Θέμα: «Διαδικτυακή δημοσιογραφία. Νέες προοπτικές στην ενημέρωση αλλά και νέοι κίνδυνοι;»

Transcript

1 Πτυχιακή εργασία Θέμα: «Διαδικτυακή δημοσιογραφία. Νέες προοπτικές στην ενημέρωση αλλά και νέοι κίνδυνοι;» Φοιτήτρια: Οργιανέλη Δήμητρα Α.Μ. 671 Επιβλέπουσα καθηγήτρια: Μυλωνά Ιφιγένεια Καστοριά,

2 Π ΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Ευχαριστίες σελ.4 Εισαγωγή...σελ.5 Μεθοδολογία...σελ.8 Κεφάλαιο Πρώτο ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΗΝ ΔΗΜΟΣΙΟΓΡΑΦΙΑ 1.1 Ορισμός της Δημοσιογραφίας...σελ Έρευνα: To αντικείμενο της δημοσιογραφίας...σελ Δημοσιογραφία ως επιστήμη...σελ Ιστορική αναδρομή της Ελληνικής Δημοσιογραφίας...σελ Μεσοπόλεμος ( )...σελ Η περίοδος της Χούντας ( )...σελ Η Μεταπολίτευση...σελ Από το παραδοσιακό στο Ιδιοκτησιακό καθεστώς των ΜΜΕ...σελ Είσοδος των Τεχνολογιών...σελ.26 Κεφάλαιο Δεύτερο ΤΟ ΔΙΑΔΙΚΤΥΟ 2.1 Ανασκόπηση στην ιστορία του διαδικτύου...σελ Βασικά χαρακτηριστικά του διαδικτύου...σελ Το διαδίκτυο ως μέσο...σελ Η εξέλιξη του διαδικτύου στην Ελλάδα...σελ.36 1

3 Κεφάλαιο Τρίτο Η ΑΝΑΤΡΟΠΗ ΤΟΥ ΠΑΡΑΔΟΣΙΑΚΟΥ ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑΚΟΥ ΣΧΗΜΑΤΟΣ (ΠΟΜΠΟΣ-ΔΕΚΤΗΣ) 3.1 Η ανατροπή του παραδοσιακού επικοινωνιακού σχήματος (πομπός-δέκτης)...σελ.43 Κεφάλαιο Τέταρτο ΔΙΑΔΙΚΤΥΑΚΗ ΔΗΜΟΣΙΟΓΡΑΦΙΑ 4.1 Ορισμός Διαδκτυακής Δημοσιογραφίας...σελ Ιστορική αναδρομή της Διαδικτυακής Δημοσιογραφίας...σελ Είδη Διαδικτυακής Δημοσιογραφίας...σελ Χαρακτηριστικά-κλειδιά του δικτυωμένου υπολογιστικού περιβάλλοντος...σελ Υπερκείμενο- Πολυμέσα- Διαδραστικότητα...σελ Νέα εργαλεία εύρεσης πληροφοριών...σελ Ηλεκτρονικό ταχυδρομείο ( ), ομάδες συζήτησης (Newsgroups) και αίθουσες συζήτησης...σελ Σελίδες του παγκόσμιου ιστού (Web page), μηχανές αναζήτησης (Search engine)...σελ Προγράμματα άμεσης ανταλλαγής μηνυμάτων...σελ Η χρήση του διαδικτύου από τους δημοσιοφράφους...σελ Τρόποι γραφής ηλεκτρονικής έκδοσης...σελ Ανάγνωση ηλεκτρονικών κειμένων...σελ Έρευνες για την ηλεκτρονική (on-line) δημοσιογραφία...σελ.89 2

4 Κεφάλαιο Πέμπτο ΟΙ ΗΛΕΚΤΡΟΝΙΚΕΣ ( ON-LINE) ΕΦΗΜΕΡΙΔΕΣ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ 5.1 Από τον έντυπο στον ηλεκτρονικό τύπο: η περίπτωση των Ελληνικών εφημερίδων...σελ Παράδειγμα ανάγνωσης ηλεκτρονικής εφημερίδας...σελ.101 Κεφάλαιο Έκτο ΠΡΟΟΠΤΙΚΕΣ ΚΑΙ ΚΊΝΔΥΝΟΙ ΔΙΑΔΙΚΤΥΑΚΗΣ ΔΗΜΟΣΙΟΓΡΑΦΙΑΣ 6.1 Προοπτικές της Διαδικτυακής Δημοσιογραφίας...σελ Κίνδυνοι της Διαδικτυακής Δημοσιογραφίας...σελ.113 Συμπεράσματα...σελ.121 Βιβλιογραφία...σελ.123 Παράρτημα Ι: Χρήσιμες Ηλεκτρονικές Διευθύνσεις Εφημερίδες...σελ.130 3

5 Ευχαριστίες Ευχαριστώ θερμά την εισηγήτρια αυτής της εργασίας και επιστημονική συνεργάτιδα του Τ.Ε.Ι. Δυτικής Μακεδονίας, παράρτημα Καστορίας, του τμήματος Δημοσίων Σχέσεων και Επικοινωνιακής πολιτικής, κ. Μυλωνά Ιφιγένεια για τις πολύτιμες υποδείξεις, τη συνεχή επίβλεψη, τη σωστή καθοδήγηση και το αμέριστο ενδιαφέρον που έδειξε στη διάρκεια της διεξαγωγής της παρούσας πτυχιακής εργασίας. Επίσης θα ήθελα να ευχαριστήσω τους γονείς μου που με στηρίζουν όλα αυτά τα χρόνια, γιατί χωρίς την βοήθεια τους δεν θα μπορούσα να πραγματοποιήσω τις σπουδές μου στο τμήμα Δημοσίων σχέσεων και επικοινωνίας. 4

6 Εισαγωγή Γύρω στα 1790, όταν εκδιδόταν η «Εφημερίδα», η πρώτη απόπειρα ελληνικής εφημερίδας στη Βιέννη και μετά από 30 χρόνια έκανε την εμφάνισή της η πρώτη εφημερίδα της ελληνικής επικράτειας με την επωνυμία «Ψευτοφυλλάδα του Γαλαξιδίου», κανείς δε θα μπορούσε να φανταστεί ποια θα ήταν η εξέλιξη του τύπου και των Μ.Μ.Ε. Πριν από σαράντα χρόνια ο καθηγητής Marshall McLuhan προέβλεψε ότι δεν θα αργήσει η στιγµή που ο πλανήτης µας θα µμεταβληθεί σε ένα «διαδικτυωµένο και συνεχώς µεταβαλλόµενο χωριό», που θα αλλάζει διαρκώς µέσα από τον τρόπο που το παρατηρούµε. Ήδη από το 2000 οι Financial Times σηµείωναν ότι «ο McLuhan αναδύθηκε από τον «σκουπιδοτενεκέ» της ιστορίας για να γίνει λαϊκό είδωλο της διαδικτυακής εποχής». Φτάσαμε, λοιπόν, σε μια εποχή όπου η πληροφορία είναι από τα πλέον σημαντικά αγαθά, σε μια κοινωνία που η πληροφορία διαχέεται ταχύτατα και η πρόσβαση σε αυτήν συνεχώς αποκτά πιο εύκολες διόδους. Πολύ σημαντικό ρόλο για αυτό παίζει το διαδίκτυο, το οποίο είναι η επανάσταση της ψηφιακής εποχής, καθώς προσφέρει αμεσότητα στη διάθεση της πληροφορίας, δυνατότητα πρόσβασης και συμμετοχής σε πνευματικές δημιουργίες, γεγονότα που προέρχονται από τον πλούτο αυτού του μωσαϊκού ανταλλαγής πληροφοριών. Η πληροφόρηση πήρε μια άλλη διάσταση με το διαδίκτυο. 1 Η αξιοσημείωτη διάδοση του διαδικτύου συνέπεσε χρονικά με την κατακόρυφη πτώση της κυκλοφορίας των εφημερίδων, οι οποίες διεθνώς περνούν κρίση, και τη μείωση της αξιοπιστίας όλων των παραδοσιακών μέσων ενημέρωσης και ιδίως της τηλεόρασης. Οι εφημερίδες μάταια νοσταλγούν τις παλιές κυκλοφορίες το κοινό διαφοροποιήθηκε, ο καθένας διεκδικεί το ειδικό του ενδιαφέρον. Πέρασε η εποχή των έντυπων γενικής χρήσης και ποικίλης ύλης. 2 Μέσα στα πλαίσια αυτά, επόμενο ήταν να αναδειχθεί ο δυνητικός ρόλος του Κυβερνοχώρου στην ενημέρωση 1 (15/6/2006): «Κριτήρια αξιολόγησης ιστοσελίδων ειδησεογραφικών πρακτορείων», < 2 «Ψηφιακή ζωή». Νίκος Δήμου, εκδόσεις Όπερα, Αθήνα 2000,σελ 144 5

7 Ποια είναι τα χαρακτηριστικά του; Ποιες λογικές το διέπουν; Ποιες αλλαγές επιφέρει στη δημοσιογραφία και στις συνήθειες του κοινού; Ποια είναι τα πλεονεκτήματα και ποια τα μειονεκτήματά του; Αυτά είναι λίγα μόνο από τα ερωτήματα σχετικά με το διαδίκτυο που απασχόλησαν και εξακολουθούν να απασχολούν ειδικούς, δημοσιογράφους και απλούς αναγνώστες/ακροατές/θεατές ύστερα από τη είσοδο του Παγκόσμιου Ιστού στον τομέα της ενημέρωσης. Κοντά σε αυτές τις εξελίξεις, τα Μέσα Μαζικής Ενημέρωσης, επιθυμώντας να καταστούν αρωγοί στη διάχυση της πληροφορίας on-line, δημιούργησαν ιστότοπους, δίνοντας επιπλέον προνόμια στους αναγνώστες. Η ανάπτυξη ηλεκτρονικών εφημερίδων προέβαλε ως επιτακτική ανάγκη, στην εύρεση τρόπων που θα προσαρμόζονταν στις ανάγκες, τις ιδιαιτερότητες κάθε ατόμου, ώστε να του εξασφαλίσουν το επιθυμητό, δηλαδή την αδιάλειπτη και συνεχή εύκολη πρόσβαση στην πληροφορία. Το διαδίκτυο, ολοένα και περισσότερο, κερδίζει μεγαλύτερο κοινό στην ενημέρωση των ανθρώπων, αναδεικνύοντας την πληροφορία από τοπική σε παγκόσμιο αγαθό. Η εκπόνηση της πτυχιακής εργασία ξεκινά με ένα εισαγωγικού χαρακτήρα κεφάλαιο, στο οποίο παρουσιάζεται σύντομα η ιστορία της δημοσιογραφίας,το αντικείμενό της καθώς και μια ανάλυση για την δημοσιογραφία ως επιστήμη. Το δεύτερο κεφάλαιο είναι κι αυτό εισαγωγικού χαρακτήρα. Παρουσιάζεται η ιστορία του διαδικτύου και ην εξέλιξή του στην Ελλάδα καθώς επίσης και κάποια χαρακτηριστικά του. Στο τρίτο κεφάλαιο θα αναλύσω τις αλλαγές που έχει επιφέρει το διαδίκτυο στον τομέα της επικοινωνίας ως νέο μέσο ενημέρωσης και την ανατροπή του παραδοσιακού επικοινωνιακού σχήματος «πομπός δέκτης». Στο τέταρτο κεφάλαιο θα ασχοληθούμε με τη διαδικτυακή δημοσιογραφία, την ιστορία της και τα είδη της, καθώς και με τα χαρακτηριστικά ηλεκτρονικής γραφής, δηλαδή της γραφής που απευθύνεται στους αναγνώστες που επέλεξαν να καθίσουν μπροστά στην οθόνη του υπολογιστή τους και να ταξιδέψουν στην «υπερλεωφόρο των πληροφοριών» για να ενημερωθούν. Επιπλέον, θα εξετάσουμε ποια είναι τα νέα εργαλεία αναζήτησης και συλλογής πληροφοριών τα και πως αυτά χρησιμοποιούνται από τους δημοσιογράφους, το πώς γράφεται μια ηλεκτρονική έκδοση και πως διαβάζεται καθώς επίσης και έρευνες που αφορούν την on-line δημοσιογραφία. Στο πέμπτο κεφάλαιο θα αναλύσουμε την περίπτωση των Ελληνικών ηλεκτρονικών εφημερίδων κάνοντας μια συνοπτική παρουσίαση αυτών, 6

8 παραθέτοντας κάποιες ηλεκτρονικές εφημερίδες και θα συγκρίνουμε τους Ελληνικούς δικτυακούς τόπους με τους ξένους. Η εργασία αυτή κλείνει με το έκτο κεφάλαιο, όπου θα προσπαθήσουμε να αναλύσουμε της προοπτικές της διαδικτυακής δημοσιογραφίας στον τομέα της ενημέρωσης καθώς επίσης και τους κινδύνους που μπορεί να κρύβει το νέο αυτό μέσο ενημέρωσης.. Για να γίνει η εργασία ακόμα πιο χρηστική, στο τέλος υπάρχει ειδικό παράρτημα με χρήσιμες δικτυακές διευθύνσεις για δημοσιογράφους. Εκεί έχουν συγκεντρωθεί οι ηλεκτρονικές διευθύνσεις Ελληνικών και Ξένων εφημερίδων. 7

9 Μεθοδολογία Σήμερα που το διαδίκτυο έφερε επανάσταση στην ενημέρωση και τη δημοσιογραφία, αξίζει να εξετάσει κανείς τη σημασία και τις διαστάσεις αυτής της επανάστασης. Στην παρακάτω εργασία, θα εξετάσουμε το διαδίκτυο, αφενός ως νέο μέσο ενημέρωσης και αφετέρου ως νέα πηγή πληροφοριών και τις προοπτικές ή τους κινδύνους που μπορεί να επιφέρει στον τομέα της ενημέρωσης. Αφού η παρούσα πτυχιακή καλείται να αναδείξει τη συμβολή της Διαδικτυακής Δημοσιογραφίας στον τομέα της ενημέρωσης, έγινε βιβλιογραφική έρευνα,ορίζοντας τον όρο διαδίκτυο ως ένα παγκόσμιο πλέγμα διασυνδεδεμένων υπολογιστών περιλαμβανομένων και των υπηρεσιών και πληροφοριών που παρέχει στους χρήστες του 3. Η Δημοσιογραφία ορίζεται ως η γραφή που προορίζεται για το δημόσιο και σύμφωνα με τα παραπάνω ορίσαμε την Διαδικτυακή Δημοσιογραφία ως τη διάδοση των ειδήσεων μέσο του διαδικτύου 4. Στη συνέχεια για να εντοπίσουμε τη χρήση του διαδικτύου από τους δημοσιογράφους αναλύσαμε την έρευνα του Don Middleberg γενικού διευθυντή της αμερικάνικης εταιρίας δημοσίων σχέσεων Middleberg & Associates που πραγματοποιούνται από το Η παραπάνω έρευνα περιορίζεται στα σύνορα των ΗΠΑ. Μία ακόμη έρευνα που αφορά τη χρήση του διαδικτύου από τους δημοσιογράφους με τίτλο «Digital Utopia in the Media: from Discourses to Facts. A Balance» που πραγματοποιήθηκε στη Βαρκελώνη της Ισπανίας από τις 20 έως τις 21 Μαΐου 2005 και έχει σαν στόχο να εξετάσει την γνώμη των ελλήνων δημοσιογράφων για την επίδραση του Διαδικτύου στην Δημοσιογραφία, παρουσιάζεται στην παρούσα πτυχιακή εργασία.. Τα αποτελέσματα είναι εντυπωσιακά τόσο για τις ΗΠΑ όσο και για την Ελλάδα. Επιπλέον στην παρούσα πτυχιακή παραθέτουμε την έρευνα που πραγματοποιήθηκε στο Πάντειο πανεπιστήμιο στις 21/11/2002, η οποία δημοσιεύτηκε στο ηλεκτρονικό περιοδικό «Παπάκι» ( Η έρευνα έγινε σε δημοσιογράφους 3 (7/3/2006): «Το διαδίκτυο». < 4 Γιώργος Ν. Σκλαβούνης. «Εισαγωγή στην επιστήμη της Δημοσιογραφίας». Εκδόσεις Ελλήν, Αθήνα,2001: σελ.28 8

10 που κατά βάση εργάζονται σε εφημερίδες. Τα συμπεράσματα της έρευνας δείχνουν το κατά πόσο οι Έλληνες δημοσιογράφοι βλέπουν στο νέο Μέσο ένα εργαλείο δουλειάς, ίσως το σημαντικότερο που τους έχει δοθεί μέχρι σήμερα και κατά πόσο βλέπουν το εργασιακό τους μέλλον να εξαρτάται απ' αυτό. Επιπλέον στην παρούσα πτυχιακή παραθέτουμε άλλες δύο έρευνες, τα συμπεράσματα των οποίων αφορούν τη γνώμη των έντυπων αναγνωστών για τις online εκδόσεις σε σχέση με τις έντυπες και τις αξίες που προσφέρει το διαδίκτυο στο τομέα της δημοσιογραφίας. Η μία έρευνα πραγματοποιήθηκε στην Φλαμανδική περιοχή σε χρονικό διάστημα 40 ημερών και συμμετείχαν 73 Φλαμανδοί ηλεκτρονική δημοσιογράφοι. Τα συμπεράσματα αυτής της έρευνας αφορούν κυρίως τις αξίες του διαδίκτυο, δηλαδή τα υπερκείμενα, την διαδραστικότητα και τα πολυμέσα. Η δεύτερη έρευνα πραγματοποιήθηκε στην βορειοδυτική Γερμανία και συμμετείχαν συνδρομητές έντυπων τοπικών εφημερίδων. Τα αποτελέσματα αυτής της έρευνας αφορούν το ερώτημα τη σχέση μεταξύ την τοπικής έντυπης εφημερίδας με την αντίστοιχη on-line. Αντικείμενο έρευνας αποτελεί και η ηλεκτρονική μορφή των έντυπων εφημερίδων με εθνική εμβέλεια. Με ανάλυση περιεχομένου που στηρίχτηκε στα κριτήρια τη κ. Σιαπέρα Ευγενίας, αξιολογήσαμε και ταξινομήσαμε τις ηλεκτρονικές ιστοσελίδες των Ελληνικών εφημερίδων σε τρεις κατηγορίες, ανάλογα με το πώς χρησιμοποιεί η κάθε μια τις δυνατότητες του διαδικτύου. Στην παραπάνω αξιολόγηση χρησιμοποιήσαμε εφημερίδες εθνικής εμβέλειας που έχουν τις περισσότερες πωλήσεις. Ύστερα από όλα τα παραπάνω, αναλύονται οι προοπτικές της διαδικτυακής δημοσιογραφίας παραθέτοντας μία έρευνα της Αμερικανικής Ένωσης Εφημερίδων(NAA-Newspaper Association of America), που έγινε στις ΗΠΑ για το ενδιαφέρον που εκδηλώνουν οι αναγνώστες για τις ηλεκτρονικές εφημερίδες. και οι κίνδυνοι της Διαδικτυακής Δημοσιογραφίας στο τομέα της ενημέρωσης. Τα συμπεράσματα που αναφέρονται, προκύπτουν από όλα τα παραπάνω στοιχεία. 9

11 Κεφάλαιο Πρώτο ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΗΝ ΔΗΜΟΣΙΟΓΡΑΦΙΑ «Η δημοσιογραφία δεν είναι κόμμα. Δεν υπάρχουν πλειοψηφίες και μειοψηφίες, Ούτε ισχύει ο δημοκρατικός συγκεντρωτισμός. Η δημοσιογραφία για να υπάρξει θέλει όλες τις απόψεις» O ορισμός της δημοσιογραφίας. Η λέξη δημοσιογραφία, σημαίνει: η γραφή που προορίζεται για το δημόσιο 6. Και πάλι ο ορισμός, η μετάφραση δεν καλύπτει επαρκώς την ουσιαστική έννοια της δημοσιογραφίας, διότι ο καθένας σήμερα μπορεί να δημοσιεύει άρθρα, επιφυλλίδες και λοιπά, σε εφημερίδες ή περιοδικά, χωρίς να σημαίνει αυτό ότι είναι και δημοσιογράφος. Η δημοσιογραφία, ακόμη αρνείται να κλειστεί μέσα στα στενά πλαίσια ενός ορισμού. Η δημοσιογραφία, χάρις στο εκπληκτικά πολύμορφο περιεχόμενο της δεν κλείνεται σε καλούπια. Όσοι επεχείρησαν να την μαντρώσουν σε κάποιο ορισμό, απέτυχαν. Γιατί απλούστατα κανένας ορισμός δεν μπορεί να την εκφράσει με πληρότητα Σύμφωνα με τον Σκλαβούνη Γεώργιο 7, δημοσιογραφία είναι η συγγραφική δραστηριότητα που εκδηλώνεται με τις εφημερίδες, τα περιοδικά, με το ραδιόφωνο και την τηλεόραση. Ειδικότερα, δημοσιογραφία είναι η επικοινωνιακή επιστήμη που 5 Σταύρος Θεοδωράκης (20/3/06). < 6 (8/3/2006): «Η δμοσιογραφία είναι».< 7 Γιώργος Ν. Σκλαβούνης. «Εισαγωγή στην επιστήμη της Δημοσιογραφίας». Εκδόσεις Ελλήν, Αθήνα,2001: σελ.28 10

12 από τη μια συλλέγει, καταγράφεί και δημοσιεύει ή προβάλλει ειδήσεις κι από την άλλη ασκεί κριτική και έλεγχο προς μία κατεύθυνση. Ο ρόλος της δημοσιογραφίας σε μια ελεύθερη κοινωνία είναι πολύ σημαντικός. Είναι ο θεματοφύλακας των ανθρώπινων δικαιωμάτων. Αυτό δικαιολογείται από το ότι, πολύ σημαντικές προσωπικότητες, πολιτικοί, συγγραφείς, καθηγητές, είτε στην Ελλάδα είτε στο εξωτερικό, ασχολήθηκαν με την δημοσιογραφία και έγιναν γνωστοί μέσα από αυτή την ιδιότητα του δημοσιογράφου. Χαρακτηριστικά παραδείγματα είναι ο Κάρολος Ντίκενς, Μάρκ Τουέν, Θεόδωρος Ρούσβελτ κ.α. Ο συγγραφέας Dovifat υποστηρίζει ότι η δημοσιογραφία είναι ένα σύστημα δομών που στηρίζεται στην πολιτική, στην οικονομική, στην εμπορική και στην πολιτιστική δημοσιογραφία. 8 Δεν νοείται δημοσιογράφος που να μην είναι ενημερωμένος στο παραπάνω σύστημα δομών. Είναι κοινή η πεποίθηση των Ελλήνων 9 ότι ο δημοσιογράφος είναι, ή οφείλει να είναι πολλά πράγματα. Είναι εξουσία, και μάλιστα τέταρτη, στυλοβάτης του δημοκρατικού πολιτεύματος, προστάτης των πτωχών και αδυνάτων, πολεμιστής των εθνικών μας δικαίων, μαχητής της πίστεως και της πατρίδος. Κάποιοι βέβαια υποπτεύονται ότι ο δημοσιογράφος είναι «διαπλεκόμενος», «αργυρώνητος», «κίτρινος», «υπηρέτης μεγάλων αφεντάδων» κτλ. Παρά της διάφορες απόψεις που επικρατούν, η δημοσιογραφία δημιούργησε μια «άλλη κοινωνική διάσταση»,προκαλώντας επανάσταση στις διάφορες πολιτιστικές, καλλιτεχνικές, πολιτικές και κοινωνικές εκδηλώσεις της ανθρώπινης ζωής. 1.2 Έρευνα: Το αντικείμενο της δημοσιογραφίας Το σημείο «εκκίνησης» του δημοσιογράφου, είναι η έρευνα. Πρέπει να δίνει καθημερινά εξετάσεις στο αναγνωστικό και ραδιοτηλεοπτικό του κοινό. Ο δημοσιογράφος οφείλει να προβάλει οποιαδήποτε είδηση, αφού πρώτα είναι σίγουρος για το τι θα γράψει. Η είδηση δεν είναι τίποτα άλλο από ένα γεγονός. Ο δημοσιογράφος πρέπει να μείνει πιστός στην «θεωρία του Καθρέφτη». Σύμφωνα με 8 Γιώργος Ν. Σκλαβούνης. «Εισαγωγή στην επιστήμη της Δημοσιογραφίας». Εκδόσεις Ελλήν, Αθήνα,2001: σελ.27 9 «Ο δημοσιογράφος ανάμεσα στο γεγονός και την είδηση». < 11

13 τη «θεωρία του Καθρέφτη» 10 στη δημοσιογραφία, αποστολή των Μέσων Μαζικής Επικοινωνίας είναι να κρατούν έναν καθρέφτη μπροστά στην κοινωνία και να καθρεφτίζουν όσα υπάρχουν μέσα της. Κάποιοι δημοσιογράφοι περιγράφουν τη δουλειά τους με αυτούς τους όρους και τον ισχυρισμό ότι απλώς αναφέρουν τα πράγματα τα οποία μπορούν όλοι να δουν. Η πασίγνωστη κατακλείδα του Walter Cronkite «έτσι έχουν τα πράγματα» επιβεβαιώνει του λόγου το αληθές.άρα πρέπει να εντοπίσει πρώτα το γεγονός, να ερευνήσει τα αίτια και στη συνέχεια να καταγράψει το γεγονός σε μορφή είδησης, όπως ακριβώς συνέβη. 11 Η Μαρία Σεραφετινίδου,στο βιβλίο της με τίτλο «Κοινωνιολογία των μέσων μαζικής επικοινωνίας» 12,εκφράζει την άποψη ότι η «θεωρία του Καθρέφτη» ήταν και είναι ιδιαίτερα επικίνδυνη για την εξέλιξη των μέσων. Στην πραγματικότητα εξιλεώνει τα μέσα, αφαιρεί οποιαδήποτε ευθύνη τους και μετατρέπει τα υποκείμενα, δηλαδή τους δημοσιογράφους, σε έρμαια συγκυριών. Ένα από τα αποτελέσματα της άποψης αυτής στη δημοσιογραφική πράξη ήταν ότι η πληροφορία θεωρήθηκε επίκεντρο και αυτοσκοπός της επιλεκτικής διαδικασίας, ενώ ο δημοσιογράφος ασήμαντος, απρόσωπος και φυσικά ανεύθυνος φορέας της. Τα τελευταία χρόνια έχει παρατηρηθεί μεταστροφή στη σχέση πληροφορίας-δημοσιογράφου, ο οποίος διεκδικεί και πάλι τη θέση του πριν και πάνω από την πληροφορία. Παρά τα παραπάνω, το στοιχείο της έρευνας είναι αυτό διακρίνει την δημοσιογραφία από τα άλλα επικοινωνιακά επαγγέλματα. Αποτελεί την πεμπτουσία του δημοσιογραφικού επαγγέλματος, προσάπτοντάς της τον τίτλο του λειτουργήματος. αφού τα γεγονότα που προβάλλει είναι είτε για ενημέρωση, είτε για ψυχαγωγία, είτε για επιμόρφωση. Άρα η έρευνα στη δημοσιογραφία πρέπει να είναι σοβαρή, ειλικρινής, αδέκαστη και διασταυρωμένη από όλες τις πλευρές. 10 (27/3/2006): «Το γεγονός, ο δημοσιογράφος κι ο πολίτης».< 11 (10/3/2006): «Ο δημοσιογράφος ανάμεσα στο γεγονός και την είδηση». < 12 Στάμου Αναστασία. «ΜΜΕ και Ελληνική κοινωνία». Προσωπικές σημειώσεις. 12

14 1.3 Δημοσιογραφία ως επιστήμη Η δημοσιογραφία ως επιστήμη ανήκει στις κοινωνικές επιστήμες, κλάδοι της οποίας είναι η ιστορία, η εθνολογία, η πολιτική οικονομία, η ψυχολογία κ.α., οι οποίες μελετούν τον άνθρωπο σε όλη την πολυμορφία των εκδηλώσεών του, εμπεριέχοντας στοιχεία της ψυχολογίας, της παιδαγωγικής και της κυβερνητικής: 13 Εμπεριέχει στοιχεία ψυχολογίας αφού η προβολή των μηνυμάτων θα πρέπει να γίνεται με τέτοιο τρόπο χωρίς να επηρεάζεται η ψυχοσύνθεση του ανθρώπου-δέκτη των μηνυμάτων. Στις μέρες μας πολλά είναι τα τηλεοπτικά προγράμματα που περιέχουν σκηνές έντονης βίας και σεξ, επηρεάζοντας των ψυχισμό, κυρίως των παιδιών. Στο παιδαγωγικό τομέα η δημοσιογραφία ως επιστήμη διαδραματίζει σημαντικό ρόλο, αφού οι δέκτες της πλάθονται κοινωνικά μέσα από τα μηνύματα που λαμβάνουν. Άρα πολύ σημαντικό είναι κατά πόσο το μήνυμα είναι ποιοτικό ή όχι. Όσον αφορά το ρόλο της δημοσιογραφίας στο κοινωνικό περιβάλλον, θα πρέπει να επισημάνουμε ότι πολλά εξαρτώνται στο χώρο της κυβερνητικής εξουσίας από την ποιότητα των παραγόμενων ειδήσεων. Αν για παράδειγμα ένας δημοσιογράφος προβαίνει σε λανθασμένες αναλύσεις και ερμηνείες σε γεγονότα που αφορούν εθνικά ενδιαφέροντα, τότε είναι πιθανό οι αναλύσεις και οι ερμηνείες αυτές να προβούν αρνητικές για τα εθνικά συμφέροντα οποιασδήποτε χώρας. Γενικότερα η δημοσιογραφία ως επιστήμη οφείλει να υπηρετεί την αλήθεια 14 Αν παρατηρήσουμε την σημερινή πραγματικότητα, θα δούμε ότι ο μοναδικός σκοπός της επιστήμης είναι η εξυπηρέτηση του ανθρώπου. Σύμφωνα με τον Αριστοτέλη την επιστήμη την καλλιεργούμε για την ίδια την επιστήμη, την γνώση για την ίδια τη γνώση, για την ηδονή που δίνει στη διάνοιά μας και όχι για τις πρακτικές της ωφέλειες. Αυτό σημαίνει ότι ο σύγχρονος επιστήμονας από διανοούμενος γίνεται ειδικός και απομακρύνεται όλο ένα και περισσότερο από τον σκοπό της επιστήμης. 13 Γιώργος Ν. Σκλαβούνης. «Εισαγωγή στην επιστήμη της Δημοσιογραφίας». Εκδόσεις Ελλήν, Αθήνα,2001: σελ Γιώργος Ν. Σκλαβούνης. «Εισαγωγή στην επιστήμη της Δημοσιογραφίας». Εκδόσεις Ελλήν, Αθήνα,2001: σελ.32 13

15 Στην επιστήμη της δημοσιογραφία δεν συμβαίνει κάτι ανάλογο. Η δημοσιογραφία διεισδύει ακόμα πιο έντονα στη σφαίρα της γνώσης κάτι που δυστυχώς δεν ισχύει με αυτή την κάθε αυτή επιστήμη η οποία, σύμφωνα με τον Νίκο Καζαντζάκη, «η επιστήμη, που τόσες ελπίδες στήριξε ο κακομοίρης ο άνθρωπος-να μας λυτρώσει από τη φτώχεια, από τα πάθη και να απαντήσει σε εναγώνια ψυχικά μας ερωτήματα κατάντησε το πιο τρομαχτικό κι ανήθικο όπλο μιας νέας βαρβαρότητας της πιο φριχτής, της επιστημονικής». Τα όρια της δημοσιογραφικής επιστήμης δεν σταματάνε πουθενά. Η δημοσιογραφική επιστήμη είναι στις μέρες μας,όχι μόνο η πιο δημοφιλής επιστήμη, αλλά επιπλέον θα είναι η κυρίαρχη επιστήμη του 21 αιώνα. Κάποιοι κοινωνιολόγοι χαρακτηρίζουν την δημοσιογραφία υπερ-επιστήμη, βασιζόμενη στο γεγονός ότι η δημοσιογραφία είναι η μόνη επιστήμη η οποία, με τρόπο ειλικρινή, βοηθά στο σχηματισμό της κοινής γνώμης, διδάσκει το κοινό να πληροφορείται γεγονότα και καταστάσεις που συμβαίνουν καθημερινά σε όλο τον κόσμο και τέλος ψυχαγωγεί με ειδήσεις από τον αθλητισμό, τον κινηματογράφο και την μουσική. Εξετάζοντας την δημοσιογραφία ως επιστήμη συναντάμε έναν εύλογο προβληματισμό: O όρος «δημοσιογραφική επιστήμη» είναι ίδιος με τον όρο «επιστημονική δημοσιογραφία»; Στο ερώτημα αυτό απάντησε ο δημοσιογράφος Ευάγγελος Λεμπέσης 15, μέσα από το βιβλίο του «κοινωνιολογία του τύπου». Αναφέρει χαρακτηριστικά, ότι «το πρώτον και κύριων σημείων, επί του οποίου πρέπει ευθύς αμέσως να επιστήσω την προσοχήν των αναγνωστών, είναι η εννοιολογική διάκρισης μεταξύ του όρου «δημοσιογραφία ως επιστήμη» ή «δημοσιογραφική επιστήμη» και του όρου επιστημονική δημοσιογραφία». Δημοσιογραφική επιστήμη είναι το σύνολο των συστηματικών αρχών και των κανόνων, που διέπουν την δημοσιογραφίαν. Η δημοσιογραφία είναι λοιπόν εδώ το αντικείμενο, η δε επιστήμη το μέσον της γνώσεως αυτού. Υποκείμενων της δημοσιογραφικής επιστήμης, είναι ο δημοσιογράφος καθώς υποκείμενων της Νομικής επιστήμης είναι ο νομικό. Αντιθέτως «επιστημονική δημοσιογραφία» είναι ο βαθμός της επιστημονικής προπαίδειας και το σύνολον των επιστημονικών γνώσεων που διαθέτει εξ άλλων επιστημών- και όχι εκ της δημοσιογραφικής επιστήμης- ο δημοσιογράφος, όχι ως επαγγελματίας αλλά ως επιστήμων η ακριβέστερων, όχι ως κάτοχος της δημοσιογραφικής επιστήμης, αλλά των άλλων επιστημών. Η επιστήμη είναι λοιπόν εδώ, 15 Γιώργος Ν. Σκλαβούνης. «Εισαγωγή στην επιστήμη της Δημοσιογραφίας». Εκδόσεις Ελλήν, Αθήνα,2001: σελ.33 14

16 αντιστρόφως, το αντικείμενων, η δε δημοσιογραφία το μέσον, της εκδηλώσεως αυτού. Υποκείμενον της επιστημονικής δημοσιογραφίας είναι ο δημοσιογράφος- επιστήμων, ενώ της δημοσιογραφικής επιστήμης είναι ο επιστήμων- δημοσιογράφος. Η σχέσεις μεταξύ της δημοσιογραφικής επιστήμης και της επιστημονικής δημοσιογραφίας εμφαίνεται μορφολογικός εκ του γεγονότος ότι η μεν πρώτη είναι επιστήμη, η δε δευτέρα είναι εμπράκτως δημοσιογραφία, τούτο όμως μόνον υπό την έννοιαν, ότι η μεν πρώτη είναι επιστήμη κατά την μορφήν, η δε δευτέρα και κατά τη μορφήν και κατά το περιεχόμενων. Διότι δεν δύναται μεν να υπάρξη επιστημονική δημοσιογραφία χωρίς να κατέχει ο γράφων την δημοσιογραφικήν επιστήμην, ενώ δύναται αντιθέτως να υπάρξη δημοσιογράφος κατέχων την δημοσιογραφικην επιστήμην, αλλά μη κατέχων ουδεμίαν άλλην και συνεπώς εις τα γραφόμενα του κενό. Η επιστημονική δημοσιογραφία και η δημοσιογραφική επιστήμη είναι συνεπώς το περιεχόμενο και ο σκοπός της δημοσιογραφίας.» O δημοσιογράφος «θρύλος» της Κούβας Γκαμπριέλ Γκαρσία Μάρκες που ενδυνάμωσε τη δημοσιογραφική επιστήμη στη μακρινή αυτή χώρα. Συνήθιζε να υποστηρίζει ότι «η σωστή δημοσιογραφία θα έπρεπε να διδάσκεται όπως διδάσκονται οι τέχνες στην Αναγέννηση, από πρόσωπο σε πρόσωπο». 1.4 Ιστορική αναδρομή της Ελληνικής δημοσιογραφίας Τα πρώτα έντυπα που κυκλοφόρησαν στην Ελλάδα με πολιτικό μήνυμα και διανομή σε εθνικό επίπεδο ήταν οι προκηρύξεις που μοίρασαν οι Ρώσοι πράκτορες το 1787 σε όλη τη χώρα 16. Με τις προκηρύξεις αυτές, οι Ρώσοι καλούσαν τον ελληνικό λαό να συνεργαστεί μαζί τους ενάντια στους Τούρκους. Έτσι οι πρώτες ελληνικές εφημερίδες εκδόθηκαν στο εξωτερικό, ιδιαίτερα στις περιοχές που επικρατούσε έντονα το ελληνικό στοιχείο, μέσα σε ένα πλαίσιο εχθρότητας προς τους Τούρκους. 16 L.Dogan Tilic. «Η δημοσιογραφία στην Ελλάδα και την Τουρκία» Εκδόσεις Παπαζήση, Αθήνα, 2000: σελ

17 Στις 30 Ιανουαρίου του 1476 εκδίδεται το πρώτο ελληνικό έντυπο στο Μιλάνο από τον Κωνσταντίνο Λάσκαρη. Το έντυπο αυτό που ήταν βιβλίο, είχε τίτλο «Ελληνική Γραμματική» και γνώρισε αρκετές εκδόσεις. Σύμφωνα με αυτό, η ιστορία του τύπου αρχίζει από το Στη Βιέννη της Αυστρίας εμφανίστηκε η πρώτη ελληνική εφημερίδα, η οποία εκδόθηκε το 1784 από το Ζακυνθινό Γεώργιο Βεντόνη, για την οποία όμως δεν γνωρίζουμε τίτλο. Η εφημερίδα αυτή σταμάτησε σχεδόν αμέσως την κυκλοφορία της, όταν η αυστριακή κυβέρνηση αναγκάστηκε να συμμορφωθεί με τα επανειλημμένα διαβήματα της τουρκικής κυβέρνησης, που ισχυριζόταν ότι τέτοιου είδους εκδόσεις δεν ήταν δυνατόν να ενδιαφέρουν τους υπηκόους της Αυστρίας. Λίγο αργότερα, η αυστριακή κυβέρνηση παραχώρησε άδεια στους Μακεδόνες αδελφούς Πούμπλιο και Γεώργιο Μαρκίδα - Πουλιού, να εκδώσουν στις 1 η Ιανουαρίου του 1791 την εβδομαδιαία εφημερίδα με τίτλο «Εφημερίς» 18 η οποία λειτουργούσε έως το Η Βιέννη ήταν ο τόπος έκδοσης και της δεύτερης ελληνικής εφημερίδας. Το 1811 η αυστριακή κυβέρνηση παραχωρεί ειδική άδεια και ο κληρικός Άνθιμος Γαζής βγάζει την δεκαπενθήμερη εφημερίδα «Λόγιος Ερμής», η οποία ήταν ένα έντυπο μεταξύ εφημερίδας και περιοδικού και είχε φιλολογικό περιεχόμενο. Το 1811 επίσης εκδόθηκε στη Βιέννη από τον Ευφρόνιο Πωπόβικ η εφημερίδα «Ειδήσεις από τα Ανατολικά Μέρη» και λίγα χρόνια αργότερα στην ίδια πόλη εκδίδεται το εβδομαδιαίο περιοδικό «Καλλιόπη» από τον Αθανάσιο Σταγειρίτη. Στην Ελλάδα αναφέρουμε την «Ιονική» που εκδόθηκε το 1812 στα Επτάνησα, ενώ ως πρώτη, επίσημη ελληνική εφημερίδα που εκδόθηκε σε ελληνικό έδαφος ήταν η «Σάλπιγξ» του Ιωάννη Τόμπρου, η οποία άρχισε να εκδίδεται στις 1 Αυγούστου του 1821 στην Καλαμάτα της Πελοποννήσου. Η εφημερίδα αυτή είχε σκοπό να πληροφορεί ολόκληρο το γένος για ότι γινόταν σχετικά με τους απελευθερωτικούς αγώνες των Ελλήνων απέναντι στον Τούρκικο ζυγό. Την ίδια περίπου περίοδο, στα τέλη του 1827 και κάτω από την διακυβέρνηση του πρώτου κυβερνήτη της χώρας, 17 L.Dogan Tilic. «Η δημοσιογραφία στην Ελλάδα και την Τουρκία» Εκδόσεις Παπαζήση, Αθήνα, 2000: σελ Το σχήμα της «Εφημερίς» ήταν 23 επί 18,δημοσίευε κυρίως πολιτικές ειδήσεις και επαναστατικά μηνύματα στους υπόδουλους Έλληνες. Εκδιδόταν κάθε Τρίτη και Παρασκευή. Στην αρχή ήταν τετρασέλιδη και αργότερα με περισσότερες σελίδες. Διέκοψε την έκδοσή της τον Ιανουάριο του 1798, έπειτα από εντολή των αυστριακών αρχών. Στα οχτώ χρόνια της έκδοσής της, συνεργαζόταν στενά με το Ρήγα Βελεστινλή, ο οποίος μάλιστα τύπωσε στα εκτυπωτικά της μηχανήματα τη Χάρτα και το Θούριό του. 16

