναού του Δία. Ένας «παις αμφιθαλής» (που ήταν δηλαδή στη ζωή και οι δύο γονείς του) με χρυσό ψαλίδι έκοβε τα κλαδιά. Στη συνέχεια τα πήγαινε στο ναό της Ήρας και τα ακουμπούσε επάνω σε μία χρυσελεφάντινη τράπεζα. Από εκεί τα έπαιρναν οι Ελλανοδίκες για να στεφανώσουν τους νικητές. Για βραβείο χρησιμοποιούσαν ακόμη μάλλινες ταινίες τις οποίες έδεναν στο μέτωπο ή σε άλλα μέρη του σώματος των αθλητών. Ανυπολόγιστη, όμως, ήταν η ηθική σημασία της νίκης στην Ολυμπία. Τις νίκες αυτές ύμνησαν μεγάλοι ποιητές, όπως ο Συμωνίδης, ο Βακχυλίδης και ο σπουδαιότερος όλων, ο Πίνδαρος. Ο Ολυμπιονίκης όταν επέστρεφε στην πόλη του απολάμβανε μεγάλες τιμές. Κατεδαφιζόταν ένα τμήμα των τειχών της πόλης, εφόσον πόλη που γέννησε Ολυμπιονίκη δεν είχε ανάγκη από τείχη, και από τη νέα είσοδο έμπαινε ο νικητής στην πόλη, ανεβασμένος σε ένα μεγαλόπρεπο τέθριππο άρμα. Στη συνέχεια ο νικητής πρόσφερε θυσία στο θεό προστάτη της πόλης και του αφιέρωνε το στεφάνι του. Ακολουθούσε εορταστικό δείπνο στο οποίο καθόταν όλη η πόλη. Άλλα προνόμια που έδιναν στους νικητές ήταν η ισόβια σίτισή του με δημόσια δαπάνη, η ατέλεια (φορολογική απαλλαγή), ενώ στην Αθήνα ο Σόλων θέσπισε και χρηματικό βραβείο (το ποσό των πεντακοσίων δραχμών, ποσό αρκετά μεγάλο για εκείνη την εποχή). Στη Σπάρτη ο νικητής αποκτούσε το δικαίωμα να πολεμάει δίπλα στο βασιλιά. Στις δημόσιες εκδηλώσεις είχαν πάντα τιμητική θέση, ενώ πολλές φορές το όνομά τους χαρασσόταν πάνω σε στήλες που τοποθετούσαν σε περίοπτη θέση. Σε μερικές πόλεις 23

24 οι Ολυμπιονίκες λατρεύονταν σαν ήρωες μετά το θάνατό τους. Οι τιμές και τα προνόμια των Ολυμπιονικών ποίκιλλαν από πόλη σε πόλη. Ωστόσο η σημαντικότερη τιμή του Ολυμπιονίκη ήταν το δικαίωμα του να τοποθετήσει το άγαλμά του στην ιερή Άλτη και ο επινίκιος, ο ύμνος δηλαδή που γραφόταν για να εξυμνήσει τη νίκη του. Οι δύο αυτές τιμές εξασφάλιζαν τη δόξα του και το όνομά του έμενε γνωστό για πάντα. 4. ΦΗΜΙΣΜΕΝΟΙ ΑΘΛΗΤΕΣ ΤΗΣ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑΣ Πάλη Μίλων ο Κροτωνιάτης (παλαιστής) Ο πιο φημισμένος Ολυμπιονίκης στην πάλη ήταν ο Μίλων από τον Κρότωνα της Ιταλίας, με έξι νίκες (540/532/528/524/520/516 π.χ.). Περιοδονίκης, επτά φορές νικητής στα Πύθια, εννιά στα Νέμεα, δέκα στα Ίσθμια. Αμέτρητα τα στεφάνια που μάζεψε στη διάρκεια της αθλητικής του καριέρας από τους αγώνες στους οποίους έλαβε μέρος σε όλη την Ελλάδα. Θεωρείται ένας από τους περιφημότερους του αρχαίου κόσμου. Ήταν μαθητής του φιλοσόφου Πυθαγόρα. Υπάρχουν πολλές ιστορίες που αναφέρονται στην υπερφυσική δύναμη του Μίλωνα, την οποία απέκτησε σηκώνοντας κάθε μέρα ένα μοσχάρι, μέχρις ότου έγινε ταύρος. Λέγεται ότι σήκωσε ένα ταύρο στους ώμους του, τον οποίον αφού περιέφερε δύο γύρους στο στάδιο της Ολυμπίας, αργότερα τον έσφαξε και τον έφαγε μόνος του. Ήταν τέτοια η δύναμη του, που μπορούσε να ξεριζώσει τον κορμό ενός δένδρου. Κανένας δεν μπορούσε να λυγίσει τα δάκτυλα του τεντωμένου χεριού του. Συνήθιζε να κρατάει στην χούφτα του ένα ρόδι και ενώ οι άλλοι προσπαθούσαν να του το πάρουν, πάντα στο τέλος το ρόδι παρέμενε άθικτο. Ήταν πολύ εύκολο γι' αυτόν να λυγίσει ένα χάλκινο νόμισμα μεταξύ του δείκτη και αντίχειρα. Όταν έγινε Ολυμπιονίκης και του έκαναν το άγαλμα του στην Ολυμπία, το σήκωσε και το τοποθέτησε στην βάση του, αν και ζύγιζε γύρω στα χίλια κιλά. Το τέλος του ήταν τραγικό. Μια μέρα που βρισκόταν στην εξοχή, πλησίον του Κρότωνα, είδε ένα μεγάλο φρεσκοκομμένο κορμό δένδρου στον οποίο είχαν καρφώσει σιδερένιες σφήνες για να τον ανοίξουν. Θέλησε τότε να ανοίξει τον κορμό με τη δύναμή του. Έχωσε τα χέρια και τον τράβηξε προς τα έξω, πετάχτηκαν όμως οι σφήνες, έκλεισε ο κορμός και του έδεσε τα χέρια. Χωρίς καμία βοήθεια παρέμεινε εκεί, ώσπου τον κατασπάραξαν τα αγρίμια. 24

25 Παγκράτιο Αρραχίων της Φιγαλίας (παγκρατιαστής) Ένα ηρωικό και συγχρόνως τραγικό γεγονός έλαβε μέρος στην Ολυμπία το 564 π.χ., όταν ο παγκρατιαστής Αρραχίων από την Φιγαλία πέθανε κατά την διάρκεια του αγώνος. Ο Αρραχίων βρισκόμενος σε δύσκολη θέση, όταν ο αντίπαλος του τον έπιασε με λαβή από τον λαιμό, κατόρθωσε να τον κάνει να παραιτηθεί (ο αντίπαλος ύψωσε το χέρι του), στρίβοντας το πόδι του, ενώ ο ίδιος πέθαινε. Αν και νεκρός, ο Αρραχίων ανακηρύχθηκε νικητής. Κέρδισε σε τρεις συνεχείς Ολυμπιάδες (572/568/564 π.χ.) Θεαγένης της Θάσου (παγκρατιαστής) Ο Θεαγένης της Θάσου ήταν ένας από τους πιο φημισμένους παγκρατιαστές. Ήταν γιος ιερέως και όταν ήταν εννέα ετών, έκλεψε το μπρούτζινο άγαλμα ενός θεού και το μετέφερε στο σπίτι του. Όταν οι κάτοικοι της Θάσου το έμαθαν, ήθελαν να τιμωρήσουν το παιδί με θάνατο. Ευτυχώς για τον Θεαγένη, ένας από τους γέροντες της Θάσου πήρε την απόφαση, ότι η μόνη σωστή τιμωρία για το παιδί ήταν να μεταφέρει το άγαλμα πίσω στην βάση του. Ο Θεαγένης νίκησε δυο φορές στην Ολυμπία, στην πυγμαχία το 480 π.χ. και στο παγκράτιο το 476 π.χ., καθώς και πολλές άλλες νίκες στα Πύθια, κλπ. Μετά τον θάνατο του, οι κάτοικοι της Θάσου του έκαναν άγαλμα και λέγεται ότι κάποιος που δεν μπορούσε να τον νικήσει εν ζωή, κτυπούσε το άγαλμα του κάθε βράδυ. Ένα βράδυ το άγαλμα έπεσε από την βάση του και τον σκότωσε. Οι κάτοικοι της Θάσου τότε αναγκασμένοι από τον νόμο, το πήραν και το πέταξαν στην θάλασσα. Μετά από αυτό το γεγονός έπεσε ανυδρία στην Θάσο και ζητώντας την βοήθεια του μαντείου των Δελφών, έλαβαν τον χρησμό να φέρουν πίσω όλους τους εξόριστους. Οι κάτοικοι υπάκουσαν, αλλά η ανυδρία συνεχίζονταν και ζήτησαν την βοήθεια του μαντείου για δεύτερη φορά. Οι Δελφοί τότε τους είπαν, ότι ξέχασαν τον Θεαγένη. Όταν ψαράδες έπιασαν στα δίκτυα τους το άγαλμα και το έφεραν στην Θάσο, η ανυδρία σταμάτησε. Κατά την διάρκεια της μακράς αθλητικής σταδιοδρομίας του, ο Θεαγένης κέρδισε 1300 έπαθλα. 25