18 Ιωάννη Καποδίστρια, η Ελλάδα γνώρισε τις πρώτες νομικές ρυθμίσεις που είχαν ως σκοπό τον έλεγχο του τύπου. Τα χρόνια αυτά, επίσης, ο νεογέννητος ελληνικός τύπος αντιμετώπισε πολύ σοβαρές πιέσεις. Μετά την εφημερίδα «Σάλπιγξ» 19, στην Στερεά Ελλάδα το 1822 έχουμε την έκδοση της χειρόγραφης εφημερίδας «Αιτωλική» και λίγο αργότερα τον «Αχελώο» που γραφόταν από τον Νικόλαο Λουριώτη. Στις 1 Ιανουαρίου του 1824, ο Ελβετός Φιλέλληνας Ιάκωβος Μάγερ εκδίδει την εφημερίδα «Ελληνικά Χρονικά», που ήταν επίσημο όργανο της διοίκησης της Δυτικής Ελλάδας, αλλά που η ειδησεογραφίας της θεωρείτο αντικειμενική μια και δεν ήταν λίγες οι φορές, που η εφημερίδα καυτηρίαζε ορισμένες άσχημες ενέργειες της διοίκησης της Δυτικής Ελλάδας. Επιπλέον η εφημερίδα του Μάγερ συνέβαλε κατά πολύ στη διατήρηση του υψηλού πατριωτικού φρονήματος των Ελλήνων. Η πρώτη εφημερίδα στην Αθήνα, ήταν «Η Εφημερίς των Αθηνών», η οποία εκδόθηκε στις 20 Αυγούστου του 1824 από τον Γεώργιο Ψυλλα. Η εφημερίδα ήταν εβδομαδιαία και τυπωνόταν σε τυπογραφείο που έφερε από το εξωτερικό ο Στάνοπ. Ο Στάνοπ ήταν λάτρης της Ελλάδας, ο οποίος επισκέφτηκε την Ελλάδα πριν από την Επανάσταση του 1821 και το 1824 απευθύνθηκε στην Ελληνική κυβέρνηση με επιστολή και γνωστοποίησε την πρόθεσή του να τοποθετήσει τον Γεώργιο Ψύλλα υπεύθυνο τυπογραφείου που ο ίδιος θα το έστελνε δωρεάν στην Ελλάδα. Το πρώτο φύλλο αναφερόταν κυρίως στο πολίτευμα της Ελλάδας και στο δικαίωμα των Ελλήνων να διαβάζουν εφημερίδα.«η Εφημερίς των Αθηνών», συμπληρώνοντας έναν κύκλο 37 εκδόσεων και αφού πια τυπωνόταν στην Αίγινα και στην Σαλαμίνα και αυτό επειδή στην Αθήνα δεν μπορούσε να συνεχιστεί λόγω των Ελληνοτουρκικών συγκρούσεων, σταματάει την κυκλοφορία της λόγω της πολεμικής κατάστασης που επικρατούσε Γιώργος Ν. Σκλαβούνης. «Εισαγωγή στην επιστήμη της Δημοσιογραφίας» Εκδόσεις Έλλην, Αθήνα,2001: σελ Γιώργος Ν. Σκλαβούνης. «Εισαγωγή στην επιστήμη της Δημοσιογραφίας» Εκδόσεις Έλλην, Αθήνα,2001: σελ

19 «Εφημερίς της Κυβερνήσεως» Στις 7 Οκτωβρίου του 1825, εκδίδεται στο Ναύπλιο η «Γενική Εφημερίς της Ελλάδος»,η οποία μετονομάστηκε σε «Εφημερίς της Κυβερνήσεως» και εκδίδεται έως και σήμερα δημοσιεύοντας μόνο νομοθετικά κείμενα και διοικητικές πράξεις. Τον Οκτώβρη του 1831 στην Ύδρα, μια μέρα μετά τη δολοφονία του Καποδίστρια, εκδίδετε η εφημερίδα «Απόλλων» 21 όπου στο τελευταίο φύλλο της αντανακλώνται τα αισθήματα του λαού και του τύπου ενάντια στην καταπίεση και στο καθεστώς λογοκρισίας που είχαν γνωρίσει έως τότε: «Διακόπτουμε την έκδοσή μας, γιατί πετύχαμε το σκοπό μας, ο τύραννος δεν ζει πια». Από το 1831 έως το 1843 εκδόθηκαν αρκετές εφημερίδες. Κάποιες από αυτές είναι οι «Νέα Ημέρα», «Χρόνος», «Αυγή», «Αθήνα» και «Σάτυρος». Στη συνέχεια από το 1843 και έπειτα, έχουμε εκδόσεις εφημερίδων που άνηκαν σε πολιτικούς, όπως το «Εθνικό Πνεύμα» του Κουμουνδούρου, η «Ώρα» του Τρικούπη, η «Αλήθεια» του Βούλγαρη, κ.α. Η περίοδος του βασιλιά Όθωνα, από το 1833 έως το 1862, είναι τα χρόνια κατά τα οποία πρωτεύουσα της χώρας και δημοσιογραφικό κέντρο έγινε η Αθήνα. Την περίοδο αυτή οι εφημερίδες άρχισαν να τυπώνονται δύο, τρεις ή και τέσσερις φορές την εβδομάδα. Παρ όλα αυτά το περιεχόμενό τους απείχε πολύ από την πραγματική έννοια της εφημερίδας. Από την άλλη πλευρά, παρατηρείται ότι κατά την περίοδο του βασιλιά Όθωνα οι ελληνικές εφημερίδες άρχισαν να αναπτύσσουν βιωσιμότητα από την άποψη του δημοσιογραφικού επαγγέλματος και ταυτόχρονα να παίρνουν κριτική στάση απέναντι στην πολιτική εξουσία. Τα επόμενα σαράντα χρόνια, από το 1863 έως 1909, ο τύπος σύναψε άμεσες σχέσεις με τα κόμματα. Κάθε αρχηγός κόμματος είχε το δικό του εκδοτικό όργανο. Η 21 L.Dogan Tilic. «Η δημοσιογραφία στην Ελλάδα και την Τουρκία» Εκδόσεις Παπαζήση, Αθήνα, 2000: σελ

20 εξάρτηση του ελληνικού τύπου από τα πολιτικά κόμματα, η οποία συνεχίζετε έως τις μέρες μας, ήταν τόσο ισχυρή εκείνη την εποχή, ώστε όταν πέθανε το Μάρτιο του 1896 ο Χαρίλαος Τρικούπης, ένας από τους πιο σημαντικούς πολιτικούς της χώρας, η φιλοκυβερνητική εφημερίδα «Πρωία» είχε δημοσιεύσει το γεγονός στην δεύτερη σελίδα, ενώ πολλές εφημερίδες στο εξωτερικό είχαν δημοσιεύσει την είδηση μαζί με βιογραφικό του Χαρίλαου Τρικούπη και της είχαν δώσει τόση μεγάλη σημασία όση δεν είχε ποτέ κανένας Έλληνας πολιτικός μέχρι τότε. Το 1873 πολλές εφημερίδες άρχισαν να εκδίδονται σε καθημερινή βάση και άρχισαν να προσεγγίζουν όλο και περισσότερο την πραγματική έννοια της δημοσιογραφίας. Πρώτη καθημερινή αθηναϊκή εφημερίδα που εκδόθηκε τον Οκτώβρη του 1873, ήταν η «Εφημερίδα» του Δημητρίου Κορομηλά στην οποία εργάστηκαν προσωπικότητες όπως οι Κωστής Παλαμάς, Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης, Κίμων Ροΐδης και πολλοί άλλοι. Αξιόλογες εφημερίδες αυτής της περιόδου υπήρξαν το «Άστυ»(18880) του Μπάμπη Άννινου, η «Ακρόπολης»(1883) που εκδόθηκε από τον Βλάση Γαβριηλίδη, ο οποίος μετέφερε μεθόδους από την Αγγλία και την Αμερική, ήταν ανακαινιστής της ελληνικής δημοσιογραφίας και παρουσίασε για πρώτη φορά το είδος της συνέντευξης Μεσοπόλεμος ( ) Οι ελληνικές εφημερίδες, που ξεκίνησαν την έκδοση τους στο Μεσοπόλεμο, ήταν βραχύβιες. Όταν η χώρα περιήλθε στη ναζιστική κατοχή, οι εφημερίδες που εκδίδονταν νόμιμα βρίσκονταν κάτω από τον έλεγχο του εχθρού. Από αυτήν την κατάσταση οι Έλληνες δημοσιογράφοι κέρδισαν την εμπειρία του παρανόμου Τύπου 22. Οι παράνομες εφημερίδες ήταν ένα από τα πιο σημαντικά στοιχεία του κινήματος της αντίστασης κατά των ναζί. Στην Ελλάδα της Κατοχής και της Αντίστασης εκδόθηκαν περισσότερες από 700 παράνομες εφημερίδες. Οι ελληνικές εφημερίδες υπήρξαν σε κάθε περίπτωση πολύ σημαντικό όργανο από την άποψη της πολιτικής επιρροής τους. Όπως λέει και ο Καρμοκόλιας (Carmocolias: 188), στην δεκαετία του 60: 22 L.Dogan Tilic. «Η δημοσιογραφία στην Ελλάδα και την Τουρκία» Εκδόσεις Παπαζήση, Αθήνα, 2000: σελ

21 Οι εκδότες των αθηναϊκών δεν αρκούνταν μόνο στην προσπάθεια επηρεασμού των μηχανισμών λήψης πολιτικών αποφάσεων με άρθρα και εκδοτικά σημειώματα, αλλά συμμετείχαν αυτοπροσώπως στη διαδικασία λήψης των σημαντικών αποφάσεων. Για παράδειγμα ο Χρήστος Λαμπράκης, αυτοκράτορας του τύπου, είχε υποβάλει τον Ιούνιο του 1965 τα σχέδια των πολιτικών χειρισμών στο βασιλιά και εκείνα είχαν εφαρμοστεί επακριβώς. Επίσης φαίνεται ότι η Ελένη Βλάχου, η εκδότρια της Καθημερινής, εφημερίδας με σημαντική επιρροή, ήταν μία από τις κύριες δυνάμεις που βρίσκονταν πίσω από το ρεύμα ενάντια στον Κωνσταντίνο Καραμανλή. Ο Καρμοκόλιας (ό. π.: 168) διευκρινίζει ότι οι αθηναϊκές εφημερίδες είχαν γίνει ένα με την πολιτική και γράφει ότι η κατάσταση αυτή οδήγησε σε παρεκκλίσεις από τις δημοσιογραφικές αρχές. Μέχρι την πτώση της χούντας των Συνταγματαρχών το 1974, όλες οι εξωτερικές ειδήσεις που κυκλοφορούσαν στην Ελλάδα μεταδίδονταν από το Αθηναϊκό Πρακτορείο Ειδήσεων (ΑΠΕ), το οποίο ήταν στο σύνολο του κρατικό, ελεγχόταν από το κράτος και χρησιμοποιούνταν (κακώς). Το ΑΠΕ είχε ιδρυθεί το 1904 κατόπιν συμφωνίας μεταξύ του Reuters, του Αθηναϊκού Πρακτορείου και του γαλλικού πρακτορείου Havas. Το πρακτορείο, το οποίο το 1931 πέρασε σε κρατικό έλεγχο, από την ίδρυση του μέχρι και σήμερα μεταφέρει τις παγκόσμιες ειδήσεις στις εφημερίδες της χώρας σε φθηνή τιμή. Μέχρι την χούντα των Συνταγματαρχών του 1967, ο Τύπος στην Ελλάδα ήταν τυπικός, παραδοσιακός. Υπήρχαν μερικά γνωστά ονόματα και εφημερίδες. Και όπως είπε και ένας σημαντικός Έλληνας δημοσιογράφος «μπορεί να μην είχαν πολλές ελευθερίες, αλλά η γραμμή τους ήταν αφοσιωμένη στο επάγγελμα». Επί χρόνια οι εφημερίδες αυτές συνέχιζαν την ίδια γνώριμη πολιτική και πρόσεχαν να μην παρεκκλίνουν από αυτήν. «Δεν άλλαζαν, όπως συμβαίνει τώρα, πολιτική γραμμή ανά εβδομάδα ή ανά μήνα. Οι ιδιοκτήτες τους ήταν οικογένειες που ασκούσαν παραδοσιακά δημοσιογραφία». Το 1903 εκδίδεται από τον Κωστή Χαιρόπουλο ο Χρόνος, το 1913 η Νέα Ελλάς και το Έθνος, το 1916 ο Ελεύθερος Τύπος του Ανδρέα Καβαφάκη, το 1917 η Πολιτεία, των Αλιμπέρτη και Νικολούδη και το 1919 η εφημερίδα Καθημερινή, από το Γεώργιο Βλάχο, ενώ λίγο πιο μπροστά το 1917 εκδόθηκε στη Θεσσαλονίκη ο Ριζοσπάστης. 20

22 Το 1921 είχαμε την έκδοση των Χρονικών του Κώστα Κοτζιά και Στάθη Καραβία, το 1922 το Ελεύθερο Βήμα του Δημητρίου Λαμπράκη, το 1925 η Ελληνική του Νικολάου Ευστρατίου και η Πρωία των αδερφών Πεσμαζόγλου Η περίοδος της χούντας ( ) Από το 1967 έως το 1974, υπήρχε στην χώρα επίσημη και σκληρή λογοκρισία. Όλες οι εφημερίδες λογοκρίνονταν σε καθημερινή βάση από έναν συνταγματάρχη, και όχι μόνο σε θέματα πολιτικά και στρατιωτικά. 24 Λογοκρίνονταν και εξαφανίζονταν και κοινωνικά ζητήματα, όπως ναρκωτικά, σεξ και πορνεία. Όταν έπεσε το στρατιωτικό καθεστώς, το 1974, επέστρεψαν στην χώρα γνωστοί πολιτικοί ηγέτες όπως οι Καραμανλής και Παπανδρέου, οι οποίοι είχαν συνεχίσει στο εξωτερικό την αντίσταση κατά της χούντας. Όπως λέει ένας δημοσιογράφος, ο οποίος την εποχή της χούντας έγραφε στον παράνομο Τύπο: «Τα Μέσα μας έζησαν μια επανάσταση. Ξαφνικά όλοι άρχισαν να γράφουν και να λένε ό,τι ήθελαν. Μετά το 74 πολλές διαφορετικές τάσεις και πολιτικές βρήκαν την έκφραση τους στα μέσα ενημέρωσης» 25. Επιπλέον και στα έντυπα μέσα ενημέρωσης άρχισε να κυριαρχεί μια νέα γενιά, που εμφανίστηκε στην δημοσιογραφία κυρίως μετά το Μέσα σε αυτό το περιβάλλον ελευθερίας αυξήθηκε και η κυκλοφορία του Τύπου. Εκδίδονταν εντελώς νέα περιοδικά. Κατά την γνώμη πολλών Ελλήνων δημοσιογράφων, η περίοδος της Μεταπολίτευσης ήταν μία από τις χρυσές περιόδους του ελληνικού Τύπου. Κατά την διάρκεια της επταετίας ( ) διακόπτεται η έκδοσή των εφημερίδων σε ένδειξη διαμαρτυρίας προς το τότε καθεστώς, οι εφημερίδες Καθημερινή, Μεσημβρινή, Έθνος, Αυγή, Δημοκρατική αλλαγή, και η Αθηναϊκή, ενώ οι περισσότερες από τις υπόλοιπες εφημερίδες που συνεχίζουν την έκδοση τους, όπως λόγου χάρη, οι εφημερίδες Βραδυνή, Βήμα, Απογευματινή, 23 Γιώργος Ν. Σκλαβούνης. «Εισαγωγή στην επιστήμη της Δημοσιογραφίας» Εκδόσεις Έλλην, Αθήνα,2001: σελ L.Dogan Tilic. «Η δημοσιογραφία στην Ελλάδα και την Τουρκία» Εκδόσεις Παπαζήση, Αθήνα, 2000: σελ L.Dogan Tilic. «Η δημοσιογραφία στην Ελλάδα και την Τουρκία» Εκδόσεις Παπαζήση, Αθήνα, 2000: σελ

23 και τα Νέα, προσπαθούσαν με διάφορα δημοσιογραφικά κείμενα, άμεσα ή έμμεσα να μάχονται το τότε κυβερνών καθεστώς Η μεταπολίτευση Με την πτώση της χούντας των συνταγματαρχών και την επιστροφή στην χώρα, μετά τις 24 Ιουλίου 1974, πολιτικών όπως οι Καραμανλής και Παπανδρέου, οι ελληνικές εφημερίδες διπλασίασαν την κυκλοφορία τους και άρχισαν να πουλάνε συνολικά 1,1 εκατομμύρια φύλλα. Όταν έγινε το δημοψήφισμα για την επιστροφή ή όχι της βασιλικής οικογένειας στην Ελλάδα, η συνολική κυκλοφορία έπεσε στα φύλλα. Αργότερα, με τις δημοτικές εκλογές και τις συζητήσεις για αναθεώρηση του Συντάγματος αυξήθηκαν ξανά οι πωλήσεις των εφημερίδων και η συνολική κυκλοφορία τους έφτασε στα φύλλα. Μέχρι το 1979, η κυκλοφορία κινήθηκε με συνεχείς διακυμάνσεις από το ελάχιστο (το 1977 η κυκλοφορία, ως αποτέλεσμα της αύξησης της τιμής των εφημερίδων) μέχρι το μέγιστο. Οι διακυμάνσεις ήταν αυξητικές στις προεκλογικές περιόδους ή στην διάρκεια της δίκης των χουντικών. Το 1980, όταν αυξήθηκε κατά 50% η τιμή των εφημερίδων (από 10 σε 15 δραχμές), οι πωλήσεις έπεσαν στα φύλλα. Και πάλι το 1980, όταν η ΠΑΣΟΚική Αυριανή κυκλοφόρησε με τιμή 5 δραχμές και άρχισαν να εκδίδονται αριστερές Αυγή και Ριζοσπάστης, οι πωλήσεις σημείωσαν άνοδο κατά φύλλα. Το 1981 η κυκλοφορία αυξήθηκε και πάλι λίγο, λόγω ενός δυσάρεστου γεγονότος, του σεισμού που κόστισε την ζωή πολλών ανθρώπων. Το γεγονός που εξασφάλισε την άνοδο της κυκλοφορίας με την πραγματική έννοια μετά το 1967, ήταν οι εκλογές του Σεπτεμβρίου 1981, όταν η συνολική κυκλοφορία των εφημερίδων ξεπέρασε το ένα εκατομμύριο φύλλα. Μέχρι και το 1985 η συνολική κυκλοφορία των εφημερίδων στην Ελλάδα, πλην μικρών διακυμάνσεων, κινούνταν πάντα σε αυτό το επίπεδο. Το πρώτο μισό του 1985 ήταν έντονο από πολιτική άποψη, η παραίτηση Καραμανλή, οι εκλογές για την ανάδειξη Προέδρου της Δημοκρατίας, η αναθεώρηση του Συντάγματος και οι πρόωρες εκλογές εκτίναξαν την συνολική κυκλοφορία στα 1,3 εκατομμύρια φύλλα. Οι πωλήσεις μέχρι το 1989 έμειναν σταθερές σε αυτό το υψηλό επίπεδο. Οι αιτίες διακύμανσης των πωλήσεων ήταν οι 26 Γιώργος Ν. Σκλαβούνης. «Εισαγωγή στην επιστήμη της Δημοσιογραφίας» Εκδόσεις Έλλην, Αθήνα,2001: σελ

24 αυξήσεις των τιμών, όπως είδαμε και παραπάνω, ή πολιτικά γεγονότα και φυσικά φαινόμενα που κινητοποιούσαν την κοινωνική ευαισθησία. Το 1988 οι κυκλοφορίες έπεσαν κάτω από τις λόγω της αύξησης των τιμών, αλλά το 1989, λόγω των πρώτων ενδείξεων του σκανδάλου του Κοσκωτά και των εκλογών, ανέβηκαν και πάλι. Στα τέλη του 1989 υπήρξε μια δραματική πτώση. Στα τέλη του 1992 η συνολική κυκλοφορία έπεσε στο κατώτερο επίπεδο της τελευταίας εικοσαετίας και κατέβηκε στα φύλλα. Ενώ το 1986 η αναλογία αναγνωστών εφημερίδων ανά Έλληνα πολίτη ήταν 131/1000, το 1990 ήταν 118/1000. Ο εκδημοκρατισμός του 1974 ήταν σημαντικό σημείο τομής και ως προς την επικοινωνία. Μαζί με τις εφημερίδες απέκτησε και η τηλεόραση σημαντική θέση από άποψη επιρροής και ισχύος. Μέχρι τα μέσα της δεκαετίας του 1980 στην Ελλάδα, όπως και στην Τουρκία, υπήρχε μια παραδοσιακή αγορά των μέσων μαζικής ενημέρωσης. Οι εφημερίδες ήταν ιδιωτικές επιχειρήσεις εντελώς παλαιού τύπου. Η μεγάλη πλειονότητα των ιδιοκτητών τους είχε μεγάλο παρελθόν στην δημοσιογραφία και οι περισσότεροι είχαν αρχίσει δουλεία στην οικογενειακή επιχείρηση ως βοηθοί. Από την άλλη, τα ηλεκτρονικά μέσα μαζικής ενημέρωσης βρίσκονταν από τη γέννηση τους κιόλας κάτω από τον κρατικό έλεγχο. 27 Μετά τις δοκιμαστικές εκπομπές που ξεκίνησαν το Σεπτέμβριο του 1965, η πρώτη τηλεοπτική μετάδοση στην Ελλάδα πραγματοποιήθηκε στις 23 Φεβρουαρίου 1966, δηλαδή σχετικά καθυστερημένα. Στην περίοδο πρωτοεκδόθηκαν και οι ημερήσιες εφημερίδες Αυριανή, Ελεύθερη Ώρα, 24 Ώρες, Πρώτη, Δημοκρατικός Λόγος, Ελεύθερος και Επικαιρότητα. 28 Ακόμα από την μεταπολίτευση ως το 1988 είχαμε και την έκδοση κι άλλων ημερήσιων εφημερίδων, όπως λόγου χάρη, της Εσπερινής, της Αλήθειας, της Ελεύθερης Γνώμης, της Εξουσίας, των Ειδήσεων, και του Κάθε Μέρα, που διέκοψαν όμως πολύ γρήγορα την έκδοση τους, μαζί με τον Ελεύθερο Κόσμο που πρωτοεκδόθηκε το Γιώργος Ν. Σκλαβούνης. «Εισαγωγή στην επιστήμη της Δημοσιογραφίας» Εκδόσεις Έλλην, Αθήνα,2001: σελ L.Dogan Tilic. «Η δημοσιογραφία στην Ελλάδα και την Τουρκία» Εκδόσεις Παπαζήση, Αθήνα, 2000: σελ

25 1.4.4 Από το παραδοσιακό στο νέο ιδιοκτησιακό καθεστώς των Μ.Μ.Ε. Οι κοινωνικές και οικονομικές εξελίξεις, όπως από την μια πλευρά η είσοδος της τηλεόρασης στον κόσμο των μέσων μαζικής ενημέρωσης και από την άλλη η εμπορευματοποίηση, η κυριαρχία νέας και ακριβής τεχνολογίας στον χώρο των Μέσων και η έκδοση πολλών νέων εφημερίδων από τα νέα αφεντικά οδήγησαν στην απώλεια της δύναμης των παραδοσιακών ιδιοκτητών των Μέσων. Η κατάληψη του ελληνικού Τύπου από το μεγάλο κεφάλαιο άρχισε το 1981 με την έκδοση του Έθνους από τον Μπόμπολα, μεγαλοεργολάβο και πλούσιο στο χώρο των ακινήτων. Οι νέοι ιδιοκτήτες της Μεσημβρινής, που ξεκίνησε την επανέκδοση της το 1982, ήταν πλούσια οικογένεια Βαρδινογιάννη, που είναι γνωστή ως οικογένεια πετρελαιάδων και εφοπλιστών. Η οικογένεια, που έκλεισε αργότερα τη Μεσημβρινή, έγινε μέτοχος στην τηλεόραση του Mega Channel. Το 1983 ο Βουδούρης, προμηθευτής υλικών από την Ανατολική Γερμανία και την Ιαπωνία και μηχανικής υποστήριξης σταθμών παραγωγής ηλεκτρικής ενέργειας, άρχισε να εκδίδει τον Ελεύθερο Τύπο. Τη δεκαετία του 1980 κάνει την εμφάνισή της η εκδοτική εταιρεία Γραμμή Α.Ε. (1982), που ανήκε στον επιχειρηματία Γιώργο Κοσκωτά, που στην προσπάθεια του να γίνει ένα είδος Έλληνα Μέρντοχ, δαπάνησε περισσότερα από 13 δισεκατομμύρια, εκδίδοντας δύο εφημερίδες ( 24 Ώρες και Καθημερινή ), πέντε περιοδικά ( Μιά, Καί, Τέταρτο, TV3, Δυο, και Ένα ), ελέγχοντας σε μεγάλο βαθμό μια εφημερίδα ( Βραδυνή ) και δημιουργώντας έναν ιδιωτικό ραδιοφωνικό σταθμό ( Σκάι 100,4 ). Τον Οκτώβριο όμως του 1988 ο Γιώργος Κοσκωτάς, βρέθηκε κατηγορούμενος για σειρά οικονομικών ατασθαλιών στην Τράπεζα Κρήτης, όπου ήταν πρόεδρος της και το ίδιο μήνα παραιτήθηκε από την θέση του προέδρου του Δ.Σ. της Γραμμής, ενώ στις 4 Νοεμβρίου του ιδίου χρόνου, πούλησε την Καθημερινή στο ποσό των 910 εκ. στον εφοπλιστή Αριστείδη Αλαφούζο, που δεσμεύτηκε στην ΕΣΗΕΑ να της δωρίσει το παλιό κτίριο της Καθημερινής, προκειμένου να χρησιμοποιηθεί σαν χώρος για την ίδρυση Ελληνικού Μουσείου Τύπου. 24

26 Μεταξύ των νέων αφεντικών στον χώρο των μέσων μαζικής ενημέρωσης στην Ελλάδα που έχουν, επίσης, δραστηριότητες σε άλλους τομείς, μπορούμε να καταμετρήσουμε μερικούς από αυτούς : 29 Βαρδινογιάννης: Γνωστός μεγαλοεπιχειρηματίας στο χώρο του πετρελαίου. Αγόρασε την Μεσημβρινή. Μέτοχος στο Mega Channel. Μπόμπολας: Εργολάβος. Έβγαλε το Έθνος. Βουδούρης: Εργολάβος. Έβγαλε τον Ελεύθερο Τύπο. Κοσκωτάς: Τραπεζίτης. Αγόρασε την Καθημερινή και μετά την πούλησε. Αγόρασε την Βραδυνή και την έκλεισε. Ο όμιλος του έβγαλε διάφορες εκδόσεις. Όταν ο τύπος έβγαλε στη φόρα τις παρανομίες στις οποίες είχε αναμιχθεί, μπήκε στη φυλακή. Αλαφούζος: Εφοπλιστής. Αγόρασε την Καθημερινή από τον Κοσκωτά. Κόκκαλης: Από τους μεγάλους επιχειρηματίες της χώρας. Και αυτός αγόρασε την Επικαιρότητα και την έκλεισε. Ιδιοκτήτης του ραδιοφωνικού σταθμού Flash. Ο Λαμπράκης, από τους παραδοσιακούς ιδιοκτήτες στο χώρο των Μέσων στην Ελλάδα, σήμερα στέκεται ακόμη με επιτυχία στα πόδια του. Ο Όμιλος Μπότση επιβιώνει με τη χαμηλής κυκλοφορίας Απογευματινή. Η ιδιοκτησία εφημερίδας διαφυλάσσει ακόμα την ελκυστικότητά της για τρεις λόγους. Πρώτον, το αφεντικό έχει δικαίωμα να μην ανακοινώνει το 4% των εσόδων. Δεύτερο, οι ιδιοκτήτες των Μέσων μπορούν να ασκούν επιρροή στα θέματα που αφορούν τη χώρα. Τρίτο, και πιο σημαντικό από όλα, είναι η ελπίδα ότι προσεχώς θα δοθεί άδεια για την ελεύθερη λειτουργία ραδιοφωνικών και τηλεοπτικών σταθμών στην Ελλάδα. 29 L.Dogan Tilic. «Η δημοσιογραφία στην Ελλάδα και την Τουρκία» Εκδόσεις Παπαζήση, Αθήνα, 2000: σελ

27 1.4.5 Είσοδος των τεχνολογιών Ο ηλεκτρονικός υπολογιστής ως μέσο μαζικής επικοινωνίας. Τα χιλιάδες δίκτυα υπολογιστών (περίπου ) που είναι σήμερα διασυνδεδεμένα με το Διαδίκτυο περιλαμβάνουν εκατομμύρια υπολογιστές (περίπου ). η ταχύτητα αύξησης του αριθμού των χρηστών του δικτύου είναι μοναδική, φτάνοντας το 75%. Για να καταλάβουμε την ταχύτητα της εξέλιξης, αρκεί να αναφέρουμε πως το διαδίκτυο κατά στο τέλος του 1994 συνέδεε 25 εκατομμύρια χρήστες H/Y σε ολόκληρο τον κόσμο. Kατά τους τελευταίους υπoλογισμούς, σήμερα υπάρχουν 30 εκατομμύρια χρήστες του Ίντερνετ παγκοσμίως, ενώ αναμένεται να αυξηθούν μέχρι το 2000 σε 60 εκατομμύρια. Tη μεγαλύτερη ανάπτυξή του την έχει το δίκτυο στις Hνωμένες Πολιτείες, ακολουθεί η Aσία και μετά έρχεται η Eυρώπη. H σύνδεση με το Διαδίκτυο στην Eλλάδα έχει προχωρήσει αρκετά και ήδη έχουν πρόσβαση στο δίκτυο περίπου χρήστες (στο τέλος του 1994 είχαν ). H χρήση του δικτύου ξεκινά από την απλή ανταλλαγή πληροφοριών και μηνυμάτων με το ηλεκτρονικό ταχυδρομείο (υπολογίζεται πως ανταλλάσσονται περισσότερα από 1 δισ. μηνύματα το μήνα) και προχωρά στην πρόσβαση στα τεράστια αρχεία υπολογιστών σε όλο τον κόσμο για επιστημονική ή επιχειρηματική χρήση τους. Στα αρχεία αυτά μπορεί κανείς να βρει και να χρησιμοποιήσει από μια ολόκληρη βιβλιοθήκη μέχρι κάποιο περιοδικό και την τρέχουσα ειδησεογραφία. Τα παραπάνω εξάπτουν τη φαντασία. Iδίως των αδαών. Oι γνωρίζοντες δεν καταφεύγουν στα σενάρια της φαντασίας. Γιατί γνωρίζουν την πραγματικότητα. Oι μη γνωρίζοντες, όμως, επιδίδονται συχνά σε εκφοβιστική εκστρατεία και σε συνεχή κινδυνολογία τόσο για το συγκεκριμένο δίκτυο όσο και για τη γενίκευση της χρήσης των υπολογιστών στην επικοινωνία. Πρόκειται για την αναβίωση του παλιού φόβου και της αρχέγονης άρνησης του ανθρώπου, που δημιουργεί η άγνοια μπροστά στην τεχνολογία 30. Το διαδίκτυο και τα μέσα μαζικής επικοινωνίας. Όλα τα μεγάλα MME διεθνώς έχουν συνδεθεί με το διαδίκτυο και το χρησιμοποιούν είτε ως πηγή ειδήσεων και πληροφοριών είτε ως μέσο επικοινωνίας, καθώς διαχέουν σε αυτό (και στα εκατομμύρια των χρηστών του) από απλές ειδήσεις, 30 (8/3/2006): < 26

28 πληροφορίες, άρθρα, μέχρι και πλήρη δελτία, τεύχη κ.λπ. Aπό αυτή την άποψη, το ίδιο το διαδίκτυο δημιουργεί πλέον τους όρους λειτουργίας των νέων MME, καθώς πολλαπλασιάζει το χώρο της σύγχρονης διεθνούς επικοινωνίας. Αναφέρουμε ενδεικτικά ειδησεογραφικά δίκτυα (Aθηναϊκό Πρακτορείο Eιδήσεων, Mακεδονικό Πρακτορείο Eιδήσεων κ.λπ.), ραδιοτηλεοπτικούς σταθμούς (Aντένα, EPA, Πειραϊκή Eκκλησία κ.λπ.), εφημερίδες (Eλευθεροτυπία, Δημοσιογραφικός Oργανισμός Λαμπράκη κ.λπ.), δεκάδες περιοδικά (Aντί, Kλικ, 4 τροχοί κ.λπ.). H ευχέρεια σύνδεσης με το διαδίκτυο είναι τόσο μεγάλη που έχουν μπει και τα φοιτητικά περιοδικά (π.χ. Nύγμα του EMΠ κ.λπ.). Όλα αυτά τα ελληνικά MME περνάνε πια στο δίκτυο τα καθημερινά δελτία ειδήσεων, τις σελίδες με την τρέχουσα ύλη τους, τεύχη ολόκληρα, ειδικά κείμενα και άρθρα κ.λπ. 27

29 Κεφάλαιο Δεύτερο ΤΟ ΔΙΑΔΙΚΤΥΟ 2.1 Ανασκόπηση στην ιστορία του διαδικτύου. Στη γενική του έννοια ένα διαδίκτυο είναι δίκτυο ηλεκτρονικών υπολογιστών που (δια)συνδέει άλλα δίκτυα. Εννοούμε ένα σύνολο από μέσα (προσωπικοί υπολογιστές, μεγάλα υπολογιστικά συστήματα, εκτυπωτές κτλ) που συνδέονται μεταξύ τους με δίαυλους επικοινωνίας. Ο όρος 'διαδίκτυο' προκύπτει από το αγγλικό inter-network.. Στην ειδική του μορφή με κεφαλαίο Δ (Διαδίκτυο) εννοούμε το παγκόσμιο πλέγμα διασυνδεδεμένων υπολογιστών περιλαμβανομένων και των υπηρεσιών και πληροφοριών που παρέχει στους χρήστες του 31. Το διαδίκτυο χαρακτηρίστηκε επανάσταση στην επικοινωνία και την πληροφόρηση από τα πρώτα του κιόλας βήματα, από την εποχή που η αναζήτηση πληροφοριών γινόταν με δύσχρηστα για τα σημερινά δεδομένα και ξεχασμένα ήδη προγράμματα (Archie, Gopher, Veronica) και η διαχείριση του ηλεκτρονικού ταχυδρομείου απαιτούσε την απομνημόνευση εντολών unix. Η εμφάνιση του Παγκόσμιου Ιστού και του υπερκειμένου αποτέλεσε σταθμό στον τρόπο πρόσβασης στην πληροφορία, δημιουργώντας ένα περιβάλλον φιλικό ακόμα και για τον αδαή ή τεχνοφοβικό χρήστη και συμβάλλοντας τα μέγιστα στην εξάπλωση του διαδικτύου. Γεννήθηκε μέσα στο κλίμα του Ψυχρού Πολέμου ως ένα ακόμα σύστημα «αποκεντρωμένης δικτυακής τεχνολογίας» με το όνομα ARPAnet. Οι πρωτοπόροι των υπολογιστών Τ. Ρ. Λίκλιντερ της ARPA και Λάρι Ρόμπερτς του Lincoln Labs της Μασαχουσέτης (1963) διατυπώνουν ταυτοχρόνως το όραμα για ένα μελλοντικό σύστημα Διαδίκτυο το οποίο θα επιτρέπει «την κοινή χρήση των υπολογιστών». Στόχος τους ήταν η διαμόρφωση ενός δικτύου ψηφιακών τηλεπικοινωνιών το οποίο θα ήταν αδύνατο να καταρρεύσει 31 (7/3/2006): «Το διαδίκτυο». < 28

30 ακόμα και κάτω από εξαιρετικά αντίξοες συνθήκες, όπως θα ήταν αυτές ενός πιθανού πυρηνικού πολέμου. Το διαδίκτυο ξεκίνησε σαν ιδέα και πρόταση το 1969, από το Τμήμα Εθνικής Άμυνας των Η.Π.Α., με θέμα τις ψηφιακές τηλεπικοινωνίες σε περίπτωση πολέμου. H Advanced Research Projects Agency, τμήμα του Υπουργείου Αμύνης, έφτιαξε τα πρώτα κομμάτια αυτού που θα γινόταν σήμερα το Διαδίκτυο. Ήταν πολλοί οι στόχοι για το δίκτυο αυτό, που είχε πάρει το όνομα ARPAnet. Όλοι υλοποιήθηκαν και αποτελούν ακόμα μέρος του σημερινού Διαδίκτυο. Στους στόχους περιλαμβάνονται οι ακόλουθοι 32 : Το δίκτυο θα έπρεπε να λειτουργεί ακόμα και αν πολλοί από τους υπολογιστές ή τις διασυνδέσεις μεταξύ τους ετίθεντο εκτός λειτουργίας. Για να αντεπεξέλθει στους πολλούς διαφορετικούς τύπους υπολογιστών που εμφανίζονταν στην αγορά, το Υπουργείο Αμύνης ήθελε ανόμοιοι υπολογιστές να μπορούν να ανταλλάσσουν πληροφορίες χωρίς πρόβλημα. Έτσι, η μέθοδος δικτύωσης θα έπρεπε να είναι εύχρηστη από υπολογιστές με εντελώς διαφορετικές διαμορφώσεις hardware. Το δίκτυο θα μπορούσε να κατευθύνει αυτόματα τις πληροφορίες, παρακάμπτοντας τα μέρη του δικτύου που βρίσκονταν εκτός λειτουργίας. Για να πάρετε μια εικόνα κάντε τη σύγκριση με ένα ταξίδι με αυτοκίνητο. Φανταστείτε ότι ταξιδεύετε με αυτοκίνητο από την Ελλάδα προς την Αυστρία. Αν τα σύνορα των χωρών της πρώην Γιουγκοσλαβίας είναι κλειστά, θα πρέπει να περάσετε ακτοπλοϊκώς στην Ιταλία και από εκεί να περάσετε στην Αυστρία. Αν λόγω καιρού είναι αδύνατον να πάρετε οχηματαγωγό, μπορείτε πάντα να φτάσετε κυκλικά, μέσω Βουλγαρίας, Ρουμανίας και Ουγγαρίας. Το δίκτυο θα πρέπει να είναι ένα τέτοιο είδος αυτόματης ανακατεύθυνσης. Το ARPAnet επρόκειτο να γίνει το δίκτυο των δικτύων, όχι απλά ένα δίκτυο υπολογιστών. Μόνο ένας υπολογιστής στο δίκτυο έπρεπε να είναι συνδεδεμένος απευθείας με τον εξοπλισμό του ARPAnet. Κάθε άλλο υπολογιστής στο τοπικό αυτό δίκτυο θα εμφανιζόταν να είναι στο ARPAnet και θα μπορούσε να επικοινωνεί με άλλους υπολογιστές στο ARPAnet μέσω 32 (9/3/2006): «Εισαγωγή στο internet». < 29