26 Πολυδάμας της Θεσσαλίας (παγκρατιαστής) Ο Πολυδάμας, από την Σκοτούσα της Θεσσαλίας, ήταν ένας από τους πιο φημισμένους Ολυμπιονίκες (408 π.χ.). Ο Παυσανία που είδε τον ανδριάντα του Πολυδάμα στην Ολυμπία τον περιγράφει σαν τον πιο μεγαλόσωμο από όλους τους ανθρώπους. Σύμφωνα με την αφήγησή του, όλη η ζωή του μεγάλου αθλητή δεν ήταν τίποτε άλλο από συνεχείς άθλους κάθε είδους και κατορθώματα που ανάδειχναν την απροσμέτρητη δύναμή του κάνοντάς τον ισάξιο με τους πολυθρύλητους ήρωες. Λέγεται ότι, σαν τον Ηρακλή, σκότωσε με τα χέρια του ένα λιοντάρι. Σύμφωνα με μια άλλη ιστορία, έπιασε τα πόδια ενός μαινόμενου ταύρου, ο οποίος στο τέλος κατάφερε να ξεφύγει, αφήνοντας την οπλή του ποδιού του στα χέρια του Πολυδάμα. Ο βασιλιάς της Περσίας Δαρείος, ο οποίος έμαθε για τα ανδραγαθήματα του Πολυδάμα, έστειλε απεσταλμένους με δώρα, και τον έπεισαν να πάει στα Σούσα. Μια μέρα ο Δαρείος έφερε τρεις από τους καλύτερους παλαιστές της Περσίας, για να μαχηθούν συγχρόνως με τον Πολυδάμα. Μετά από σύντομη μάχη, ο Πολυδάμας σκότωσε δύο από αυτούς, ενώ ο τρίτος τράπηκε σε φυγή. Ο Πολυδάμας βρήκε τραγικό τέλος, όταν προσπάθησε να συγκρατήσει την σκεπή ενός σπηλαίου, στο οποίο βρισκόταν με φίλους του. Σώστρατος της Σικυώνος (παγκρατιαστής) Ο Σώστρατος ο επονομαζόμενος Ακροχερσίτης από το ανορθόδοξο στυλ που χρησιμοποιούσε. Έπιανε τον αντίπαλο του από τα δάκτυλα, τα λύγιζε και δεν τα άφηνε, μέχρις ότου ο αντίπαλος του παραδοθεί. Κέρδισε σε τρεις συνεχείς Ολυμπιακούς αγώνες (364/360/356 π.χ.), καθώς η επιγραφή στο άγαλμα του στην Ολυμπία αναφέρει. Εκτός της Ολυμπίας, κέρδισε δώδεκα νίκες συνολικά στην Νεμέα και τα Ίσθμια και δύο στα Πύθια. Υπήρχε επίσης άγαλμα του στους Δελφούς. Νομίσματα της Σικυώνος από το 320 π.χ., τον απεικονίζουν. Πυγμαχία Γλαύκος της Καρύστου (πυγμάχος) Ο Γλαύκος από την Κάρυστο, ο οποίος νίκησε στον αγώνα πυγμαχίας στην Ολυμπία το 520 π.χ., ήταν γιος του γεωργού Δήμυλου, ο οποίος είχε δει τον γιο του να χρησιμοποιεί το χέρι του σαν σφυρί, για να βάλει το υνί στο αλέτρι. Ο Γλαύκος προπονήθηκε για λίγο διάστημα πυγμάχος και πήγε στην Ολυμπία. Κατά την διάρκεια του αγώνος, χτυπήθηκε άσχημα από τον πεπειραμένο αντίπαλο του. Ο πατέρας του, ο οποίος παρακολουθούσε τον αγώνα από 26

27 κοντά, βλέποντας τον γιο του σε άσχημη κατάσταση, του φώναξε: "γιε μου, δώσε την γροθιά του αρότρου". Ο Γλαύκος συγκεντρώνοντας όλη την δύναμη που του απέμενε, χρησιμοποιώντας το χέρι του σαν σφυρί, χτύπησε τον αντίπαλο του, ο οποίος έπεσε στο έδαφος αναίσθητος. Όταν ο Γλαύκος πέθανε, τον έθαψαν σε ένα μικρό νησί κοντά στην Κάρυστο, που σήμερα έχει το όνομα, νησί του Γλαύκου. Διαγόρας της Ρόδου (πυγμάχος) Ο πυγμάχος Διαγόρας της Ρόδου (464 π.χ.) ολυμπιονίκης και περιοδονίκης, ανήκε σε αριστοκρατική οικογένεια και ήταν ο επιφανέστερος από όλους τους αρχαίους πυγμάχους. Νίκησε επίσης δύο φορές στα Νέμεα, τέσσερις στα Ίσθμια, πολλές φορές στη Ρόδο, και σε πολλούς αγώνες στην Αθήνα, στο Άργος, στο Λύκαιο, στην Αίγινα, στην Πελλήνη, στις Πλαταιές, στη Θήβα στα Μέγαρα και αλλού. Ο Πίνδαρος έγραψε γι αυτόν ένα από τα λαμπρότερα έργα της ελληνικής λυρικής ποίησης. Κατά την διάρκεια της ζωής του, ήταν γνωστός σε όλη την Ελλάδα, ως το καλύτερο παράδειγμα αθλητή για την ευγένεια, τη σεμνότητα και την αξιοσύνη του. Η τεχνική του ήταν μοναδική. Δεν προσπαθούσε να αποφύγει τα κτυπήματα του αντιπάλου του και πάντοτε τηρούσε σχολαστικά τους κανόνες της πυγμαχίας. Οι γιοι του έγιναν επίσης Ολυμπιονίκες και ήταν τυχερός να τους δει να κερδίζουν, ο ένας στην πυγμαχία και οι άλλοι δύο στο παγκράτιο. Ολυμπιονίκες ήταν επίσης και δύο εγγονοί του. Ο ένας από αυτούς ο Πεισίδορος, ήταν γιος της κόρης του Καλλιπάτειρας η οποία πέρασε στην ιστορία με το ρίσκο που πήρε να παραβεί τον κανονισμό και να παρακολουθήσει τους αγώνες. Ακόμη και ο θάνατός του ήταν ένδοξος. Το 448 π.χ. στην 83 η Ολυμπιάδα ο Διαγόρας παρακολουθεί τους δύο μεγαλύτερους γιούς του που αγωνίζονται. Όταν αυτοί στέφονται νικητές φορούν τα στεφάνια της νίκης τους στον πατέρα τους, και πάνω στον ενθουσιασμό τους τον σηκώνουν στα χέρια και τον περιφέρουν στο στάδιο πάνω στους ώμους τους γεμάτοι περηφάνια. Τα πλήθη επευφημούν και τους ραίνουν με λουλούδια και δάφνες. Εκείνος είναι βαθιά συγκινημένος όταν άκουσε μια φωνή από το πλήθος να τον παροτρύνει να πεθάνει εκείνη τη στιγμή, γιατί δεν υπήρχε μεγαλύτερη επίγεια δόξα γι αυτόν και το μόνο που έμενε ήταν να ανεβεί στον Όλυμπο και να γίνει θεός. Άκουσε τη φωνή ο τρισευτυχισμένος Διαγόρας, έγειρε και άφησε την τελευταία του πνοή στα χέρια των παιδιών του. 27

28 Μελαγκόμας της Καρίας Ο πυγμάχος Μελαγκόμας της Καρίας, ο οποίος έγινε Ολυμπιονίκης το 49 μ.χ., ήταν γνωστός σε όλη την Ελλάδα για τον ανορθόδοξο τρόπο της τεχνικής του στην πυγμαχία και για το εξαιρετικά ωραίο σώμα του και αρρενωπό πρόσωπο του. Είχε μεγάλη αντοχή, μπορούσε να παλεύει όλη την ημέρα χωρίς να κουράζεται. Κατά την διάρκεια της σταδιοδρομίας του, όπου είχε πολλές νίκες, ποτέ δεν πλήγωσε τον αντίπαλο του, πιστεύοντας ότι, το να πληγώνεις στους αγώνες ήταν έλλειψη γενναιότητας. Ο Μελαγκόμας κατά την διάρκεια του αγώνος απέφευγε με επιδεξιότητα τα κτυπήματα του αντιπάλου του, ο οποίος εξουθενωμένος και απελπισμένος, παραδίδονταν. Ο Μελαγκόμας πέθανε σε νεαρή ηλικία. Αγώνες Δρόμου Λεωνίδας της Ρόδου Ο Λεωνίδας της Ρόδου ήταν ο μόνος από τους αρχαίους Έλληνες αθλητές που πραγματοποίησε έναν άθλο τόσο σημαντικό που δεν βρέθηκε όμοιός του να τον φτάσει. Σε τέσσερις συνεχείς Ολυμπιάδες (164/160/156/152 π.χ.) κατέκτησε από τρεις νίκες κάθε φορά σε τρία αγωνίσματα δρόμου: τον δίαυλο, το στάδιο, και οπλίτη δρόμου. Όταν νίκησε για τέταρτη φορά στα 36 του χρόνια, χαρίζοντας στην πατρίδα του 12 ολυμπιακά στεφάνια οι συμπατριώτες του τον αποθέωσαν. 28

29 5. ΔΙΗΓΗΣΕΙΣ ΙΣΤΟΡΙΩΝ ΑΠΌ ΤΟΥΣ ΟΛΥΜΠΙΑΚΟΥΣ ΑΓΩΝΕΣ 1. Το παρακάτω περιστατικό μας δείχνει τη σημασία που είχαν οι Ολυμπιακοί αγώνες για τους Έλληνες. Ακόμη και τις ζοφερές μέρες που πέρασαν οι Έλληνες κατά τις παραμονές της μεγάλης σύγκρουσης με τους Πέρσες το 480 π.χ., και ενώ ο Λεωνίδας και οι τριακόσιοι, αμετακίνητοι στις Θερμοπύλες άφηναν την τελευταία τους πνοή, οι άλλοι Έλληνες συναθροισμένοι στην Ολυμπία συνέχιζαν τα αγωνίσματά τους. Σύμφωνα με τον Ηρόδοτο, το γεγονός αυτό, καθώς και ότι το βραβείο της νίκης ήταν ένα στεφάνι αγριελιάς, προξένησε τέτοια αίσθηση στο περιβάλλον του Πέρση βασιλιά, ώστε ένας από τους αξιωματούχους, απευθυνόμενος στον Μαρδόνιο, αναφώνησε: «αλλοίμονο Μαρδόνιε, εναντίον ποιών ανδρών μας οδηγείς να πολεμήσουμε, που δεν αγωνίζονται για χρυσάφι, αλλά μόνο για την αρετή». 2. Οι επίσημες αποστολές των πόλεων, οι αντιπροσωπείες ονομαζόταν θεωρείες. Οι πόλεις έδιναν μεγάλη σημασία στη θεωρεία τους. Αποτελούνταν από τους πιο εκλεκτούς πολίτες οι οποίοι λέγονταν θεωροί και ο αρχηγός τους αρχιθέωρος και επίσης ήταν πολυάριθμες. Οι πόλεις έστελναν με αυτούς πολύτιμα δώρα στο Ιερό του Δία αλλά και στους άρχοντες της Ήλιδας. Τη θεωρία των Αθηναίων στην 91 η Ολυμπιάδα την χρηματοδότησε, την οργάνωσε και την οδήγησε σαν αρχιθέωρος ο Αλκιβιάδης. Ήταν η λαμπρότερη απ όσες έστειλε ποτέ ελληνική πόλη. Αποτέλεσε θρίαμβο για την Αθήνα και προσωπικό θρίαμβο του Αλκιβιάδη. Ο Αλκιβιάδης για να πανηγυρίσει τις νίκες που κέρδισε στις αρματοδρομίες, πρόσφερε πλούσιο γεύμα σε όλο το πλήθος των θεατών και την τροφή για όλα τα άλογα των θεατών. Σ αυτή την πανδαισία παραστάθηκαν στον Αλκιβιάδη εκπρόσωποι διαφόρων πόλεων. Οι Κυζηκινοί πρόσφεραν τα σφάγια, οι Χιώτες τα σανά για τα ζώα, οι Λέσβιοι το κρασί και οι Εφέσιοι τις μεγάλες σκηνές για το γεύμα. Ο Αλκιβιάδης αργότερα στην απολογία του μπροστά στο δήμο των Αθηναίων, καυχήθηκε γι αυτή τη μεγαλόπρεπη θεωρία που είχε ανεβάσει τόσο το γόητρο της Αθήνας. 3. Μία διάταξη που οι Ηλείοι την τηρούσαν αυστηρά, ήταν πως οι αθλητές έπρεπε να πάνε στην Ολυμπία ένα μήνα πριν την έναρξη των αγώνων για να προπονηθούν κάτω από την επίβλεψη των Ηλείων κριτών και επίσης να αποδείξουν πως είχαν προπονηθεί τους τελευταίους δέκα μήνες. Σε περίπτωση που ένας αθλητής δεν έφτανε έγκαιρα στην Ολυμπία, έπρεπε να δικαιολογήσει την αργοπορία του. Ένας αθλητής από την Αλεξάνδρεια, ο Απολλώνιος που ονομαζόταν και Ράντης έφτασε αργοπορημένος στην Ολυμπία και δικαιολογήθηκε ότι το καράβι του καθυστέρησε λόγω της μεγάλης κακοκαιρίας στη θάλασσα. Οι κριτές δέχτηκαν τη δικαιολογία του και τον κλήρωσαν στην πυγμαχία. Τότε όμως παρουσιάστηκε ο ανταγωνιστής του Ηρακλείδης, επίσης από την Αλεξάνδρεια, και απέδειξε ότι ο Ράντης έλεγε ψέματα, γιατί δεν ήταν η κακοκαιρία που τον καθυστέρησε αλλά η συμμετοχή του σε αγώνες στην Ιωνία, όπου μάζευε χρήματα. Οι κριτές απέκλεισαν τον Ράντη και τον τιμώρησαν με πρόστιμο. 29

30 6. ΜΝΗΜΕΙΑ ΣΤΟ ΧΩΡΟ ΤΗΣ ΑΡΧΑΙΑΣ ΟΛΥΜΠΙΑΣ Ναός του Δία στην Ολυμπία Κτίσθηκε από τους Ηλείους προς τιμήν του Δία με τα λάφυρα από τους νικηφόρους πολέμους, που διεξήγαν κατά των τριφυλιακών πόλεων. Η ανέγερσή του άρχισε το 470 π.χ. και ολοκληρώθηκε το 456 π.χ. Ναός της Ήρας στην Ολυμπία Ο ναός της Ήρας αποτελεί ένα από τα αρχαιότερα δείγματα μνημειακής ναοδομίας στην Ελλάδα. Ήταν κτισμένος στη βορειοδυτική γωνία του ιερού χώρου της Άλτεως, στους νότιους πρόποδες του Κρονίου λόφου, όπου για την προστασία του κατασκευάσθηκε ισχυρός αναλημματικός τοίχος. Αφιερώθηκε στο ιερό της Ολυμπίας από τους κατοίκους του Σκιλλούντα, αρχαίας πόλης της Ηλείας. Ο Παυσανίας αναφέρει, ότι κτίσθηκε περίπου οκτώ χρόνια αφ' ότου ο Όξυλος πήρε τη βασιλεία στην Ήλιδα, δηλαδή γύρω στο 1096 π.χ Βουλευτήριο Ολυμπίας Ο μεγαλοπρεπής ναός του Δία ήταν το σημαντικότερο οικοδόμημα της Άλτεως στην Ολυμπία και δέσποζε σε περίοπτη θέση στο κέντρο της. Πρόκειται για το μεγαλύτερο ναό της Πελοποννήσου, ο οποίος θεωρείται η τέλεια έκφραση, ο «κανών? της δωρικής ναοδομίας. Το βουλευτήριο βρίσκεται νότια του ναού του Δία, έξω από τον ιερό περίβολο της Άλτεως. Είναι από τα αρχαιότερα και σημαντικότερα κτίσματα του ιερού της Ολυμπίας και είχε άμεση σχέση με τη διεξαγωγή των Ολυμπιακών Αγώνων. Ήταν η έδρα της βουλής των Ηλείων, τα μέλη της οποίας είχαν την ευθύνη για τη διοργάνωση των αγώνων, πιθανότατα και των Ελλανοδικών, των κριτών των αγώνων. Εδώ γίνονταν οι καταγραφές των αθλητών, οι κληρώσεις για τη συμμετοχή τους στους αγώνες και οι επίσημες ανακοινώσεις με τα ονόματα των συμμετεχόντων και το πρόγραμμα των αγώνων. Επίσης, εδώ εκδικάζονταν τα παραπτώματα και οι ενστάσεις των αθλητών και αποφασίζονταν οι ποινές τους. Η κατασκευή του βουλευτηρίου άρχισε τον 6ο αι. π.χ. και ολοκληρώθηκε τον 4ο αι. π.χ., ενώ μικρές προσθήκες και επεμβάσεις έγιναν και στα ρωμαϊκά χρόνια. 30