31 της μιας αυτής γραμμής σύνδεσης.το ARPAnet διευρύνθηκε προς μη στρατιωτικές χρήσεις μέσα στη δεκαετία του '70, όταν επιτράπηκε να το χρησιμοποιούν πανεπιστήμια και εταιρίες που έκαναν έρευνες σχετικά με θέματα άμυνας. Μερικά χρόνια αργότερα το National Science Foundation χρησιμοποίησε το μοντέλο του ARPAnet για να δημιουργήσει το NSFnet, το οποίο συνέδεσε μεταξύ τους τους ερευνητές του NSF. Οι περισσότεροι συνάδελφοι και εταιρίες που ήταν συνδεδεμένοι στο NSFnet ήταν επίσης συνδεδεμένοι στο ARPAnet και τα δυο δίκτυα χρησιμοποιούσαν τις ίδιες συνδέσεις επικοινωνίας (TCP/IP). Έτσι τα δύο συστήματα άρχισαν να συνδυάζονται και να συνεργάζονται. Το Υπουργείο Αμύνης δεν διατήρησε το ARPAnet στο ίδιο επίπεδο με το επίπεδο που το NSF διατήρησε το NSFnet, και μέχρι το τέλος της δεκαετίας του '80 το ARPAnet είχε απορροφηθεί από το NSFnet. Από το 1990 παύει να υπάρχει πλέον το ARPANET και καθιερώνεται ο όρος internet. Με την πάροδο των χρόνων, ενσωματώθηκαν στη δομή του δικτύου ορισμένα πολύ σημαντικά στοιχεία 33 : Το 1971 το ηλεκτρονικό ταχυδρομείο ( ) από τον Ray Tomlinson. Το 1972 καθιερώθηκε το (γνωστό στα ελληνικά ως «παπάκι») ως αναπαράσταση του «στο» («at») στις διευθύνσεις του ηλεκτρονικού ταχυδρομείου. Το 1973 τέθηκε σε λειτουργία το Πρωτόκολλο Μεταφοράς Αρχείων (File Transfer Protocol FTP) 34, που διευκόλυνε τη μεταφορά αρχείων μέσω του Δικτύου Το 1977 καθιερώθηκε το Διαδίκτυο Protocol (I.P.), ένα πρωτόκολλο που επέτρεπε την επικοινωνία μεταξύ ανομοιογενών δικτύων. Το 1983 το ARPANET χωρίστηκε σε δύο μέρη: το ένα κράτησε το όνομα ARPANET και διατηρήθηκε για πολιτική χρήση, ενώ το άλλο ονομάστηκε MILNET και χρησιμοποιήθηκε αποκλειστικά για στρατιωτικούς σκοπούς. 33 (9/3/2006): «Η ιστορία του internet». < 34 Τα πρωτόκολλα αποτελούν το σύνολο αρχών για την επίτευξη της επικοινωνίας ανάμεσα σε δύο προγράμματα ή υπολογιστές. 30

32 Το 1988 αναπτύχθηκε το IRC (Διαδίκτυο Relay Chat), που επέτρεψε σύνδεση και επικοινωνία σε πραγματικό χρόνο (real time). Την ίδια χρονιά «προσέβαλε» το δίκτυο και ο πρώτος πειραματικός ιός (virus), που προκάλεσε την κατάρρευση ενός μεγάλου αριθμού κόμβων και οι ειδικοί άρχισαν να αντιλαμβάνονται τη χρησιμότητα των virus killers (αντισωμάτων-φονιάδων) για την εξόντωση των ιογενών μικροβίων. Όλο και περισσότερες χώρες συνδέονται στο NSFNET, μεταξύ των οποίων και η Ελλάδα τo Το 1993, το εργαστήριο CERN στην Ελβετία παρουσιάζει το World Wide Web (WWW/ Παγκόσμιος Ιστός) που αναπτύχθηκε από τον Tim Berners-Lee. Πρόκειται για ένα σύστημα διασύνδεσης πληροφοριών σε μορφή πολυμέσων (multimedia) που βρίσκονται αποθηκευμένες σε χιλιάδες υπολογιστές του Διαδίκτυο σε ολόκληρο τον κόσμο και παρουσίασής τους σε ηλεκτρονικές σελίδες, στις οποίες μπορεί να περιηγηθεί κανείς χρησιμοποιώντας το ποντίκι. To γραφικό αυτό περιβάλλον έκανε την εξερεύνηση του Διαδίκτυο προσιτή στον απλό χρήστη. Παράλληλα, εμφανίζονται στο Διαδίκτυο διάφορα εμπορικά δίκτυα που ανήκουν σε εταιρίες παροχής υπηρεσιών Διαδίκτυο (Διαδίκτυο Service Providers - ISP) και προσφέρουν πρόσβαση στο Διαδίκτυο για όλους. Οποιοσδήποτε διαθέτει PC και modem μπορεί να συνδεθεί με το Διαδίκτυο σε τιμές που μειώνονται διαρκώς. Το 1995, το NSFNET καταργείται πλέον επίσημα και το φορτίο του μεταφέρεται σε εμπορικά δίκτυα. 31

33 Εικόνα 2.1: Η κατάσταση σύνδεσης ανά χώρα, όπως είχε στις 15/6/1997. Με μοβ εμφανίζονται οι χώρες με πλήρη σύνδεση στο διαδίκτυο, με πράσινο οι χώρες που διαθέτουν πρόσβαση μόνον στην υπηρεσία και με κίτρινο οι χώρες που δεν διαθέτουν κανένα είδος σύνδεσης. 35 Η ανακάλυψη του WWW σε συνδυασμό με την ευκολία απόκτησης πρόσβασης στο Διαδίκτυο προσέλκυσε έναν μεγάλο αριθμό καινούργιων χρηστών και έφερε την έκρηξη που παρακολουθήσαμε τα τελευταία χρόνια. Σήμερα, όπως φαίνεται και από την παραπάνω εικόνα, το μεγαλύτερο μέρος του πληθυσμού της Γης ζει σε χώρες που είναι συνδεδεμένες στο Διαδίκτυο. Παρατηρούμε ότι καθημερινά περιοδικά και εφημερίδες εκδίδονται on-line και μας παραπέμπουν στις διευθύνσεις τους, επιχειρήσεις και ιδιώτες φτιάχνουν τις δικές τους σελίδες στο WWW, κλπ. Είναι προφανές ότι το Διαδίκτυο δεν αποτελεί πλέον ένα δίκτυο των φοιτητών και των ερευνητών, αλλά ότι επεκτείνεται και επιδρά στις καθημερινές πρακτικές όλων μας. Ήδη μιλάμε για ηλεκτρονικό εμπόριο, τηλεεργασία, τηλεκπαίδευση, τηλεϊατρική, κλπ. μέσα από το Διαδίκτυο. 35 (9/3/2006): «Η ιστορία του internet». < 32

34 2.2 Βασικά χαρακτηριστικά του διαδικτύου Στην χαραυγή του 21 ου αιώνα, ο πολίτης του διαδικτύου, αποτελεί μέρος της νέας ηλεκτρονικής πραγματικότητας. Ο Πρόεδρος Αμερικανικής εταιρείας κατασκευής ολοκληρωμένων ηλεκτρονικών κυκλωμάτων, chips, λέει : «Σήμερα δεν απέχουμε από το να συμπληρωθεί ο αριθμός των διασυνδεδεμένων υπολογιστών, σε όλο τον κόσμο», που σημαίνει ότι σήμερα προσδιορίζεται το εύρος και η σημασία της δημιουργίας μιας νέας οντότητας, που δεν είναι άλλη από την νέα ηλεκτρονική πραγματικότητα, την νέα Ήπειρο του Διαδικτύου. Είναι η 6 η Ήπειρος που δημιουργείται στον πλανήτη Γη, που έννοιες όπως, σύνορα, χρονικοί και γεωγραφικοί περιορισμοί, δεν έχουν νόημα. Καλύπτει σχεδόν, όλο τον πλανήτη, οι συναλλαγές γίνονται 24 ώρες το 24ωρο, συνεχώς, χωρίς καμία διακοπή, με μόνο απαραίτητο εφόδιο έναν υπολογιστή. Κάθε πολίτης του δαδικτύου θα μπορεί να διοχετεύει τις ιδέες και τις απόψεις του, τις οποίες θα θεωρεί σημαντικές ή λιγότερο σημαντικές στο διαδίκτυο και έτσι γίνεται άμεσα ο αυτόματος κινητήριος μοχλός και η αξιόλογο πηγή, που θα ανανεώνει τον παγκόσμιο πλούτο γνώσεων, με απίστευτη ταχύτητα. Μπορούμε να θεωρήσουμε το διαδίκτυο σαν μια τεράστια αποθήκη πληροφορίας, μια παγκόσμια βιβλιοθήκη. Έτσι, ενώ ο παραδοσιακός πολίτης αντιμετωπίζει δυσκολία στην πρόσβαση και ανάκτηση πληροφοριών, που του δημιουργεί κενά στη γνώση και στη συνολική αντίληψη για την ζωή και την κοινωνία, η οποία τελικά τον οδηγεί σε κοινωνική υστέρηση. Αντίθετα ο «σύγχρονος» πολίτης του Διαδικτύου, λόγω της αδυναμίας οργάνωσης, ταξινόμησης και, ως εκ τούτου, αξιοποίησης του τεράστιου όγκου της πληροφορίας, που προσφέρεται κατά τρόπο ανεξέλεγκτο, συμβάλλει στη δημιουργία μιας πληροφοριακής Βαβέλ. Στα πλαίσια αυτής η πνευματική και νοητική σύγχυση, ως αποτέλεσμα του πληροφοριακού σοκ, θεωρείται αναπόφευκτη και, ίσως, του προκαλέσει αρνητική αντίδραση στη θέλησή του, για διαρκή μάθηση. 33

35 Για την πραγματοποίηση όλων των παραπάνω συμβάλούν τα παρακάτω χαρακτηριστικά του διαδικτύου 36 : Το διαδίκτυο μπορεί να συνδέει υπολογιστές διαφορετικού τύπου, δηλ. υπολογιστές που μπορεί να διαφέρουν όσον αφορά την αρχιτεκτονική του υλικού (hardware), το λειτουργικό σύστημα που χρησιμοποιούν και το πρωτόκολλο δικτύωσης που εφαρμόζεται στο τοπικό τους δίκτυο. Ακριβώς εξαιτίας αυτής της ευελιξίας του, εξαπλώθηκε σε ολόκληρο τον πλανήτη κατά τη διάρκεια των τελευταίων δεκαετιών. Δεύτερο βασικό χαρακτηριστικό είναι ότι είναι αποκεντρωμένο και αυτοδιαχειριζόμενο. Δεν υπάρχει δηλαδή κάποιος κεντρικός οργανισμός που να το διευθύνει και να παίρνει συνολικά αποφάσεις σχετικά με το είδος των πληροφοριών που διακινούνται, τις υπηρεσίες που παρέχονται από τους διάφορους υπολογιστές του ή τη διαχείρισή του. Καθένα από τα μικρότερα δίκτυα που το αποτελούν διατηρεί την αυτονομία του και είναι το ίδιο υπεύθυνο για το είδος των πληροφοριών που διακινεί, τις υπηρεσίες που προσφέρουν οι υπολογιστές του και τη διαχείρισή του. Η ελεύθερη εξέλιξη («open evolution») και η προσαρμοστικότητα (modularity) είναι βασικές αξίες του διαδικτύου και επιβεβαιώνουν τη δημοκρατικότητά του. Πέρα από έναν απλό πυρήνα που παραμένει αμετάβλητος, όλα τα άλλα επιμέρους στοιχεία κάθε κώδικα επιδέχονται αλλαγές. Οι μόνοι και τελικοί κριτές της χρησιμότητας των αλλαγών αυτών είναι οι ίδιοι οι χρήστες. Δεν υπάρχει «σωστός» ή «λανθασμένος» κώδικας. 2.3 Το διαδίκτυο ως μέσο To διαδίκτυο είναι πρωταρχικά ένα μέσο μαζικής επικοινωνίας, σαν το τηλέφωνο και την τηλεόραση. Δεν είναι μια τεχνολογική πλατφόρμα, μια ραχοκοκαλιά που συνιστά την υποδομή της παγκόσμιας τηλεπικοινωνίας, είναι ένα μέσο. Είναι ένα 36 (10/3/06): «Βασικά χαρακτηριστικά του internet».< 34

36 διαλογικό, δυναμικό μέσο που συνδυάζει τον ήχο, οπτικός και κειμενικά στοιχεία σε ένα περιβάλλον που είναι ουσιαστικά απεριόριστο μέχρι το χρόνο και διάστημα 37. Το διαδίκτυο επαναδιαμεσολαβεί υπάρχουσες δομές διαμεσολάβησης και εφεύρει καινούργιες. Αυτός ο ορισμός είναι κλειδί για την κριτική κατανόηση του. Δυστυχώς πέρασε μία δεκαετία ώστε να υπάρξει κάποια θεωρητική συναίνεση σε σχέση με αυτό τον ορισμό. Η βασική του λειτουργία του διαδικτύου σαν μέσο, το ότι δηλαδή το διαδίκτυο διαμεσολαβεί την πραγματικότητα, είχε τεθεί σε αμφισβήτηση. Το κυρίαρχο παράδειγμα θεώρησης των νέων μέσων για πολλά χρόνια όριζε το διαδίκτυο σαν μία ουδέτερη πλατφόρμα ανταλλαγής πληροφοριών, ουδέτερο εργαλείο, κάτι σαν μία τσουγκράνα καθρέφτης που απλά αντικατοπτρίζει την πραγματικότητα. Αυτό το παράδειγμα έχει εγκαθιδρύσει μία αρκετά ρευστή εννοιολογική σχέση ανάμεσα από το διαδίκτυο και την «αμεσότητα». Ο κυρίαρχος ορισμός δηλαδή θέλει το διαδίκτυο να αντανακλά άμεσα της απόψεις των κυρίαρχων και αυτόνομων χρηστών που το αποτελούν, να από-διαμεσολαβεί την επικοινωνία. Αυτή είναι μία θέση στην οποία αναφερόμαστε στην διάρκεια των μαθημάτων στην προσπάθειά μας να κατανοήσουμε τι, εάν κάτι αλλάζει πραγματικά στην ηλεκτρονική επικοινωνία. Εν μέρει, το να αντικαταστήσει κανείς το «από» με το «ανά» συνιστά στις περισσότερες περιπτώσεις το πρώτο βήμα για την κριτική κατανόηση του διαδικτύου και άρα ενός μεγάλου μέρους της ηλεκτρονικής δημοσιογραφίας. Ίντερνετ δεν από-εδαφοποιεί την επικοινωνία την ανα-εδαφοποιεί, δεν από-σωματοποιεί την ανα-σωματοποιεί, δεν απο-διαμεσολαβεί την δημοσιογραφία, την ανα-διαμεσολαβεί. (ο όρος αναδιαμεσολαβεί αποδίδει το βρετανικό remediates) 38. Το διαδίκτυο δεν υπάρχει, τουλάχιστον σαν μία οντότητα κάπου εκεί έξω, με τον ίδιο τρόπο που για παράδειγμα δεν υπάρχει ούτε και η τηλεόραση. Και όπως με όλα τα μέσα το πιο δύσκολο πράγμα που μπορεί να κατανοήσει κανείς για το διαδίκτυο είναι την ένταση ανάμεσα από τη υλική του και την μη υλική του υπόσταση. Το διαδίκτυο σε κάποιο βαθμό υπάρχει υλικά, με την έννοια ότι ορίζεται από μία σειρά από τεχνολογίες και ένα τρόπο παραγωγής που κατανέμει πόρους στις τεχνολογίες αυτές καθώς και την χρήση και κατανάλωσή τους. Το να κατανοήσει κανένας το διαδίκτυο περικλείει το να εστιάσει την σκέψη του στην υλική του διάσταση και την 37 Maria Grazia Busa (25/3/2006): «Will the new media tell a new story», < 38 "Σημειώσεις για την κατανόηση και ανάλυση κειμένων ηλεκτρονικής δημοσιογραφίας», Δρ.Κ.Πατέλη, < 35

37 οργάνωση αυτής της διάστασης. Αυτή η σκέψη βοηθάει στο να αντιλαμβανόμαστε το ότι ο περίφημος κυβερνοχώρος δεν είναι μια περίεργη δυνητική οντότητα μα ένα μέσο με κάποια υλική διάσταση. Παρόλο που το διαδίκτυο είναι πολύ παραπάνω από καλώδια διακωμιστές, δορυφορικές συνδέσεις και οι εταιρίες που ορίζουν αυτές, είναι χρήσιμο να σκεφτόμαστε τα προϊόντα και τις τεχνολογίες χωρίς τις οποίες η εντός δικτύου επικοινωνία θα ήταν αδύνατη. Με αυτήν την έννοια το διαδίκτυο είναι πολύ πραγματικό. Το διαδίκτυο, όπως όλα τα μέσα, είναι πολυδιάστατο, άρα και η δημοσιογραφία του είναι πολυδιάστατη. Θα μπορούσε να οριστεί με πολλούς τρόπους. Σύμφωνα με ένα περιορισμένο στην τεχνολογία ορισμό, το διαδίκτυο είναι ένα δίκτυο από δίκτυα, η σύνδεση εκατομμυρίων υπολογιστών ανά τον κόσμο. Το διαδίκτυο επίσης συνιστά ένα τομέα της οικονομίας, μέρος του ευρύτερου τομέα παραγωγής γνώσης. Είναι ένα σύμβολο για την αγορά. Τέλος το διαδίκτυο είναι ένας πολιτισμικός χώρος. To διαδίκτυο συνιστά όλα τα παραπάνω. Και η κριτική του κατανόηση προϋποθέτει την κατανόηση όλων αυτών των διαστάσεων. Το διαδίκτυο και ο παγκόσμιος ιστός δεν είναι το ίδιο πράγμα. Ο παγκόσμιος ιστός συνιστά μόνο ένα από τα είδη επικοινωνίας στο διαδίκτυο, τίποτα παραπάνω από μία εξαιρετικά δημοφιλή εφαρμογή. Ο παγκόσμιος ιστός είναι ένα υπερκειμενικό περιβάλλων που συνδέει υπολογιστές σε επίπεδο αντικειμένου. Ο ιστός δεν υπάρχει στην πραγματικότητα, ο ιστός συνιστάται από χιλιάδες πακέτα πληροφορίας/ αρχεία που υπάρχουν σε χιλιάδες υπολογιστές σε όλων τον κόσμο. Αυτά τα αρχεία είναι προσβάσημα μέσω του διαδικτύου επειδή έχουν γραφτεί / δημιουργηθεί σε μία συγκεκριμένη γλώσσα. 2.4 Η εξέλιξη του διαδικτύου στην Ελλάδα Το διαδίκτυο έκανε τα πρώτα βήματά στην Ελλάδα στις αρχές της δεκαετίας του Το ξεκίνημα έγινε από το Ινστιτούτο Πληροφορικής του ΙΤΕ, το οποίο έχει την έδρα του στο Ηράκλειο της Κρήτης και αποτέλεσε πρωτοπόρο οργανισμό για την 36

38 ανάπτυξη της «υπερλεωφόρου των πληροφοριών» στην Ελλάδα 39. Το 1990, πέντε χρονιά μετά τη σύνδεσή του στο Ακαδημαϊκό Ευρωπαϊκό Δίκτυο Earn (Bitnet), το Ινστιτούτο συνδέθηκε με το διαδίκτυο μέσω μισθωμένης γραμμής με ταχύτητα bps. Λίγο αργότερα άρχισε να αναπτύσσεται το Forthnet, το δίκτυο του ΙΤΕ. Το 1994 αποδείχθηκε χρονιά-σταθμός για το διαδίκτυο στη χώρα μας. Το Forthnet εγκατέστησε δικτυακό κορμό ταχύτητας 2 Mbps μεταξύ Θεσσαλονίκης- Αθήνας-Ηρακλείου, ενώ η Compulink, ένας από τους πρώτους ιδιωτικούς παροχής υπηρεσιών πρόσβασης στο διαδίκτυο, λανσάρισε το πρώτο πακέτο της που πρόσφερε σύνδεση με τον Κυβερνοχώρο. Έναν χρόνο αργότερα, το πρώτο δίκτυο υπολογιστών πολλαπλών πρωτοκόλλων που συνέδεε πολλά τοπικά δίκτυα και ιδιωτικά συστήματα υπολογιστών σε όλη την Ελλάδα, το Forthnet, μετεξελίχθηκε σε ανώνυμη εταιρεία, η οποία έκτοτε έγινε ένας από τους κυριότερους ελληνικούς παροχείς υπηρεσιών internet. Παράλληλα, ιδρύθηκε το Εθνικό Δίκτυο Έρευνας και Τεχνολογίας (ΕΔΕΤ), με σκοπό τη διασύνδεση της ελληνικής ακαδημαϊκής και ερευνητικής κοινότητας και τη συνεργασία της με την αντίστοιχη του εξωτερικού. Όλα τα ιδρύματα Τριτοβάθμιας Εκπαίδευσης της χώρας και τα Ερευνητικά Κέντρα είναι συνδεδεμένα σήμερα στο δίκτυο κορμού του ΕΔΕΤ, το οποίο προσφέρει σύνδεση σε 70 φορείς και περισσότερους από χρήστες. Την ίδια περίοδο άρχισαν σταδιακά να πολλαπλασιάζονται οι δικτυακοί τόποι με ελληνικό περιεχόμενο, που θα μπορούσε να αποτελέσει πόλο έλξης των Ελλήνων χρηστών. Ενδεικτικά αναφέρουμε τον θεματικό κατάλογο με μηχανή αναζήτησης Robby < που ρίχτηκε στα «νερά» του Διαδικτύου τον Νοέμβριο του 1997, και την ελληνική έκδοση του Phantis.com < Επιπλέον, τα «συμβατικά» μέσα άρχισαν να ασχολούνται με τον Παγκόσμιο Ιστό και να προβάλλουν ορισμένες ηλεκτρονικές προσπάθειες. Το υλικό που παρουσίαζαν οι περισσότεροι ελληνικοί δικτυακοί τόποι παρέμενε μάλλον αδιάφορο. Το κείμενο ήταν σχεδόν πάντοτε κυρίαρχο, ενώ τα πολυμέσα απουσίαζαν, και πολλά sites είχαν αποκλειστικά διαφημιστικό-προωθητικό χαρακτήρα. Με λίγες φωτεινές εξαιρέσεις, τα πρώτα δημιουργικά δείγματα (ηλεκτρονικής) γραφής δεν προήλθαν από 39 Γαζή Διαμαντάκη Νίκα (2002)(15/4/06): «Παράθυρο στην Ελλάδα Η Ελλάδα σήμερα ΜΜΕ» στον δικτυακό τόπο του Υπουργείου Εξωτερικών. < 37

39 επαγγελματίες και εταιρείες, αλλά από απλούς χρήστες με μεράκι και πρωτότυπες ιδέες. Κομβικό σημείο στην εξέλιξη του ελληνικού χώρου ονομάτων διαδικτύου υπήρξε η εμφάνιση της πύλης in.gr τον Νοέμβριο του Επρόκειτο για την πρώτη μεγάλη και συστηματική προσπάθεια προσφοράς περιεχομένου προσαρμοσμένου αμιγώς στα ελληνικά ενδιαφέροντα και δεδομένα. Το in.gr, που ανήκει στον Δημοσιογραφικό Οργανισμό Λαμπράκη (ΔΟΛ), περιελάμβανε από την πρώτη στιγμή ειδήσεις, οδηγούς πόλεων και γενικές πληροφορίες για την Ελλάδα. Αργότερα προστέθηκαν και άλλες υπηρεσίες (π.χ. υποπύλες subportals αφιερωμένες στην υγεία, τον αγροτουρισμό κτλ.), πέρα από τον θεματικό κατάλογο και τη μηχανή αναζήτησης. Στην εκπνοή της δεκαετίας, το παράδειγμα του ΔΟΛ ακολούθησαν και άλλα μεγάλα επιχειρηματικά σχήματα, φιλοδοξώντας να αποκομίσουν οικονομικά οφέλη και να δείξουν ότι είναι παρόντα στις εξελίξεις. Έτσι, δημιουργήθηκαν (κατά χρονολογική σειρά) οι πύλες Flash.gr < (κάθετη πύλη αφιερωμένη στην ενημέρωση), eone < και e-go < Δυστυχώς, οι προσπάθειες αυτές έμελλε να έχουν λιγότερο καλή πορεία από ό,τι θα ήθελαν οι υπεύθυνοί τους, με αποτέλεσμα να «παγώσει» απότομα η ανάπτυξή τους. Η κρίση στον χώρο των Μέσων που ξέσπασε ύστερα από μια άλλη κρίση, αυτή του Χρηματιστηρίου, είχε ως πρώτα θύματα τις πύλες. Το φθινόπωρο του 2001 διαδέχθηκε ένας βαρύς για τα ελληνικά δικτυακά media χειμώνας, ο οποίος σημαδεύτηκε από μαζικές απολύσεις συντακτών και αγωνιώδεις προσπάθειες περιορισμού του κόστους. Στο πλαίσιο αυτό, in.gr, Flash.gr και e-go εξήγγειλαν καταργήσεις ή συνενώσεις τμημάτων και μείωση των επενδύσεων, ενώ συγχωνεύτηκαν οι εμπορικοί τομείς τους και το ειδησεογραφικό τμήμα τους άρχισε να βασίζεται στα τηλεγραφήματα των ελληνικών και ξένων ειδησεογραφικών πρακτορείων. Καθώς ο χώρος ονομάτων διαδίκτυο με κατάληξη.gr αναπτυσσόταν όλο και περισσότερο τα τελευταία οκτώ χρόνια, άρχισαν να κάνουν την εμφάνισή τους οι πρώτοι δικτυακοί τόποι παραδοσιακών μέσων (εφημερίδων και ραδιοτηλεοπτικών σταθμών). Αυτοί θα αποτελέσουν το αντικείμενο των ενοτήτων που ακολουθούν. Για να περιγράψουμε το τι ακριβώς συμβαίνει στις μέρες μας αρκεί η φράση του κ. Νίκος Κάκαρη, διευθυντή του Ελληνικού Παρατηρητηρίου: «Βρίσκονται ένα βήμα πιο μπροστά από εμάς και χρειάζεται να καταβάλουμε προσπάθεια για να συγκλίνουμε με τον ευρωπαϊκό μέσο όρο». Τελευταία, βέβαια, καταβάλλονται προσπάθειες να μειωθεί το κενό που μας χωρίζει από τις υπόλοιπες χώρες της Ε.Ε. 38

40 Σύμφωνα με τα στοιχεία της εταιρίας internet word stats και σύμφωνα με τις τελευταίες ευρωπαϊκές στατιστικές διαδικτύου που ανανεώθηκαν στις 31 Μαρτίου το 2006,η Ελλάδα βρίσκεται στις τελευταίες θέσης μαζί με χώρες όπως την Πορτογαλία και την Μάλτα. 25,00% 20,00% 15,00% Ποσοστό % 10,00% 5,00% 0,00% ΧΡΗΣΗ ΔΙΑΔΥΚΤΙΟΥ ΣΤΗΝ ΕΕ Χώρες ΕΕ Austria Belgium Cyprus Czech Republic Denmark Estonia Finland France Germany Greece Hungary Ireland Italy Latvia Lithuania Luxembourg Malta Netherlands Poland Portugal Slovakia Slovenia Spain Sweden United Kingdom Πηγή:Διαδίκτυο Word Stats, Αναμφίβολα, τα αποτελέσματα που παρουσιάζονται στον παραπάνω πίνακα δεν είναι ικανοποιητικά,ιδιαίτερα για χώρα-μέλος της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Ωστόσο, οφείλουμε να παραδεχτούμε ότι υπάρχουν αρκετές αντικειμενικές δυσκολίες για την εξάπλωση του διαδικτύου στην Ελλάδα. Σήμερα, μόνον ένας στους πέντε κατοίκους της χώρας χρησιμοποιούν το διαδίκτυο (ή ένας στους τέσσερις, σύμφωνα με άλλους υπολογισμούς), μέγεθος που παραμένει πολύ μικρό, εάν αναλογιστούμε ότι ο μέσος όρος στην Ευρωπαϊκή Eνωση ξεπερνά τον ένα στους δύο κατοίκους. Μάλιστα, εάν υπολογίσουμε και τη συχνότητα της χρήσης, τον βαθμό αξιοποίησης, δηλαδή, που στην Ελλάδα είναι πολύ μικρότερη ανά χρήστη, η συνολική πυκνότητα χρήσης του Διαδικτύου είναι πολύ υποβαθμισμένη. Ταυτόχρονα, ο κοινωνικός χάρτης των 39

41 κυβερνοναυτών στη χώρα μας αποκαλύπτει ότι η πλοήγηση στο διαδίκτυο παραμένει σχεδόν είδος πολυτελείας 40. Στη συνέχεια θα εντοπίσουμε και θα εξετάσουμε ποιοι ακριβώς παράγοντες ευθύνονται για τα παραπάνω. Ένας βασικός παράγοντας είναι το έλλειμμα όσον αφορά την εκπαίδευση και ενημέρωση του κόσμου. Όπως υπογραμμίζει ο κ. Νίκος Βασιλάκος, πρόεδρος της Eνωσης Ελλήνων Χρηστών Iντερνετ (ΕΕΧΙ) ( «ενώ γίνεται μια επανάσταση στο internet, ενώ οι δυνατότητες αξιοποίησής του είναι τεράστιες, ενώ αποτελεί ουσιαστικά την ψηφιακή βιβλιοθήκη του σύμπαντος, ο περισσότερος κόσμος το αντιμετωπίζει σαν «μαύρο κουτί»». Γι' αυτό και η ΕΕΧΙ αναπτύσσει ιδιαίτερη δραστηριότητα σε εκπαιδευτικά προγράμματα. Ταυτόχρονα, διεκδικεί την αποφασιστική μείωση των τιμολογίων και τη μη χρέωση της τηλεφωνικής μονάδας. «Υπάρχουν πάρα πολλά πράγματα που μπορεί κανείς να κάνει από τον υπολογιστή του στο internet», τονίζει ο κ. Βασιλάκος. «Οι περισσότερες δημόσιες υπηρεσίες έχουν βελτιώσει τις ιστοσελίδες τους και μπορείς να εξυπηρετηθείς σημαντικά», τονίζει. Του θυμίζουμε την κατάρρευση του Τaxis πρόσφατα. «Είναι αλήθεια ότι δεν είμαστε ακόμα στο σημείο που πρέπει, αλλά γίνονται βήματα. Το βασικό πρόβλημα είναι ότι ο πολίτης δεν ξέρει τις δυνατότητές του», υποστηρίζει. Ίσως αυτό να εξηγεί και το εύρημα της πρόσφατης έρευνας της VPRC, που αναδεικνύει μια σχετική αδιαφορία όσων δεν έχουν πρόσβαση. Πιο συγκεκριμένα, το 30,7% των ερωτηθέντων δηλώνει ότι δεν χρειάζεται το διαδίκτυο ενώ ακόμα ένα 30% υποστηρίζει ότι είτε δεν ενδιαφέρεται είτε δεν έχει ασχοληθεί ποτέ με αυτό. Μόνο ένα 4% λέει ότι δεν αποκτά πρόσβαση στο διαδίκτυο λόγω των ακριβών τιμολογίων, ενώ ένα άλλο 4% εμφανίζει ως πρώτο λόγο το γεγονός ότι δεν έχει ηλεκτρονικό υπολογιστή. Στην πραγματικότητα, βέβαια, τα ποσοστά αυτά (στο βαθμό που ισχύουν) αποκαλύπτουν πιο διαρθρωτικά προβλήματα στην ανάπτυξη του διαδικτύου στη χώρα μας. Όπως το ότι η μεγάλη πλειοψηφία του κόσμου και ειδικά οι μεγαλύτερες ηλικίες είναι τελείως ανενημέρωτες για τις δυνατότητες του διαδικτύου ακοινώνητες με το ρεύμα της σύγχρονης επικοινωνίας και ουσιαστικά 40 Ελαφρού Γιάννης (25/6/2006): «Πιο ακριβά, πιο αργά, πιο δύσκολα. Tο κόστος και η ταχύτητα πρόσβασης στο Iντερνετ μας καθιστούν ουραγούς στην Eυρωπαϊκή Eνωση». < 40

42 αποκλεισμένες στη σκοτεινή πλευρά του ψηφιακού χάσματος. Ποιος είναι αποφασισμένος να τα βάλει με αυτή την πολύ ουσιαστική πρόκληση; 41 Η χαμηλή διείσδυση των νέων τεχνολογιών στην Ελλάδα είναι ένας ακόμη παράγοντας στον όποιο οφείλεται η χαμηλή χρήση του διαδικτύου από τους Έλλήνες. Οι χρήστες ηλεκτρονικού υπολογιστή και τα νοικοκυριά που είναι εξοπλισμένα με computer άρχισαν να αυξάνονται σημαντικά μόλις την τελευταία τριετία. Από αυτούς, όλο και περισσότεροι αποφασίζουν να μπουν στο δικτυακό σύμπαν, αλλά περιθώρια περαιτέρω διείσδυσης εξακολουθούν να υπάρχουν. Το 2002 ηλεκτρονικό υπολογιστή χρησιμοποιούσε 1 στους 3 Έλληνες (έναντι 1 στους 5 την προηγούμενη χρονιά), ενώ από αυτούς χρήση διαδίκτυο έκανε το 67% (έναντι 50% το 2001) 42. Στο τέλους του 2004, μόνο 20,8% των ελληνικών νοικοκυριών είχαν σύνδεση στο διαδίκτυο και στις μέρες μας το 31,7% των Ελλήνων χρησιμοποιεί το διαδίκτυο 43. Τελευταίος ανασταλτικός παράγοντας που κατατάσσει τη χώρα μας στην 15η θέση ανάμεσα στις 25 χώρες μέλη είναι το φτωχό δικτυακό περιεχόμενο ελληνικού ενδιαφέροντος. Όσο διάστημα τα sites που απευθύνονταν σε Έλληνες χρήστες ήταν λίγα, λίγοι παρέμεναν και οι χρήστες. Και όσο οι χρήστες δεν αυξάνονταν, τα sites συνέχιζαν να είναι περιορισμένα. Ο χώρος ονομάτων διαδίκτυο με κατάληξη.gr άργησε να βγει από αυτόν τον φαύλο κύκλο. Χρειάστηκε χρόνος ώσπου να γίνουν πραγματικότητα οι πρώτες μεγάλες δικτυακές προσπάθειες, όπως η πύλη in.gr την οποία αναφέραμε. Το σημαντικό, όμως, είναι ότι αυτές οι προσπάθειες έγιναν πραγματικότητα και άνοιξαν νέους δρόμους, προσελκύοντας περισσότερους Έλληνες χρήστες στον δικτυακό κόσμο 44. Επιπλέον το υψηλό κόστος σύνδεσης και χρήσης του διαδικτύου και τα τεχνικά προβλήματα στις συνδέσεις συγκαταλέγονται επίσης ανάμεσα στους κυριότερους παράγοντες που κρατούν χαμηλά τη χρήση του διαδικτύου στη χώρα μας. Παρά τις εξαγγελίες των εταιρειών για μείωση στο μηνιαίο κόστος του «γρήγορου internet» (είναι το μέλλον του internet), το συνολικό κόστος γι' αυτή τη σύνδεση παραμένει περίπου στα 45 ευρώ. Το κόστος αυτό για τους Έλληνες παραμένει υψηλό σε σχέση με τα ευρωπαϊκά δεδομένα, όπου οι τιμές 41 Ελαφρού Γιάννης (25/6/2006): «Πιο ακριβά, πιο αργά, πιο δύσκολα. Mεγάλο έλλειμμα πληροφόρησης». < 42 ert.gr (12/2/2003b) 43 (6/7/2006): «Απολογισμός. Η Ελληνική πραγματικότητα γύρω από την χρήση του διαδικτύου», < 44 (6/7/2006): «Απολογισμόs. Η Ελληνική πραγματικότητα γύρω από την χρήση του διαδικτύου», < 41

43 έχουν... κατρακυλήσει (κυμαίνονται μεταξύ 18 και 35 ευρώ) 45. Εκατοντάδες αποστέλλονται καθημερινά σε υπουργεία, υπηρεσίες της Ευρωπαϊκής Ένωσης, εφημερίδες, εταιρείες, ενώ ιστοσελίδες ξεχειλίζουν από αγανάκτηση και οργή. «Στην Ελλάδα της Κοινωνίας της Πληροφορίας πρέπει να σκάσεις 250 ευρώ εφάπαξ και 150 τον μήνα για να έχεις αξιοπρεπή σύνδεση με το διαδίκτυο. Και αυτά τη στιγμή που ο υπόλοιπος κόσμος πληρώνει 50 ευρώ, το πολύ» 46. Για να γίνει πιο κατανοητό το μέγεθος του προβλήματος, αρκεί να αναφέρουμε τη (λανθασμένη, όπως αποδείχθηκε) λογική στην οποία στηρίχθηκε η δημιουργία και η στελέχωση των ενημερωτικών τμημάτων των ελληνικών δικτυακών πυλών. Στην κορυφή της πυραμίδας βρέθηκαν δημοσιογράφοι με εμπειρία στα παραδοσιακά media, οι οποίοι μπορεί να ήταν πολύ ικανοί αλλά δεν γνώριζαν τις ιδιαιτερότητες του νέου μέσου και, νιώθοντας ασφαλείς μόνο μέσα σε ένα περιβάλλον ανάλογο με αυτό στο οποίο είχαν συνηθίσει από τα έντυπα ή το ραδιόφωνο, προσπάθησαν να επιβάλουν στο διαδίκτυο τις γνώριμες σε αυτούς οργανωτικές δομές των «συμβατικών» μέσων. Έτσι, τα ειδησεογραφικά τμήματα των portals στελεχώθηκαν από δεκάδες (έως και 100) δημοσιογράφους, όσους δηλαδή θα χρειαζόταν για να λειτουργήσει ένας ραδιοφωνικός σταθμός ή μια εφημερίδα. Οι συντάκτες αυτοί κλήθηκαν να δημιουργήσουν πρωτότυπο υλικό, κάνοντας πρωτογενές ρεπορτάζ, ακόμη και αν το portal ανήκε σε επιχειρήσεις που διέθεταν παραδοσιακά μέσα, άρα και δημοσιογραφικό δυναμικό που έκανε αυτή τη δουλειά. Κανείς δεν σκέφτηκε (ή δεν θέλησε) να εκμεταλλευτεί (εγκαίρως) τις συνέργιες και κανείς δεν παραδειγματίστηκε από ξένες αντίστοιχες δικτυακές παρουσίες. Οι μεγάλες ξένες πύλες δεν παράγουν τις ειδήσεις που παρουσιάζουν, αλλά τις παίρνουν από ειδησεογραφικούς οργανισμούς (π.χ. οι ειδήσεις του Yahoo προέρχονται από το Reuters, από εφημερίδες και άλλα «συμβατικά» media με online παρουσία). Η έλλειψη ειδικών αντανακλάται, φυσικά, και στην εμφάνιση και το περιεχόμενο των δικτυακών τόπων. Ανάλογα με τις προσωπικές απόψεις του υπεύθυνου του site και με το επαγγελματικό του background, η έμφαση άλλοτε δίνεται στο περιεχόμενο και άλλοτε στην εμφάνιση και το αποτέλεσμα κατά κανόνα υστερεί σε έναν από τους δύο τομείς (αν όχι και στους δύο). 45 Κώστας Ντελέζος, «Kρατικό φρένο και υψηλό κόστος σύνδεσης και χρήσης για το διαδίκτυο στην Eλλάδα», < 46 «Ένα δίκτυο «δίκοπο» μαχαίρι»,< 42