31 Πρυτανείο Ολυμπίας Το Πρυτανείο ήταν από τα αρχαιότερα και σημαντικότερα κτίσματα της Ολυμπίας, αφού αποτελούσε το κέντρο της διοικητικής και πολιτικής ζωής του ιερού και το κέντρο διοίκησης των Ολυμπιακών Αγώνων. Βρίσκεται μέσα στον ιερό περίβολο, ακριβώς στη βορειοδυτική γωνία του, δίπλα στην είσοδο της Άλτεως και απέναντι από το γυμνάσιο. Ήταν η έδρα των πρυτάνεων, αξιωματούχων του ιερού και υπευθύνων για τις θυσίες στους βωμούς των θεών, που γίνονταν μία φορά κάθε μήνα. Ο Παυσανίας (5.15.8) το αναφέρει ως ''Πρυτανείο των των Ηλείων''. Η κατασκευή του χρονολογείται στο τέλος του 6ου ή στις αρχές του 5ου αι. π.χ. και αρχικά ήταν ένα μικρό οικοδόμημα, το οποίο σταδιακά διευρύνθηκε με τις διάφορες προσθήκες και μετασκευές που δέχθηκε στα μεταγενέστερα χρόνια. Αρχαίο στάδιο Ολυμπίας Το στάδιο της Ολυμπίας είναι ο χώρος όπου τελούνταν οι αρχαίοι Ολυμπιακοί Αγώνες αλλά και τα Ηραία, αγώνες γυναικών προς τιμήν της Ήρας. Βρίσκεται ανατολικά της Άλτεως, ακριβώς έξω από τη βορειοανατολική γωνία του ιερού περιβόλου, αλλά η θέση του δεν ήταν η ίδια στους πρώτους αιώνες τέλεσης των αγώνων. Πριν από τον 6ο αι. π.χ. το αγώνισμα του σταδίου δρόμου γινόταν σε έναν επίπεδο χώρο, χωρίς κανονικά πρανή, κατά μήκος του ανδήρου των θησαυρών, στα ανατολικά του μεγάλου βωμού του Δία. Κατά μήκος της νότιας πλευράς διαμορφώθηκε τεχνητό πρανές για τους θεατές, ύψους περίπου 3 μ., ενώ στη βόρεια πλευρά χρησιμοποιήθηκε το φυσικό πρανές στις υπώρειες του Κρονίου λόφου. Στις αρχές του 5ου αι. π.χ., όταν οικοδομήθηκε ο μεγάλος ναός του Δία, το στάδιο έλαβε την τελική του μορφή, αυτή που βλέπει σήμερα ο επισκέπτης (στάδιο ΙΙΙ). Οι αγώνες είχαν πια αποκτήσει μεγάλη αίγλη, οι θεατές ήταν χιλιάδες και οι αθλητές που συμμετείχαν στα αγωνίσματα περισσότεροι από πριν. Οι λόγοι αυτοί ήταν αρκετοί για να αποκτήσει η Ολυμπία ένα μεγαλύτερο στάδιο, το οποίο μετατοπίσθηκε 82 μ. ανατολικότερα και 7 μ. προς τα βόρεια. Ο προσανατολισμός του παρέμεινε ο ίδιος και δημιουργήθηκαν τεχνητά πρανή για τους θεατές σε όλες τις πλευρές του. Στα μέσα περίπου του 4ου αι. π.χ., με την κατασκευή της στοάς της Ηχούς, το στάδιο απομονώθηκε οριστικά από την ιερά Άλτι, γεγονός που απηχεί το πνεύμα της εποχής, καθώς οι αγώνες είχαν χάσει πλέον τον καθαρά θρησκευτικό τους χαρακτήρα και αποτελούσαν γεγονός περισσότερο αθλητικό και κοσμικό. 31

32 Αρχαίο γυμνάσιο Ολυμπίας Το αρχαίο γυμνάσιο της Ολυμπίας οικοδομήθηκε στον επίπεδο χώρο βορειοδυτικά της Άλτεως, δίπλα στην κοίτη του ποταμού Κλαδέου και ανήκει στο ίδιο συγκρότημα με την παλαίστρα, που βρίσκεται ακριβώς στη συνέχειά του προς νότο. Εξυπηρετούσε τις προπονήσεις των αθλητών στα αγωνίσματα δρόμου και στο πένταθλο, που παλαιότερα γίνονταν στον ίδιο χώρο, αλλά στην ύπαιθρο. Το γυμνάσιο διαμορφώθηκε στα ελληνιστικά χρόνια, και το κτήριο που σώζεται σήμερα χρονολογείται στο 2ο αι. π.χ. Παλαίστρα Ολυμπίας Η παλαίστρα βρίσκεται δυτικά της Άλτεως, έξω από τον ιερό περίβολο και πολύ κοντά στον ποταμό Κλαδέο. Οικοδομήθηκε κατά τον 3ο αι. π.χ. νότια του γυμνασίου και ανήκει στο ίδιο συγκρότημα με αυτό. Χρησίμευε για την προπόνηση των αθλητών στην πυγμή, στην πάλη και στο άλμα. Πρόκειται για σχεδόν τετράγωνο κτήριο, διαστάσεων 66,35 x 66,75 μ., κτισμένο σε χαμηλότερο επίπεδο, περίπου 0,70 μ. από το γυμνάσιο. Στο κέντρο του βρίσκεται μία υπαίθρια περίστυλη αυλή, στρωμένη με λεπτή άμμο, που ήταν ο χώρος προπόνησης των αθλητών. Λεωνιδαίο Το Λεωνιδαίο ήταν μεγάλος πολυτελής ξενώνας, που βρισκόταν στη νοτιοδυτική γωνία του ιερού, έξω από τον περίβολο της Άλτεως. Προοριζόταν για τη φιλοξενία των επισήμων, που έρχονταν στην Ολυμπία κατά τη διάρκεια τέλεσης των Ολυμπιακών Αγώνων. Κτίσθηκε περίπου το 330 π.χ. και ανοικοδομήθηκε τουλάχιστον δύο φορές στους ρωμαϊκούς χρόνους. Οφείλει τό όνομά του στο δωρητή και αρχιτέκτονά του Λεωνίδη από τη Νάξο, όπως μας πληροφορεί η αναθηματική επιγραφή, που διατηρήθηκε σε τμήματα του επιστυλίου της εξωτερικής ιωνικής στοάς, σε περισσότερες από μία πλευρές του κτηρίου, και αναφέρει ''ΛΕΩΝΙΔΗΣ ΛΕΩΤΟΥ ΝΑΞΙΟΣ ΕΠΟΙΗΣΕ''. Το άγαλμα του Λεωνίδη, που ήταν ο χορηγός του 32

33 κτιρίου, ήταν στημένο κοντά στη βορειοανατολική γωνία του κτηρίου, εκεί όπου βρέθηκε και το ενεπίγραφο βάθρο του. Εργαστήριο του Φειδία Το εργαστήριο οικοδομήθηκε στο β μισό του 5ου αι. π.χ., όταν ο Φειδίας, μετά τα έργα του στην Ακρόπολη της Αθήνας, ήλθε στην Ολυμπία για την κατασκευή του αγάλματος. Τα ευρήματα και η κεραμική που προέρχονται από το μνημείο το χρονολογούν με ακρίβεια στην περίοδο π.χ. Αργότερα, το εργαστήριο μετατράπηκε σε χώρο λατρείας. Ο Παυσανίας αναφέρει (5.15.1), ότι όταν επισκέφθηκε το ιερό, το 2ο αι. μ.χ., στο εσωτερικό του υπήρχε βωμός όπου γίνονταν θυσίες σε όλους τους θεούς. Τον 5ο αι. μ.χ. στα ερείπια του κτηρίου κτίσθηκε μία παλαιοχριστιανική βασιλική. Θεηκολεών Δυτικά της Άλτεως, έξω από τον ιερό περίβολο και ακριβώς απέναντι από το ναό του Δία, βρίσκεται το εργαστήριο του Φειδία. Εδώ ο μεγάλος γλύπτης της αρχαιότητας φιλοτέχνησε το τεράστιο χρυσελεφάντινο άγαλμα του θεού, το οποίο ήταν ένα από τα επτά θαύματα του αρχαίου κόσμου. Δυτικά της Άλτεως, έξω από τον ιερό περίβολο και βόρεια του εργαστηρίου του Φειδία, κτίσθηκε ο Θεηκολεών. Ήταν η έδρα των θεηκόλων, των ιερέων της Ολυμπίας, αλλά αποτελούσε, επίσης κατάλυμα όλου του προσωπικού που υπηρετούσε μόνιμα στο ιερό, όπως ήταν οι σπονδοφόροι, οι μάντεις, οι εξηγητές, οι αυλητές και ο ξυλέας, ο προμηθευτής των ξύλων που χρησιμοποιούσαν στις θυσίες. Το αρχικό οικοδόμημα χρονολογείται στα μέσα του 5ου αι. π.χ., αλλά υπέστη διάφορες προσθήκες και μετασκευές μέχρι και τα ρωμαϊκά χρόνια. Ζάνες Μπροστά από την ''Κρυπτή'', τη μνημειακή είσοδο του σταδίου της Ολυμπίας και κατά μήκος του κρηπιδώματος των θησαυρών, σώζονται δεκαέξι βάθρα, τα οποία ήταν τοποθετημένα στη σειρά το ένα δίπλα στο άλλο. Στα βάθρα αυτά κατά την αρχαιότητα υπήρχαν ισάριθμα χάλκινα αγάλματα του Δία, τα οποία, όμως, δεν διασώθηκαν.. 33

34 Πρόκειται για τους λεγόμενους Ζάνες (πληθυντικός αριθμός του ονόματος Ζευς), που έγιναν με χρήματα προστίμων που επιβλήθηκαν στους αθλητές, οι οποίοι δεν σεβάστηκαν τους κανονισμούς των Ολυμπιακών. Φιλιππείο Το Φιλιππείο είναι το μοναδικό κυκλικό οικοδόμημα της Άλτεως και ένα από τα ωραιότερα δείγματα της αρχαίας ελληνικής αρχιτεκτονικής. Είναι κτισμένο σε περίοπτη θέση μέσα στον ιερό περίβολο, στα δυτικά του ναού της Ήρας. Αφιερώθηκε στο ιερό του Δία από το Φίλιππο Β, βασιλιά της Μακεδονίας, μετά τη νίκη του στη μάχη της Χαιρώνειας το 338 π.χ. και αποδεικνύει τη μεγάλη πολιτική σημασία που είχε το ιερό εκείνη την εποχή. Μετά το θάνατο του Φιλίππου, το 336 π.χ., η κατασκευή του μνημείου αποπερατώθηκε Στοά της Ηχούς Η Στοά της Ηχούς κτίστηκε γύρω στα 350 π.χ. και αποτελούσε το ανατολικό όριο της Ιεράς Άλτης. Με την κατασκευή της απομονώθηκε το Στάδιο από την Άλτη. Οφείλει το όνομά της στη ακουστική της, εφόσον ο ήχος επαναλαμβανόταν επτά φορές. Για το λόγο αυτό ονομαζόταν και Επτάηχος. Στο εσωτερικό της υπήρχε ζωγραφικός διάκοσμος από μεγάλους ζωγράφους της εποχής και ονομάστηκε και Ποικίλη Στοά. Μητρώον Το Μητρώο ήταν ναός αφιερωμένος στη μητέρα των θεών, Ρέα, που αργότερα μετονομάστηκε Κυβέλη. Βρίσκεται ανατολικά του Ηραίου, μπροστά από το άνδηρο των θησαυρών, σε χώρο όπου προϋπήρχε λατρεία για πολλούς αιώνες, ίσως ήδη από την προϊστορική εποχή. Οι θεότητες που λατρεύονταν εδώ πριν από τη Ρέα ήταν κυρίως η Μητέρα Γη, στην οποία ήταν αφιερωμένο το ιερό Γαίον, και η Ειλείθυια, που ήταν συγγενική θεά και επίσης σχετιζόταν με τη μητρότητα. Ο ναός κτίστηκε στις αρχές του 4ου αι. π.χ. και είναι μικρός σε διαστάσεις, δωρικού ρυθμού, περίπτερος, με έξι κίονες στις στενές και ένδεκα στις μακρές πλευρές. Οι κίονες είχαν διάμετρο 0,85 μ. στο κατώτερο μέρος τους, ύψος 4,63 μ., ήταν όλοι κατασκευασμένοι από κογχυλιάτη λίθο και έφεραν λευκό επίχρισμα. Νοτιοανατολικό κτήριο της Ολυμπίας Το ιερό, που είναι γνωστό ως νοτιοανατολικό κτήριο, βρίσκεται στη νοτιοανατολική γωνία της Άλτεως και ήταν αφιερωμένο πιθανότατα στη θεά Εστία. Αποτελούσε, επίσης, το ανατολικό όριο του ιερού, μαζί με τη στοά της Ηχούς, που κτίσθηκε αργότερα λίγο πιο βόρεια. Το κτήριο οικοδομήθηκε στο α μισό του 5ου αι. π.χ. και φαίνεται ότι λειτουργούσε μέχρι τον 1ο αι. π.χ., οπότε άρχισαν να κτίζονται πάνω σε 34

35 αυτό τα μεταγενέστερα οικοδομήματα. Τον 2ο αι. μ.χ., όταν ο Παυσανίας επισκέφθηκε το ιερό του Δία, δεν κτίσθηκε με ενιαίο αρχιτεκτονικό πρόγραμμα, αλλά σταδιακά. Αρχικά κατασκευάσθηκαν τα δύο γωνιακά δωμάτια και ο πίσω τοίχος με ένα αίθριο, διαστάσεων 23 x 29 μ. Από το κτίσμα αυτό διατηρούνται σήμερα μόνο ελάχιστα τμήματα των τοίχων. Βωμός του Δία στην Ολυμπία Στο χώρο που εκτείνεται ανατολικά του ναού της Ήρας και του Πελοπίου υπήρχε στην αρχαιότητα ο μεγάλος βωμός του Δία, από τον οποίο, όμως, σήμερα δεν διατηρείται κανένα ίχνος. Ωστόσο, τα πολυάριθμα χάλκινα ειδώλια που βρέθηκαν στο χώρο μέσα σε παχύ στρώμα στάχτης, προέρχονται από το βωμό αυτό. Σύμφωνα με το μύθο, τη θέση του βωμού όρισε ο ίδιος ο Δίας, με κεραυνό που έριξε από τον Όλυμπο. Η ολοκληρωτική καταστροφή του πιθανότατα έγινε στα χρόνια του Θεοδοσίου Α, ο οποίος κατάργησε τους Ολυμπιακούς Αγώνες, και στα χρόνια του εγγονού του, Θεοδοσίου Β. Βωμός της Ήρας στην Ολυμπία Ανατολικά του ναού της Ήρας, κατά τον κεντρικό άξονα του ναού, σώζονται τα θεμέλια ενός βωμού, που ήταν αφιερωμένος στη θεά Ήρα. Πρόκειται για μικρή, στενόμακρη κατασκευή, φτιαγμένη από πωρόλιθο, με μήκος 5,80 μ. και πλάτος 3,50 μ. Κτίστηκε τον 6ο αι. π.χ., δηλαδή την ίδια περίοδο με το Ηραίο. Ωστόσο στη θέση αυτή υπήρχε και παλαιότερα ένας απλούστερος βωμός της Ήρας, ο οποίος σχηματιζόταν από τη στάχτη των ζώων που θυσιάζονταν στη θεά, όπως και ο μεγάλος βωμός του Δία. Στο βωμό της Ήρας γίνεται σήμερα η αφή της Ολυμπιακής Φλόγας. Η τελετή καθιερώθηκε το 1936 στην Ολυμπιάδα του Βερολίνου και από τότε πραγματοποιείται κάθε 4χρόνια, πριν τους Ολυμπιακούς Αγώνες. Βάθρο της Νίκης του Παιωνίου Στο χώρο της ιεράς Άλτεως υπάρχουν εκατοντάδες βάθρα, πολλά από τα οποία είναι ενεπίγραφα, και αρκετά αποτελούσαν βάσεις αγαλμάτων. Ένα από τα πιο σημαντικά βρίσκεται περίπου 30 μ. ανατολικά του ναού του Δία, αριστερά της εισόδου του. Πρόκειται για το τεράστιο βάθρο επάνω στο οποίο ήταν στημένη η Νίκη του Παιωνίου, το θαυμάσιο γλυπτό της κλασικής εποχής. Στην πρόσοψη του βάθρου είχε χαραχθεί αναθηματική επιγραφή, η οποία μας πληροφορεί ότι η Νίκη ήταν αφιέρωμα των Μεσσηνίων και των Ναυπακτίων στον Ολύμπιο Δία, για τη νίκη τους κατά των Λακεδαιμονίων στον Αρχιδάμειο πόλεμο, πιθανότατα το 421 π.χ.: «ΜΕΣΣΑΝΙΟΙ ΚΑΙ ΝΑΥΠΑΚΤΙΟΙ ΑΝΕΘΕΝ ΔΙΙ ΟΛΥΜΠΙΩΙ ΔΕΚΑΤΑΝ ΑΠΟ ΤΩΜ ΠΟΛΕΜΙΩΝ?. Η γλώσσα που χρησιμοποιείται εδώ είναι δωρική, επειδή οι αναθέτες του μνημείου ήταν Δωριείς. Λίγο πιο κάτω, με μικρότερα γράμματα αναφέρεται το όνομα του γλύπτη Παιωνίου από τη Μένδη: «ΠΑΙΩΝΙΟΣ ΕΠΟΙΗΣΕ ΜΕΝΔΑΙΟΣ ΚΑΙ Τ' ΑΚΡΩΤΗΡΙΑ ΠΟΙΩΝ ΕΠΙ ΤΟΝ ΝΑΟΝ ΕΝΙΚΑ?. Η επιγραφή ήταν χαραγμένη στον τρίτο από κάτω λίθο του βάθρου, σε ύψος περίπου 2 μ. από το έδαφος, ώστε να είναι εύκολα ορατή από τους επισκέπτες του ιερού. 35