44 Κεφάλαιο Τρίτο Η ΑΝΑΤΡΟΠΗ ΤΟΥ ΠΑΡΑΔΟΣΙΑΚΟΥ ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑΚΟΥ ΣΧΗΜΑΤΟΣ «ΠΟΜΠΟΣ ΔΕΚΤΗΣ». 3.1 Η ανατροπή του παραδοσιακού επικοινωνιακού σχήματος «πομπός δέκτης». Ο 20 ος αιώνας θα μπορούσε να χαρακτηριστεί «ο αιώνας των μέσων» 47. Ξεκίνησε με την άνθηση των εφημερίδων και την κατακόρυφη αύξηση της κυκλοφορίας τους, συνεχίστηκε με τη «χρυσή εποχή των εικονογραφημένων περιοδικών» 48 (δεκαετία 1920), στην τρίτη δεκαετία του σημαδεύτηκε από την κυριαρχία του ραδιοφώνου, ακολούθησε η ευρεία διάδοση της τηλεόρασης τη δεκαετία του 1960 (η πρώτη εμφάνιση της μικρής οθόνης είχε γίνει περίπου τριάντα χρόνια νωρίτερα), δύο δεκαετίες αργότερα η δύναμη της μικρής οθόνης μεγάλωσε χάρη στους δορυφόρους και ο αιώνας έδυσε μέσα στις νέες συνθήκες και προοπτικές που διαμόρφωσε η εξάπλωση του Διαδικτύου. Μέσα σε εκατό χρόνια, τέσσερα σημαντικά τεχνολογικά επιτεύγματα (ραδιόφωνο, τηλεόραση, τηλεπικοινωνιακοί δορυφόροι, ηλεκτρονικοί υπολογιστές-δίκτυα) επηρέασαν άμεσα την καθημερινή ζωή των ανθρώπων και ιδιαίτερα τον τρόπο που επικοινωνούν και αντλούν πληροφορίες για ό,τι συμβαίνει γύρω τους. Η ταχύτατη διάδοση των νέων μέσων επικοινωνίας, σε συνδυασμό με τις εξελίξεις που σημειώθηκαν στον τομέα των παραδοσιακών μέσων (π.χ. το πέρασμα από τη λινοτυπία στη φωτοσύνθεση), έγιναν αφορμή για να μελετηθούν οι επιδράσεις των media στην κοινωνία με πιο συστηματικό τρόπο και να αναπτυχθούν θεωρητικά 47 Κάθε μήνυμα, είτε πρόκειται για είδηση είτε για άποψη, χρησιμοποιεί για να διαδοθεί ένα μέσο (medium). Εδώ, εφόσον αναφερόμαστε πάντα στη διαμεσολαβημένη επικοινωνία (και όχι στην άμεση π.χ. συζήτηση πρόσωπο με πρόσωπο), λέγοντας μέσα εννοούμε πάντα «τους μαζικούς επικοινωνιακούς θεσμούς [...] που μεταδίδουν επικοινωνιακό περιεχόμενο σε μεγάλους αριθμούς ανθρώπων» (Ψυχογιός, 1996: σ. 14), προκαλώντας μια σειρά νέων, δευτερογενών επικοινωνιακών διαδικασιών σε μικρότερες κλίμακες. Οι άνθρωποι που εισπράττουν το περιεχόμενο αυτό απαρτίζουν το ακροατήριο ή κοινό των μέσων. 48 Hobsbawm (1997): σ

45 μοντέλα που περιγράφουν τη λειτουργία τους. Τα μοντέλα αυτά περιλαμβάνουν συνήθως τις πέντε συνιστώσες της επικοινωνιακής πράξης που αναφέρονται στο παραδοσιακό μοντέλο επικοινωνίας του Αμερικανού κοινωνιολόγου Harold D. Lasswell 49 : α) πομπό, β) μήνυμα, γ) δίαυλο, δ) δέκτη και ε) επίδραση. Ο ρόλος του πομπού και του δέκτη είναι προφανής: ο πομπός (ή επικοινωνητής) είναι αυτός που λαμβάνει και υλοποιεί την πρωτοβουλία για την επικοινωνιακή πράξη, αποστέλλοντας το μήνυμα που θέλει να μεταδώσει σε έναν ή περισσότερους δέκτες μέσω ενός διαύλου, δηλαδή ενός μέσου (π.χ. χαρτιού, οθόνης κ.λπ.). Ο δέκτης είναι ο παραλήπτης του μηνύματος 50. Η αλλαγή που του επιφέρει ο πομπός μέσω του μηνύματος ονομάζεται επίδραση, ενώ η αντίδραση από την πλευρά του δέκτη που μεταβιβάζεται πίσω στον πομπό ορίζεται ως ανάδραση (feedback) 51.Αυτή μπορεί να είναι αυθόρμητη, όταν οι αποδέκτες διακοινώνουνε τις αντιδράσεις τους στο πομπό, ή να συνάγονται όταν ο πομπός διαπιστώνει από άλλους δείκτες ποιες ήταν οι αντιδράσεις του δέκτη στα μηνύματά του. Η ανατροφοδότηση είναι χρήσιμη για το σχεδιαστή της επικοινωνίας για να επανακαθορίζει τα μηνύματα του προς τους δέκτες και να τα κάνει πιο αποδοτικά. Τα μηνύματα, που αποτελούν την αφορμή για επικοινωνία, διακρίνονται σε διάφορα είδη (π.χ. οπτικά, ηχητικά) και μεταδίδονται με τη βοήθεια κωδίκων, δηλαδή πρωτογενών συμβολικών συστημάτων σημείων 52. Για παράδειγμα, τα λεκτικά μηνύματα (γραπτά και προφορικά) εκφράζονται μέσω της γλώσσας. Απαραίτητη προϋπόθεση για να έχει αξία το μήνυμα και για να εκπληρώσει το στόχο του, ο οποίος δεν είναι άλλος από το να φθάσει στον δέκτη και να γίνει κατανοητό, είναι να γνωρίζει ο δέκτης τον κώδικα τον οποίο χρησιμοποίησε ο πομπός (λ.χ. να μιλούν την ίδια γλώσσα), ώστε να μπορέσει να αποκωδικοποιήσει το μήνυμα. Επιπλέον, θα πρέπει να μην υπάρχει θόρυβος, δηλαδή οτιδήποτε μπορεί να παρεμβληθεί κατά τη διάρκεια της μετάδοσης ή της λήψης του μηνύματος και να περιορίσει την ευκρίνειά του (π.χ. τα παράσιτα στη συχνότητα του ραδιοφωνικού σταθμού που ακούμε). 49 Η σχηματική τυποποίηση της επικοινωνιακής πράξης την οποία έκανε ο Lasswell το 1948 έχει ως εξής: «Ποιος; Λέει τι; Μέσο ποιου καναλιού; Σε ποιον; Με τι αποτέλεσμα;». Σβεν Βίνταλ - Μπενο Σιγνιτζερ. «Εφαρμοσμένη Επικοινωνία»,Εκδόσεις Καστανίωτη, Αθήνα Παρότι στη συνέχεια χρησιμοποιούμε τον όρο δέκτης τόσο στον ενικό όσο και στον πληθυντικό αριθμό, δεδομένου ότι τα μέσα δεν απευθύνονται σε μεμονωμένα άτομα αλλά σε (πρωτογενείς, κυρίως) ομάδες, στην πραγματικότητα αναφερόμαστε πάντα σε πολλαπλούς δέκτες. 51 Σβεν Βίνταλ -Μπενο Σιγνιτζερ. «Εφαρμοσμένη Επικοινωνία»,Εκδόσεις Καστανίωτη, Αθήνα

46 Ανάμεσα στους ποικίλους τύπους μηνυμάτων, εξέχουσα θέση κατέχουν οι πληροφορίες. Η ανακοίνωση ειδήσεων, η έκφραση γνώμης και η έρευνα για τον εντοπισμό ειδήσεων ή απόψεων αποτελούν τα συστατικά στοιχεία της πληροφόρησης και το κατεξοχήν έργο των μέσων. Στα πλαίσια της τελευταίας, ένα μήνυμα με ενημερωτικό χαρακτήρα μεταβιβάζεται συνειδητά από τον πομπό (ο οποίος συνήθως είναι ένας μιντιακός θεσμός) προς μια σειρά δεκτών. Επειδή οι μιντιακοί θεσμοί (τα media ή μέσα), μεταδίδουν επικοινωνιακό περιεχόμενο σε μεγάλους αριθμούς ανθρώπων, εμφανίστηκε και επικράτησε ο όρος μέσα μαζικής ενημέρωσης/ επικοινωνίας. Πρόκειται για μια άκομψη διατύπωση με την οποία αποδόθηκε εσφαλμένα ο αγγλικός όρος mass media (όπου το mass προσδιορίζει τα μέσα και όχι την εννοούμενη λέξη επικοινωνία). Πίσω από αυτή την έκφραση κρύβεται η άποψη ότι τα μέσα αποτελούν ιδιαίτερα ισχυρούς πομπούς που απευθύνονται σε πολλαπλούς, αδύναμους να αντιδράσουν άμεσα στα μηνύματά τους, δέκτες. Σύμφωνα με την ίδια άποψη, η οποία παραπέμπει στις κοινωνιολογικές θεωρίες περί «μαζικής κοινωνίας» και «μαζικής κουλτούρας», οι δέκτες αποτελούν «μάζα», δηλαδή «αδιαφοροποίητο σύνολο ατόμων που δέχεται παθητικά τα μηνύματα των μέσων». Το ερμηνευτικό αυτό πλαίσιο για τη λειτουργία και τις συνέπειες των μέσων αγνοεί επίμονα ότι όλοι είμαστε ταυτόχρονα πομποί και δέκτες και θέλουμε να επηρεάζουμε τους άλλους συμμέτοχους στο επικοινωνιακό σύστημα αν όχι άμεσα, τότε μέσα από την ανάδρασή μας στα όσα παρουσιάζουν οι θεσμοί των media. Έτσι, υιοθετεί το γραμμικό μοντέλο για την επικοινωνία και περιορίζει τη σχέση πομπού-δέκτη σε μια ευθύγραμμη, μονής κατεύθυνσης επικοινωνία η οποία αποδίδεται σχηματικά με το μονής φοράς βέλος που μπαίνει ανάμεσα στα δύο μέρη: πομπός δέκτης Το ίδιο ερμηνευτικό πλαίσιο προσάπτει στα μέσα την κατηγορία ότι όχι μόνο δρουν μονόπλευρα, αποτελώντας τον ισχυρό του δίπολου πομπός-δέκτης, αλλά και ότι το περιεχόμενο (δηλαδή, τα μηνύματα) που μεταδίδουν υποκρύπτει συγκεκριμένες πολιτικές και οικονομικές σκοπιμότητες. Χαρακτηριστική είναι η άποψη του Noam Chomsky ότι «τα μέσα είναι απλά μέρος ενός ευρύτερου δογματικού συστήματος το οποίο παράγει ό,τι ονομάζουμε προπαγάνδα» και πως «τα μέσα αντιλαμβάνονται τα γεγονότα, τα αποσιωπούν, τα ελέγχουν και τα διαμορφώνουν σύμφωνα με τα συμφέροντα των ομάδων που εκπροσωπούν τα συμφέροντα δηλαδή 45

47 της ατομικής ιδιοκτησίας της οικονομίας, τα οποία είναι και η πραγματική της βάση Επιπλέον, απευθύνονται σε μια αγορά η οποία είναι οι διαφημιστές και όχι το κοινό». Ωστόσο, ο Αμερικανός φιλόσοφος και γλωσσολόγος παραδέχεται ότι «τα μέσα μπορεί να επηρεαστούν από τον γενικό πληθυσμό. Οι κυρίαρχοι θεσμοί πολιτικοί, οικονομικοί ή δογματικοί δεν είναι απρόσβλητοι από τις λαϊκές πιέσεις». 53 Και πράγματι τα μέσα μπορούν να επηρεαστούν από τον «γενικό πληθυσμό». Καταρχάς, η ίδια η επιλογή του δέκτη να χρησιμοποιήσει το συγκεκριμένο είδος μέσου και να λάβει το συγκεκριμένο περιεχόμενο δείχνει ότι δεν έχει παθητική στάση. Αντίθετα, έχει συγκεκριμένους στόχους και ανάγκες, τις οποίες επιχειρεί να καλύψει προσφεύγοντας στα μέσα. Επίσης, η ανάδραση, η οποία μπορεί λόγου χάριν να έχει τη μορφή του τηλεφωνήματος διαμαρτυρίας σε έναν ραδιοφωνικό σταθμό για μια είδηση που μεταδόθηκε στο δελτίο ειδήσεων, δεν είναι «αμελητέα ποσότης» 54. Για να μην αναφερθούμε στη δυνατότητα του ακροατή ή του τηλεθεατή να αλλάξει σταθμό (όπως, αντίστοιχα, ο αναγνώστης μπορεί να αλλάξει εφημερίδα ή περιοδικό) και στον αντίκτυπο που έχει αυτή η επιλογή του για κάθε μέσο, αφού καταγράφεται από τις σχετικές μετρήσεις (ακροαματικότητας, τηλεθέασης, αναγνωσιμότητας), τα νούμερα των οποίων καθορίζουν σε σημαντικό βαθμό το περιεχόμενο των media. Τα παραδείγματα αυτά αρκούν για να διαπιστώσει κανείς ότι τελικά ο άνθρωπος αντιμετωπίζει ενεργά τα μέσα. Άρα, μια ορθότερη σχηματική απόδοση της επικοινωνιακής διαδικασίας όπως αυτή διαμορφώνεται όταν στη θέση του πομπού βρίσκεται κάποιος μιντιακός θεσμός, έχει ως εξής: πομπός δέκτης Το διπλής φοράς βέλος υποδηλώνει την ύπαρξη ανάδρασης από τον δέκτη, επισημαίνοντας ότι δεν έχουμε να κάνουμε με μονόδρομη ροή μηνυμάτων από τον πομπό προς τον δέκτη αλλά με μια αμφίδρομη πράξη. Η προς τα δεξιά φορά του βέλους είναι όμως μεγαλύτερη, διότι η σχέση των δύο μερών δεν είναι συμμετρική. Όπως είπαμε, η ανάδραση είναι μια μορφή απάντησης του δέκτη προς τον πομπό για το μήνυμα που ο τελευταίος έστειλε. Οφείλουμε να δεχτούμε, όμως, ότι δεν είναι 53 (30/3/2006): Απόσπασμα από συνέντευξη του Chomsky στον David Barsamian στις 24/10/1986. < 54 (11/4/2006):Τη σημασία της ανάδρασης ανέδειξε η Κυβερνητική και το παράγωγό της κυβερνητικό μοντέλο για την επικοινωνία. < 46

48 εξίσου ισχυρή με το μήνυμα του πομπού, εξαιτίας της διαφοράς δυναμικού που χωρίζει τον δέκτη από τον πομπό. Γι αυτό, άλλωστε, και δεν αλλοιώνει τη γραμμικότητα του παραπάνω μοντέλου 55. Οι δυνατότητες που διαθέτουν τα μέσα δεν συγκρίνονται με αυτές που έχει ο μέσος αποδέκτης του περιεχομένου τους. Μόνο ισχυροί κοινωνικοί θεσμοί, όπως κρατικοί φορείς, συνδικάτα, οργανώσεις κ.τ.ό. μπορούν να σταθούν επί ίσοις όροις απέναντι στα media. Τι συμβαίνει, όμως, με τα Νέα Μέσα; Μήπως οι ισορροπίες που μόλις ανάπτυξαμε ισχύουν μόνο για τα παραδοσιακά μέσα (τον Τύπο με όλες τις μορφές του) και τα «παλαιά» ηλεκτρονικά (ραδιόφωνο, τηλεόραση); Όπως σημειώνει ο McQuail (1997:σελ.55) «σε σύγκριση με τα παλαιά μέσα, τα νέα συμβάλλουν: α) στην αποκέντρωση (η προσφορά και η επιλογή μηνυμάτωνδεδομένων δεν είναι πλέον υπό τον αποκλειστικό έλεγχο του επικοινωνητή), β) στην πολλαπλή δυνατότητα μετάδοσης (η καλωδιακή και η δορυφορική διανομή των σημάτων ξεπερνούν τους παλαιούς περιορισμούς που όριζαν το κόστος παραγωγής, μετάδοσης και απόστασης), γ) στη δυνατότητα συμμετοχής (ο δέκτης μπορεί να επιλέξει να απαντήσει, να αλλάξει πληροφορίες ή να συνδεθεί με άλλους δέκτες απευθείας) και δ) στην ευελιξία που μπορεί να έχει η μορφή του περιεχομένου και η χρήση του». Για να εξετάσουμε το επικοινωνιακό περιβάλλον του Διαδικτύου, πρέπει να εστιάσουμε ειδικά στα δύο τελευταία σημεία που παραθέτει ο McQuail. Το Διαδίκτυο επέτρεψε στους χρήστες να λαμβάνουν τα μηνύματα μαζικών μέσων (λ.χ. περιοδικών που έχουν δικτυακό τόπο και παρουσιάζουν το περιεχόμενό τους σε αυτόν) είτε να γίνουν οι ίδιοι πομποί μαζικών μηνυμάτων. Αυτό μπορεί να γίνει αρκετά απλά και οικονομικά, αφού η δημιουργία προσωπικών ιστοσελίδων και η διάδοσή τους έχει γίνει ευκολότερη παρά ποτέ 56. Επιπλέον, υπάρχει η δυνατότητα αποστολής μηνυμάτων (σε έναν ή πολλαπλούς αποδέκτες) μέσω του ηλεκτρονικού ταχυδρομείου καθώς και συμμετοχής σε κάποιο ηλεκτρονικό forum ή chatroom. Με τους τρεις τελευταίους αυτούς τρόπους ( , forum, chatroom) ο χρήστης του Κυβερνοχώρου μπορεί να επηρεάσει τελικά και τα «συμβατικά» μέσα, εκφράζοντας τη γνώμη του για θέματα που παρουσιάζονται σε αυτά και δίνοντας την αφορμή να ξεκινήσει ένας σχετικός διάλογος. 56 Δεν χρειάζεται πια να γνωρίζει κάποιος τη γλώσσα HTML, για να δημιουργήσει μια εμφανίσιμη προσωπική ιστοσελίδα. Πολλές δικτυακές πύλες (και στην Ελλάδα π.χ. < επιτρέπουν στους χρήστες να φτιάξουν τις δικές τους ιστοσελίδες με τη βοήθεια εύχρηστου λογισμικού και μάλιστα δωρεάν. 47

49 Με άλλα λόγια, λοιπόν, το «Δίκτυο των δικτύων» εγκαινίασε έναν καινούργιο τρόπο μετάδοσης της πληροφορίας. Πρόσφερε νέες διόδους ανταλλαγής μηνυμάτων και έδωσε ουσιαστικές ευκαιρίες συμμετοχής στον δέκτη, ο οποίος στα «παραδοσιακά» μέσα βρισκόταν σε δεινή θέση σε σχέση με τον πομπό. Όπως επισημαίνει ο Bartlett (1994), το διαδίκτυο θα μετατρέψει τη δημοσιογραφία σε επάγγελμα «όχι πλέον απευθυνόμενο στις μάζες, αλλά πάνω απ όλα σε άτομα» 57. Η μεγάλη καινοτομία του Διαδικτύου και το κλειδί της επιτυχίας του Παγκόσμιου Ιστού ήταν όμως η λειτουργία του δικτύου με βάση περισσότερο την ανθρώπινη λογική των συνειρμών και της συνάφειας παρά κάποιους κανόνες (γραμμικής) ιεράρχησης. Οι σύνδεσμοι (links) επιτρέπουν στον χρήστη να μετακινηθεί από (υπέρ)κείμενο σε (υπέρ)κείμενο, να ακούσει αρχεία ήχου ή να δει αρχεία κινούμενης εικόνας. Ήχος, γραφικά και βίντεο συναποτελούν στον Κυβερνοχώρο τα λεγόμενα πολυμέσα (multimedia), τα οποία συναντούν το υπερκείμενο και δημιουργούν από κοινού τα υπερμέσα (hypermedia). Σήμερα όλες οι ιστοσελίδες αξιοποιούν, σε μεγαλύτερο ή μικρότερο βαθμό, τις δυνατότητες που προσφέρουν τα υπερμέσα ή έστω το υπερκείμενο αφήνοντας κάθε χρήστη να διαλέξει τη δική του διαδρομή στους λαβυρίνθους του Διαδικτύου και ανάγοντας την αλληλόδραση (ή αλληλεπίδραση ή διάδραση interaction) στην πιο βασική δυνατότητα του Δικτύου 58. Για να ανακεφαλαιώσουμε, διαπιστώσαμε ότι στην «υπερλεωφόρο των πληροφοριών» 59 οι ρόλοι του πομπού και του δέκτη δεν είναι ευδιάκριτοι. Για την ακρίβεια, είναι σχεδόν αδύνατο να προσδιοριστεί ποιος είναι ο πομπός και ποιος ο δέκτης, καθώς όσοι έρχονται σε επαφή μέσω του διαδίκτυο διαρκώς μετακινούνται από τη μία πλευρά του δίπολου πομπός-δέκτης στην άλλη και τανάπαλιν. Ανεξάρτητα από το περιεχόμενο και τη μορφή του μηνύματος, ο καθένας μπορεί να γίνει δέκτης αλλά και πομπός σ αυτόν τον άτοπο τόπο όπου τα όρια του χώρου είναι ανύπαρκτα. Έτσι, στο διαδίκτυο το παραδοσιακό σχήμα «πομπός δέκτης» (ακόμα και με την παραλλαγή που παρουσιάσαμε νωρίτερα, με το διπλής φοράς βέλος) παραχωρεί τη 57 Αρκετοί αγγλόφωνοι μελετητές αποδίδουν αυτή τη μετεξέλιξη με τον όρο narrowcasting. Πρόκειται για έναν νεολογισμό που επινοήθηκε σε αντιδιαστολή με τον όρο broadcasting, για να υπογραμμίσει τη μετατόπιση του βάρους από τους πολλούς (το ευρύ κοινό) στους λίγους, ή ακόμα και τον έναν McQuail (1997) 59 Υπερλεωφόρος των Πληροφοριών (Information Superhighway) Μια λέξη με πολλούς συνειρμούς. (δείτε επίσης - Media Hype) Αναφέρεται στο σχέδιο νόμου της κυβέρνησης των Clinton/Gore για κατάργηση των κανόνων για τις υπηρεσίες επικοινωνιών με δυνατό αποτέλεσμα την ολοκλήρωση όλων των πλευρών του διαδίκτυο, CATV, τηλεφώνου, επιχειρήσεων, ψυχαγωγίας, υπηρεσιών παροχής πληροφοριών, παιδείας, κλπ. 48

50 θέση του σε «μια εξαιρετικά περίπλοκη δικτυακή υποδομή που αποτελείται από ένα πλήθος διαφορετικών στοιχείων του εξοπλισμού και, κυρίως, του λογισμικού» 60. Παράλληλα, ο διαχωρισμός ανάμεσα στις έννοιες της ατομικής και της «μαζικής» επικοινωνίας παύει να έχει νόημα 61, καθώς «οι αλλαγές αυτές προωθούν, σε πρώτη φάση, μια μετάβαση από τα μαζικά μέσα σε μέσα μικρότερης κλίμακας» 62 και καθιστούν ακόμα και τη λήψη μηνυμάτων μαζικών μέσων «προσωπική υπόθεση» που υπάγεται περισσότερο στα όσα διέπουν την ατομική παρά τη «μαζική» επικοινωνία 63. Από όλα αυτά συνάγεται ότι η δυναμική παρουσία των Νέων Μέσων στο (αναδιαμορφωμένο) επικοινωνιακό τοπίο, μαζί με το σχήμα «πομπός δέκτης» έρχεται να ανατρέψει και τη σημασία της λειτουργίας των παραδοσιακών μέσων ως πυλωρών. Ο όρος πυλωρός (gatekeeper) χρησιμοποιήθηκε για να αποδοθεί η διαδικασία μέσω της οποίας οι λειτουργοί των μέσων επιλέγουν την ατζέντα των θεμάτων (και, ιδιαίτερα, των ειδήσεων) που θα παρουσιάσουν. Όπως είναι γνωστό, από τις εκατοντάδες ειδήσεις που φθάνουν καθημερινά στα δημοσιογραφικά γραφεία, μόνο μερικές δεκάδες φθάνουν τελικά στο κοινό, ενώ και αυτές που φθάνουν «διυλίζονται» ώστε να παρουσιαστούν στην έκταση που θεωρείται ότι χρειάζεται. Το διαδίκτυο, παρέχοντας σε κάθε χρήστη τη δυνατότητα να περάσει από τη θέση του δέκτη σε αυτή του πομπού και να έχει την εμπειρία μιας διαρκούς αλληλόδρασης, αμφισβητεί ευθέως το αποκλειστικό προνόμιο των «παλαιών» μέσων και των δημοσιογράφων να παίζουν ρόλο πυλωρού και διαμεσολαβητή μεταξύ κοινού και ειδήσεων. Μάλιστα, προσφέρει σε επαγγελματίες της επικοινωνίας και απλούς 60 Ζέρη (3-4/1999): σ Λίγο μετά τη δημιουργία του Παγκόσμιου Ιστού, ο Neuman (1991: σ. 12) έγραφε αναφερόμενος στο διαδίκτυο: «Θα αποδυναμώσει τη διάκριση ανάμεσα στη διαπροσωπική και τη μαζική επικοινωνία και ανάμεσα στις δημόσιες και τις ιδιωτικές επικοινωνίες Το τελικό αποτέλεσμα θα είναι μια πνευματική πολυμέρεια και προσωπικός έλεγχος της επικοινωνίας». 62 McQuail, όπ.π. 63 Όταν ο αναγνώστης ενός εντύπου, ο ακροατής ενός ραδιοφωνικού σταθμού ή ο τηλεθεατής ενός τηλεοπτικού καναλιού επιλέγουν αντιστοίχως αν θα διαβάσουν ένα κείμενο, θα ακούσουν ή θα παρακολουθήσουν μια εκπομπή, πρακτικά οι υπεύθυνοι καθενός από τα μέσα αυτά δεν υπάρχει τρόπος να γνωρίζουν ποια επιλογή έκανε το κοινό. Αυτό μπορεί να γίνει μόνο εκ των υστέρων και με έμμεσο τρόπο, διαμέσου των ειδικών μετρήσεων. Αντίθετα, στο διαδίκτυο ο δημιουργός μιας ιστοσελίδας υπάρχει τρόπος να γνωρίζει ανά πάσα στιγμή πόσα άτομα περιηγούνται σε αυτή τη συγκεκριμένη χρονική συγκυρία και να πληροφορηθεί (αμέσως ή αργότερα) από ποιους συνδέσμους (links) πέρασαν οι επισκέπτες. Ακόμη, μπορεί να εισπράξει απευθείας τα σχόλιά τους μέσω , να διοργανώσει online συζήτηση για να επικοινωνήσει μαζί τους σε πραγματικό χρόνο ή να εκμεταλλευτεί για τον ίδιο λόγο κάποιο σύστημα άμεσης επικοινωνίας μέσω μηνυμάτων (instant messaging). Στις τρεις τελευταίες περιπτώσεις είναι σαφές ότι η διάκριση πομπού-δέκτη μεταξύ του δημιουργού της ιστοσελίδας και των χρηστών του Διαδικτύου που την επισκέφτηκαν και επικοινωνούν μαζί του είναι αδύνατη, καθώς και οι δύο πλευρές αλλάζουν συνεχώς ρόλους. 49

51 πολίτες θεωρητικά ίσες ευκαιρίες να μεταδώσουν τα μηνύματά τους, γεγονός που έκανε ορισμένους να μιλούν για «νέα δημοκρατία του Παγκόσμιου Ιστού» 64 και για «διαδικασία αποδιαμεσολάβησης» στον τομέα της ενημέρωσης. Ως παράδειγμα, αρκεί να θυμηθούμε την αποκάλυψη του σκανδάλου Lewinsky στις ΗΠΑ από το online newsletter Drudge Report < το οποίο ήταν και το πρώτο που ανέφερε το όνομα της «πέτρας του σκανδάλου». Όπως σημειώνεται στο σχετικό αφιέρωμα στον δικτυακό τόπο του BBC, «η αναφορά του Matt Drudge στο σκάνδαλο Κλίντον είναι το πιο φανερό σημάδι μέχρι τώρα για τη μεταβαλλόμενη φύση της δημοσιογραφίας» 65. Ενώ το περιοδικό Newsweek είχε διστάσει να δημοσιεύσει τα στοιχεία που είχε συγκεντρώσει για την υπόθεση προτού τα διασταυρώσει, ο Matt Drudge δεν είχε κανέναν ενδοιασμό να τα προβάλει χωρίς προηγούμενη επαλήθευση IFJ Digit-PRESS (2000a): σ < Για λεπτομέρειες σχετικά με το «Monicagate» και τις επιπτώσεις του στην έντυπη και ηλεκτρονική δημοσιογραφία, βλ. Ramonet (1999): σ Ενδιαφέρον είναι ότι ο 36χρονος σήμερα Matt Drudge αποποιείται τον τίτλο του επαγγελματία δημοσιογράφου και δηλώνει «απλώς εκδημοκρατιστής της πληροφόρησης και διασπορέας φημών». Κατά πόσο η μετάδοση πληροφοριών οι οποίες δεν έχουν προηγουμένως διασταυρωθεί επαρκώς αποτελεί δείγμα «εκδημοκρατισμού», είναι τουλάχιστον αμφίβολο. Το ότι δεν χρειάζεται να είναι κανείς δημοσιογράφος για να βρει μια ενδιαφέρουσα πληροφορία και να τη διαδώσει εύκολα, γρήγορα και σε ευρύ κοινό μέσω του Διαδικτύου είναι ταυτοχρόνως ευχή και κατάρα. 50

52 Κεφάλαιο Τέταρτο ΔΙΑΔΙΚΤΥΑΚΗ ΔΗΜΟΣΙΟΓΡΑΦΙΑ 4.1 Ορισμός Διαδικτυακής Δημοσιογραφίας. Η διάδοση του διαδικτύου στην επιστήμη της δημοσιογραφίας συνέβαλε καθοριστικά στην επίσημη αναγνώριση του ηλεκτρονικού υπολογιστή ως διαδόχου της γραφομηχανής και κατ επέκταση της έντυπης δημοσιογραφίας. Όμως, ο υπολογιστής δεν είναι απλά η εξέλιξη της γραφομηχανής, δεν αποτελεί ένα νέο εργαλείο των δημοσιογράφων όπου ετοιμάζουν τα κείμενά τους. Αποτελεί το νέο μέσο επικοινωνίας και ενημέρωσης. Η αύξηση του αριθμού των ανθρώπων που χρησιμοποιούν διεθνώς τον Κυβερνοχώρο και οι προοπτικές εμπορικής εκμετάλλευσης του νέου μέσου έδωσαν την απαιτούμενη ώθηση για να γίνει το μεγάλο βήμα: να αξιοποιηθεί το διαδίκτυο προς χάριν της ενημέρωσης. Σύμφωνα με τον Μπαμπινιώτη με τον όρο διαδικτυακή δημοσιογραφία (on-line journalism ή cyberjournalism) εννοούμε τη διάδοση ειδήσεων πολιτικής, κοινωνικής, πνευματικής κ.λ.π. φύσεως μέσω του διαδικτύου με στόχο την πληροφόρηση και ενημέρωση του πολίτη 67. Αυτό μπορεί να πραγματοποιηθεί τόσο από ιστοσελίδες (sites) που έχουν ενημερωτικό χαρακτήρα όσο και από εφημερίδες, περιοδικά, ραδιοτηλεοπτικούς σταθμούς, πρακτορεία ειδήσεων τα οποία έχουν παρουσία και στο διαδίκτυο. Σε κάθε περίπτωση, ο δημοσιογράφος δεν πρέπει να ξεχνά τον πραγματικό του στόχο που είναι να ενημερώνει και να πληροφορεί αντικειμενικά το κοινό. 67 Ο ορισμός αυτός βασίζεται στο λήμμα δημοσιογραφία του Μπαμπινιώτη (1998). 51

53 4.2 Ιστορική αναδρομή στην Διαδικτυακή Δημοσιογραφία Η ιστορία της ηλεκτρονικής δημοσιογραφίας χωρίζεται ουσιαστικά σε τρεις περιόδους. Η Τρίτη περίοδος, που μόλις άρχισε, είναι η ασύρματη, ευρείας ζώνης εποχή. Πιο ισχυρή και περισσότερο επικερδής από τις προηγούμενες φάσεις, θα καλύψει το κενό μεταξύ της μαζικής πληροφόρησης και του τι είναι χρήσιμο στον κάθε αποδέκτη. Οι εταιρείες που επιβίωσαν από τη δεύτερη φάση είναι αυτές που αντιλήφθηκαν έγκαιρα αυτό το αίτημα και το ικανοποίησαν 68. Η πρώτη περίοδος ( ): Από το Videotext στο Chat. Δύο μεγάλες εφημερίδες, η Times Mirror και η Knight Ridder δημιούργησαν τις πρώτες υπηρεσίες videotext (σε πειραματικό στάδιο) το 1982 και τις διέκοψαν το Η «αποτυχημένη» αυτή υπηρεσία έδειξε στους ενδιαφερόμενους πως δεν πρέπει να γίνεται η ηλεκτρονική δημοσιογραφία αφού απέτυχε να ικανοποιήσει τις απαιτήσεις του κοινού. Το γεγονός ότι οι υπηρεσία αυτή προσφερόταν από μεγάλες εταιρίες ΜΜΕ, που θεωρούσαν δεδομένο το κοινό τους, καθώς επίσης και το ότι το προϊόν προσφερόταν μόνο στους συνδρομητές (η συνδρομή κόστιζε όσο και αυτή της καλωδιακής τηλεόρασης), λειτούργησε αρνητικά στη διάδοση του videotext. Παρόλα αυτά, το videotex παραμένει το πρώτο, ιστορικά, μέσο διαδραστικής επικοινωνίας με το κοινό. Την ίδια περίοδο, εταιρίες όπως η CompuServe και η AOL άρχισαν να προσφέρουν στο κοινό τους υπηρεσίες που δεν είχαν άμεση σχέση με τη δημοσιογραφία. Η AOL παρείχε ανώνυμο chatting επάνω σε οποιοδήποτε θέμα, συμπεριλαμβανόμενου φυσικά!- και του σεξ. Αυτές οι καινούργιες online εταιρίες ήταν διατεθειμένες να μοιραστούν κάποια από την ισχύ τους με τους χρήστες, μα και πάλι κρατούσαν το μεγαλύτερο μέρος του ελέγχου. Η δεύτερη περίοδος ( ): Η Επανάσταση του διαδίκτυο. Η δεύτερη φάση ήρθε με την ανάπτυξη των νέων τεχνολογιών και των πρακτικών εφαρμογών τους (HTML, Web, Διαδίκτυο ). Ο πρώτος Netscape 68 Λιάνας Μπίτολη (5/3/2006): «Το πρίν και το μετά της online δημοσιογραφίας και μια αναδρομή στο Ελληνικό Διαδίκτυο», < 52

54 browser βγήκε στην αγορά το 1994, ενώ ο Microsoft internet Explorer browser πρωτοκυκλοφόρησε το Αυτήν την περίοδο, δημιουργήθηκαν sites που ήταν υπό τον πλήρη έλεγχο των τελικών χρηστών. Ο ρόλος της δημοσιογραφίας συνέχισε να είναι πολύτιμος, μα κάποιοι (όπως το Yahoo) ανέπτυξαν προγράμματα που επέτρεπαν στους χρήστες να είναι οι ίδιοι οι «φρουροί της πύλης». Η εξατομίκευση του προγράμματος αυτού έδωσε τη δυνατότητα στους αναγνώστες να επιλέγουν ποιες πληροφορίες θα λαμβάνουν, παρέχοντας τους έτσι αυξημένο έλεγχο. Στο ξεκίνημα αυτής της περιόδου, τα περισσότερα περιεχόμενα προσφέρονταν δωρεάν, αφού οι εταιρίες πίστεψαν πως θα βγάλουν κέρδη από τις διαφημίσεις. Όταν συνειδητοποίησαν πως δεν πουλούσαν οι ηλεκτρονικές διαφημίσεις, ήταν πλέον πολύ αργά για να αρχίσουν να χρεώνουν τους χρήστες για τις υπηρεσίες. Οι καινοτομίες και οι επενδύσεις των ιδιωτών σταμάτησαν να υφίστανται στα μέσα του Η άρνηση των τελικών χρηστών να πληρώσουν για το περιεχόμενο σήμαινε την αποτυχία των επιχειρηματιών να οργανώσουν ένα επιτυχημένο επιχειρηματικό μοντέλο. Η συνειδητοποίηση ότι κανείς δεν βγάζει χρήματα οδήγησε στην κατάρρευση της αγοράς τον Μάρτιο του Μεγάλες επιχειρήσεις του χώρου έκλεισαν και πολλά νέες κινήσεις ανακλήθηκαν. Γύρω στα άτομα έχασαν τη δουλειά τους στο διάστημα , λόγω της οικονομικής κατάρρευσης της online αγοράς. Η τρίτη φάση (2001- Σήμερα): Περνούν οι κυβερνοδοστρωτήρες. Αυτή η φάση χαρακτηρίζεται από ποιο έμπειρους ιδιοκτήτες και καλύτερα εκπαιδευμένο προσωπικό. Οι ιδιοκτήτες άρχισαν να αναπτύσσουν περισσότερο το είδος αυτό του πληροφοριακού υλικού, για το οποίο οι καταναλωτές είναι διατεθειμένοι να πληρώσουν. Μερικοί, μάλιστα, καινοτομούν και βελτιώνουν σημαντικά τα προϊόντα τους. Αρκετοί από αυτούς αναπτύσσουν και ένα είδους συνεταιρισμού με τους τελικούς χρήστες, κάτι που -κατά γενική ομολογίασυντελεί στην αύξηση των κερδών τους. Η επισκεψιμότητα των ειδησεογραφικών sites αυξήθηκε κατά 15% το 2001, ενώ, σε αρκετές περιπτώσεις, η κυκλοφορία μεγάλων sites εκτοξεύθηκε στο +70%! Αυτό συνέβη -και συνεχίζει να συμβαίνει-, επειδή τα επιτυχημένα ειδησεογραφικά sites άκουσαν επιτέλους προσεκτικά τις ανάγκες των χρηστών, ενώ ταυτόχρονα έγιναν πιο επικερδή επιχειρηματικά επιτρέποντάς τους να 53