36 Πελόπιο Το Πελόπιο ήταν ταφικό μνημείο (κενοτάφιο) αφιερωμένο στον Πέλοπα, τοπικό ήρωα που τιμούσαν ιδιαίτερα οι Ηλείοι. Βρίσκεται μεταξύ του ναού της Ήρας και του ναού του Διός. Σύμφωνα με την παράδοση που αναφέρει ο περιηγητής Παυσανίας (5.13.1), το αφιέρωσε στον Πέλοπα ο Ηρακλής, που ήταν τέταρτος απόγονός του. Κάτω από το Πελόπιο, σε βάθος 2,50 μ. από τη σημερινή επιφάνεια του εδάφους, βρίσκεται η αρχαιότερη κατασκευή μέσα στο ιερό της Άλτεως. Πρόκειται για ένα μεγάλο προϊστορικό τύμβο με λίθινο περίβολο ο οποίος χρονολογείται στην Πρωτοελλαδική εποχή (περίπου 2500 π.χ.). Το ανώτερο τμήμα του τύμβου αυτού ήταν ορατό μέχρι και την κλασική εποχή. Νυμφαίο Ολυμπίας O υδραγωγείο του Ηρώδη του Αττικού ήταν από τις πιο πλούσιες και εντυπωσιακές κατασκευές που κοσμούσαν την ιερά Άλτι. Βρίσκεται ανάμεσα στο ναό της Ήρας και στο άνδηρο των θησαυρών και είναι γνωστό ως Νυμφαίο ή εξέδρα του Ηρώδη του Αττικού. Ήταν μεγάλη μνημειακή κρήνη, αλλά και δεξαμενή για το νερό, που ερχόταν από πηγές στα ανατολικά του ιερού και διοχετευόταν με πυκνό σύστημα αγωγών σε διάφορα σημεία του, μέσα και έξω από την Άλτι. Το Νυμφαίο κατασκευάσθηκε το 160 μ.χ. και ήταν προσφορά εξαιρετικής σημασίας για το ιερό, αν σκεφθεί κανείς ότι μέχρι τότε υπήρχε μεγάλο πρόβλημα λειψυδρίας και η ύδρευση γινόταν αποκλειστικά από τα πολυάριθμα πηγάδια, που υπήρχαν σε διάφορα σημεία του ιερού. Το πρόβλημα γινόταν πολύ πιο έντονο κατά τη διάρκεια τέλεσης των Ολυμπιακών Αγώνων, οπότε χιλιάδες επισκέπτες κατέκλυζαν τον χώρο. 36

37 Οικία του Νέρωνα- Ανατολικές Θέρμες Το μεγάλο κτηριακό συγκρότημα, που έχει αποδοθεί στο Ρωμαίο αυτοκράτορα Νέρωνα, βρίσκεται νοτιοανατολικά της Άλτεως, στη θέση όπου στην κλασική εποχή υπήρχε το ιερό της Εστίας και άλλα κτίσματα, τα οποία κατεδαφίστηκαν. Ένας μολύβδινος υδαταγωγός με την επιγραφή NERONIS: AUG., καθώς και άλλες ενδείξεις, οδήγησαν τους μελετητές να ταυτίσουν το κτήριο με την οικία του αυτοκράτορα, που οικοδομήθηκε κατά τα έτη μ.χ., όταν ο Νέρων κατέλυσε στο ιερό προκειμένου να λάβει μέρος ο ίδιος στους Ολυμπιακούς Αγώνες του έτους 67 μ.χ. Στα χρόνια που ακολούθησαν, μέχρι και τον 3ο αι. μ.χ., στο συγκρότημα έγιναν διάφορες επεκτάσεις και μετατροπές. Ελληνικά Λουτρά Ολυμπίας Τα παλαιότερα λουτρά του ιερού της Ολυμπίας, που εξυπηρετούσαν τις ανάγκες των αθλητών, βρίσκονται στο δυτικότερο τμήμα του, κοντά στον ποταμό Κλαδέο. Ονομάζονται ελληνικά λουτρά, για να διακρίνονται από τα υπόλοιπα, που κατασκευάσθηκαν στους ρωμαϊκούς χρόνους. Το συγκρότημα κατασκευάσθηκε τον 5ο αι. π.χ. και δεν κτίσθηκε με ενιαίο αρχιτεκτονικό σχέδιο, αλλά σε όλη σχεδόν τη διάρκεια χρήσης του γίνονταν διάφορες επεμβάσεις και επεκτάσεις. Πιθανότατα εγκαταλείφθηκε στα ρωμαϊκά χρόνια, όταν οικοδομήθηκαν πολλά θερμά λουτρά στο ιερό. Ηρώο Ολυμπίας Το ηρώο βρίσκεται ανάμεσα στο Θεηκολεώνα και στα ελληνικά λουτρά, στο δυτικό τμήμα του ιερού της Ολυμπίας, εκεί όπου υπάρχουν οι βοηθητικές εγκαταστάσεις. Το κτήριο οικοδομήθηκε στο β μισό του 5ου αι. π.χ. και αρχικά συνδεόταν με τη λειτουργία των λουτρών, εφόσον ήταν το εφιδρωτήριο, (βοηθητικός χώρος για την εφίδρωση των λουόμενων). Λίγο αργότερα, όμως, κατά την ελληνιστική και ρωμαϊκή περίοδο, έπαψε να λειτουργεί ως χώρος θερμού λουτρού και χρησιμοποιήθηκε ως ηρώο. 37

38 Ξενώνες της Ολυμπίας Οι ξενώνες των ρωμαϊκών χρόνων βρίσκονται έξω από την ιερά Άλτι, δυτικά του εργαστηρίου του Φειδία και πολύ κοντά στις θέρμες του Κλαδέου. Η εγκατάσταση των θερμών στο χώρο αυτό, σχετίζεται άμεσα με την κατασκευή των ξενώνων. Οι ξενώνες κτίσθηκαν γύρω στο 170 π.χ., προκειμένου να αντιμετωπισθούν οι συνεχώς αυξανόμενες ανάγκες των επισκεπτών του ιερού, ιδιαίτερα κατά την περίοδο τέλεσης των Ολυμπιακών Αγώνων. Η κατασκευή τους έγινε στο πλαίσιο ενός μεγάλου οικοδομικού προγράμματος, που περιλάμβανε επισκευές σε αρκετά από τα κτίσματα της Άλτεως και οικοδόμηση νέων, σύμφωνα με το πνεύμα της ρωμαϊκής αρχιτεκτονικής, που επέβαλλε μεγάλο όγκο, πολλά δωμάτια και πλούσια διακόσμηση. Οι ρωμαϊκοί ξενώνες κατέλαβαν το χώρο όπου υπήρχαν βοηθητικές εγκαταστάσεις της υστεροκλασικής περιόδου, όπως ένας κλίβανος για την κατασκευή πήλινων αγγείων και ένας μύλος. Θέρμες Λεωνιδαίου Η ανέγερσή του τοποθετείται στον 3ο αι. μ.χ., αλλά εξακολούθησε να χρησιμοποιείται με μετατροπές και αργότερα, έως τον 6ο αι. μ.χ. Αποτελούσε τμήμα εκτεταμένου και κατεστραμμένου σήμερα κτηριακού συγκροτήματος, το οποίο λειτουργούσε ως ξενώνας και επεκτεινόταν βόρεια του λουτρού και δυτικά του Λεωνιδαίου. Θέρμες Κλαδέου Το μικρό λουτρό, που κτίσθηκε έξω από το νοτιοδυτικό άκρο της Άλτεως, είναι γνωστό σήμερα ως ''θέρμες Λεωνιδαίου'', επειδή βρίσκεται δίπλα στον ομώνυμο ξενώνα, χωρίς όμως να σχετίζεται με αυτόν. Διατηρείται σε εξαιρετικά καλή κατάσταση και είναι ένα από τα λίγα κτίσματα του ιερού της Ολυμπίας που διατηρεί το αρχικό του ύψος και την οροφή του. Ένα από τα λουτρικά συγκροτήματα που υπήρχαν στο ιερό της Ολυμπίας, είναι αυτό που βρίσκεται στο δυτικό άκρο του, κοντά στην κοίτη του Κλαδέου ποταμού, στο χώρο όπου υπήρχε η πισίνα των ελληνικών λουτρών του 5ου αι. π.χ. Χρονολογείται στα ρωμαϊκά χρόνια, γύρω στο 100 μ.χ., και η κατασκευή του συνδέεται με τους ρωμαϊκούς ξενώνες που βρίσκονται σε μικρή απόσταση προς τα νότια. 38

39 Θησαυροί της Ολυμπίας Οι θησαυροί του ιερού της Ολυμπίας βρίσκονται συγκεντρωμένοι στους νότιους πρόποδες του Κρονίου λόφου, στο χώρο όπου υπήρχαν οι προϊστορικές λατρείες του ιερού. Κτίσθηκαν επάνω σε τεχνητό επίπεδο άνδηρο, που καταλαμβάνει την έκταση από το Νυμφαίο έως το στάδιο και διαμορφώθηκε ειδικά γι' αυτό το σκοπό. Δεν είναι όλοι θεμελιωμένοι στο ίδιο ύψος, γιατί δεν οικοδομήθηκαν ταυτόχρονα. Οι πρώτοι χρονολογούνται στα αρχαϊκά χρόνια, στον 6ο αι. π.χ., και οι τελευταίοι στα μέσα του 5ου αι. π.χ., ενώ λίγο αργότερα, στα μέσα του 4ου αι. π.χ., κτίσθηκε η πώρινη λίθινη κρηπίδα που από το άνδηρο οδηγεί στο χαμηλότερο επίπεδο της Άλτεως. Πίσω από τους θησαυρούς, προς το Κρόνιο, σε μεταγενέστερους χρόνους κατασκευάσθηκε μεγάλος αναλημματικός τοίχος με αντηρίδες, ο οποίος αποτελεί και το βόρειο όριο της Άλτεως. Οι θησαυροί είναι μικρά ναόσχημα οικοδομήματα, που αφιέρωναν στο ιερό διάφορες ελληνικές πόλεις, για να στεγάσουν τα πολύτιμα και πλούσια αναθήματά τους στο Δία. Ο Παυσανίας ( ) μάς δίνει πολύτιμες πληροφορίες σχετικά με τα πλούσια αφιερώματα που φυλάσσονταν εκεί. Στην περιγραφή του αναφέρει τα ονόματα δέκα θησαυρών: των Σικυωνίων, Συρακουσίων, Επιδαμνίων, Βυζαντίων, Συβαριτών, Κυρηναίων, Σελινουντίων, Μεταποντίων, Μεγαρέων και Γελώων. Ωστόσο, κατά την ανασκαφική έρευνα ήλθαν στο φως τα θεμέλια δώδεκα τέτοιων κτηρίων, από τα οποία μόνο πέντε ταυτίσθηκαν με βεβαιότητα: των Σικυωνίων, των Σελινουντίων, των Μεταποντίων, των Μεγαρέων και των Γελώων. Όπως φαίνεται, οι περισσότεροι θησαυροί ήταν αφιερώματα των πόλεων της Μεγάλης Ελλάδας, γεγονός που αποδεικνύει τους ισχυρούς δεσμούς του ιερού της Ολυμπίας με τη Δύση. Ιππόδρομος Ολυμπίας Ο ιππόδρομος βρισκόταν στο νοτιοανατολικό άκρο του ιερού της Ολυμπίας, στη μεγάλη επίπεδη έκταση νότια του σταδίου και σχεδόν παράλληλα με αυτό. Μέχρι σήμερα δεν έχει εντοπισθεί η ακριβής θέση του, επειδή πιθανότατα οι εγκαταστάσεις του έχουν παρασυρθεί από τον ποταμό Αλφειό, που κατέκλυσε την περιοχή στα μεσαιωνικά χρόνια, όταν σταμάτησε να συντηρείται το ανάχωμα που υπήρχε στη δεξιά του όχθη. Ωστόσο, ήταν ένα από τα πιο σημαντικά μνημεία της Ολυμπίας, αφού εδώ γίνονταν τα ιππικά αγωνίσματα και οι αρματοδρομίες των Ολυμπιακών Αγώνων. 39

40 7. ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΑ ΜΟΥΣΕΙΑ ΕΚΘΕΜΑΤΑ Υπάρχουν τρία Μουσεία στο χώρο της Αρχαίας Ολυμπίας και ένα στην Αρχαία Ήλιδα: 1. Αρχαιολογικό Μουσείο Αρχαίας Ολυμπίας Το πρώτο Μουσείο της Ολυμπίας, γνωστό και ως Παλαιό Μουσείο, χτίστηκε το 1885 σε νεοκλασικό ρυθμό, στο λόφο δυτικά της Άλτεως. Λόγω των μεγάλων σεισμών που κατά καιρούς έπληξαν την περιοχή είχε παρουσιάσει αρκετές φθορές. Εκτός αυτού ο μεγάλος αριθμός ευρημάτων από τις συνεχιζόμενες ανασκαφές επέβαλαν την ίδρυση ενός νέου μεγαλύτερου Μουσείου στην Ολυμπία. Το νέο Μουσείο χτίστηκε απέναντι από το χώρο των ανασκαφών, στην κοιλάδα βορειοδυτικά του Κρόνιου Λόφου και σχεδιάστηκε από τον Πάτροκλο Καραντινό. Η επίσημη έναρξη λειτουργίας του έγινε το 1982 και εγκαινιάστηκε από την Μελίνα Μερκούρη. Το Αρχαιολογικό Μουσείο της Ολυμπίας, από τα σημαντικότερα της Ελλάδας, παρουσιάζει τη μακραίωνη ιστορική εξέλιξη ενός από τα λαμπρότερα ιερά της αρχαιότητας, που ήταν αφιερωμένο στον πατέρα των θεών και των ανθρώπων, τον Δία, και αποτέλεσε την κοιτίδα των Ολυμπιακών Αγώνων. Περιλαμβάνει τη μόνιμη έκθεση ευρημάτων από τις ανασκαφές στον ιερό χώρο της Άλτεως, τα οποία χρονολογούνται από τα προϊστορικά έως και τα πρώτα χριστιανικά χρόνια. Από το σύνολο των, ανεκτίμητης αξίας, εκθεμάτων σημαντικότερη είναι η έκθεση των γλυπτών, για την οποία είναι κυρίως γνωστό το μουσείο, καθώς και η συλλογή χάλκινων αντικειμένων, που είναι η πλουσιότερη στον κόσμο και απαρτίζεται από όπλα, ειδώλια και άλλα αντικείμενα, ενώ ιδιαίτερα σημαντικά είναι και τα ευρήματα της μεγάλης πηλοπλαστικής. Μερικά από τα πιο γνωστά εκθέματα είναι η Νίκη του Παιωνίου (έργο που απεικονιζόταν στα μετάλλια των Ολ. Αγώνων του 2004), ο Ερμής του Πραξιτέλη, τα αετώματα του Ναού του Δία στην Ολυμπία, ο Δίας με το Γανυμήδη, το κράνος του Μιλτιάδη καθώς και τα ευρήματα από το εργαστήρι του Φειδία. 40

41 Νίκη του Παιωνίου Ερμής του Πραξιτέλη Δίας με τον Γανυμήδη 41

42 Ο Απόλλων, η κεντρική μορφή του δυτικού αετώματος του μεγάλου ναού του Διός 42