55 διαμορφώσουν οι ίδιοι τα δίκτυα. Μέσα στο 2003, αναμένεται να αυξηθούν οι διαφημιστικές δαπάνες στο διαδίκτυο κατά 7,3% (σύμφωνα με το adweek), ενώ η ανοδική πορεία θα γίνει ακόμη πιο αισθητή το Στην πρώτη φάση της ηλεκτρονικής δημοσιογραφίας, οι ιδιοκτήτες των ειδησεογραφικών sites διατηρούσαν τα πάντα υπό τον απόλυτο έλεγχό τους και έτσι, οι τελικοί χρήστες είχαν λίγα να πουν για το πώς θα αναπτυχθεί το προϊόν. Κατά τη δεύτερη περίοδο, οι χρήστες έδωσαν αγώνα για να πάρουν τον έλεγχο στα χέρια τους, καθιστώντας σαφές πως το περιεχόμενο όφειλε να προσφέρεται δωρεάν. Στην τρίτη φάση πλέον, ο έλεγχος μοιράστηκε, αφού οι ιδιοκτήτες των δικτύων συνειδητοποίησαν πως είναι προς όφελός τους να συνεργάζονται στενά με το κοινό τους. Τόσο τα δίκτυα όσο και οι χρήστες έχουν ανάγκη ο ένας τον άλλον για να επιβιώσουν. Τα δίκτυα δεν θα ήταν τίποτα χωρίς το κοινό τους και οι χρήστες δεν θα μπορούσαν να συλλέξουν τις απαραίτητες πληροφορίες χωρίς τα δίκτυα, αφού δεν θα είχαν τα απαραίτητα εφόδια για να το κάνουν (πρόκειται για μία ιδιαίτερα ακριβή διαδικασία, που απαιτεί μεγάλες επενδύσεις σε χρήμα και ανθρώπινο δυναμικό). Σε συνεργασία, όμως, κοινό και δίκτυα είναι σε θέση να προχωρήσουν σε καινοτόμες κινήσεις. Το σύγχρονο σύνθημα, λοιπόν, της ηλεκτρονικής δημοσιογραφίας είναι «δώστε στον αναγνώστη αυτό που θέλει, όταν το θέλει» 69. Και το τι θέλει, μπορεί εύκολα να προβλεφθεί, εφόσον του δίνεις επιλογές και δύναμη και εφόσον ασπάζεσαι τις ανάγκες του. Αυτή είναι και η μαγεία της ηλεκτρονικής δημοσιογραφίας: δεν είσαι ποτέ μόνος σου, έχεις πάντα το κοινό σου να σε κατευθύνει, να σου δείχνει τα σωστά μονοπάτια και να σε στηρίζει εφόσον μάθεις να το ακούς. Παρόλα αυτά, πολλά sites συνεχίζουν να καταδικάζουν τον εαυτό τους σε θάνατο, με το να μην διαθέτουν feedback button ή ειδικούς που να παρέχουν τις συμβουλές τους στον κόσμο. Δυστυχώς (για όλους αυτούς), το διαδίκτυο είναι ένα παιχνίδι για διορατικά μυαλά: ή μαθαίνεις γρήγορα ή πεθαίνεις νέος. 69 Mark Deuze (2003): «The web and its journalisms: considering the consequences of different types of newsmedia.». < 54

56 4.3 Είδη διαδικτυακής δημοσιογραφίας Κλασσικοί ειδησεογραφικοί ιστότοποι Η πιο διαδεδομένη μορφή παραγωγής ειδησεογραφικών μέσων εντός δικτύου, είναι οι κλασσικοί ειδησεογραφικοί ιστότοποι, που προσφέρουν σε γενικές γραμμές μία επιλογή εκδοτικού περιεχομένου και μία ελάχιστη, σε γενικές γραμμές φιλτραρισμένη μορφή συμμετοχικής επικοινωνίας 70. Αυτός ο τύπος περιεχομένου είναι διακριτός, επειδή μπορεί να χαρακτηριστεί προερχόμενος (αρχικά παράχθηκε για τον Ιστό) ή αθροισμένος (φτυαρισμένος από ένα συνδεδεμένο μητρικό μέσο, «πλαισιωμένος» ή «βαθιά-συνδεδεμένος» από μία εξωτερική πηγή καθόλου φτιαγμένος από τους αποκαλούμενους δράστες της αγοράς, όπως τα searchbots και τα spiders [λογισμικό που αυτόματα επιτρέπει τις αναζητήσεις στο διαδίκτυο]) 71. Παραδείγματα του «πρωτουργού» τύπου των επικρατούντων ειδησεογραφικών ιστότοπων είναι οι πολύ-επισκεπτόμενοι ιστότοποι του CNN, BBC και του MSNBC. Οι περισσότερες εφημερίδες εντός δικτύου, μπορούν να τοποθετηθούν σε αυτή την κατηγορία, όπως επίσης και διάφορες «δικτυακά-ιθαγενείς» ειδησεογραφικές πηγές που είναι, γενικά, έξω από τα επικρατούντα μέσα. Αντίστοιχα, η ακαδημαϊκή έρευνα τείνει να τους αγνοεί, όπως για παράδειγμα τον πολύ αναγνωρίσιμο ιστότοπο του Alternet (μέρος ενός μη κερδοσκοπικού οργανισμού με βάση στις Η.Π.Α., του Ινστιτούτου Ανεξάρτητων Μέσων). Το υλικό που χρειάζεται για τα μαθήματα, τα εγχειρίδια και ο προγραμματισμός των σπουδών των δημοσιογραφικών σχολών και των πανεπιστημιακών τμημάτων, μπορεί να θεωρηθεί ότι βασίζεται ευρέως σε αυτόν τον τύπο δημοσιογραφίας εντός δικτύου, που συνδυάζει τεχνικές δεξιότητες (εργασία με συγκεκριμένο λογισμικό, εκμάθηση XML ή HTML, για παράδειγμα) με συγκεκριμένες ειδησεογραφικές δεξιότητες για τον ιστό. Αυτός ο τύπος ειδησεογραφικού ισοτόπου δεν διαφέρει πολύ από τον έντυπο τύπο ή από την ραδιοφωνική αναμετάδοση, στην προσέγγισή του στη δημοσιογραφική εξιστόρηση, τις ειδησεογραφικές αξίες και τις σχέσεις με τα ακροατήρια. Οι κλασσικοί ειδησεογραφικοί ιστότοποι τείνουν να λειτουργούνται από σχετικά κλειστά δίκτυα 70 Schultz (1999), Jankowski & Van Selm (2000), Kenney (2000) 71 Mark Deuze (2003): «The web and its journalisms: considering the consequences of different types of newsmedia.». < 55

57 ιδιοκτητών μέσων και εταιρειών όπως η AOL/Time Warner στις Η.Π.Α., ή οι Kirchmedia, Vivendi και Sanoma στην Ευρώπη (Pryor, 2002) 72. Ιστότοποι δεικτών και κατηγοριών Ένας δεύτερος τύπος δημοσιογραφίας εντός δικτύου, δεν τοποθετείται τόσο εντός των οργανισμών επικρατούντων μέσων, καθώς συχνά αποδίδεται σε ορισμένες μηχανές αναζήτησης (όπως το Yahoo), εταιρείες έρευνας μάρκετινγκ (όπως η Moreover), ή πρακτορεία (Newsindex) και μερικές φορές ακόμα και σε επιχειρηματικά άτομα (Paperboy). Εδώ, οι δημοσιογράφοι εντός δικτύου, προσφέρουν συνδέσμους με υπάρχοντες ειδησεογραφικούς ιστότοπους, κάπου αλλού στον Παγκόσμιο Ιστό. Αυτοί οι υπερσύνδεσμοι, μερικές φορές, κατηγοριοποιούνται καθώς και σχολιάζονται από εκδοτικές ομάδες, και κατά συνέπεια περιέχουν, σε γενικές γραμμές, περισσότερο ή λιγότερο, αθροιστικό περιεχόμενο, που παρουσιάζεται σε σχέση με το πλαίσιό του. Επαγγελματικές αντιγνωμίες σχετικά με τους κανόνες συμπεριφοράς ανάμεσα στους χρήστες του διαδικτύου ( Netiquette ) και την κουλτούρα του ιστού, τείνουν να αμφισβητούν την ηθική αυτών των αθροιστικών πρακτικών, καθώς κάποιος θα μπορούσε να εξετάσει την, κατά γενική ομολογία, λεπτή γραμμή ανάμεσα στην προσφορά ενός συνδέσμου, σε έναν ιστότοπο κάπου αλλού και στην απλή αντιγραφή του περιεχομένου κάποιου άλλου, στο δικό σου ιστότοπο (βλέπε επίσης Deuze & Yeshua, 2001). Αυτοί οι ιστότοποι δεικτών και κατηγοριών, δεν προσφέρουν σε γενικές γραμμές πολύ «πρωτότυπο» εκδοτικό περιεχόμενο (βλ. περιεχόμενο παραγόμενο αποκλειστικά ή συγκεκριμένα για δημοσίευση στον Ιστό), αλλά παρέχουν μερικές φορές εικονικούς χώρους για συζήτηση ή ανταλλαγή ειδήσεων, συμβουλών και συνδέσμων από το ευρύ κοινό για παράδειγμα, διατηρώντας κάποιο είδος συστήματος δελτίου πινάκων (Bulletin Board System). Ένα πολύ γνωστό παράδειγμα έπα αυτού, είναι η επιλογή «πρόσθεσε έναν ιστότοπο» που οι περισσότερες μηχανές αναζήτησης προσφέρουν, η οποία θα υποβληθεί μετά σε εκδοτική διερεύνηση. Σαν μία δευτερεύουσα σημείωση, θα μπορούσε κανείς να υποστηρίξει, ότι οι ιστότοποι που προσφέρουν κάποιο εκδοτικό περιεχόμενο και επιπλέον προσφέρουν σχολιασμένους συνδέσμους προς περιεχόμενο κάπου στον Ιστό (παρόμοια με τους αποκαλούμενους ιστότοπους-πύλες), όπως το Australian Arts and Letters Daily, ο Cyberspace Station του Βόσνιου Mario Profaca ή 72 (3/4/2006): «ezines». < 56

58 το κακόφημο Drudge Report του Matt Drudge με βάση στις Η.Π.Α., εμπίπτουν σε αυτή την κατηγορία. Αυτό που μερικές φορές επονομάζεται «νέα» δημοσιογραφία εντός δικτύου, είναι το φαινόμενο του weblog ή blog. Η κατά γράμμα μετάφραση της λέξης weblog 73 είναι ιστοκαταγραφή ή σε ελεύθερη μετάφραση ιστολόγιο. Στην ουσία το weblog, ή εν συντομία blog, είναι ένα ηλεκτρονικό ημερολόγιο, ένα ημερολόγιο του οποίου τα στοιχεία εκτίθενται στο διαδίκτυο και μπορεί να τα δει ο κάθε άγνωστος. Πρόκειται για ένα διαδικτυακό σημειωματάριο, που χρησιμοποιείται για την καταγραφή και ταξινόμηση των σκέψεων του συντάκτη, με βάση την ημερομηνία και την ώρα που καταχωρούνται. Η θεματολογία τους εξαρτάται βέβαια αποκλειστικά από τα ενδιαφέροντα του συντάκτη τους. Τα weblogs υπάρχουν σε διάφορες παραλλαγές, και σημαίνουν κάτι διαφορετικό για τον καθένα: Για έναν απλό χρήστη, το weblog μπορεί να είναι ένας τρόπος για να εκφράσει τις πιο προσωπικές του σκέψεις, να οργανώσει τα ζητήματα της ημέρας του ή απλά να ξεθυμάνει γράφοντας. Μπορεί ακόμα να χρησιμεύσει για να κρατηθούν παραπομπές από το σερφάρισμα στο διαδίκτυο. Για μια εταιρεία μπορεί να είναι ένα μέσο συλλογικής καταγραφής σκέψεων, υποδείξεων και επισημάνσεων, χωρίς να χρειάζεται αποστολή s. Όπως γίνεται εύκολα αντιληπτό, η θεματολογία των weblogs είναι ανεξάντλητη, από τη στιγμή που κάθε ένας από μας έχει όχι μόνο ξεχωριστά ενδιαφέροντα, αλλά και το δικό του, προσωπικό τρόπο να γράφει και να σκέφτεται. Αυτοί οι τύποι ατομικής δημοσιογραφίας (επίσης γνωστοί ως «παραγόμενοι από τον χρήστη ιστότοποι περιεχομένου), μπορούν να τοποθετηθούν κάπου ανάμεσα στους ιστότοπους δεικτών και εκείνους σχολιασμού, καθώς τείνουν να προσφέρουν περιορισμένη συμμετοχική επικοινωνία (αφού συνήθως πρόκειται για ένα μόνο άτομο, που λέει τις απόψεις του για συγκεκριμένα θέματα και προσφέρει συνδέσμους), αλλά παρουσιάζουν πολύ περιεχόμενο και σχολιασμό του περιεχομένου. Μετά-ιστότοποι και ιστότοποι σχολιασμού Η τρίτη κατηγορία ειδησεογραφικών ιστότοπων, περιέχει ιστότοπους για ειδησεογραφικά μέσα και θέματα μέσων γενικότερα, μερικές φορές προορισμένοι για θεματοφύλακες μέσων (media watchdogs) (παραδείγματα για τις Η.Π.Α.: Mediachannel, Freedomforum, Poynter s Medianews, E&P s E-Media Tidbits, βλέπε 73 (7/3/2006): «Τι είναι τα Ιστολόγια ή weblogs ή blogs». < 57

59 Pavlik & Clayton Powell III, 2001), μερικές φορές προορισμένοι για εκτεταμένοι ιστότοποι δεικτών και κατηγοριών (European Journalism Centre s Medianews, Europemedia ως δύο Ευρωπαϊκά παραδείγματα). Πολλοί ιστότοποι παγκοσμίως, χρησιμεύουν ως ένας μετά-τύπος και τύπος σχολιασμού της δημοσιογραφίας εντός δικτύου, από την πλευρά της κριτικής των μέσων ή των «εναλλακτικών» φωνών των μέσων, παραδείγματα των οποίων είναι ο Mediekritik.nu στη Σουηδία, Extra! στην Ολλανδία, dotjournalism στο Ηνωμένο Βασίλειο και ο OnlineJournalismus στη Γερμανία. Εκδοτικό περιεχόμενο παράγεται συχνά από μία ποικιλία δημοσιογράφων και βασικά συζητιέται περιεχόμενο, που βρέθηκε κάπου αλλού στο διαδίκτυο. Αυτή η «δημοσιογραφία για τη δημοσιογραφία» μετά-μέσα ή μετά-δημοσιογραφία ανθεί ιδιαίτερα στο διαδίκτυο. Από αυτή την άποψη, το διαδίκτυο έχει συμβάλλει στην περαιτέρω επαγγελματικοποίηση της δημοσιογραφίας γενικά, καθώς η ικανότητα και η θέληση να απεικονιστείς δημοσίως και να είσαι ανοιχτός στην αυτόκριτική θεωρείται γενικά ως ένα από τα καθοριστικά χαρακτηριστικά ενός επαγγέλματος. Τα εντός δικτύου μετά-μέσα, όπως και οι μετά-ιστότοποι και οι ιστότοποι σχολιασμού, μπορούν να συμβάλλουν στην αναζωογόνηση της λειτουργίας της δημοσιογραφίας της «συνέχισης και ενίσχυσης της συνομιλίας των ίδιων των ανθρώπων» 74. Ένας σημαντικός παράγοντας για να δημιουργήσουμε και να συμπεριλάβουμε αυτή την κατηγορία, είναι η ευρεία εμφάνιση των αποκαλούμενων «εναλλακτικών» ειδησεογραφικών ιστότοπων. Οι εναλλακτικοί ειδησεογραφικοί ιστότοποι τείνουν να αυτό-καθορίζονται, σε σχέση με το τι θεωρούν ότι δεν είναι οι κλασικοί (εταιρικοί, εμπορικοί) ειδησεογραφικοί οργανισμοί. Τέτοιοι ιστότοποι ειδικότερα ο Guerilla News Network και ο Independent Media Centers σε διάφορα μέρη στην υφήλιο προσφέρουν όχι μόνο τις δικές τους ειδήσεις εντός δικτύου, αλλά τείνουν να σχολιάζουν, κριτικά, τις ειδήσεις, που προσφέρονται από υπάρχοντα δίκτυα μέσων, καθοδηγώντας τους χρήστες σε μέρη έξω από τις επικρατούσες προσφορές ειδήσεων στον Ιστό. Ο Alternative Press Center, για παράδειγμα, διατηρεί μία εκτεταμένη βάση δεδομένων «εναλλακτικών φωνών» στο διαδίκτυο. Πολλοί από αυτούς τους ιστότοπους υπάρχουν σαν δημοσιογραφίες εντός δικτύου, αφού συλλέγουν, ερμηνεύουν και σχολιάζουν ειδησεογραφικές πηγές σε όλον τον Ιστό, εστιάζοντας ρητά σε θέματα και οπτικές γωνίες, που νιώθουν ότι οι κλασικοί δημοσιογράφοι δεν έχουν καλύψει (καλά ή επαρκώς). Καθώς οι περισσότεροι από 74 Mark Deuze (3/4/2006): «The web and its journalisms: considering the consequences of different types of newsmedia». < 58

60 αυτούς τους ιστότοπους τείνουν, επίσης, να επιτρέπουν στα άτομα να φορτώνουν και να συμβάλλουν με τις δικές τους ιστορίες, σε ένα ανοιχτό περιβάλλον έκδοσης, μπορεί να θεωρηθούν ότι λειτουργούν σαν, περισσότερο ή λιγότερο, «συμμετοχικοί» μετά-ιστότοποι. Ιστότοποι ανταλλαγής και συζήτησης Ο Odlyzko (2001) 75 υποστηρίζει ότι ο λόγος για την επιτυχία των νέων τεχνολογιών των μέσων, όπως το διαδίκτυο και ο Παγκόσμιος Ιστός, είναι ότι διευκολύνουν την ανάγκη των ανθρώπων να συνδέονται με άλλους ανθρώπους παγκοσμίως, ανεμπόδιστοι, σε πραγματικό χρόνο. Με άλλα λόγια: το διαδίκτυο είναι «μόνο» μία υποδομή επικοινωνιών. Η δημοσιογραφία εντός δικτύου, χρησιμοποιεί αυτή τη δυνατότητα του διαδικτύου, αφού διευκολύνει πλατφόρμες για την ανταλλαγή ιδεών, ιστοριών και ούτω καθ εξής, συχνά γύρω από ένα συγκεκριμένο θέμα, όπως ο ακτιβισμός ενάντια στην παγκοσμιοποίηση, παγκοσμίως. Διάφοροι ιστότοποι έχουν αποφασίσει να εκμεταλλευτούν εμπορικά αυτή τη δημόσια ζήτηση για συνδετικότητα, οργανώνοντας, περισσότερο ή λιγότερο επεξεργασμένες πλατφόρμες για συζήτηση γύρω από περιεχόμενο που βρίσκεται κάπου αλλού στο διαδίκτυο (πλαστικό, κηροζίνη ή «διάβρωση»). Αυτός ο τύπος δημοσιογραφίας εντός δικτύου, έχει επίσης περιγραφεί ως «ομαδικά weblogs», προσφέροντας προσωπικούς λογαριασμούς ατόμων σχετικά με τις εμπειρίες τους στο διαδίκτυο 76. Και οι τέσσερις τύποι ειδησεογραφικών ιστότοπων, μπορεί να θεωρηθούν ότι ανήκουν σε έναν επαγγελματικό τομέα της δημοσιογραφίας, καθώς η λειτουργία (των περισσότερων) αυτών των ιστότοπων παραμένει η ίδια με τον κύριο σκοπό της δημοσιογραφίας, σύμφωνα με τον κυρίαρχο φιλελεύθερο-προοδευτικό ορισμό στις 75 Mark Deuze (3/4/2006): «The web and its journalisms: considering the consequences of different types of newsmedia». < 76 Lasica, (2001) 59

61 εκλεγμένες δημοκρατίες παγκοσμίως: να προμηθεύει τους πολίτες με την πληροφόρηση που χρειάζονται για να είναι ελεύθεροι και αυτό-διοικούμενοι 77. Για την δημοσιογραφία εντός δικτύου, κάποιος θα μπορούσε να προσθέσει τον σκοπό τής παροχής των «δικτυοναυτών» με πλατφόρμες και εργαλεία, για την ανταλλαγή των απαραίτητων απόψεων και πληροφοριών, με σκοπό τη συνειδητοποίηση της ελευθερίας και της αυτό-διοίκησης. 4.4 Χαρακτηριστικά-Κλειδιά του δικτυωμένου υπολογιστικού περιβάλλοντος. Το υπερκείμενο, τα πολυμέσα και η διαδραστικότητα είναι τα τρία κύρια χαρακτηριστικά του Διαδικτύου που το κάνουν να διαφέρει από τα παραδοσιακά μέσα. Έτσι, αναδεικνύονται και σε καθοριστικούς παράγοντες για τη διαμόρφωση του γλωσσικού κώδικα που χρησιμοποιείται στην «υπερλεωφόρο των πληροφοριών». Οι τέσσερις προσδιορισμένοι τύποι δημοσιογραφίας εντός δικτύου, όλοι σε κάποια έκταση χρησιμοποιούν χαρακτηριστικά-κλειδιά του δικτυωμένου υπολογιστικού περιβάλλοντος, στο οποίο λειτουργούν: υπερκειμενότητα, πολυμεσικότητα και διαδραστηκότητα. Κάθε ένα από αυτά τα τρία παραδείγματα, έχει τη δική του λογική 78. Κρίσιμη, στην εφαρμογή της προτεινόμενης τυπολογίας των δημοσιογραφιών εντός δικτύου και στον αντίκτυπο που αυτή μπορεί να έχει στη στρατηγική των ειδήσεων και στη θεωρία των μέσων, που αφορά το διαδίκτυο, είναι η κατανόηση του γεγονότος ότι η χρήση ενός ορισμένου τύπου διαδραστικότητας, υπερκειμενότητας και πολυμεσότητας έχει συνέπειες για ολόκληρη την παραγωγική διαδικασία μέσων, για τη διοίκηση ενός ειδησεογραφικού οργανισμού και επομένως για την (ανά-) παραγόμενη δημοσιογραφική κουλτούρα. Οι τέσσερις τύποι δημοσιογραφίας εντός δικτύου, συνδέονται με την εφαρμογή μίας σειράς διακριτών χαρακτηριστικών γνωρισμάτων εντός δικτύου, τα οποία ενδυναμώνουν αμοιβαία την εκδοτική εστίαση και τη θέση του καθενός. 77 Kovach & Rosenstiel, (2001):σελ Newhagen & Rafaeli, 1996, Bardoel & Deuze, (2001) 60

62 Υπερκείμενο- Πολυμέσα- Διαδραστικότητα Το υπερκείμενο (hypetext) είναι αναπόσπαστο στοιχείο του δικτυακού λόγου και οι δυνατότητες που προσφέρει αποτελούν πρόκληση για τον δικτυακό δημοσιογράφο, ο οποίος καλείται να τις αξιοποιήσει: α) για να παραθέσει τις πηγές του, β) να παραπέμψει σε άλλα σχετικά δημοσιεύματα, γ) να παραπέμψει σε σχόλια σχετικά με το ρεπορτάζ, δ) να εκθέσει πρωτογενές υλικό από άλλες ιστοσελίδες 79. Όλα αυτά ο δημοσιογράφος απαιτείται να τα κάνει διασφαλίζοντας την ευκολότερη δυνατή πλοήγηση για τον χρήστη, όπου η κάθε πληροφορία περιβάλλεται από δεκάδες άλλες πληροφορίες περισσότερο ή λιγότερο σχετικές, δίνοντας έτσι στον αναγνώστη ένα πλούσιο «µενού» από το οποίο επιλέγει και κρατά ότι του χρειάζεται 80 και παίρνει θέση συνταξιδιώτη «στη χαρτογράφηση και επαναχαρτογράφηση των κειμενικών (οπτικών, κινητικών και ακουστικών) στοιχείων» 81. Το πρόβλημα με το υπερκείμενο, όπως γράφει ένας από τους ιδρυτικούς πατέρες του, ο Ted Nelson, γράφει, είναι ότι δημιουργεί «ένα σύστημα παράδοσης για ξεχωριστές κλειστές μονάδες ένα σύστημα που επιτρέπει μόνο ενσωματωμένους συνδέσμους που δείχνουν προς τα έξω» 82. Αυτό που πρέπει να συνειδητοποιήσει κανείς, είναι ότι τα κείμενα, διασυνδεδεμένα μέσω συνδέσμων υπερσυνδέσμων μπορούν να αναφέρονται εσωτερικά (σε άλλα κείμενα μέσα στην περιοχή του κειμένου, «εντός ιστότοπου») ή εξωτερικά (σε κείμενα που βρίσκονται κάπου αλλού στο διαδίκτυο, «εκτός ιστότοπου»). Αυτοί είναι δύο αρκετά διαφορετικοί τύποι υπερκειμενότητας, καθώς η διασύνδεση εκτός ιστότοπου, ανοίγει ένα νέο περιεχόμενο και η εντός ιστοπέδου διασύνδεση, μπορεί στην πραγματικότητα να 79 Οι σύνδεσμοι προς δικτυακούς τόπους που δεν σχετίζονται με αυτόν στον οποίο ο δημοσιογράφος εργάζεται είναι απαραίτητοι, γιατί «αν ένας δικτυακός τόπος παραπέμπει μόνο σε αρχεία που υπάρχουν μέσα στον ίδιο τον τόπο αυτόν, είναι σαν να λέει στον χρήστη ότι ο Παγκόσμιος Ιστός δεν υπάρχει και ότι μόνο τα τοπικά αρχεία του συγκεκριμένου site μπορούν και πρέπει να διασυνδέονται» (Deuze, 11/7/2002). Στην πράξη, οι περισσότεροι ενημερωτικοί δικτυακοί τόποι αποφεύγουν να παραθέτουν συνδέσμους προς άλλες πηγές στο διαδίκτυο, με μόνη ίσως εξαίρεση τις ιστοσελίδες των κρατικών φορέων. Το CNN αποτελεί ένα από τα λίγα παραδείγματα δικτυακών τόπων με πολλούς και αξιόλογους εξωτερικούς συνδέσμους (πηγή: AEJMC). Η εμμονή στους συνδέσμους και το όσο το δυνατόν πλουσιότερο οπτικοακουστικό υλικό δεν είναι άνευ αντικρίσματος για το CNN: ο δικτυακός τόπος του συγκαταλέγεται σταθερά στην πρώτη 40άδα των δημοφιλέστερων sites, σύμφωνα με την έρευνα της Alexa Web Search < Μάλιστα, πρόκειται για τη δημοφιλέστερη online παρουσία «συμβατικού» μέσου ενημέρωσης. 80 Κώστας Πλιάκος (18/6/06): «Iντερνετ και Δημοσιογράφοι». < 81 Coover, R. (21/6/1992): «The end of books» στο New York Times Book Review. Παρατίθεται στον Birkerts (1997): σ Nelson, (1999) 61

63 οδηγήσει σε μία προς τα κάτω σπείρα περιεχομένου. Εάν ένας ιστότοπος αναφέρεται μόνο σε έγγραφα που βρίσκονται μέσα στον συγκεκριμένο ιστότοπο, αυτό που πραγματικά λέει στον τελικό χρήστη είναι ότι ο «Παγκόσμιος» Ιστός δεν υπάρχει, ότι μόνο τα τοπικά έγγραφα σε εκείνον τον ιστότοπο μπορούν και θα έπρεπε να είναι διασυνδεδεμένα. Ο Nelson, υποστηρίζει ότι ο όλος σκοπός του υπερκειμένου είναι στην πραγματικότητα να ανοίξει και να κάνει διαθέσιμα όλων των ειδών τα έγγραφα (περιεχόμενο), όσο περισσότερο γίνεται. Εάν κάποιος εξετάσει πως οι σημερινοί ειδησεογραφικοί ιστότοποι εφαρμόζουν τις έννοιες της εσωτερικής και εξωτερικής διασύνδεσης, το συμπέρασμα πρέπει να είναι ότι λίγοι ιστότοποι, στην ουσία, προσφέρουν εκτεταμένους υπερσυνδέσμους, εκτός ιστότοπου 83. Αλλά, η διασύνδεση και η ενσωμάτωση στρωμάτων εξωτερικού περιεχομένου η διαχείριση και το άνοιγμα περιεχομένου είναι προβληματικές, όχι εξαιτίας παραβάσεων ιδιοκτησίας και πνευματικών δικαιωμάτων, όπως η διεθνής συζήτηση σχετικά με την «εις βάθος διασύνδεση» (παράκαμψη της αρχικής σελίδας ενός ιστότοπου, μέσω ενός υπερσυνδέσμου για την απευθείας πρόσβαση σε μία ορισμένη σελίδα ή ένα απόσπασμα από τη διαθέσιμη πληροφόρηση εντός δικτύου) δείχνει ειδικά από την πλευρά της εντός δικτύου ηθικής. Σύμφωνα με τα παραπάνω ο on-line συντάκτης πρέπει να μην ξεχνά πως οι ατέλειωτες λίστες συνδέσμων δεν έχουν νόημα και μόνο πανικό μπορούν να προκαλέσουν στον πολίτη του δαδικτύου. Εξάλλου, αν οι σύνδεσμοι δεν ανοίγουν σε νέο παράθυρο, υπάρχει κίνδυνος να απομακρυνθεί ο χρήστης από την ιστοσελίδα και να μην επιστρέψει σε αυτή, παρασυρμένος από τις «Σειρήνες του Κυβερνοχώρου», δηλαδή άλλους δικτυακούς τόπους με ελκυστικότερη σχεδίαση ή/και περιεχόμενο. Μία ακόμα πρόκληση για τον δημοσιογράφο του διαδίκτυο, και ταυτόχρονα πόλος έλξης του κοινού, ακούει στο όνομα πολυμέσα (multimedia). Με τον όρο αυτόν αποδίδεται η ταυτόχρονη χρήση πολλαπλών μέσων παρουσίασης (φωτογραφιών, εικόνων, γραφημάτων, βίντεο, αρχείων ήχου κ.λ.π.) για τη μετάδοση ενός μηνύματος 84. Τα πολυμέσα μπορούν να λειτουργήσουν ως ο «πολιορκητικός κριός» που θα χαρίσει σε έναν ειδησεογραφικό δικτυακό τόπο την επισκεψιμότητα που επιζητά, για να ξεχωρίσει από το «ανώνυμο πλήθος» των σελίδων του Παγκόσμιου Ιστού. Απαραίτητες προϋποθέσεις για να γίνει αυτό είναι: α) να 83 Κώστας Πλιάκος (18/6/06): «Iντερνετ και Δημοσιογράφοι». < 84 Cuenca (9/1998). 62

64 αξιοποιούνται στη σωστή αναλογία (δηλαδή, να έχουν πραγματικά αξία είτε ως συμπλήρωμα του ειδησεογρα-φικού κειμένου είτε ως αυτόνομη πηγή ενημέρωσης), β) να είναι καλής ποιότητας από τεχνικής πλευράς (λ.χ. οι χαμηλής ανάλυσης φωτογραφίες δεν προσελκύουν το βλέμμα). Ο σχεδιαστής Ιστού Tim Guay έγραψε από το 1995 για τις έμφυτες παγίδες της εφαρμογής περιεχομένου πολυμέσων σε ιστότοπους: «Εάν τα πολυμέσα χρησιμοποιούνται χωρίς καμία σκέψη των λόγων, για τους οποίους χρησιμοποιείται, ή έχουν φτωχή διάταξη ή περιεχόμενο μπορεί να καταλήξουν σε ένα άσκοπο αισθητικό φιάσκο, που χωρίς να είναι αναγκαίο, καταλαμβάνει αδίκως χώρο στο φάσμα των συχνοτήτων του Διαδικτύου». 85 Ένα άλλο σημείο ανησυχίας, είναι εάν ή όχι οι παραγωγοί των ειδήσεων αγκαλιάζουν, όντως, την νέα τεχνολογία για τα πιθανώς «εκδημοκρατιζόμενα» χαρακτηριστικά της γνωρίσματα όπως η χρήση μικρών, φορητών συσκευών για να καταγράψουν όχι μόνο αυτά που οι υπάρχουσες κάμερες και μικρόφωνα θα κατέγραφαν, αλλά επίσης για να καταγράψουν φωνές από διαφορετικούς λαούς, έξω από την επικρατούσα τάση. Αυτό αντανακλά τη «διττή» φύση της ανάπτυξης των πολυμέσων: από την μία πλευρά κάποιος πρέπει να εξετάσει τις έντονες τεχνολογικές προόδους και τις νέες δυνατότητες αφήγησης, από την άλλη πλευρά, η κατανόησή μας, της επίδρασης τέτοιων τεχνολογιών στην κουλτούρα της (εντός δικτύου) δημοσιογραφίας πρέπει να αρθρωθεί με κριτικό τρόπο. Με άλλα λόγια, η εισαγωγή πολυμέσων σε έναν οργανισμό ειδησεογραφικών μέσων, ίσως έχει λιγότερο να κάνει με την ανάπτυξη όλων των ειδών των (νέων) πόρων και δεξιοτήτων, αλλά περισσότερο με την κατανόηση και ανάπτυξη μίας διαφορετικής, αποκλίνουσας δημοσιογραφικής κουλτούρας ειδήσεων 86. To τρίτο χαρακτηριστικό του διαδικτύου που το κάνουν να διαφέρει από τα παραδοσιακά μέσα είναι η διαδραστικότητα (interactivity). Η βιβλιογραφία στην δημοσιογραφία εντός δικτύου, όντως αναφέρεται στην αλληλεπίδραση σαν το χαρακτηριστικό του διαδικτύου, που διευκολύνει την ένωση, επιτρέποντας στους ανθρώπους όχι μόνο να λαμβάνουν πληροφορίες, αλλά επίσης να τις διαδίδουν:. Στην επαγγελματική αργκό, κάποιος μπορεί να μιλήσει για τους χρήστες εντός δικτύου, σαν «παραναλωτές» ειδήσεων. Κατά αυτό τον τρόπο, η διαδραστικότητα 85 Παρατίθεται στον Deuze, (3/4/2006). 86 Mark Deuze (3/4/2006): «The web and its journalisms: considering and consequences of different types of newsmedia online». < 63

65 μπορεί να θεωρηθεί σαν μία ευρέως καθορισμένη έννοια, με πολλές επιπτώσεις για τη μεσολαβημένη επικοινωνία όλων των ειδών και για τη δημοσιογραφία υποστηρίζουν ότι η διαδραστικότητα, ισχύει ιδιαίτερα στην εντός δικτύου παραγωγή μέσων, με τέσσερις τρόπους: πολυπλοκότητα της διαθέσιμης επιλογής, ανταπόκριση στο χρήστη, διευκόλυνση διαπροσωπικής επικοινωνίας και ευκολία προσθήκης πληροφοριών 87. Αυτές οι τέσσερις «διαστάσεις», μεταφράζονται ως διακριτά στοιχεία του σχεδιασμού των «ειδησεογραφικών» ιστότοπων. Οι διαδραστικές επιλογές στους ιστότοπους μπορούν να υποδιαιρεθούν σε τρεις τύπους: Διαδραστικότητα πλοήγησης (navigational). Με τον όρο αυτόν αποδίδεται η δυνατότητα του χρήστη να περιηγηθεί σε έναν δικτυακό τόπο μέσω εντολών, μηχανών αναζήτησης ή συνδέσμων. Για παράδειγμα η επιλογή των κουμπιών «Επόμενη Σελίδα» και «Πίσω στην Κορυφή» ή των λωρίδων ολίσθησης των μενού, είναι κλασικά παραδείγματα διαδραστικότητας πλοήγησης. Λειτουργική (functional). Ο χρήστης μπορεί να συμμετέχει, σε κάποιο βαθμό, στην παραγωγική διαδικασία του ιστότοπου, αλληλεπιδρώντας με άλλους χρήστες ή παραγωγούς μίας συγκεκριμένης σελίδας ή ιστότοπου (μέσω απευθείας δεσμών ηλεκτρονικής αλληλογραφίας-mailto: σύνδεσμοι, συστήματα δελτίων πινάκων-bbs και μετριασμένοι κατάλογοι συζητήσεων, για παράδειγμα). Προσαρμόσιμη (adaptive). Ο χρήστης φθάνει στο κορυφαίο επίπεδο διαδραστικότητας και παίρνει στα χέρια του την τροποποίηση ενός δικτυακού τόπου που έχει επισκεφθεί. Τον διαμορφώνει άμεσα σύμφωνα με τις προτιμήσεις του (βλ. λόγου χάρη «myyahoo»). 4.5 «Νέα εργαλεία» εύρεσης πληροφοριών Το διαδίκτυο δεν είναι μόνο ένα μέσο ψυχαγωγίας και πληροφόρησης όπως είναι η τηλεόραση και το ραδιόφωνο. Στις δισεκατομμύρια σελίδες του Παγκόσμιου Ιστού 87 Mark Deuze (3/4/2006): «The web and its journalisms: considering and consequences of different types of newsmedia online». < 64

66 εκατομμύρια άνθρωποι έχουν εύκολη και άμεση παγκόσμια πρόσβαση σε ένα τεράστιο πλήθος και ποικιλία από ηλεκτρονικές πληροφορίες. Συγκρινόμενο με Εγκυκλοπαίδεια και παραδοσιακές Βιβλιοθήκες, το διαδίκτυο αντιπροσωπεύει μία ξαφνική και απότομη αποκέντρωση των πληροφοριών και δεδομένων. 88 Έτσι, ο χρήστης μπορεί να αναζητήσει πληροφορίες σχετικά με γεγονότα που βρίσκονται σε εξέλιξη, αλλά και να χρησιμοποιήσει τον Κυβερνοχώρο όπως ένα βιβλίο αναφοράς (π.χ. μια εγκυκλοπαίδεια). Έρευνες, πίνακες, διαγράμματα, μελέτες, επιστημονικές δημοσιεύσεις, διακηρύξεις ομάδων και οργανώσεων, προσωπικές θέσεις ατόμων από όλο τον κόσμο, δημοσιεύματα εφημερίδων και περιοδικών, φωτογραφίες, ήχους, βίντεο,ταινίες : ο «διαδικτυακός κήπος» έχει από όλα. Ποτέ άλλοτε δεν είχε συγκεντρωθεί τόσος πληροφοριακός πλούτος σε ένα ανθρώπινο δημιούργημα. Οι χρήστες δεν είναι μόνοι τους μέσα σε αυτό το χάος των πληροφοριών. Έχουν συμμάχους που επιτελούν διάφορες λειτουργίες: προτείνουν προορισμούς (δηλαδή, δικτυακούς τόπους), υπενθυμίζουν διευθύνσεις, ανακαλύπτουν νέες ιστοσελίδες, εντοπίζουν υπό αναζήτηση στοιχεία ή sites, ακόμα και προσφέρουν απευθείας καινούργιες πληροφορίες. Με αυτούς ακριβώς τους συνοδοιπόρους στους λαβυρίνθους του Κυβερνοχώρου και το πώς μπορούν να αποδειχθούν πολύτιμοι για τους δημοσιογράφους θα ασχοληθούμε παρακάτω Ηλεκτρονικό Ταχυδρομείο(Ε-mail), Ομάδας Συζήτησης (newsgroups) και Αίθουσες Συζήτησης (chat rooms) Το ηλεκτρονικό ταχυδρομείο ( ) αποτελεί έναν ταχύτατο, φθηνό και αποδοτικό τρόπο επικοινωνίας μεταξύ χρηστών του διαδίκτυο σε ολόκληρο τον κόσμο 89.Είναι ένα ηλεκτρονικό σύστημα αλληλογραφίας μέσα από το οποίο μπορούν να σταλούν όλα τα είδη δεδομένων σε άλλους χρήστες του διαδίκτυο. Αυτά τα δεδομένα περιλαμβάνουν έγγραφα, εικόνες, ήχου, λογιστικά φύλλα και προγράμματα (13/3/2006): «Η κουλτούρα του Διαδικτύου». < 89 (20/6/2006): «Τι είναι το ηλεκτρονικό ταχυδρομείο», < 90 «ECDL.Βασικές έννοιες της πληροφορικής»,εκδόσεις Β.Γκιούρδα, Αθήνα, 2000.σελ