43 2. Μουσείο Ιστορίας των Ολυμπιακών Αγώνων της Αρχαιότητας Στο ανακαινισμένο κτίριο του πρώτου Αρχαιολογικού Μουσείου που προαναφέραμε, λειτουργεί από το 2004 ένα ακόμα μουσείο, το Μουσείο της Ιστορίας των Ολυμπιακών Αγώνων της Αρχαιότητας. Σ αυτό το υπέροχο νεοκλασικό κτίριο φιλοξενούνται 463 αρχαία έργα, που προέρχονται από το Ιερό του Διός της Ολυμπίας, αλλά και από άλλα Μουσεία της ελληνικής επικράτειας. Τα εκθέματα καλύπτουν μεγάλο χρονολογικό φάσμα, από τη δεύτερη χιλιετία π.χ. έως και τον 5ο αι. μ.χ. Τα αρχαία έχουν εκτεθεί κατά θεματικές ενότητες και μέσα από αυτά παρουσιάζεται η υπερχιλιετής ιστορία των Ολυμπιακών αγώνων, του μακροβιότερου θεσμού της αρχαιότητας. Εκτός από τα αρχαία έργα τέχνης ο επισκέπτης έχει τη δυνατότητα λεπτομερειακής πληροφόρησης μέσα από το πλούσιο εποπτικό υλικό. Τα σημαντικότερα από τα εκθέματα που φιλοξενούνται στο Μουσείο είναι τα χρυσά δακτυλίδια-σφραγίδες με τις πρώτες απεικονίσεις αγωνισμάτων, αντιπροσωπευτικά δείγματα της μινωϊκής και μυκηναϊκής τέχνης, τα χάλκινα και πήλινα γεωμετρικά ειδώλια πολεμιστών και αρμάτων που προέρχονται από την Ολυμπία και αποτελούν τις πρώτες παραστάσεις των ιστορικών χρόνων που παραπέμπουν σε αρματοδρομίες, διάφορα αντικείμενα που χρησιμοποιούσαν οι αθλητές, όπως δίσκοι, αλτήρες, αρύβαλλοι κ. ά., καθώς επίσης και τα εκθέματα που απαρτίζουν την ενότητα των Ολυμπιακών αγωνισμάτων. Μεταξύ αυτών ιδιαίτερα σημαντικές είναι οι ενεπίγραφες βάσεις από αγάλματα αθλητών που κοσμούσαν κατά την αρχαιότητα την Άλτη, οι λίθινες και χάλκινες επιγραφές, που αποτελούν ανεξάντλητη πηγή πληροφοριών, τα χάλκινα ειδώλια αθλητών, αλλά και πολλά αγγεία με παραστάσεις αθλητών. Σε παραπλήσιο του μουσείου κτίριο εκτίθενται ιστορικά ντοκουμέντα από τις πρώτες ανασκαφές στην Ολυμπία που ξεκίνησαν και συνεχίζονται μέχρι και σήμερα από τη Γερμανική Αρχαιολογική Σχολή. 43

44 3. Μουσείο Ιστορίας των σύγχρονων Ολυμπιακών Αγώνων Το Μουσείο των Σύγχρονων Ολυμπιακών Αγώνων ιδρύθηκε το 1961 και υπεύθυνη για τη λειτουργία του είναι η Ελληνική Ολυμπιακή Επιτροπή. Tο μουσείο δημιουργήθηκε με βάση τη συλλογή του Γεωργίου Παπαστεφάνου, που ήταν ο πρώτος που πίστεψε στην ιδέα της διάδοσης της Oλυμπιακής Iδέας και Παιδείας μέσα από ένα μουσείο. Για το σκοπό αυτό δώρισε ένα κτίριο, που βρίσκεται στο χωριό της Αρχαίας Ολυμπίας, μαζί με την πλούσια συλλογή του στην Επιτροπή Ολυμπιακών Αγώνων. Tο μουσείο περιέχει ενθυμήματα από τους σύγχρονους Oλυμπιακούς Aγώνες: φωτογραφίες, μετάλλια, διπλώματα, κύπελλα, κλπ, καθώς και μια πολύτιμη συλλογή από σπάνια γραμματόσημα. Πολλές Oλυμπιακές Επιτροπές και ιδιώτες έχουν προσφέρει αντικείμενα στο μουσείο τα οποία συμπληρώνουν τη συλλογή του. 44

45 4. Αρχαιολογικό Μουσείο Ήλιδαςο Έργο του αρχιτέκτονα Αναστάσιου Μπίρρη, το Μουσείο της αρχαίας Ήλιδας κατασκευάστηκε κατά το χρονικό διάστημα στην ΝΑ παρυφή της αρχαίας πόλης, στις πλαγιές του λόφου της ακρόπολης, σε χώρο όπου προηγούμενες διασκοπίσεις του υπεδάφους είχαν δείξει ότι δεν υπήρχαν αρχαιότητες. Το κτίριο του Νέου Αρχαιολογικού Μουσείου Ήλιδας ανεγέρθηκε σε οικόπεδο έκτασης περίπου 23 στρεμμάτων, το οποίο ήταν δωρεά της Εταιρείας των «Φίλων της Αρχαίας Ήλιδας» και βρίσκεται κοντά στην Κοινότητα Ήλιδας. Το νέο Αρχαιολογικό Μουσείο της Ήλιδας δεσπόζει πλέον επιβλητικά στους πρόποδες της αρχαίας ακρόπολης με θέα ολόκληρο τον αρχαιολογικό χώρο. Στις συλλογές εκτίθενται ευρήματα (αγάλματα, ανάγλυφα, πήλινα, αρχιτεκτονικά και μικρά αντικείμενα) όλων των εποχών, από τους πρωτοελλαδικούς έως τους ρωμαϊκούς χρόνους. Κορμός μαρμάρινου αγάλματος ιματιοφόρου του 2ου αιώνα μ.χ. Αγγεία "ηλειακού" τύπου από τις σωστικές ανασκαφές της Ηλιδος. Από τα σημαντικότερα εκθέματα του Μουσείου είναι: Ελληνικό ψηφιδωτό δάπεδο με τον Απόλλωνα και τις Μούσες. Χρονολογείται στους χρόνους της Ρωμαιοκρατίας. Μαρμάρινο άγαλμα Ερμή του τύπου της Ανδρου, καλό αντίγραφο των αυτοκρατορικών χρόνων (1ος αιώνας π.χ.). 45

46 8. ΣΥΝΤΟΜΗ ΑΝΑΦΟΡΑ ΣΤΟΥΣ ΣΥΓΧΡΟΝΟΥΣ ΟΛΥΜΠΙΑΚΟΥΣ ΑΓΏΝΕΣ ΣΥΓΚΡΙΣΕΙΣ & ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ ΣΧΕΤΙΚΑ ΜΕ ΤΟΝ ΑΡΧΑΙΟ & ΝΕΟ ΘΕΣΜΟ Η αναβίωση των Ολυμπιακών Αγώνων Ένας μεγάλος λάτρης του αρχαιοελληνικού πνεύματος, κοινωνιολόγος και παιδαγωγός, ο βαρόνος Πιερ ντε Κουμπερτέν ( ), η καρδιά του οποίου είναι θαμμένη, κατόπιν επιθυμίας του, στον ιερό χώρο της Αρχαίας Ολυμπίας, εμπνεύστηκε την αναβίωση των Ολυμπιακών Αγώνων, την εποχή που η Γερμανική αρχαιολογική αποστολή, που διηύθυνε ο Έρνστ Κούρτιους πραγματοποιούσε εντυπωσιακές αποκαλύψεις στις ανασκαφές της Αρχαίας Ολυμπίας. Βρήκε συμπαραστάτη του τον λόγιο Δημήτρη Βικέλα ( ) από τη Σύρο που ήταν εγκατεστημένος στο Παρίσι. Σε ένα συνέδριο στο πανεπιστήμιο της Σορβόνης στο Παρίσι που έγινε τον Ιούνιο του 1894 παρουσίασε τις ιδέες του σε ένα διεθνές ακροατήριο. Την τελευταία μέρα του συνεδρίου αποφασίστηκε να διεξαχθούν οι πρώτοι μοντέρνοι Ολυμπιακοί αγώνες το 1896 στην Αθήνα, την πόλη και την χώρα που τους γέννησε. Έτσι γεννήθηκε η Διεθνής Ολυμπιακή Επιτροπή (ΔΟΕ) για να διοργανώσει τους Αγώνες με πρώτο πρόεδρο τον Έλληνα Δημήτριο Βικέλα, γενικό γραμματέα τον βαρόνο Πιέρ ντε Κουμπερντέν και μέλη προσωπικότητες από διάφορα κράτη. Πρέπει να αναφέρουμε εδώ όμως και άλλες προσπάθειες που είχαν προηγηθεί, όπως Ρήγα Βελεστινλή ο οποίος μετέφρασε τα «Ολύμπια» του Μεταστάσιου το 1797, του Εδεσσαίου λόγιου Μηνά Μηνωίδη που στα μέσα του 19 ου αιώνα δίδασκε την αρχαία ελληνική γλώσσα σε πανεπιστήμιο του Παρισιού, ο οποίος μετέφρασε και δημοσίευσε στη γαλλική το "Γυμναστικό" του Φιλόστρατου (1858), και τη συνόδευσε με κείμενό του, περί της ανάγκης αναβίωσης των Ολυμπιακών Αγώνων. Μεγάλη είναι επίσης η συμβολή του εθνικού ευεργέτη Ευάγγελου Ζάππα ( ) ο οποίος με τη συμβολή του εξαδέλφου του Κων/νου Ζάππα ( ) καθιέρωσε τα «Ζάππεια Ολύμπια» στην Αθήνα, τα οποία έγιναν τέσσερις φορές (1859, & 1879). Πιέρ ντε Κουμπερντέν 46