67 Στο ηλεκτρονικό ταχυδρομείο υπάρχουν δύο είδη επικοινωνίας: ατομική-ομαδική και «μαζική». Στην πρώτη περίπτωση έχουμε να κάνουμε με μια μοντέρνα εκδοχή του παραδοσιακού ταχυδρομείου. Η ηλεκτρονική επιστολή απευθύνεται σε έναν ή περισσότερους (αλλά, πάντως, περιορισμένου αριθμού) αποδέκτες και συνήθως έχει προσωπικό χαρακτήρα και ύφος (ανάλογα με τον αποστολέα και τον παραλήπτη, βέβαια). Στη δεύτερη περίπτωση οι ηλεκτρονικές επιστολές απευθύνονται σε όλα τα μέλη μιας συγκεκριμένης ομάδας συζήτησης (newsgroups). Οι ομάδες συζήτησης είναι καθολικοί πίνακες στους οποίους μπορούν όλοι να δημοσιεύουν μηνύματα για ένα συγκεκριμένο θέμα 91. Η χρησιμότητα του για τους δημοσιογράφους είναι μεγάλη γιατί μπορεί να χρησιμοποιηθεί στις ακόλουθες περιπτώσεις: Για άντληση πληροφοριών σε ηλεκτρονική μορφή από οποιαδήποτε πηγή. Για παράδειγμα, ένας δημοσιογράφος αθηναϊκής εφημερίδας μπορεί να επικοινωνήσει μέσω με έναν επιστήμονα που ζει μονίμως στο Λονδίνο και να του ζητήσει στοιχεία σχετικά με μια έρευνά του. Ο επιστήμονας με τη σειρά του μπορεί να στείλει τα στοιχεία αυτά σε συνημμένο αρχείο μέσα σε ελάχιστο χρόνο και με ελάχιστο κόπο και κόστος. Με αυτόν τον τρόπο καταργείται όχι μόνο η απόσταση, αλλά και η διαφορά της ώρας, η οποία αποτελούσε παλαιότερα μεγάλο πρόβλημα στην επικοινωνία με το εξωτερικό. Το είναι πιο γρήγορο από το συμβατικό ταχυδρομείο και το φαξ, σχεδόν εξίσου άμεσο με το τηλέφωνο και παράλληλα πιο επίσημο. Για την πραγματοποίηση συνεντεύξεων,όταν είναι αδύνατη η συνάντηση με το πρόσωπο που ενδιαφέρει τον δημοσιογράφο. Ο δημοσιογράφος μπορεί να στείλει τις ερωτήσεις μέσο ηλεκτρονικού ταχυδρομείου στο πρόσωπο που επιθυμεί να πάρει συνέντευξη και αυτό με τη σειρά του να απαντήσει τις ερωτήσεις και να τις στείλει στο του δημοσιογράφου. Το μειονέκτημα της πραγματοποίησης συνεντεύξεων με αυτόν τον τρόπο είναι ότι ο συνεντευξιαζόμενος έχει τις ερωτήσεις στα χέρια του, επομένως μπορεί να επεξεργαστεί τις απαντήσεις με μεγαλύτερη άνεση και να τις στείλει στον δημοσιογράφο όταν θα θεωρήσει ότι είναι έτοιμος. Έτσι, ειδικά για τις συνεντεύξεις είναι προτιμότερη η αξιοποίηση άλλων εργαλείων του διαδικτύου 91 «ECDL.Βασικές έννοιες της πληροφορικής»,εκδόσεις Β.Γκιούρδα, Αθήνα, 2000.σελ

68 που επιτρέπουν επικοινωνία σε πραγματικό χρόνο, όπως τα προγράμματα αποστολής και λήψης άμεσων μηνυμάτων (instant messaging). Για τη λήψη υλικού από ηλεκτρονικές πηγές, όπως ομάδες συζήτησης και newsletters. Με την εγγραφή του ως μέλος σε κάποια ομάδα συζήτησης ή newsletter, ο δημοσιογράφος έχει τη δυνατότητα να λαμβάνει τακτικά πληροφορίες σχετικά με θέματα που τον ενδιαφέρουν και τις οποίες πιθανόν να μην μπορούσε να βρει αλλού ή τόσο σύντομα. Στην περίπτωση των ομάδων συζήτησης, ενδιαφέρον είναι ότι και ο ίδιος ο δημοσιογράφος είναι σε θέση να στείλει τα δικά του μηνύματα στα υπόλοιπα μέλη μέσω του ηλεκτρονικού ταχυδρομείου. Να σημειωθεί ότι πέρα από τις ομάδες που απευθύνονται στο ευρύ κοινό (π.χ. μουσικές, αθλητικές), οι δημοσιογράφοι έχουν και τις δικές τους ομάδες, όπως η CARR-L (Computer Assisted Research and Reporting List), που εξετάζει τις επιπτώσεις της χρήσης των υπολογιστών στο επάγγελμά τους. Οι δημοσιογραφικές ομάδες συζήτησης ενισχύουν την αλληλεγγύη ανάμεσα στους επαγγελματίες του χώρου, αφού συγκεντρώνουν δημοσιογράφους από όλο τον κόσμο πρόθυμους να ανταλλάξουν πληροφορίες, να εκφράσουν τη γνώμη τους για ζητήματα του κλάδου και να έρθουν σε επαφή με την κουλτούρα των ξένων συναδέλφων τους. Κατά τη διάρκεια δημοσιογραφικών αποστολών, για να φτάσουν τα ρεπορτάζ στο μέσο όπου εργάζεται ο συντάκτης. Η δυνατότητα αυτή έχει διευκολύνει τα χέρια ιδίως των πολιτικών συντακτών, οι οποίοι ταξιδεύουν συχνά με πολιτικούς και διπλωμάτες τόσο εντός όσο και εκτός των συνόρων της χώρας τους. Ένας φορητός υπολογιστής και μια σύνδεση στο διαδίκτυο αρκούν για να γράψει και να στείλει ο δημοσιογράφος την ανταπόκρισή του. Για μόνιμη επικοινωνία με σταθερές πηγές. Π.χ. ένας συντάκτης που καλύπτει το ρεπορτάζ των τηλεπικοινωνιών λαμβάνει καθημερινά πολλά φαξ από το αρμόδιο υπουργείο, τις εταιρείες σταθερής και κινητής τηλεφωνίας, τις συνδικαλιστικές οργανώσεις του κλάδου κτλ. Το ηλεκτρονικό ταχυδρομείο μπορεί να αντικαταστήσει το φαξ, απαλλάσσοντας τον δημοσιογράφο από τον όγκο των χαρτιών και επιτρέποντάς του παράλληλα να επεξεργαστεί γρήγορα και εύκολα το υλικό που εισέρχεται στο ηλεκτρονικό γραμματοκιβώτιό του, 67

69 αφού αν θέλει να παραθέσει μια φράση από το δελτίο τύπου δεν θα χρειαστεί καν να την ξαναγράψει. 92 Ένα άλλο νέο εργαλείο εύρεσης πληροφοριών είναι οι αίθουσες συνομιλίας(chat room). Πρόκειται για εικονικές αίθουσες διαλόγου, όπου κάθε χρήστης εισέρχεται με ένα ψευδώνυμο (nickname) και του επιτρέπει να παίρνει μέρος σε πραγματικές συζητήσεις 93. Επικοινωνεί με τους άλλους στέλνοντας μηνύματα στον δημόσιο χώρο ανταλλαγής μηνυμάτων ή μπορεί να απευθυνθεί προσωπικά σε έναν χρήστη και να συνομιλήσει με αυτόν κατ ιδίαν. Τα μηνύματα που ανταλλάσσουν οι δύο χρήστες στη δεύτερη περίπτωση δεν είναι προσβάσιμα στους υπόλοιπους επισκέπτες της αίθουσας, σε αντίθεση με τα μηνύματα που στέλνονται στον δημόσιο χώρο, τα οποία είτε απευθύνονται σε συγκεκριμένο χρήστη είτε όχι μπορούν όλοι να τα διαβάσουν και, αν θέλουν, να απαντήσουν. Δύο από τα γνωστά chatrooms που έχουν δημιουργήσει και συντηρούν μεγάλες εταιρείες και πύλες είναι το Messager (MSN) Chat rooms της Microsoft και το Chat rooms του Yahoo. Πάντως, οι ομάδες νέων και οι αίθουσες συζήτησης είναι ιδανικά μέσα για να σχηματίσει ο δημοσιογράφος εικόνα σχετικά με τη γνώμη του κοινού για κάποιο θέμα. Οι πιθανότητες να μην υπάρχει newsgroup ή chat room το οποίο να ασχολείται με θέμα που ενδιαφέρει τον δημοσιογράφο είναι από πολύ μικρές έως ανύπαρκτες, καθώς υπάρχει τεράστια ποικιλία ομάδων νέων και αιθουσών συζήτησης στο διαδίκτυο που συζητούν για χιλιάδες θέματα. Μάλιστα, στην περίπτωση των ομάδων νέων αποδεικνύεται ότι παρότι τα μηνύματα που ανταλλάσσουν οι χρήστες θυμίζουν περισσότερο προφορικό λόγο παρά γραπτό, δεν παύουν να είναι γραπτά και άρα να μένουν Σελίδες του Παγκόσμιου Ιστού (Web Pages), μηχανές αναζήτησης (search engines). Ο παγκόσμιος ιστός είναι σύστημα υπερκειμένου, που περιλαμβάνει κείμενα, συνδέσεις με άλλα κείμενα, αρχεία, εικόνες, ήχο και ό,τι άλλο μπορείτε να 92 Θα την εντάξει απευθείας στο κείμενό του χάρη στις εντολές copy και paste που προσφέρουν όλα τα σύγχρονα προγράμματα 93 «ECDL.Βασικές έννοιες της πληροφορικής»,εκδόσεις Β.Γκιούρδα Αθήνα, 2000.σελ

70 φανταστείτε. Αυτό είναι και το πιο ισχυρό σημείο της συγκεκριμένης υπηρεσίας: δεν περιορίζει τον χρήστη σε ορισμένο τύπο στοιχείων, όπως συμβαίνει με τις υπόλοιπες υπηρεσίες. Το πιο διαδεδομένο εργαλείο του διαδικτύου που προσφέρεται για δημοσιογραφική χρήση είναι φυσικά ο Παγκόσμιος Ιστός (World Wide Web WWW). Πρόκειται για μια διεθνή βάση δεδομένων που συνδυάζει τα ακόλουθα πλεονεκτήματα: α) πλούτο υλικού: για οποιοδήποτε θέμα υπάρχουν από δεκάδες έως εκατομμύρια ιστοσελίδες, β) συνδυασμό πηγών :αν κάποιος ενδιαφέρεται, ας πούμε, για την επίθεση στους Δίδυμους Πύργους της Νέας Υόρκης τον Σεπτέμβριο του 2001, μπορεί να ανατρέξει στις ιστοσελίδες των διεθνών ειδησεογραφικών πρακτορείων, των αμερικανικών μέσων ενημέρωσης, αλλά και σε ιστοσελίδες με περιεχόμενο φιλικό προς την οργάνωση Αλ Κάιντα, η οποία πραγματοποίησε τις επιθέσεις, γ) ταχύτητα πρόσβασης :με μια αξιόπιστη σύνδεση στο διαδίκτυο και ένα γρήγορο modem, το υλικό που ζητάμε φθάνει σε ελάχιστο χρόνο στην οθόνη του υπολογιστή, δ) χαμηλό κόστος :το κόστος σύνδεσης στο διαδίκτυο διαρκώς μειώνεται, ενώ η πρόσβαση στις περισσότερες ιστοσελίδες είναι δωρεάν, ε) διαρκή εξέλιξη :ο Κυβερνοχώρος αναπτύσσεται διαρκώς, κερδίζει νέους χρήστες, εξοπλίζεται με νέες δυνατότητες,π.χ. Web TV. Για όλους τους παραπάνω λόγους, το πολυτιμότερο εργαλείο εύρεσης πληροφοριών για τους δημοσιογράφους αλλά και για τους απλούς χρήστες, είναι ο παγκόσμιος ιστός όπου μέσα από τις ιστοσελίδες των επίσημων δικτυακών τόπων αλλά και μέσα από ενδιαφέρουσες απόψεις από τις ιστοσελίδες των προσωπικών sites, μπορούν πραγματοποιηθούν ενδιαφέροντα και σε μεγάλη ποικιλία ρεπορτάζ. Επειδή το σύνολο των sites που υπάρχουν στο διαδίκτυο έχουν ξεπεράσει το ένα δισεκατομμύριο, η μοναδική βοήθεια για τους επισκέπτες του Κυβερνοχώρου προκειμένου να μη χαθούν στο πλήθος των πληροφοριών, είναι οι μηχανές αναζήτησης (search engines). Πρόκειται για λογισμικά που απομνημονεύουν τις υπάρχουσες διευθύνσεις του Παγκόσμιου Ιστού, ψάχνουν για νέες και συχνά χωρίζουν τις ιστοσελίδες σε κατηγορίες. Ο χρήστης αυτό που πρέπει να κάνει είναι να εισάγει στο πλαίσιο αναζήτησης της μηχανής λέξεις και φράσεις που σχετίζονται με τις πληροφορίες που ψάχνει και η μηχανή αναζήτησης θα βρει το κοντινότερο ταίριασμα στη βάση δεδομένων της. Μετά από αυτό εμφανίζεται μια λίστα από 69

71 δικτυακούς τόπους(ή αποτελέσματα) 94. Πρωτοπόρο ήταν το Yahoo < το οποίο ξεκίνησε από δύο φοιτητές του Stanford που προσπάθησαν να βρουν έναν τρόπο για να εντοπίζουν πιο εύκολα υλικό αποθηκευμένο στο διαδίκτυο. Οι μηχανές αναζήτησης δεν περιορίζουν την έρευνά τους στα κείμενα των ιστοσελίδων. Έχουν τη δυνατότητα να ψάξουν επίσης σε ομάδες συζήτησης, ομάδες νέων και πίνακες μηνυμάτων (message boards). Ακόμα, δεν ερευνούν μόνο για λέξεις ή φράσεις αλλά και για φωτογραφίες, αρχεία MP3 και άλλα είδη δικτυακού περιεχομένου. Οι ευκαιρίες που δίνουν σε έναν δημοσιογράφο να εντοπίσει πλούσιο υλικό για τη δουλειά του είναι, λοιπόν, πολλές και η εξοικείωση με τη χρήση των μηχανών αναζήτησης είναι σπουδαίο προσόν για τον σημερινό συντάκτη. Οι δημοσιογράφοι που αναζητούν πληροφορίες στο διαδίκτυο εισάγοντας λέξεις-κλειδιά στις μηχανές αναζήτησης είναι εκατομμύρια και διαρκώς πολλαπλασιάζονται Προγράμματα άμεσης ανταλλαγής μηνυμάτων (instant messaging) Το τελευταίο χρήσιμο για τους δημοσιογράφους δικτυακό εργαλείο είναι τα προγράμματα άμεσης ανταλλαγής μηνυμάτων (instant messaging). Μέχρι πρότινος ο ρόλος τους ήταν παραγκωνισμένος στη χώρα μας. Ωστόσο, και στην Ελλάδα τα πράγματα αλλάζουν με ταχείς ρυθμούς. Στο εξωτερικό, και ειδικά στις ΗΠΑ, τα προγράμματα αυτά είναι ιδιαίτερα διαδεδομένα στους εργασιακούς χώρους όπου υπάρχει διαθέσιμος υπολογιστής με πρόσβαση στο διαδίκτυο. Μάλιστα, η χρήση τους είναι τόσο ευρεία ώστε ορισμένες επιχειρήσεις προσπαθούν να την περιορίσουν, με το σκεπτικό ότι μειώνουν την παραγωγικότητα των εργαζομένων. Τα προγράμματα άμεσης ανταλλαγής μηνυμάτων χρησιμοποιούν τις διευθύνσεις ηλεκτρονικού ταχυδρομείου ή ειδικούς κωδικούς των χρηστών και επιτρέπουν την επικοινωνία με άλλους χρήστες που έχουν κατεβάσει στον υπολογιστή τους το ίδιο πρόγραμμα και διαθέτουν διεύθυνση ηλεκτρονικού ταχυδρομείου ή κωδικό στον ίδιο φορέα. Απαραίτητη προϋπόθεση για να επικοινωνήσουν δύο χρήστες είναι βέβαια να γνωρίζει ο ένας τη διεύθυνση ή τον κωδικό του άλλου και να αποδεχτούν την αμοιβαία ένταξή τους στη λίστα επαφών (contacts list) που διαθέτει ο καθένας. Τα 94 «ECDL.Βασικές έννοιες της πληροφορικής»,εκδόσεις Β.Γκιούρδα Αθήνα, 2000.σελ

72 πιο γνωστά προγράμματα του είδους είναι το MSN Messenger και το Yahoo Messenger Το πιο ενδιαφέρον χαρακτηριστικό των προγραμμάτων αυτών είναι ότι μόλις ο χρήστης εισέλθει στο διαδίκτυο τίθενται σε λειτουργία και αναζητούν τα άτομα που περιλαμβάνονται στη λίστα επαφών. Αν εντοπίσουν κάποιο από αυτά ειδοποιούν τον χρήστη και τότε εκείνος μπορεί να ξεκινήσει μια συνομιλία μέσω γραπτών μηνυμάτων (όπως θα γινόταν στο παράθυρο κατ ιδίαν συνομιλίας μιας αίθουσας συζήτησης). Οι διάφοροι «αγγελιοφόροι» (messengers) μπορεί να φανούν χρήσιμοι στους δημοσιογράφους για επικοινωνία με συναδέλφους. Σήμερα, στα μεγάλα μέσα (εφημερίδες, ραδιοτηλεοπτικούς σταθμούς) οι περισσότεροι συντάκτες έχουν διαρκή πρόσβαση στο διαδίκτυο, έτσι εγκαθιστώντας στον υπολογιστή τους το κατάλληλο λογισμικό θα είναι σε θέση να επικοινωνούν εύκολα και γρήγορα με άλλους δημοσιογράφους μέσω του υπολογιστή, αφήνοντας στην άκρη το ακουστικό του τηλεφώνου. Να σημειωθεί ότι εκτός από μηνύματα, οι «αγγελιοφόροι» επιτρέπουν και την άμεση ανταλλαγή αρχείων όπως φωτογραφιών, αρχείων κειμένου κτλ. 4.6 Η χρήση του Διαδικτύου από τους Δημοσιογράφους Παρατηρούµε σήµερα ότι πολλές από τις ειδήσεις που διαβάζουµε στις εφηµερίδες και στα περιοδικά έχουν εµφανιστεί πολύ νωρίτερα στις σελίδες του διαδίκτυο. Αυτό δείχνει πως εκτός του ότι οι επιχειρήσεις ενδιαφέρονται πλέον αρκετά για το νέο Μέσο, όλο και περισσότεροι δηµοσιογράφοι χρησιµοποιούν σήµερα το διαδίκτυο σε καθηµερινή βάση αναζητώντας πληροφορίες, πρωτογενές υλικό και ιδέες. Από τις έρευνες του Don Middleberg γενικού διευθυντή της αµερικανικής εταιρίας δηµοσίων σχέσεων Middleberg & Associates 95, σε συνεργασία µε τον καθηγητή Steven S. Ross από το Πανεπιστήµιο Columbia, προκύπτουν σηµαντικά συµπεράσµατα. Οι έρευνες αυτές γίνονται από το 1994 και χαρτογραφούν τη χρήση του διαδικτύου από τους δηµοσιογράφους. Από το 1994 έχουν σταλεί περίπου ερωτηµατολόγια και έχουν ανταποκριθεί περίπου δηµοσιογράφοι. Σ αυτό το 95 (Media in cyberspace) 71

73 σηµείο θα πρέπει να τονίσουµε ότι τα διαθέσιµα στοιχεία αφορούν τα έτη µέχρι και το Η συγκέντρωση στοιχείων έγινε από άρθρα που έχουν δηµοσιευθεί µέχρι και το 2001 στους New York Times και αφορούν στις συγκεκριµένες έρευνες του Don Middleberg. Επίσης πρέπει να σηµειώσουµε ότι ή έρευνα περιορίζεται στα σύνορα των ΗΠΑ, γεγονός βέβαια που δεν είναι και τόσο κακό αφού οι τάσεις στις ΗΠΑ προσδιορίζουν κατά πολύ το τι µέλλει γενέσθαι και στον υπόλοιπο κόσµο. Μερικά σηµαντικά συµπεράσµατα που προκύπτουν από την έρευνα είναι τα παρακάτω: Οι περισσότεροι δηµοσιογράφοι χρησιµοποιούν το διαδίκτυο για να διασταυρώσουν τις πηγές τους. Τους δίνει µάλιστα τη δυνατότητα να εργάζονται και σε ώρες που θα ήταν αδύνατο κάτω από άλλες συνθήκες να αναζητήσουν πηγές. Πολλοί ρεπόρτερ µπαίνουν στο διαδίκτυο για να αναζητήσουν πρώτη ύλη και νέες ιδέες. Το 1998 το 9% των δηµοσιογράφων που συµµετείχε στην έρευνα απάντησε ότι χρησιµοποιεί το διαδίκτυο σαν βασική πηγή ιδεών. Ποσοστό ιδιαίτερα σηµαντικό αφού είναι το ίδιο µε το ποσοστό που απάντησε ότι αντλεί πρώτη ύλη από τα παραδοσιακά μέσα (πρακτορεία ειδήσεων, γραφεία τύπου, κτλ). Το 20% των εφηµερίδων που έχουν και web site απάντησαν ότι το50% του περιεχοµένου του site αποτελείται από πρωτογενές υλικό. Ένα χρόνο πριν το ίδιο ποσοστό ήταν µόλις 7%. Στην ίδια έρευνα του 1998, το 48% των ερωτηθέντων απάντησαν ότι µπαίνουν στο διαδίκτυο προς αναζήτηση πληροφοριών ή για να παραλάβουν την ηλεκτρονική αλληλογραφία τους κάθε µέρα. Ένα χρόνο πριν το ίδιο ποσοστό ήταν 23% και το 1994, όταν δηλαδήξεκίνησε η συγκεκριµένη έρευνα ήταν 17%. Ένα χρόνο µετά, το1999, στο πλαίσιο της ίδιας έρευνας, σε εφηµερίδες, από το10% των δηµοσιογράφων που συµµετείχαν το 73% απάντησε ότιµπαίνει στο διαδίκτυο τουλάχιστον µια φορά την ηµέρα. Βλέπουµε δηλαδή µια τεράστια διαφορά σε σχέση µε το Και αυτή ηαύξηση ήταν ή µεγαλύτερη από χρόνο σε χρόνο από το (Νασηµειώσουµε εδώ ότι το 1999 ήταν ή εποχή που σηµειώθηκε ήέκρηξη τον dotcom εταιριών και το διαδίκτυο θεωρήθηκε σαν η νέα επανάσταση για την οικονοµία.) Αντίστοιχα, το ποσοστό 72

74 τωνδηµοσιογράφων που δεν έµπαινε καθόλου στο web ήταν 1% το1999, 5% το 1998 και 37% το Τα στοιχεία που δημοσιεύτηκαν για το 2000 στους New York Times από έρευνα που πραγματοποίησε ο Don Middleberg, θα δούµε ότι τα µεγέθη είναι πραγµατικά εντυπωσιακά. Σε 500 δηµοσιογράφους εφηµερίδων, περιοδικών και της τηλεόρασης των ΗΠΑ πάνω από το 98% απάντησαν ότι τσεκάρουν το τους τουλάχιστον µια φορά την ηµέρα (όπως είπαµε το 1999 ήταν 73%). Το 71% απάντησε πως δεν έχει εκπαιδευτεί στις νέες τεχνολογίες και απέκτησε την εµπειρία µε δική του πρωτοβουλία. Θεωρούν µάλιστα ότι οι δηµοσιογραφικές σχολές δεν παρέχουν την απαιτούµενη τεχνική εκπαίδευση. Περίπου το 70% συµµετέχει σε συζητήσεις µε τους αναγνώστες δια µέσου e- mail ή οµάδων συζητήσεων. Το 1999 το ίδιο ποσοστό ήταν 54%. Στην έρευνα του 2000 επίσης, το 42% των δηµοσιογράφων που προέρχεται από τον ραδιοτηλεοπτικό χώρο απάντησε ότι οι ιστοσελίδες τους συνεργάζονται και µε άλλα Μέσα, πρωτίστως ραδιοτηλεοπτικές επιχειρήσεις. Στην ίδια έρευνα του 2000 µόνο το 32% απάντησε θετικά στο αν η επιχείρηση που εργάζεται είναι προετοιµασµένη για υψηλότερες ταχύτητες και αναβάθµιση του εξοπλισµού της 96. Τα αποτελέσματα είναι εντυπωσιακά, όσο αφορά τουλάχιστον τις ΗΠΑ. Ο λόγος που οι δημοσιογράφοι χρησιμοποιούν πολύ το διαδίκτυο και ότι αυτό διαθέτει οφείλεται στα πλεονεκτήματα του διαδικτύου στον τομέα της δημοσιογραφίας τα οποία θα αναλύσουμε παρακάτω. Από την έρευνα που πραγματοποιήθηκε στο Πάντειο βγάλανε σημαντικά συμπεράσματα για το κατά πόσο οι Έλληνες δημοσιογράφοι βλέπουν στο νέο Μέσο ένα εργαλείο δουλειάς, ίσως το σημαντικότερο που τους έχει δοθεί μέχρι σήμερα και κατά πόσο βλέπουν το εργασιακό τους μέλλον να εξαρτάται απ' αυτό Πλιάκος Κώστας (18/6/2006): «Ίντερνετ και δημοσιογράφοι». < 97 Πλιάκος Κώστας (18/6/2006): «Ίντερνετ και δημοσιογράφοι». < 73

75 Η έρευνα έγινε σε δημοσιογράφους που κατά βάση εργάζονται σε εφημερίδες και τα ερωτηματολόγια συμπληρώθηκαν από ανθρώπους που εργάζονται σε διαφορετικά τμήματα της παραγωγής, (ρεπορτάζ, διεθνές τμήμα, σύνταξη ύλης) για να υπάρχει μια γενική εικόνα. Η έρευνα έγινε σε δημοσιογράφους που εργάζονται σε εφημερίδα σαν κύρια απασχόληση. Το δείγμα προέρχεται από τις εφημερίδες, "το Βήμα, η Καθημερινή, Ελεύθερος Τύπος, Έθνος, Ναυτεμπορική". Δεν μοιράστηκαν ερωτηματολόγια σε όλους τους συντάκτες άλλα λειτούργησε η πρακτική του "χέρι με χέρι", αξιοποιώντας περισσότερο προσωπικές επαφές. Απάντησαν συνολικά 82 συντάκτες, οι οποίοι κράτησαν κατόπιν συμφωνίας την ανωνυμία τους. Να επισημάνουμε εδώ ότι δεν κατέστη δυνατό να μάθουνε πόσοι δημοσιογράφοι εργάζονται αυτή τη στιγμή στις εφημερίδες των Αθηνών. Οι περισσότεροι δημοσιογράφοι βρίσκονται ηλικιακά μεταξύ 23 και 45 ετών. Είναι οι ηλικίες που αποτελούν και την αιχμή των εφημερίδων και φυσικά σε κάθε εργασιακό χώρο παρουσιάζουν τη μεγαλύτερη προσαρμοστικότητα στις νέες καινοτομίες. Όσο αφορά το βαθμό διείσδυσης του διαδικτύου στις εφημερίδες, το 88% αναγνωρίζει ότι υπάρχει πρόσβαση στο διαδίκτυο από το χώρο εργασίας αλλά στον όμως η πρόσβαση αυτή δεν γίνεται υπό ιδανικές συνθήκες. Γεγονός που σημαίνει πως είτε δεν υπάρχει επαρκής αριθμός γραμμών, είτε ο μηχανολογικός εξοπλισμός είναι απαρχαιωμένος, είτε οι υπάρχουσες γραμμές βρίσκονται συνεχώς κατειλημμένες ή σε διαφορετικούς χώρους απ' αυτόν που εργάζεται ο δημοσιογράφος, αναγκάζοντάς τον να κάνει δρομολόγια μέσα στο χώρο εργασίας και πολλές φορές να είναι αναγκασμένος να σταθεί στην ουρά μόνο και μόνο για να πάρει ένα δελτίο τύπου. Αυτό σημαίνει πρώτα απ' όλα χάσιμο χρόνου. Η δυσκολία λοιπόν στην πρόσβαση, έτσι όπως εκφράζεται από τους συμμετέχοντες στην έρευνα, έχει να κάνει περισσότερο με το χρόνο που θα ξοδέψουν στην αναζήτηση πληροφοριών. Πολλές φορές ο χρόνος αυτός γίνεται τροχοπέδη για την πληρότητα των ρεπορτάζ ή των άρθρων που δημοσιεύονται Στη συνέχεια η δημοσιογράφοι ρωτήθηκαν για το ρόλο του διαδικτύου στη δουλειά των δημοσιογράφων. Πάνω από τους μισούς παραδέχονται ότι το χρησιμοποιούν πολύ στη δουλειά τους. Το εντυπωσιακό είναι ότι μόνο ένα ποσοστό της τάξης του 10% δεν το χρησιμοποιεί. Και αν σε αυτό το ποσοστό εντάξουμε τις κατηγορίες εκείνες των συντακτών που πράγματι δεν τους χρειάζεται - ακόμη - και τόσο (ή τους χρειάζεται τόσο λίγο που τη δουλειά μπορούν να την κάνουν άλλοι γι' 74

76 αυτούς, πχ. βοηθητικό προσωπικό, εξυπηρέτηση αρχείου, τεχνικό προσωπικό) τότε το ποσοστό των "μάχιμων" δημοσιογράφων που δεν χρησιμοποιεί το διαδίκτυο μειώνεται ακόμη περισσότερο Η συντριπτική πλειοψηφία των δημοσιογράφων, συνδέεται με το διαδίκτυο κάθε μέρα. Γεγονός που συνηγορεί στον παραπάνω ισχυρισμό μας ότι είναι πλέον απαραίτητο εργαλείο δουλειάς. Θα μπορούσε κανείς να βγάλει το συμπέρασμα ότι πράγματι το διαδίκτυο έχει μπει πλέον για τα καλά στη ζωή των δημοσιογράφων και από τις επιχειρήσεις φαίνεται μια τάση εκσυγχρονισμού και τεχνολογικής αναβάθμισης, έστω και με κάποια καθυστέρηση. Πόσο αλήθεια είναι όμως κάτι τέτοιο; Η βασική ερώτηση που θα έπρεπε πρώτα να κάνουμε είναι αν το διαδίκτυο όντως χρειάζεται σήμερα στους δημοσιογράφους και αν ναι, σε ποιες κατηγορίες δημοσιογράφων και φυσικά αν αυτή η ανάγκη αξίζει τη δαπάνη από πλευράς επιχειρήσεων. Οι δημοσιογράφοι στο ερώτημα τι εννοούν με τον όρο χρήση απάντησαν ότι χρησιμοποιούν το διαδίκτυο αρκετά στην εργασία τους και μάλιστα ένα ποσοστό της τάξης του 85% συνδέεται καθημερινά. Προκαλεί όμως εντύπωση το ότι σχεδόν οι μισοί απ' αυτούς δεν βρίσκονται πάνω από δέκα ώρες την εβδομάδα on line. Αν αφαιρέσουμε το χρόνο μέσα στον οποίο γίνεται χρήση του ηλεκτρονικού ταχυδρομείου, καθώς οι περισσότεροι το χρησιμοποιούν σε ποσοστό 72%, αλλά και τις ώρες του άσκοπου "σερφαρίσματος", τότε ο χρόνος που πραγματικά το διαδίκτυο χρησιμοποιείται για αναζήτηση πληροφοριών μειώνεται ακόμη περισσότερο. Φαίνεται πως οι δημοσιογράφοι για την ώρα επιμένουν στις παραδοσιακές πηγές πληροφόρησης (πρακτορεία, συνεντεύξεις, ανακοινώσεις, τηλέφωνο κτλ). Είναι όμως αυτή η πραγματικότητα και, αν ναι, γιατί συμβαίνει κάτι τέτοιο και ποια είναι τα αίτια της σχετικά περιορισμένης - αν είναι περιορισμένη - χρήσης. Συνοψίζοντας, είδαμε ότι το 88% των ερωτηθέντων έχει πρόσβαση στο διαδίκτυο από το χώρο εργασίας. Από την έρευνα επίσης προκύπτει ότι το 77% των συντακτών διαθέτει ηλεκτρονικό υπολογιστή στο σπίτι του και από αυτό το ποσοστό, το 71% και σύνδεση στο διαδίκτυο. Ο λίγος όμως χρόνος που αφιερώνουν μας οδηγεί στο να υποθέσουμε ότι χρησιμοποιείται πολύ λίγο για αναζήτηση νέων ιδεών και πρώτης ύλης για τα ρεπορτάζ. Κάτι τέτοιο θα απαιτούσε πολύ περισσότερες ώρες on line. Και φυσικά η χρήση του ηλεκτρονικού ταχυδρομείου είναι περιορισμένη. Χρησιμοποιεί το μόνο ένα 72% τη στιγμή που στις ΗΠΑ το 2000 αυτό το ποσοστό ήταν 98%. 75

77 Για να είμαστε πιο ακριβείς θα λέγαμε ότι γίνεται περισσότερο παθητική χρήση. Δεν αξιοποιούνται οι δυνατότητες του νέου Μέσου στο βαθμό που θα ήταν δυνατόν, και πέρα από την έλλειψη περιεχομένου (που σίγουρα υπάρχει) δείχνει ίσως και μια στάση επιφυλακτική ή ίσως "μη σοβαρή". Το συμπέρασμα που μπορούμε να βγάλουμε είναι ότι τελικά δεν χρησιμοποιούν και τόσο πολύ το διαδίκτυο, όσο τουλάχιστον θα θέλαμε να πιστεύουμε ή τουλάχιστον όπως αφήνουν να φανεί οι πρώτοι πίνακες που παρουσιάσαμε. Αυτό που μπορούμε να πούμε σίγουρα είναι ότι υπάρχει ένα ικανοποιητικό ποσοστό πρόσβασης των δημοσιογράφων στο διαδίκτυο. Το ποσοστό 88% των ερωτηθέντων που έχει πρόσβαση στο διαδίκτυο από το χώρο εργασίας δίνει θετικά μηνύματα για τη διεισδυτικότητα των νέων τεχνολογιών στις επιχειρήσεις που διαχειρίζονται τις πληροφορίες και δείχνει μια τάση που κατά την άποψή μας θα βαίνει διαρκώς αύξουσα. Ταυτόχρονα όμως θα φαίνεται και η μεγάλη υστέρηση σε υποδομές και σε περιεχόμενο, στοιχεία που χαρακτηρίζουν αυτή τη στιγμή τους ελληνικούς δικτυακούς τόπους. Το θέμα του περιεχομένου των δικτυακών τόπων είναι ιδιαίτερα σημαντικό. Η έλλειψη πρωτογενούς υλικού αποθαρρύνει τον δημοσιογράφο και με δεδομένο τη μικρή έκταση της αγοράς δεν είναι δυνατό να υπάρξει ανακύκλωση πληροφοριών. Είναι θετικό, όμως, το γεγονός ότι ένα ποσοστό της τάξης του 77% έχει ηλεκτρονικό υπολογιστή στο σπίτι του. Δείχνει αν μη τι άλλο ότι οι δημοσιογράφοι είναι από τους πρωτοπόρους στις νέες τεχνολογίες. Ίσως, ότι δεν έχει σημασία αν οι επιχειρήσεις νέας τεχνολογίας στην Ελλάδα πάνε καλά (και μέχρι τώρα δεν τα έχουν πάει και τόσο καλά) και αναπτύσσονται. Οι δημοσιογράφοι έχουν καταλάβει ήδη την ανάγκη χρήσης των νέων τεχνολογιών και προετοιμάζονται. Σαφώς για μια μερίδα επαγγελματιών το διαδίκτυο αποτελεί το βασικότερο εργαλείο δουλείας, θα περάσει όμως ακόμη καιρός ώστε να γίνει προτεραιότητα για την πλειοψηφία. Παρακάτω θα αναλυθεί μία ακόμη έρευνα που παρουσιάστηκε από τους συγγραφείς στο διεθνές συνέδριο με τίτλο «Digital Utopia in the Media: from Discourses to Facts. A Balance» πλειοψηφία που πραγματοποιήθηκε στη Βαρκελώνη 76

78 της Ισπανίας από τις 20 έως τις 21 Μαΐου Η έρευνα έχει συμπεριληφθεί στο βιβλίο με τα πρακτικά του συνεδρίου: Pere Masip, Josep Rom (eds) (2005), Digital Utopia in the Media: from Discourses to Facts. A Balance, Tripodos, Barcelona, Spain. Πρόκειται για μια ποσοτική έρευνα, η οποία δείχνει ότι οι δημοσιογράφοι των ημερήσιων πολιτικών-κοινωνικών εφημερίδων της Αθήνας όχι μόνο χρησιμοποιούν το διαδίκτυο στην καθημερινή τους πρακτική αλλά και εκφέρουν θετική γνώμη όσον αφορά τη δυνατότητα του διαδικτύου να βελτιώσει τη δημοσιογραφία. Οι Έλληνες δημοσιογράφοι χρησιμοποιούν το διαδίκτυο στην καθημερινή τους πρακτική κυρίως για να στείλουν ή να λάβουν μηνύματα ηλεκτρονικού ταχυδρομείου, να περιηγηθούν σε ιστοσελίδες και να λάβουν πληροφορίες από βάσεις δεδομένων. Όσο αφορά τη μεθοδολογία της συγκεκριμένης έρευνας, ήρθανε σε επαφή με εκατόν εξήντα (160) δημοσιογράφους που απασχολούνται στις είκοσι (20) πολιτικέςκοινωνικές εφημερίδες που εκδίδονται στην Αθήνα. Οι προσωπικές συνεντεύξεις πραγματοποιήθηκαν με τη βοήθεια ενός δομημένου ερωτηματολογίου από τις 13 Δεκεμβρίου 2004 έως τις 10 Ιανουαρίου Από κάθε εφημερίδα επελέγησαν οκτώ (8) δημοσιογράφοι με κριτήριο την ειδίκευσή τους. Οι 20 πολιτικές-κοινωνικές εφημερίδες που εκδίδονταν στην Αθήνα την περίοδο εκείνη, σύμφωνα με τα στοιχεία της Ένωσης Ιδιοκτητών Ημερησίων Εφημερίδων Αθηνών, ήταν: 1.Αδέσμευτος Τύπος (εκδότης: Δημήτρης Ρίζος), 2.Αδέσμευτος Τύπος (εκδότης: Κώστας Μήτσης), 3.Απογευματινή, 4.Αυριανή, 5.Εθνος, 6.Ελεύθερη Ώρα, 7.Ελεύθερος, 8.Ελεύθερος Τύπος, 9.Ελευθεροτυπία, 10.Εστία, 11.Η Απόφαση, 12.Η Αυγή, 13. Η Βραδυνή, 14.Η Καθημερινή, 15.Η Νίκη, 16.Η Χώρα, 17.Ο Λόγος, 18.Ριζοσπάστης, 19.Τα Νέα, 20.Το Βήμα Οι συνεντεύξεις ολοκληρώθηκαν με 141 δημοσιογράφους (ποσοστό 88,1%). 11 δημοσιογράφοι (6,9%) αρνήθηκαν να συμμετάσχουν στην έρευνα, 7 δημοσιογράφοι (4,4%) δεν κατορθώθηκε να εντοπιστούν προκειμένου να πραγματοποιηθεί η συνέντευξη, ενώ σε μια περίπτωση δύο εφημερίδες είχαν προσλάβει τον ίδιο δημοσιογράφο στην ίδια θέση. Όσον αφορά τα δημογραφικά χαρακτηριστικά, το 74,5% των δημοσιογράφων ήταν άντρες και το 25,5% γυναίκες. Η πλειονότητα των 98 (30/5/2006): Αντρέας Π. Γιαννακουλόπουλος και Σπύρος Ν. Κοδέλλας, «Οι Επιδράσεις του Διαδικτύου στη Δημοσιογραφία: Η Περίπτωση των Ελλήνων Δημοσιογράφων», < 77

79 συμμετεχόντων (86,5%) ανήκει στην ηλικιακή ομάδα των Όσον αφορά το μορφωτικό επίπεδο των συμμετεχόντων, το 60,3% των δημοσιογράφων κατέχουν πτυχίο Πανεπιστημίου ή ακόμα και μεταπτυχιακό τίτλο σπουδών. Οι Έλληνες δημοσιογράφοι δείχνουν ιδιαίτερα ευπροσάρμοστοι απέναντι στις νέες τεχνολογίες. Θεωρούν τους εαυτούς τους εξοικειωμένους με τη χρήση του διαδικτύου και επισημαίνουν ότι χάρις στο διαδίκτυο το κοινό λαμβάνει πλουσιότερο και μεγαλύτερου εύρους δημοσιογραφικό περιεχόμενο. Επίσης, επισημαίνουν με ικανοποίηση ότι το διαδίκτυο προσφέρει πολύ καλύτερα εργαλεία για αναζήτηση πληροφοριών ενώ παράλληλα αυξάνει την ταχύτητα συλλογής των πληροφοριών. Σύμφωνα με τους δημοσιογράφους, η εισαγωγή των νέων τεχνολογιών στη δημοσιογραφία δεν έχει επηρεάσει αρνητικά τις συνθήκες εργασίας. Ερωτηθέντες σχετικά με το αν πιστεύουν ότι οι νέες τεχνολογίες (ηλεκτρονικός υπολογιστής, διαδίκτυο κλπ.) απειλούν την εργασιακή τους κατάσταση, το 66,4% των συμμετεχόντων απάντησε αρνητικά. Τα αποτελέσματα της έρευνας ήταν τα εξής: Ποια είναι η γνώμη των Ελλήνων δημοσιογράφων για τη χρήση του διαδικτύου στη δημοσιογραφία και κατά πόσο το χρησιμοποιούν στην καθημερινή τους πρακτική; Οι Έλληνες δημοσιογράφοι σε ποσοστό 67,9% θεωρούν ότι η χρήση του διαδικτύου έχει κάνει τη δημοσιογραφία καλύτερη ενώ ποσοστό μόλις 20,0% πιστεύει ότι η χρήση του διαδικτύου έχει κάνει τη δημοσιογραφία χειρότερη. Στην πολλαπλών απαντήσεων ερώτηση με ποιους τρόπους το διαδίκτυο έχει αλλάξει τη δημοσιογραφία, ποσοστό 97,1% πιστεύει ότι το διαδίκτυο προσφέρει καλύτερα εργαλεία για την αναζήτηση πληροφοριών και αυξάνει την ταχύτητα εντοπισμού/απόκτησης της πληροφορίας. Επίσης, ποσοστό 80,6 % πιστεύει ότι χάρις στο διαδίκτυο το κοινό λαμβάνει περισσότερες πληροφορίες ενώ το 60,4 % πιστεύει ότι το διαδίκτυο δίνει την ευκαιρία να ακουστούν περισσότερες φωνές. Ωστόσο, ένα αρκετά μεγάλο ποσοστό 83,5 % πιστεύει ότι το διαδίκτυο αυξάνει τις περιπτώσεις κλεψιτυπίας, ενώ ποσοστό 53,2% πιστεύει ότι η χρήση του διαδικτύου κάνει τους δημοσιογράφους τεμπέληδες. Ποσοστό 51,8% πιστεύει ότι το διαδίκτυο είχε σαν αποτέλεσμα οι δημοσιογράφοι να έρχονται αντιμέτωποι με υπερβολικά πολλές άχρηστες πληροφορίες, ενώ ποσοστό 48,9% πιστεύει ότι το διαδίκτυο δημιουργεί 78

80 μεγαλύτερη ευθύνη στους δημοσιογράφους. Τέλος, ποσοστό 44,6% πιστεύει ότι η αύξηση της ταχύτητας στην αναζήτηση και απόκτηση της πληροφορίας οδηγεί σε περισσότερα λάθη από την πλευρά των δημοσιογράφων, ενώ μικρό ποσοστό 21,6% δεν διστάζει να διατυπώσει την άποψη ότι τελικά το διαδίκτυο ζημιώνει την αξιοπιστία της δημοσιογραφίας. Όσον αφορά το κατά πόσο οι Έλληνες δημοσιογράφοι κάνουν χρήση του διαδικτύου στην εργασία τους, η συντριπτική πλειονότητα σε ποσοστό 99,3% απαντά θετικά, ενώ μόλις το 0,7% απαντά αρνητικά. Όσον αφορά τη συχνότητα χρήσης του διαδικτύου, ποσοστό 72,9% απαντά ότι κάνει χρήση του διαδικτύου πολλές φορές μέσα στη διάρκεια της ημέρας, ενώ ποσοστό 19,3% απαντά ότι κάνει χρήση του διαδικτύου τουλάχιστον μία φορά την ημέρα. Οι διευθύνσεις στο διαδίκτυο που χρησιμοποιούν περισσότερο οι Έλληνες δημοσιογράφοι είναι (πρόκειται για ερώτηση πολλαπλών απαντήσεων) τα πρακτορεία ειδήσεων με ποσοστό 97,1 %, οι δικτυακοί τόποι των ελληνικών μέσων μαζικής ενημέρωσης με ποσοστό 86,0 % και οι δικτυακοί τόποι των διεθνών μέσων μαζικής ενημέρωσης με ποσοστό 83,1 %. Ακολουθούν με ποσοστό 80,9 % οι μηχανές αναζήτησης, οι κ κυβερνητικοί δικτυακοί τόποι 69,1 %, οι δικτυακοί τόποι των μη κυβερνητικών οργανώσεων με ποσοστό 64,7 %, οι πανεπιστημιακοί δικτυακοί τόποι 48,5 % και ο δικτυακός τόπος της Εθνικής Στατιστικής Υπηρεσίας με ποσοστό 47,1 %. Ποιες είναι οι απαραίτητες δεξιότητες που πρέπει να αναπτύξει ένας δημοσιογράφος προκειμένου να μπορέσει να αντεπεξέλθει στο σημερινό τεχνολογικό περιβάλλον και ποιες συγκεκριμένες υπηρεσίες του διαδικτύου χρησιμοποιούν οι Έλληνες δημοσιογράφοι; Οι δημοσιογράφοι βαθμολογούν με ποσοστό 98,5 % ως βασικότερη δεξιότητα για έναν δημοσιογράφο τη γνώση πλοήγησης σε δικτυακούς τόπους. Ακολουθεί η γνώση της χρήσης του ηλεκτρονικού ταχυδρομείου ( ) με 97,8 %, η ηλεκτρονική επεξεργασία κειμένου (Word) με 97,1 % και η γνώση αναζήτησης σε βάσεις δεδομένων (78,8 %). Έπεται η δυνατότητα εργασίας σε περιβάλλον ηλεκτρονικής διαχείρισης περιεχομένου (Intranet, LAN) με 47,4 %, η διαχείριση λογιστικών 79

81 φύλλων (Excel) με 35,0 %, η γνώση δημιουργίας γραφικών (27,0 %) και η δ δημιουργία ηλεκτρονικών παρουσιάσεων (PowerPoint) με 23,4%. Όσον αφορά τις τεχνολογίες τού διαδικτύου που χρησιμοποιούν οι δημοσιογράφοι, ποσοστό 97,8 % απαντά ότι κάνει χρήση του ηλεκτρονικού ταχυδρομείου ( ), ενώ ποσοστό 94,0 % ότι πλοηγείται σε ιστοσελίδες και 23,1 %. δικτυακούς τόπους (web sites). Αμέσως μετά ακολουθεί με ποσοστό 66,4 % η άντληση στοιχείων από βάσεις δεδομένων (Databases) και η ανταλλαγή μηνυμάτων πραγματικού χρόνου (messenger, icq, κλπ.) με ποσοστό Σε ποιο βαθμό έχει επηρεάσει η χρήση του διαδικτύου την εργασιακή κατάσταση των Ελλήνων δημοσιογράφων (θέσεις εργασίας, δυνατότητα τηλε-εργασίας, κ.λπ); Στην ερώτηση εάν οι νέες τεχνολογίες (ηλεκτρονικός υπολογιστής, διαδίκτυο κλπ.) απειλούν την εργασιακή κατάσταση των δημοσιογράφων, οι συμμετέχοντες στην έρευνα απάντησαν αρνητικά σε ποσοστό 66,4%, ενώ μόλις το 28,6% απάντησε ότι οι νέες τεχνολογίες απειλούν την εργασιακή του κατάσταση. Ποια είναι τα σημαντικότερα θετικά χαρακτηριστικά και ποια τα σημαντικότερα προβλήματα που εμφανίζονται στη χρήση ενός δικτυακού τόπου ως πηγής πληροφόρησης; Στην ερώτηση πολλαπλών απαντήσεων ποια είναι τα σημαντικότερα θετικά χαρακτηριστικά ενός δικτυακού τόπου που χρησιμοποιείτε ως πηγή πληροφοριών, ποσοστό 84,3 % δηλώνει ως σημαντικότερο θετικό χαρακτηριστικό το ότι ένας δικτυακός τόπος είναι γρήγορος στην πλοήγησή του, ενώ ακολουθεί με ποσοστό 82,1 % η απάντηση ότι ο δικτυακός τόπος περιέχει μηχανή αναζήτησης. Οι Έλληνες δημοσιογράφοι αξιολογούν ως ένα από τα σημαντικότερα θετικά χαρακτηριστικά σε ποσοστό 79,1 % το γεγονός ότι ένας δικτυακός τόπος είναι εύκολος στην πλοήγηση και με ποσοστό 78,4 % ότι περιέχει αξιόπιστες πληροφορίες. Τέλος, ποσοστό 47,8 % θεωρεί ως σημαντικότερο θετικό χαρακτηριστικό το γεγονός ότι επιτρέπει την αναδημοσίευση του περιεχομένου του. Στον αντίποδα των χαρακτηριστικών αυτών, στην ερώτηση ποια θεωρείτε ότι είναι τα σημαντικότερα προβλήματα που εμφανίζονται στη χρήση ενός δικτυακού τόπου 80

82 ως πηγής πληροφοριών, ποσοστό 81,3 % απαντά ότι το σημαντικότερο πρόβλημα είναι ότι οι πληροφορίες που περιέχει ο δικτυακός τόπος δεν μπορούν να επιβεβαιωθούν και σε ποσοστό 61,7 % ότι είναι αργός στην πλοήγησή του. Ακολουθεί με ποσοστό 58,6 % η απάντηση ότι οι πληροφορίες του δικτυακού τόπου δεν ανταποκρίνονται στην πραγματικότητα και με ποσοστό 51,6 % ότι είναι δύσκολος στην πλοήγηση και ότι δεν προσφέρει δυνατότητα επικοινωνίας με τους διαχειριστές του. Τέλος, ποσοστό 44,5 % θεωρεί σημαντικότερο πρόβλημα ότι ο δικτυακός τόπος έχει δύσκολη διεύθυνση (URL), ενώ ποσοστό 42,2 % ότι ο δικτυακός τόπος απαγορεύει την αναπαραγωγή τού περιεχομένου του. Βάσει της παραπάνω έρευνας, μπορεί κανείς να συμπεράνει ότι η είσοδος των νέων τεχνολογιών και ειδικότερα του διαδικτύου, είχε συνέπειες στον τομέα των ελληνικών μέσων. Οι Έλληνες δημοσιογράφοι χρησιμοποιούν το διαδίκτυο σχεδόν στην ολότητά του και εκφράζουν θετική άποψη όσον αφορά τη δυνατότητα του Διαδικτύου να βελτιωθεί δημοσιογραφία γενικά. Οι Έλληνες δημοσιογράφοι αγκαλιάζουν το διαδίκτυο στην καθημερινή τους δημοσιογραφική ρουτίνα και το χρησιμοποιούν πρώτιστα προκειμένου να στείλουν και να λάβουν τα ηλεκτρονικά ταχυδρομεία, να κάνουν σερφ στον ιστό και να λάβουν τις πληροφορίες από τις βάσεις δεδομένων. Οι Έλληνες δημοσιογράφοι (σύμφωνα με την παραπάνω έρευνα) φαίνονται εξοικειωμένοι με τη χρήση του Διαδικτύου, και επισημαίνουν ότι λόγω του Ιστού μεσολάβησε από τα παραδοσιακά μέσα τα ακροατήρια λαμβάνουν το πλουσιότερο και πιο διαφορετικό περιεχόμενο Τρόποι γραφής ηλεκτρονικής έκδοσης Το διαδικτύου δηµιούργησε µια νέα «σχολή» δηµοσιογραφίας. Μετά τα έντυπα ΜΜΕ, το ραδιόφωνο και την τηλεόραση, η ηλεκτρονική δηµοσιογραφία ξεπροβάλλει δυναµικά µέσα από µια διαρκή διαδικασία µετασχηµατισµού. Το ότι θεωρητικά ο καθένας µπορεί πλέον να «δηµοσιεύσει» ειδήσεις στο διαδίκτυο και µάλιστα χωρίς να υπόκειται σε περιορισµούς (χαρακτηριστικό παράδειγµα το σκάνδαλο Lewinski στις ΗΠΑ) δηµιουργεί νέα δεδοµένα. Ο διαµεσολαβητικός ρόλος του δηµοσιογράφου µε τα συνήθη αρνητικά χαρακτηριστικά της υποκειµενικότητας, της εξυπηρέτησης συµφερόντων και των 81

83 εργασιακών δυσχερειών που στρεβλώνουν την µορφή του δηµοσιογραφικού προϊόντος, άρχισε να αποτελεί ένα οικοδόµηµα που «τρίζει». Και µάλιστα σε µια εποχή που η αξιοπιστία των ΜΜΕ δέχεται σοβαρά πλήγµατα. Τι γίνεται. όµως. στο καθεαυτό περιεχόµενο και στον τρόπο παρουσίασής του; Φυσικά µιλάµε για δηµοσιογράφους έχοντας στο µυαλό µας την παραδοσιακή µορφή του δηµοσιογράφου και όχι για δηµοσιογράφους-hackers τονίζοντας ότι και αυτοί οι επαγγελµατίες αποτελούν κρίκο της ίδιας αλυσίδας των παραδοσιακών ΜΜΕ. Τι θέλουµε να πούµε µε αυτό: ότι για την ώρα δεν υπάρχει αυτό που θα µπορούσαµε να ονοµάσουµε «δηµοσιογράφος του διαδικτύου». Τα αµιγώς ειδησεογραφικά sites, (τα οποία σηµειωτέον είναι λίγα) στελεχώνονται από ανθρώπους των παραδοσιακών ΜΜΕ οι οποίοι αναπαράγουν µε µικρές διαφορές τον τρόπο γραφής που ήδη γνωρίζουν ενώ τα υπόλοιπα sites τα οποία αποτελούν µέρος ενός µεγαλύτερου οµίλου ΜΜΕ (τα οποία είναι και η πλειοψηφία) αναπαράγουν δευτερογενές υλικό, προερχόµενο από τα «Μέσα πρώτης γραµµής». Ο δηµοσιογράφος λοιπόν του διαδικτύου είναι ένας νεοεµφανιζόµενός επαγγελµατίας χωρίς ξεκάθαρα χαρακτηριστικά ως προς τον τρόπο γραφής του 99. Θα πρέπει, όµως, να διατηρεί κάποιες αρχές ώστε να κατορθώσει να επικοινωνήσει µε τον αναγνώστη και να κάνει το κείµενό του ελκυστικό. Θα πρέπει να έχει πάντα στο µυαλό του την πολυµεσικότητα στο νέο περιβάλλον και να αξιοποιεί όλες τις δυνατές πληροφορίες που µπορεί να έχει και σε οποιαδήποτε µορφή. Η ιεράρχηση των γεγονότων (στην παραδοσιακή µορφή του κώδικα γραφής του Associated Press) διατηρείται αφού η άποψη που ακόµη φαίνεται να κυριαρχεί είναι ότι και στο διαδίκτυο, ο αναγνώστης διαβάζει δίνοντας σηµασία περισσότερο στις πρώτες παραγράφους. Μια τέτοια άποψη, όµως, αφενός δεν ισχύει απόλυτα και αφετέρου δεν λαµβάνει υπόψιν της το νέο περιβάλλον. Στην ηλεκτρονική έκδοση ο αναγνώστης µπορεί να «ανοίξει» την σελίδα που τον ενδιαφέρει» προερχόµενος από διαφορετικούς κάθε φορά δικτυακούς τόπους, χρησιµοποιώντας κατάλληλες λέξεις κλειδιά. Αυτό δίνει τη δυνατότητα της τµηµατικής γραφής, κοµµάτια περιεχοµένου δηλαδή διασκορπισµένα µέσα στο κείµενο τα οποία ο αναγνώστης έχει τη δυνατότητα να τα ανοίξει ξεχωριστά µε οποιαδήποτε σειρά επιθυµεί. Αυτό συνεπάγεται ότι κάθε ενότητα θα πρέπει να είναι κατά το δυνατό πλήρης και να «προστατεύει» τον 99 Δήμου Αναστασία(20/7/2006): «Ηλεκτρονικέ έκδοση εφημερίδων». < 82

84 αναγνώστη από τα ατελείωτα κατεβάσµατα και τις «άχρηστες πληροφορίες».σε αυτό το σημείο αναφερόμαστε στη χρηστικότητα της ηλεκτρονικός έκδοσης. Κάθε ηλεκτρονική έκδοση θέλοντας να εξελίσσεται και να γίνεται ολοένα και πιο προσβάσιμη και επισκέψιμη, οφείλει ανά τακτά χρονικά διαστήματα να εξετάζει το ζήτημα της χρηστικότητάς της. Να ανιχνεύει τα σοβαρότερα προβλήματά του, να δίνει σε αδρές γραμμές τα πλεονεκτήματα της χρηστικότητάς της και να εξελίσσεται αδιαλείπτως προς όφελος των χρηστών. Οι ηλεκτρονικές εκδόσεις θα πρέπει να βρίσκουν τέτοιες συνθήκες στους χρήστες τους, ώστε να ανασύρουν αποτελέσματα και να τα αποδίδουν με την ελάχιστη δυνατή καταβολή ενέργειας, το μέγιστο όφελος σε χρόνο αποπεράτωσης, συνδυάζοντας παράλληλα άνεση και προσωπική ικανοποίηση 100. Μέσα από την αξιολόγηση της χρηστικότητας θα έχουμε ένα μέσο που εξυπηρετεί και αποδεικνύει ότι λαμβάνει σοβαρά υπό όψιν του την οργανωτική δομή που χρειάζεται να έχει ένας δικτυακός τόπος, όπως είναι η ηλεκτρονική εφημερίδα, για να καλύπτει τις ανάγκες των χρηστών και να τους εξοικειώνει με το περιβάλλον του. Θα πρέπει να παρουσιάζει καλαισθησία, να γίνεται κατανοητή η ορολογία των θεμάτων, να καλύπτει τα απαιτούμενα από τους χρήστες θέματα, η αναζήτηση στο μενού να ολοκληρώνεται επιτυχώς και τελικά οι χρήστες να μαθαίνουν. Με βάση τα παραπάνω, η πλοήγηση αποκτά πιο ευχάριστο χαρακτήρα, δεν δημιουργεί λανθασμένες εντυπώσεις, δεν τίθεται πρόβλημα αξιοπιστίας και δεν αποκρύπτονται σημαντικές πληροφορίες. Παρέχεται επίσης εξαιρετικά ικανοποιητική πρόσβαση σε κάθε ηλεκτρονικό τεκμήριο και καταλήγει ο χρήστης στα επιθυμητά για αυτόν- αποτελέσματα. Επιπλέον πρέπει να αποφεύγεται η πολυπλοκότητα που εμφανίζεται κάποιες φορές, φτιάχνοντας ένα περιβάλλον πιο φιλικό και πιο ελκυστικό. Με λίγα λόγια οι δικτυακοί τόποι θα πρέπει να προλαμβάνουν την ανεπάρκειά τους πριν αυτή καν εμφανιστεί, ώστε να εκπληρώνουν συνεχώς τις επιθυμίες των χρηστών. Ως φορείς της πληροφορίας οι ιστοσελίδες θα πρέπει να αποκτήσουν έναν πιο ανθρωποκεντρικό χαρακτήρα, να ενθαρρύνουν τη μέγιστη αποτελεσματικότητα προς όφελος των ατόμων, παρέχοντας ατόφια και καθαρή πληροφορία. Εργασία δύσκολη που απαιτεί αρκετή εκπαίδευση και εµπειρία. Παράλληλα, στο διαδίκτυο τοποθετούνται ειδήσεις που ενδεχοµένως στην ύλη µιας εφηµερίδας δεν θα 100 (15/6/2006): «Κριτήρια αξιολόγησης ιστοσελίδων ειδησεογραφικών πρακτορείων». < 83

85 περιλαµβάνονταν, είτε λόγω χώρου είτε γιατί σε µια εφηµερίδα δεν υπάρχει η δυνατότητα µέσω links να δοθεί όλο το ενηµερωτικό πακέτο που σχετίζεται µε την είδηση που παράγεται. Το διαδίκτυο είναι ένα Μέσο που οι ειδήσεις δεν εξαντλούνται σε µια δηµοσίευση και υπόκεινται σε διαρκή ανανέωση, για την παραγωγή ενός δηµοσιογραφικού προϊόντος, που η τελική του µορφή θα αποτελείται από ένα σύνολο ειδήσεων, έστω και αν δεν δηµοσιεύθηκαν την ίδια χρονική στιγµή 101. Όσον αφορά στην ταχύτητα, για τον δηµοσιογράφο δεν υπάρχουν µεγάλες διαφορές µε τα υπόλοιπα Μέσα. Και το ραδιόφωνο και η τηλεόραση απαιτούν την ίδια ταχύτητα στην µμετάδοση της πληροφορίας και όσο και αν φανεί παράξενο και οι εφηµερίδες. Γιατί µπορεί η εφηµερίδα να κρεµιέται στο περίπτερο την επόµενη µέρα, αυτό όµως είναι κάτι που δεν αφορά και πολύ τον δηµοσιογράφο που γράφει ένα κείµενο και για το οποίο έχει ένα στενό χρονικό περιθώριο να το παραδώσει στην αρχισυνταξία, ώστε να προχωρήσει η έκδοση. Η άποψη ότι ή είδηση πρέπει να γραφεί γρήγορα και να δοθεί επίσης γρήγορα είναι µία άποψη πολύ γενική. Κατά αρχάς, για να γίνει κάτι τέτοιο χρειάζεται συντάκτες οι οποίοι θα είναι διαρκώς σ ένα γραφείο, πίσω από ένα υπολογιστή. Και σε αυτή την περίπτωση αυτό που µπορούν να κάνουν είναι να αναπαράγουν το υλικό των ειδησεογραφικών πρακτορείων. Αυτή η άποψη περί ταχύτητας είναι ίσως λίγο υπερτιµηµένη. Γι αυτό χρειάζεται µεγάλη προσοχή στο τρόπο που θα παρουσιαστούν οι χρονικές αναφορές. Μια φράση, για παράδειγµα, «αύριο Τρίτη θα συναντηθεί η ηγεσία της ΓΣΕΕ µε τον υπουργό Εργασίας» είναι τουλάχιστον ατυχής. Οι ειδήσεις «άµεσης κατανάλωσης» πρέπει να είναι άµεσες, σύντοµες και περιεκτικές. Θα µπορούσαµε να παροµοιάσουµε την πρώτη σελίδα ενός ειδησεογραφικού site µε την πρώτη σελίδα µιας εφηµερίδας. Ο τίτλος παίζει µεγάλη σηµασία. Θα πρέπει να είναι σύντοµος, πυκνός και να αποκαλύπτει το περιεχόµενο της είδησης που ακολουθεί. Το ίδιο ισχύει και για το λεζαντοκείµενο που τον συνοδεύει, το οποίο θα πρέπει να δίνει την είδηση, άλλα θα πρέπει και να προσελκύει τον αναγνώστη να «κλικάρει» επάνω του ώστε να ανοίξει ολόκληρο το κείµενο. π π. π π οι οποίες εφημερίδων, καθώς επίσης και διάφορος υπενθυμίζουν στον αναγνώστη τα τυπωμένα τμήματα 101 Δήμου Αναστασία (20/7/2006): «Ηλεκτρονικέ έκδοση εφημερίδων». < συνδέσεις θέματος για να επιλέξει ο 84

86 αναγνώστη. π π π π π π π. π, π π π π. Στην πλευρά του κορυφαίου άρθρου υπάρχει συνήθως μια εικόνα, συνήθως μικρού μεγέθους. Όλοι οι τίτλοι συνδέονται με πλήρες άρθρο. Ένα πεδίο αναζήτησης τοποθετείται συνήθως κάπου κοντά στην κορυφή της σελίδας, και οι διαφημίσεις, είτε υπερεμφανιζόμενες είτε σταθερές, μπορούν να εμφανιστούν σε π 102. π, π π, π π,..π. π π., π. π π, π π π π, π π π π. π ππ π π π π, π π π π. π π π π, π π π π π, π π π π π π π. π π π π, π. Άλλωστε σκοπός είναι να κρατήσουµε τον αναγνώστη όσο το δυνατό περισσότερη ώρα συνδεδεµένο. Τέλος, μπορούσαµε να πούµε όµως ότι «πραγµατική συνταγή» δεν υπάρχει. Μόνο µερικοί βασικοί κανόνες που ποικίλουν ανάλογα µε το προφίλ του κάθε ικτυακού τόπου, την γλώσσα, το πλήθος των πληροφοριών και όπως είπαµε και παραπάνω τον τρόπο µε τον οποίο το αναγνωστικό είναι εκπαιδευµένο. 102 Κandachi Keiko (21/2/2006): «Traditional and Online Media: How Has the internet Changed the Reporting of Medical News». < 85

87 4.8 Ανάγνωση ηλεκτρονικών κειμένων Αυτές οι νέες μορφές κειμένων απαιτούν νέες δεξιότητες ανάγνωσης; Για πολλά χρόνια, η μεγάλη διαμάχη ανάμεσα σε ειδικούς επί της διαδικασίας της ανάγνωσης κυμαινόταν ανάμεσα σε δύο θεωρητικά στρατόπεδα. Η μία άποψη, εκπροσωπούμενη από το Frank Smith, δίνει έμφαση στην κατανόηση. Ο Smith αντιμετωπίζει την ανάγνωση κυρίως ως δόμηση νοημάτων, ως εύρεση στοιχείων στο κείμενο που είτε επιβεβαιώνουν είτε αντιτίθενται στις προσδοκίες του αναγνώστη. Η άλλη άποψη, διατυπωμένη από την Jeanne Chall 103, επικεντρώνεται στη σημασία της αποκωδικοποίησης. Η Chall δίνει έμφαση στο γεγονός ότι οι αναγνώστες πρέπει να μαθαίνουν τον κώδικα με τον οποίο τα γράμματα, οι λέξεις μπορούν να μετασχηματιστούν από γραπτά σύμβολα σε σημαντικούς ήχους και σκέψεις. Πρόσφατες έρευνες στην επιστήμη των υπολογιστών ενισχύει την άποψη του Smith. Για παράδειγμα, οι προσπάθειες του Roger Schank να προγραμματίσει έναν ηλεκτρονικό υπολογιστή να διαβάζει τους New York Times καταδεικνύει ότι η κατανόηση κειμένου εξαρτάται όχι τόσο πολύ από την ολοκληρωμένη γνώση της γραμματικής της Αγγλικής γλώσσας όσο από την εξοικείωση με ιστορίες και με τον τρόπο που αυτές παρουσιάζουν τον κόσμο. Τα προγράμματα του Schank εξετάζουν τα κείμενα αναζητώντας λέξεις κλειδιά που σχετίζονται με συνηθισμένα «σενάρια» ειδήσεων, όπως αναφορές για ληστείες τραπεζών ή τρομοκρατικά κρούσματα. έπειτα, τα προγράμματα ελέγχουν το κείμενο για δεδομένα που ταιριάζουν στις αναμενόμενες πληροφορίες σε αυτά τα «σενάρια». Αυτή η διαδικασία έχει ως αποτέλεσμα να μαθαίνει ο υπολογιστής να αναγνωρίζει στοιχεία, να προβλέπει αποτελέσματα και να επικυρώνει ή να αναθεωρεί προσδοκίες, όπως περίπου θα έκανε ένας κοινός αναγνώστης. Επίσης, η πρόοδος της επιστήμης των υπολογιστών υπογραμμίζει τη σημασία των δεξιοτήτων αποκωδικοποίησης η άποψη της Chall, καθώς οι υπολογιστές προσθέτουν νέους κώδικες στο ρεπερτόριο της διαδικασίας της ανάγνωσης. Για να βοηθήσουν τους αναγνώστες να εντοπίσουν τη θέση τους μέσα στα ηλεκτρονικά κείμενα οι σχεδιαστές λογισμικών έχουν αναπτύξει οπτικούς χάρτες και χρωματοκωδικοποιημένες γραμμές κατάστασης. Με αυτό τον τρόπο, και για να είναι 103 Selfe C. L. & Hilligoss S. (1994), «Literacy and Computers: The Complications of Teaching and Learning with Technology», New York: The Modern Language Association of America 86

88 επιτυχείς, οι αναγνώστες χρειάζεται να μάθουν πώς να κατανοούν τους χάρτες και να καταλαβαίνουν τους κώδικες. Οι συμβατικότητες των έντυπων κειμένων η παράγραφος, τα περιθώρια, οι τίτλοι, οι αριθμοί σελίδων και άλλα παρόμοια βελτιώνονται ή αντικαθίστανται από νέους τύπους. Η Cynthia Selfe κάνει λόγο για ένα νέο είδος αλφαβητισμού (layered literacy), μια αναφορά στους πρόσθετους κώδικες οι οποίοι είναι απαραίτητοι για την κατανόηση των ηλεκτρονικών κειμένων κώδικες που περιλαμβάνουν οθόνες ηλεκτρονικών υπολογιστών, συστήματα υπολογιστών και δίκτυα υπολογιστών 104. Αν οι υπολογιστές απαιτούν από τους μαθητές να μάθουν νέες συνήθειες ανάγνωσης, αλλάζουν, επίσης, και τον τρόπο με τον οποίο οι μαθητές γράφουν και αντιμετωπίζουν τη γραφή. Από τις αρχές της δεκαετίας του 70, οι διάφορες θεωρίες έχουν μετατοπίσει το ενδιαφέρον από τη γραφή ως προϊόν, στη γραφή ως διαδικασία και, πιο πρόσφατα, στο κοινωνικό πλαίσιο της γραφής. Οι ηλεκτρονικοί υπολογιστές βοήθησαν ώστε να γίνουν αυτές οι εξελικτικές μορφές της γραφής πιο αισθητές στους μαθητές. Η επεξεργασία κειμένου τους έχει εφοδιάσει με ένα εργαλείο εργασίας για τη διαδικασίας (ή των διαδικασιών) της γραφής και τα ηλεκτρονικά δίκτυα συγκροτούν εργαστήρια για τον έλεγχο της γραφής ως κοινωνικής δύναμης. Για χρόνια, οι εκπαιδευτικοί και οι ερευνητές διαφωνούν σχετικά με το αν αυτή η συμβολή των υπολογιστών είναι αρνητική ή θετική. Αξίζει, λοιπόν, να γίνει μια αναφορά στις σημαντικότερες διαφορές ανάμεσα στον παραδοσιακό τρόπο γραφής και στη γραφή με ηλεκτρονικό υπολογιστή. Εκείνο που έχει ήδη σημειωθεί παραπάνω είναι η ρευστότητα των ηλεκτρονικών κειμένων. Ένα ηλεκτρονικό κείμενο δείχνει πάντα να είναι ανοιχτό σε οποιαδήποτε αλλαγή. Οι υπολογιστές δίνουν τη δυνατότητα στο γράφοντα να δημιουργεί ένα κείμενο και να το τροποποιεί ανάλογα, χωρίς κάθε φορά, ύστερα από οποιαδήποτε αλλαγή, να προκύπτει κι ένα αντίγραφο του κειμένου. Επιπλέον, έχει σημειωθεί από πολλούς μια αίσθηση απόστασης που δημιουργεί ο ηλεκτρονικός υπολογιστής. Τονίζουν τη δύναμη που έχει η οθόνη του υπολογιστή να απομακρύνει τους συγγραφείς από τα κείμενά τους, αλλάζοντας την εμφάνιση των κειμένων μέσω ποικίλων τρόπων διαμόρφωσης. Το πάτημα κάποιων πλήκτρων δίνει τη δυνατότητα στους συγγραφείς να δουν τις ίδιες λέξεις σε μια νέα διάταξη. 104 Kress G. (2003), «Literacy in the New Media Age», London: Routledge 87

89 Το κείμενο που γράφεται σε μια οθόνη είναι περισσότερο εκτεθειμένο στα μάτια πολλών. Σε αντίθεση με τον ιδιωτικό χαρακτήρα των εγγράφων στο χαρτί, η οθόνη παρουσιάζει το κείμενο σε όποιον επιθυμεί να το δει. Είναι σαν να μεταδίδονται τα λόγια κάποιου στην τηλεόραση. Σε ένα εργαστήριο υπολογιστών, το γράψιμο δεν είναι μια ενέργεια μοναχική ως ένδειξη επικοινωνίας. Οι εκπαιδευτικοί και οι ερευνητές από κοινού έχουν επαινέσει την κοινωνική φύση της ηλεκτρονικής γραφής, συνδέοντάς την με την παιδαγωγική της συνεργατικής εκπαίδευσης Έρευνες για την ηλεκτρονική (on-line) δημοσιογραφία Στη συνέχεια θα αναλύσουμε δύο έρευνας, που πραγματοποιήθηκαν στη Φλαμανδική περιοχή και στη χώρα της Γερμανίας αντίστοιχα, για να εξετάσουμε τη γνώμη των δημοσιογράφων για τη ηλεκτρονική δημοσιογραφία και ειδικότερα τη γνώμη τους για τις on-line εκδόσεις σε σχέση πάντα με τις έντυπες εκδόσεις. Η Φλαμανδική περιοχή έχει περίπου 30 δημοσιεύσεις διαδικτύου με περιεχόμενο ειδήσεων. Οι περισσότεροι από τους ιστοχώρους σχετικούς με τα "παλαιά μέσα" δεν προσφέρουν τις σε απευθείας σύνδεση ειδήσεις και έχουν απλά μια προωθητική λειτουργία. Ένας ραδιοσταθμός, τρεις τηλεοπτικοί σταθμοί, 6 έντυπα περιοδικά και έξι από τις οχτώ ημερήσιες εφημερίδες απασχολούν ηλεκτρονικούς δημοσιογράφους στις ιστοσελίδες νέων. Τα άλλα σε απευθείας σύνδεση μέσα ειδήσεων είναι "on-line μόνο". Στο τέλος του 20 ου αιώνα η ηλεκτρονική δημοσιογραφία αναπτύχθηκε στην Φλαμανδική περιοχή. Σήμερα σύμφωνα με στοιχεία που προέκυψαν από την έρευνα, ο αριθμός των δημοσιογράφων που δουλεύουν για το διαδίκτυο μπορεί να υπολογιστεί περίπου στους Κατά την Άνοιξη του 2001, μια ηλεκτρονική έρευνα δημιουργήθηκε μεταξύ Φλαμανδών δημοσιογράφων που εργάζονταν σε ιστοχώρους ειδήσεων. Τυποποιημένα ηλεκτρονικά μηνύματα προσκαλούσαν τους ηλεκτρονικούς δημοσιογράφους να συμπληρώσουν ένα ερωτηματολόγιο, βασισμένο στο web (world wide web ή www), για τη δουλειά τους, στάλθηκαν στις γενικές ηλεκτρονικές 105 Selfe C. L. & Hilligoss S. (1994), «Literacy and Computers: The Complications of Teaching and Learning with Technology», New York: The Modern Language Association of America 106 Paulussen Steve, (2002): «Online journalism and new media in Flanders. Examining interactivity, hypertext and multimedia in online news productions.» Norway : Cost conference in Tromso. 88

90 διευθύνσεις σε όλα τα ηλεκτρονικά newsrooms, όπως επίσης και σε εκείνους τους δημοσιογράφους που η διεύθυνση του τους μπορούσε να βρεθεί από το website που δούλευαν. Το ερωτηματολόγιο ήταν χωρισμένο σε 5 τμήματα που εξέταζαν τα κοινωνικά δημογραφικά, τις συνθήκες εργασίας, καθημερινές πρακτικές, τις δημοσιογραφικές λειτουργίες και τις αντιλήψεις των Φλαμανδών επαγγελματιών των σε απευθείας σύνδεση μέσων. Η έρευνα πραγματοποιήθηκε σε 40 μέρες, κατά αυτή την χρονική περίοδο ένα υπενθυμητικό στάλθηκε και απαντήθηκε από 73, ή περίπου οι μισοί από τους Φλαμανδούς ηλεκτρονικούς δημοσιογράφους. Τα αποτελέσματα της έρευνας συνδυάστηκαν με αποτελέσματα παρόμοιας Ολλανδικής μελέτης σε μια ερευνητική σημείωση για το Ευρωπαϊκό ημερολόγιο των επικοινωνιών. Τα κοινωνικά δημογραφικά από τις 73 απαντήσεις δείχνουν ότι οι περισσότεροι είναι άνδρες (80%), υψηλά μορφωμένοι (62%) και νεότεροι από 35 ετών (62%). Δεν φαίνεται να λείπει από τους νέους η εμπειρία στη δημοσιογραφία: το ¼ από τις απαντήσεις είναι στο επάγγελμα περισσότερο από 10 χρόνια και 3 από τους 4 έχουν δουλέψει σε παραδοσιακά μέσα πριν εργαστούν στην ηλεκτρονική (on-line) δημοσιογραφία. Κοντά στα 2/3 από τους Φλαμανδούς ηλεκτρονικούς δημοσιογράφους δουλεύουν μόνο για σε ιστοχώρος απευθείας σύνδεσης ειδήσεων. Το ποσοστό του Φλαμανδικού on-line newsroom έχει 5 συντάκτες με έντυπα συσχετιζόμενα sites. Οι Φλαμανδοί ηλεκτρονικοί δημοσιογράφοι φαίνεται να είναι οικείοι με αυτό που ονομάζεται με υπολογιστή έρευνα και υποβολή έκθεσης. Ο παγκόσμιος ιστός (WWW) και το ηλεκτρονικό ταχυδρομείο ( ) είναι ξεκάθαρο ότι έχουν γίνει διάσημα στη διαδικασία newsgathering και μαζί με τα τηλέφωνα αποτελούν τα πιο χρησιμοποιήσιμα εργαλεία έρευνας στα Φλαμανδικά newsrooms. Το 70% από αυτούς που ανταποκρίθηκαν περνάνε περισσότερο από μία ώρα τη μέρα στο διαδίκτυο για έρευνα και συλλογή πληροφοριών. Η μελέτη έδειξε ότι ο ηλεκτρονικός δημοσιογράφος είναι 1), περισσότερο μορφωμένος σε τεχνολογικά θέματα: περισσότεροι από τους μισούς Φλαμανδούς που ανταποκρίθηκαν, περνούν περισσότερο από μία ώρα τη μέρα με τεχνολογικά θέματα, ενώ το 68% συμφώνησε ότι οι ηλεκτρονικοί δημοσιογράφοι πρέπει να αναπτύξουν τις τεχνολογικές τους ικανότητες, και 2), ξοδεύεται πολύς χρόνος στην ανασκόπηση του περιεχομένου από άλλα μέσα σε σχέση με τους παραδοσιακούς δημοσιογράφους. Το 56% από τους Φλαμανδούς απάντησαν πως δεν θα άφηναν τα newsroom για άλλα 89

91 έντυπα άρθρα και 14 από τους 24 απάντησαν ότι ξοδεύουν περισσότερο από μια ώρες ημερησίως για να ξαναγράψουν από άλλα μέσα στο website. Ένα μεγάλο μέρος του ηλεκτρονικού ερωτηματολογίου που χρησιμοποιήθηκε στην παραπάνω έρευνα εξετάζει την γνώμη των ηλεκτρονικών δημοσιογράφων για το μέλλον του επαγγέλματός τους. Τα αποτελέσματα δείχνουν ότι η πλειοψηφία των Φλαμανδών ηλεκτρονικών δημοσιογράφων (74%) είναι πεπεισμένοι ότι η ηλεκτρονική δημοσιογραφία είναι μια ευδιάκριτη συμπληρωματική μορφή της δημοσιογραφίας, δίπλα στην έντυπη και στην παρουσίαση ειδήσεων. Επιπλέον συμφωνούν ότι τα χαρακτηριστικά του διαδικτύου είναι στον πυρήνα αυτό του επαγγέλματος : το αξιοσέβαστο 67%, 82% και 70% υποστηρίζουν ότι το μέλλον της ηλεκτρονικής δημοσιογραφίας είναι τα υπερκείμενα, η διαδραστικότητα και τα πολυμέσα. Τα συμπεράσματα της έρευνας δείχνουν οι Φλαμανδοί δημοσιογράφοι γνωρίζουν πολύ καλά ότι το διαδίκτυο έχει αξίες όπως είναι η διαδραστικότητα, τα υπερκείμενα, τα πολυμέσα και η συνεχής διάδοση πληροφοριών μέσο αυτού και ξέρων πώς να τα χρησιμοποιούν για την διάδοση νέων on-line.. Δουλεύουν με υπερκείμενα και πολυμέσα και εξετάζουν τις διαδραστικές λειτουργίες. Μόνο η διάδοση της πληροφορίας φαίνεται να είναι περισσότερο σημαντική για αυτούς. Μπορεί, αν υποστηριχθεί ότι αυτό σχετίζετε με μια προστιθέμενη αξία του διαδικτύου, ότι σαν on-line μέσο μπορεί να δημοσιεύσει άμεσα και συνεχώς. Στη συνέχεια θα αναλύσουμε την έρευνα που εστίασε στις ηλεκτρονικές εφημερίδες, της Γερμάνίας, οι οποίες έχουν απήχηση στον κόσμο της Γερμανίας και έχουν σημαντικό ρόλο στην αγορά της. Το κύριο ερώτημα αυτής της έρευνας είναι ποια είναι η σχέση ανάμεσα τοπική έντυπη εφημερίδα και στην αντίστοιχη ηλεκτρονική. Τα επιμέρους ερωτήματα της έρευνας αυτής είναι: ποια επίδραση έχει η συχνότητα χρήσης της τοπικής έντυπης εφημερίδα στην αντίστοιχη ηλεκτρονική έκδοση, ποια επίδραση έχει η ανάγνωση της τοπικής έντυπης εφημερίδας στα κίνητρα χρήσης της αντίστοιχης ηλεκτρονικής έκδοσης και ποια επίδραση έχει η συχνότητα χρήσης της τοπικής έντυπης εφημερίδας στην αξιολόγηση της αντίστοιχης on-line έκδοσης. 107 Αντικείμενο έρευνας αποτελεί το Nordet.Net όπου επιλέχτηκαν 7 κυρίαρχες περιφερειακές εφημερίδες από την βορειοδυτική Γερμανία. Το ηλεκτρονικό 107 Rathmann Tim A.(2002) : «Determinants of online newspaper use: the relationship between reading a local print newspaper and its online equivalent.», Tromso, Norway. 90

92 περιεχόμενο αποτελείτε από άρθρα που προέρχονται από την έντυπη έκδοση. Αυτά τα άρθρα έχουν αντιγραφεί από την έντυπη έκδοση στην on-line, νωρίς το απόγευμα πριν η έντυπη έκδοση δημοσιευθεί. Το σύνολο των άρθρων στις ηλεκτρονικές εκδόσεις ποικίλει από περίπου 4 με 100 ανά έκδοση. Χρησιμοποιώντας το on-line περιεχόμενο δεν πληρώνεις τίποτα. Από τους συνδρομητές του Nordwest.Net επιλέχτηκαν σαν δείγμα της μελέτης χρήστες. Σαν κίνητρο χρησιμοποιήθηκε ένας διαγωνισμός με έπαθλο ελεύθερο διαδίκτυο για 6, 1 ή 3 μήνες. Για να συγκρίνουνε τα γκρουπς με διαφορετικές συχνότητες χρήσης της έντυπης εφημερίδας ήταν ιδανικό το ότι το 54% από τους συνδρομητές του Nordwest.Net ήταν και συνδρομητές τις έντυπης εφημερίδας. Τα πλεονεκτήματα της έρευνα είναι δύο: το δείγμα είναι τυχαίο και το ότι οι μισοί τουλάχιστον είναι συνδρομητές έντυπης εφημερίδας. Αφού αποκλείστηκαν οι μη αναγνώστες των 7 ηλεκτρονικών εφημερίδων και οι αναγνώστες των άλλων τοπικών έντυπων εφημερίδων, 493 συνδρομητές συνδρομητές του Nordwest.Net παρέμειναν, οι οποίοι πήραν μέρος στην έρευνα μέσο τον Απρίλιο του 1999 για τη χρήση της on-line και της έντυπης έκδοσης. Η ανταπόκριση ήταν 15% που οφείλετε το γεγονός ότι το ερωτηματολόγιο ήταν πολύ μεγάλο για έρευνα μέσο . Περιείχε 25 ερωτήσεις, 20 περίπου για την χρήση και την αξιολόγηση των έντυπων και ηλεκτρονικών εφημερίδων και 5 ερωτήσεις δημογραφικές. Οι κύριες διαστάσεις της έρευνας ήταν η ένταση και τα κίνητρα της τοπικής ηλεκτρονικής εφημερίδας, συγκρίσεις έντυπης και ηλεκτρονικής έκδοσης και αξιολόγηση ηλεκτρονικών εφημερίδων. Οι ερωτήσεις ήταν βασισμένες στην ηλεκτρονική έκδοση. Οι κατηγορίες για τη μέτρηση της συχνότητας χρήσης των ηλεκτρονικών εφημερίδων ήταν από τον Bogart (1989). Στην έρευνα συμμετείχαν νέοι άνδρες, υψηλά μορφωμένοι: 85% ήταν άνδρες από 14 έως 78, οι σε ποσοστό 57% ήταν από 30 έως 49, και νεότεροι από 30 ήταν σε ποσοστό 35%. Ο μέσος όρος ηλικίας ήταν 34 χρονών και είχαν μόρφωση γυμνασίου και πανεπιστημίου. Σύμφωνα με τα αποτελέσματα της έρευνας, η σύγκριση των μέσων για όλες τις κατηγορίες των μεταβλητών παρουσιάζει μια γραμμική σχέση. Αυτοί που ανταποκρίθηκαν κατηγοριοποιήθηκαν σε τρεις κατηγορίες ανάλογα με την συχνότητα χρήσης των έντυπων εφημερίδων: ημερήσιοι ή σχεδόν ημερήσιοι αναγνώστες μιας έντυπης εφημερίδας (συχνοί αναγνώστες), παραλήπτες που διαβάζουν μια ημερήσια τοπική εφημερίδα από 1 έως 3 μέρες τη βδομάδα (περιστασιακοί αναγνώστες) και αυτοί που διαβάζουν 1 φορά στις 2 εβδομάδες ή λιγότερο (σπάνιοι αναγνώστες). Οι 91

93 συχνοί αναγνώστες είχαν μεγαλύτερη εμπειρία στο διαδίκτυο από τους περιστασιακούς και τους σπάνιους. Περισσότεροι από τους μισούς που ανταποκρίθηκαν χρησιμοποιούσαν τις ηλεκτρονικές εφημερίδες μέχρι 3 φορές τη βδομάδα, μόνο 1 από τους 9 τις χρησιμοποιούσε ήδη καθημερινά ή σχεδόν καθημερινά 9. Το μερίδιο των ημερήσιων ή σχεδόν ημερήσιων χρηστών ηλεκτρονικών εφημερίδων, σε σχέση με τη συχνότητα χρήση των έντυπων εφημερίδων, ήταν 13% υψηλότερο από τους περιστασιακούς ή σπάνιους αναγνωστών των έντυπων εφημερίδων. Την ίδια στιγμή περισσότερο από τα ¾ των ανθρώπων που διαβάζουν έντυπες εφημερίδες σερφάρουν στο διαδίκτυο 1 φορά την εβδομάδα ή και λιγότερο. Κατά συνέπεια υπάρχει ένας θετικός συσχετισμός μεταξύ αναγνωστών μεταξύ έντυπων και ηλεκτρονικών εφημερίδων. Οι περιστασιακοί αναγνώστες εντύπων περνάνε περισσότερο χρόνο διαβάζοντας ηλεκτρονικές εφημερίδες. Περνάνε περίπου 13,9 λεπτά ανά επίσκεψη. Οι συχνοί αναγνώστες που περνάνε 11,4 λεπτά και οι σπάνιοι αναγνώστες 10,5 λεπτά. όλα παραπάνω αύξησαν το ενδιαφέρον για την ερώτηση που αφορά τα κίνητρα για αποδοχή των ηλεκτρονικών εφημερίδων. Για όλους που ανταποκρίθηκαν στην έρευνα το κίνητρο για περιφερειακές ηλεκτρονικές εφημερίδες ήταν η ταχύτητα παροχής των πληροφοριών. Η συγκέντρωση γρήγορων πληροφοριών ήταν πιο σημαντική για τους συχνούς και περιστασιακούς αναγνώστες έντυπων εφημερίδων από ότι για τους σπάνιους αναγνώστες. Το δεύτερο σημαντικότερο κίνητρο για ανάγνωση ηλεκτρονικών εφημερίδων ήταν να ληφθούν πληροφορίες που ήταν συμπληρωματικές στην έντυπη έκδοση. Οι συχνοί αναγνώστες έντυπων εφημερίδων δήλωσαν ότι χρησιμοποιούν την on-line έκδοση περισσότερο συμπληρωματικά ενώ οι περιστασιακοί και οι σπάνιοι χρησιμοποιούν την ηλεκτρονική έκδοση αντικαταστατικά. Κίνητρα όπως περνάω την ώρα μου, παίρνω μια γενικότερη εικόνα από το περιεχόμενο της έντυπης και αρχειοθετώ ηλεκτρονικά άρθρα, δεν έχουν σημαντικές διαφορές μεταξύ των ενιαίων τύπων αναγνωστών τυπωμένων υλών. Όσον αφορά την αξιολόγηση των ηλεκτρονικών εφημερίδων, τα αποτελέσματα δεν διαφέρουν πολύ μεταξύ των τριών τύπων έντυπων αναγνωστών. Οι σπάνιοι αναγνώστες έντυπων εφημερίδων υποστηρίζουν ότι δεν υπάρχει βασική διαφορά μεταξύ των δύο ειδών εφημερίδων. Μεταξύ των συχνών αναγνωστών, υπάρχουν άνθρωπου που πιστεύουν ότι οι ηλεκτρονικές εφημερίδες δεν θα έπρεπε να κοστίζουν τίποτα εκτός και αν όλα τα άρθρα από την έντυπη έκδοση τοποθετήθηκαν στο 92

94 διαδίκτυο. Σε αντίθεση με αυτά τα αποτελέσματα, οι σπάνιοι αναγνώστες έντυπων εφημερίδων έδωσαν στο Nordwest.Net (on-line παρουσιάσεις περιφερειακών εφημερίδων) λιγότερο βαθμό από τους Περιστασιακούς ή συχνούς αναγνώστες, όπως. Γενικά, οι ηλεκτρονικές εφημερίδες εκτιμήθηκαν από όλους αυτούς που ανταποκρίθηκαν ως πιο μοντέρνες και διασκεδαστικές, περισσότερο χρονοβόρες και περίπλοκες. Οι έντυπες εφημερίδες εκτιμήθηκαν σαν πιο σημαντικές, πιο έμπιστες, χρήσιμες και ενημερωτικές,αλλά επίσης πιο βαρετές από τις ηλεκτρονικές. Η ακριβής απόδοση ανατέθηκε τόσο στις έντυπες όσο και στις on-line εφημερίδες. Αναλύοντας την απόδοση των μέσων αυτών παρατηρήθηκαν σημαντικές διαφορές στις δύο κατηγορίες έντυπων αναγνωστών: οι συχνοί αναγνώστες θεωρούν το δικό τους «μέτριο» καλύτερο από το on-line «μέτριο». Θεωρούν τις ηλεκτρονικές εφημερίδες λιγότερο ενημερωτικές, από ότι θεωρούν οι περιστασιακοί και οι σπάνιοι αναγνώστες έντυπων εφημερίδων. 93

95 Κεφάλαιο Πέμπτο ΟΙ ΗΛΕΚΤΡΟΝΙΚΕΣ (ON-LINE) ΕΦΗΜΕΡΙΔΕΣ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ 5.1 Από τον έντυπο στον ηλεκτρονικό τύπο: η περίπτωση των Ελληνικών εφημερίδων Οι αθηναϊκές πολιτικές εφημερίδες άρχισαν να στρέφουν την προσοχή τους στο διαδίκτυο η μία μετά την άλλη από το Ήταν από τους πρώτους ισχυρούς, φαινομενικά τουλάχιστον, παίκτες που κατέβηκαν στο δικτυακό «γήπεδο». Ο λόγος που επιλέξαμε τις ημερήσιες αθηναϊκές πολιτικές εφημερίδες είναι ότι πρόκειται για τις πρώτες που «μετακόμισαν» στο διαδίκτυο, τις μεγαλύτερες από πλευράς κυκλοφορίας και επενδύσεων ενημερωτικές εκδόσεις και τις μόνες που καλύπτουν όλο το φάσμα των ειδήσεων και φθάνουν σε όλη την Ελλάδα 108. Η πρώτη εφημερίδα που απέκτησε online παρουσία ήταν η Ελευθεροτυπία < εν έτει Έναν χρόνο αργότερα μπήκαν στο «παιχνίδι» το Βήμα < και το 1997 ακολούθησαν τα Νέα < και ο Ριζοσπάστης < Σήμερα, εκτός από τις τέσσερις εφημερίδες που προαναφέραμε, δικό τους δικτυακό τόπο έχουν επίσης ο Αδέσμευτος Τύπος (του Δημήτρη Ρίζου) < η Απογευματινή < το Έθνος < η Καθημερινή < ο Ελεύθερος Τύπος < Οι περισσότερες Ελληνικές εφημερίδες ευρείας κυκλοφορίας θεωρούν απαραίτητη την παρουσία τους στο διαδίκτυο. Αυτό φανερώνει την μεγάλη σημασία του διαδικτύου για τον τύπο. Παρά όλα αυτά η διαδικτυακή μορφή των εφημερίδων και ο τρόπος με τον οποίο χρησιμοποιούν το διαδίκτυο διαφέρουν αρκετά. 108 Φραγκονικολόπουλος Χρήστος : «ΜΜΕ Κοινωνία και Πολιτική». Εκδόσεις: Σιδέρης, Αθήνα,2005, σελ:660 94

96 Στη συνέχεια, σύμφωνα με τα κριτήρια τη κ. Σιαπέρα Ευγενία 109 θα αξιολογήσουμε και θα ταξινομήσουμε τις παραπάνω ηλεκτρονικές ιστοσελίδες των εφημερίδων σε τρεις κατηγορίες: πρώτον, σε αυτές που κάνουν χρήση των δυνατοτήτων του διαδικτύου, δεύτερον σε αυτές που χρησιμοποιούν το διαδίκτυο σαν μία ακόμη πλατφόρμα και τρίτον σε αυτές που βλέπουν το διαδίκτυο ως ένα μέσο διαφήμισης ή που δεν έχουν καν ιστοσελίδα. Οι «εξελιγμένες ιστοσελίδες εφημερίδων» Στη κατηγορία αυτή εντάξαμε τις εφημερίδες που αξιοποιούν το διαδίκτυο και τις δυνατότητες που προσφέρει. Σχετικά κριτήρια εδώ συμπεριλαμβάνουν την τακτική ανανέωση των ιστοσελίδων, τη παροχή διαδραστικών λειτουργιών (interactive), αρχείου, εσωτερικών ή/και εξωτερικών δεσμών καθώς και υπηρεσιών που δεν παρέχει η έντυπη μορφή της εφημερίδας. Σε αυτή την κατηγορία εντάξαμε τις εφημερίδες που πληρούν τουλάχιστον τέσσερα από τα πέντε παραπάνω κριτήρια. Από τις εννιά εφημερίδες που συμπεριλάβαμε στο δείγμα μας μόνο τέσσερις πληρούν τα κριτήρια αυτής της κατηγορίας. Τα Νέα με καθημερινή ανανέωση της ιστοσελίδας, με αρχείο, με εσωτερική μηχανή αναζήτησης, , με υπερσυνδέσμους (hyperlinks), με ταξινόμηση άρθρων ανά κατηγορία όπως: Ελλάδα, κόσμος, καιρός, τα άστρα, ταξίδια, θέατρο, ψυχαγωγία και υπηρεσίες, που δεν παρέχει η έντυπη μορφή, όπως, συνδρομές, ηλεκτρονικές ψηφοφορίες, e-αγορές, e- shopping. Η Ελευθεροτυπία με καθημερινή ανανέωση της ιστοσελίδας, με αρχείο, με εσωτερική μηχανή αναζήτησης, , με υπερσυνδέσμους (hyperlinks), με ταξινόμηση άρθρων ανά κατηγορία όπως: πολιτική, οικονομία, Ελλάδα, τέχνες, κόσμος, αθλητισμός και πληροφορίες που δεν παρέχει η έντυπη μορφή όπως κατάλογο με όλες τις ηλεκτρονικές διευθύνσεις των ξένων εφημερίδων σε μορφή links, όπου κάνοντας ένα κλικ πάνω στις ηλεκτρονικές διευθύνσεις μπορεί να έχει πρόσβαση σε όποια ξένη εφημερίδα επιθυμεί ο αναγνώστης. Το Έθνος με καθημερινή ανανέωση της ιστοσελίδας, με αρχείο, με εσωτερική μηχανή αναζήτησης, , με υπερσυνδέσμους (hyperlinks), με ταξινόμηση άρθρων ανά κατηγορία όπως: πολιτική, κοινωνία, κόσμος, χρήμα, τέχνες, καιρός, παιδεία καθώς 109 Φραγκονικολόπουλος Χρήστος : «ΜΜΕ Κοινωνία και Πολιτική». Εκδόσεις: Σιδέρης, Αθήνα,2005, σελ:660 95

97 επίσης και στήλη με τίτλο Γράψε το δικό σου ρεπορτάζ, στήλη που η έντυπη μορφή δεν στη προσφέρει. Τέλος στην κατηγορία αυτή ανήκει και Η Καθημερινή με καθημερινή ανανέωση της ιστοσελίδας, με αρχείο, με εσωτερική μηχανή αναζήτησης, , με υπερσυνδέσμους (hyperlinks), με ταξινόμηση άρθρων ανά κατηγορία όπως: πολιτική, οικονομία, Ελλάδα, κόσμος, πολιτισμός, απόψεις, αφιερώματα και υπηρεσίες που δεν προσφέρει η έντυπη μορφή όπως την αγγλική έκδοση, newsletters, sitemap, company profile. Σε σύγκριση με την έντυπη μορφή, η ηλεκτρονικές εφημερίδες παρέχουν περισσότερες υπηρεσίες στους αναγνώστες. Στις έντυπες εφημερίδες μπορείς να βρεις τα άρθρα ταξινομημένα ανάλογα με το περιεχόμενο τους και τρόπους επικοινωνίας με την εφημερίδα όπως τηλέφωνο, ταχυδρομική διεύθυνση, την διεύθυνση της ηλεκτρονικής ιστοσελίδας, και . Όσο αφορά όλα τα υπόλοιπα όπως αρχείο, μηχανές αναζήτησης και hyperlinks είναι υπηρεσίες που μπορεί να παρέχει μόνο η ηλεκτρονική μορφή των εφημερίδων. Θα πρέπει να επισημάνουμε εδώ ότι δεν φαίνεται να είναι τυχαίο το ότι οι τρεις αυτές εφημερίδες είναι και οι τρεις πρώτες σε κυκλοφορία. Τόσο τα σχετικά υψηλά διαφημιστικά έσοδα, τόσο και έντονος ανταγωνισμός μεταξύ τους πιθανόν να μπορούν να οδηγήσουν στην κατανόηση του φαινομένου 110. Η «περιορισμένη» χρήση του διαδικτύου Σε αυτή την κατηγορία εντάσσονται οι εφημερίδες που μεταφέρουν το περιεχόμενο της έντυπης έκδοσής τους στο διαδίκτυο. Στην κατηγορία αυτή συμπεριλάβαμε τις εφημερίδες που πληρούν τουλάχιστον ένα από τα παραπάνω κριτήρια. Σε αυτή την κατηγορία παρατηρούμε ότι πρώτον, εδώ ανήκουν οι περισσότερες από τις εννιά εφημερίδες που επιλέξαμε για αυτή την έρευνα και δεύτερον, οι εφημερίδες που κάνουν περιορισμένη χρήση του διαδικτύου αποκτούν μεν μια ακόμα πλατφόρμα προβολής χωρίς ωστόσο να προσφέρουν εξειδικευμένες υπηρεσίές στους διαδικτυακούς αναγνώστες. Οι εφημερίδες που εντάξαμε στην συγκεκριμένη κατηγορία είναι η εξής: Το Βήμα, το οποίο μπορεί να διαθέτει αρχείο, , εσωτερική μηχανή αναζήτησης, 110 Φραγκονικολόπουλος Χρήστος : «ΜΜΕ Κοινωνία και Πολιτική». Εκδόσεις: Σιδέρης, Αθήνα,2005, σελ:661 96

98 υπερσυνδέσμους (hyperlinks), ταξινόμηση άρθρων σε κατηγορίες όπως: πολιτικά, διπλωματία, διεθνή, βιβλία, γνώμες, αλλά δεν έχει καθημερινή ανανέωση. Παρέχει μόνο την κυριακάτικη έκδοσή του στο διαδίκτυο και όσον αφορά την καθημερινή έκδοση, σε ένα πλαίσιο, το οποίο υπάρχει στην κυριακάτικη ηλεκτρονική έκδοση, υπάρχουν μερικά links με τα πιο σημαντικά γεγονότα της ημέρας. Ο Ριζοσπάστης διαθέτει,καθημερινή ανανέωση, εσωτερική μηχανή αναζήτησης, υπερσυνδέσμους (hyperlinks), ταξινόμηση άρθρων σε κατηγορίες όπως: πολιτική, κόσμος, κοινωνία, νεολαία, πολιτισμός, αθλητισμός, αλλά δεν παρέχει στους αναγνώστες υπηρεσίες που δεν παρέχονται στην έντυπη μορφή όπως και αρχείο. Στην κατηγορία αυτή ανήκει και Ο Αδέσμευτος Τύπος, με καθημερινά ανανέωση της ιστοσελίδας, με εσωτερική μηχανή αναζήτησης και ταξινόμηση άρθρων σε κατηγορίες όπως: πολιτική, ειδήσεις, κοσμικά, τηλεόραση. Δεν παρέχει ούτε ούτε κάποιες εξειδικευμένες διδικτυακές υπηρεσίες. Η Απογευματινή παρέχει όλη την καθημερινή έντυπη έκδοσή της. Στο δικτυακό τόπο της παρουσιάζονται σκαναρισμένες οι σελίδες της έντυπης μία προς μία. Ο αναγνώστης θα συναντήσει υπερσυνδέσμους μόνο σε 2-3 jpg (εικόνες) των πρώτων σελίδων. Ούτε λόγος για υπερσυνδέσμους μέσα σε κείμενα ή κάτω από αυτά, αλλά ούτε και για το προς τον συντάκτη ή οποιαδήποτε άλλη τεχνική υποδηλώνει προσαρμογή στις απαιτήσεις της ηλεκτρονικής γραφής 111. Η ηλεκτρονική έκδοση της εφημερίδας είναι ίδια η εφημερίδα σκαναρισμένη, με μοναδικό επιπλέον στοιχείο μια διεύθυνση ηλεκτρονικής αλληλογραφίας. Τέλος Ο Ελεύθερος Τύπος που παρέχει στους αναγνώστες του αρχείο, και μερικούς υπερσυνδεσμούς που αφορούν την ταξινόμηση των άρθρων σε γενικές κατηγορίες όπως: ομιλίες, σενεντεύξεις, ιδέες, βουλή. Κατά τα άλλα δεν παρουσιάζει τίποτα διαφορετικό από την έντυπη έκδοση του, καμιά δηλαδή υπηρεσία που να διαχωρίζει την έντυπη από την διαδικτυακή παρουσία του. Άρα οι ομοιότητες της έντυπης έκδοσης με την ηλεκτρονική έκδοση αυτών των εφημερίδων, που ανήκουν σε αυτή την κατηγορία, είναι πολλές από ότι οι διαφορές αφού χρησιμοποιούν σε περιορισμένο βαθμό το διαδίκτυο, καθιστώντας το ένα ακόμα μέσο αναπαραγωγής τους. 111 (2/8/2006): «Το webdesign των ελληνικών εφημερίδων», < 97

99 Η «απλή» ή/και μη χρήση του διαδικτύου Σε αυτήν την κατηγορία συμπεριλαμβάνονται οι εφημερίδες οι οποίες ιδιαίτερα απλή παρουσία στο διαδίκτυο καθώς και της εφημερίδες που στερούνται δικτυακού τόπου. Για το 2006 που πραγματοποιείται η έρευνα όχι μόνο όλες από τις παραπάνω εφημερίδες διαθέτουν διαδικτυακό τόπο, αλλά δεν υπάρχει πρωινή και απογευματινή καθημερινής κυκλοφορίας εφημερίδα που να μην διαθέτει ηλεκτρονική μορφή, είτε πληροί τις ανάγκες του διαδικτυακού αναγνώστη, είτε όχι. Παρακάτω φαίνεται η ηλεκτρονική μορφή της Εφημερίδας Τα ΝΕΑ και της Απογευματινής: Συμπερασματικά, η παρούσα αξιολόγηση των ηλεκτρονικών ιστοσελίδων των Ελληνικών εφημερίδων εθνικής εμβέλειας, δείχνει ότι η χρήση του διαδικτύου είναι 98

100 ακόμη στα πρώτα της βήματα. Η μειονότητα των εφημερίδων εθνικής εμβέλειας και υψηλής κυκλοφορίας κάνουν σχετικά εκτεταμένη χρήση των δυνατοτήτων του διαδικτύου, ενώ η πλειονότητα το χρησιμοποιεί σαν ένα ακόμα τρόπο αναπαραγωγής του έντυπου περιεχομένου. Φαίνεται, λοιπόν, πως οι εξελιγμένοι ιστότοποι των Ελληνικών εφημερίδων σχετίζονται άμεσα με την υψηλή κυκλοφορία τους. Θα πρέπει να τονίσουμε ότι ενώ αξιοποιούν ορισμένα χαρακτηριστικά του διαδικτύου, ακόμη και οι εξελιγμένοι διαδικτυακή τόποι των εφημερίδων αυτών, απέχουν πολύ από το να κάνουν πλήρη χρήση των δυνατοτήτων του νέου μέσου. Παρατηρούμε ότι καμιά από τις εφημερίδες που εξετάσαμε δεν παρέχει κάποιο φόρουμ, ή άλλη τέτοια δυνατότητα άμεσης επικοινωνίας και συζήτησης μεταξύ αναγνωστών, και δεν αξιοποιείται από καμιά εφημερίδα η δυνατότητα να αποστέλλονται άμεσα στον αναγνώστη κάποιες ειδήσεις, μέσο ηλεκτρονικού ταχυδρομείου ή sms. Επίσης η υπηρεσία των διαδικτυακών δημοψηφισμάτων δεν παρέχεται από καμιά εφημερίδα. Δεν θα πρέπει να προκαλεί καμιά έκπληξη ότι μια συγκριτική έρευνα μεταξύ διαδικτυκών τόπων εφημερίδων σε 15 χώρες έδειξε ότι η Ελληνικές εφημερίδες υστερούν κατά πολύ στην αξιοποίηση των δυνατοτήτων του δικτύου σε σχέση με τις εφημερίδες άλλων χωρών Φραγκονικολόπουλος Χρήστος : «ΜΜΕ Κοινωνία και Πολιτική». Εκδόσεις: Σιδέρης, Αθήνα,2005, σελ:663 99

101 5.2 Παράδειγμα ανάγνωσης ηλεκτρονικής εφημερίδας Η ιστοσελίδα του Βήματος on line (tovima.dolnet.gr) χωρίζεται σε τρία τμήματα, ένα οριζόντιο και δύο κατακόρυφα. Στο οριζόντιο, που βρίσκεται στο πάνω μέρος της σελίδας, αναγράφεται ο τίτλος της εφημερίδας "Το Βήμα on line". Στο αριστερό από τα κατακόρυφα φαίνονται οι διάφορες στήλες και στο δεξί, που στην ουσία είναι το κύριο τμήμα, βλέπουμε το πρωτοσέλιδο της έντυπης έκδοσης από φωτογραφία. 113 Κάνοντας κλικ σε οποιοδήποτε από τα θέματα έχουμε τη δυνατότητα να το δούμε ολόκληρο, έτσι ακριβώς όπως εμφανίζεται στην χάρτινη έκδοση, με τους ίδιους τίτλους, τις ίδιες φωτογραφίες και βέβαια το ίδιο κείμενο. Γενικά όσον αφορά στα άρθρα υπάρχουν πολλές ομοιότητες με τα Νέα on line καθώς και εδώ παρατηρούμε μια αντιγραφή της έντυπης έκδοσης. Στο τέλος κάθε άρθρου φαίνονται τα στοιχεία του, το όνομα της εφημερίδας, η ημερομηνία και ο κωδικός του ενώ υπάρχουν και δύο κουμπιά, ένας σελιδοδείκτης που μας οδηγεί στην αρχή της σελίδας και ένα άλλο που μας επιστρέφει στην πρώτη σελίδα της ηλεκτρονικής έκδοσης. "Η γνώμη μας" είναι μια μόνιμη στήλη της εφημερίδας με το σχόλιο του Σταύρου Π. Ψυχάρη για πολιτικά θέματα, η οποία συνοδεύεται από τη φωτογραφία 113 (22/7/06): «Το Βήμα on line». < 100

102 του, ενώ από το "Προτείνουμε" Το Βήμα on line κάνει προτάσεις για τα πιο σημαντικά άρθρα κάθε θεματικής ενότητας. Από το "Ξεφύλλισμα" βλέπουμε όλες τις στήλες της εφημερίδας, από τις οποίες επιλέγουμε αυτή που μας ενδιαφέρει και εμφανίζονται σε πίνακα όλα τα ρεπορτάζ και τα άρθρα της με τα στοιχεία τους (τίτλοι, συντάκτες, μέγεθος). Ο "Βηματοδότης" είναι μια μόνιμη στήλη με σχόλια ενώ οι "Πρώτες σελίδες" εμφανίζουν τους κωδικούς κάθε σελίδας και στη συνέχεια την φωτογραφία της συγκεκριμένης σελίδας από την χάρτινη έκδοση. Από τα "Διαθέσιμα τεύχη" και την "Αναζήτηση" (απλή ή προχωρημένη) δίνεται η δυνατότητα εύρεσης από το αρχείο ενώ κάνοντας κλικ στο "World media" οδηγούμαστε στην ηλεκτρονική διεύθυνση Τέλος από το "Επικοινωνία" ο επισκέπτης μπορεί στέλνοντας να δώσει τις ιδέες, τις απόψεις και τις προτάσεις τους σχετικά με την ηλεκτρονική έκδοση της εφημερίδας και από το "Συνδέσεις Δ.Ο. Λαμπράκη" υπάρχει σύνδεση με το site του δημοσιογραφικού οργανισμού Λαμπράκη. Γενικά Το Βήμα μοιάζει σε πολλά σημεία με τον τρόπο που λειτουργούν Νέα on line, μόνο που είναι πολύ πιο απλουστευμένο, με λιγότερη ύλη και η ανανέωση του γίνεται μια φορά την εβδομάδα. Δεν παύει όμως να είναι μια από τις πιο σύγχρονες και δημοφιλείς ελληνικές ηλεκτρονικές εκδόσεις. 101

103 Κεφάλαιο Έκτo ΠΡΟΟΠΤΙΚΕΣ ΚΑΙ ΚΙΝΔΥΝΟΙ ΤΗΣ ΔΙΑΔΙΚΤΥΑΚΗΣ ΔΗΜΟΣΙΟΓΡΑΦΙΑΣ 6.1 Προοπτικές της δημοσιογραφίας διαδικτύου Σε ένα ραγδαία αναπτυσσόμενο ενημερωτικό Μέσο εξελίσσεται το Ιντερνετ, το οποίο κερδίζει ολοένα και περισσότερο έδαφος στον ανταγωνισμό μεταξύ των ΜΜΕ, αφού οι χρήστες του το επιλέγουν για την ενημέρωσή τους σε τοπικά, εγχώρια αλλά και διεθνή θέματα... Η μέχρι τώρα πορεία της διάδοσης του Διαδίκτυο συνηγορεί, άλλωστε, προς αυτή την κατεύθυνση. Μέσα σε λιγότερο από 15 χρόνια εκατοντάδες εκατομμύρια άνθρωποι σε όλο τον πλανήτη στράφηκαν στον Κυβερνοχώρο για να κάνουν τις αγορές τους, να αναζητήσουν πληροφορίες, να αντλήσουν εκπαιδευτικό υλικό, να ψυχαγωγηθούν και να ενημερωθούν για τις τελευταίες εξελίξεις. Η τελευταία αυτή περίπτωση είναι, βέβαια, εκείνη στην οποία θα εστιάσουμε την προσοχή μας. Είναι σαφές ότι αυξάνεται διαρκώς η διάδοση του διαδικτύου ως μέσο ενημέρωσης και μάλιστα με ολοένα και πιο γρήγορους ρυθμούς και οι προοπτικές για το άμεσο μέλλον είναι ιδιαίτερα αισιόδοξες όσον αφορά στον συνολικό αριθμό των χρηστών του νέου μέσου: i) Δυνάμει παγκόσμιο κοινό:. Οι λόγοι που οδήγησαν τις εφημερίδες να κάνουν την παρουσία τους στο διαδίκτυο ήταν η δυνατότητα που δίνεται στους εκδότες να κάνουν τα έντυπά τους γνωστά στο εξωτερικό. Έχει κανείς την ευκαιρία να βρει την εφημερίδα που τον ενδιαφέρει, σε οποιοδήποτε 102

104 ii) μέρος της γης βρίσκεται, το απόγευμα της ίδιας μέρας που κυκλοφορεί και μάλιστα δωρεάν. Αξίζει να αναφερθεί η περίπτωση των New York Times που για κάποιο διάστημα ζητούσαν συνδρομή από τους αναγνώστες του εξωτερικού μόνο. Η προσπάθεια αυτή δεν απέδωσε κι έτσι αναγκάστηκαν να προσφέρουν δωρεάν τις υπηρεσίες τους. 114 Ο Παγκόσμιος Ιστός, όπως δηλώνει και το όνομά του, έχει καταφέρει να τυλίξει ολόκληρο τον πλανήτη. Αυτό είναι το υπ αριθμόν ένα κίνητρο για τη δημιουργία ενός δικτυακού μέσου ενημέρωσης ή τη μεταφορά ενός παραδοσιακού μέσου στον διαδίκτυο. Το περιεχόμενο και των δύο θα μπορεί να φτάσει σε όλο τον κόσμο. Το μεγαλύτερος μέρος του διαδικτυακού περιεχόμενου, πάνω από το μισό, είναι γραμμένο στα αγγλικά, αυξάνοντας τις πιθανότητες προσέλκυσης μεγάλου αριθμού επισκεπτών αφού έχουν κερδίσει τον τίτλο της «διεθνούς γλώσσας» 115. Αλλά ακόμα και αν είναι γραμμένο σε μια λιγότερο διαδεδομένη γλώσσα, όπως τα ελληνικά, το όφελος από την παρουσία στο διαδίκτυο εξακολουθεί να είναι μεγάλο. Για να κατανοήσουμε τη διαφορά, ας πάρουμε ως παράδειγμα έναν Έλληνα που ζει στην Αυστραλία και θέλει να διαβάσει μια ημερήσια αθηναϊκή εφημερίδα. Αν η εφημερίδα έχει δικό της site, το μόνο που έχει να κάνει είναι να συνδεθεί στο διαδίκτυο και να την «ξεφυλλίσει» στην οθόνη του. Αν δεν έχει site, θα πρέπει να περιμένει πότε θα φτάσουν οι ελληνικές εφημερίδες στην Αυστραλία και φυσικά θα χρειαστεί να την αγοράσει, άρα να πληρώσει ακριβότερα. Κατάργηση περιορισμών χώρου και χρόνου: Στο διαδίκτυο η ψηφιοποιημένη πληροφορία μεταδίδεται ταχύτατα σε όλο τον κόσμο, εκμηδενίζοντας τις φυσικές διαστάσεις-εμπόδια του χώρου και του χρόνου. Οι δύο αυτές διαστάσεις συγκαταλέγονται παραδοσιακά ανάμεσα στους μεγαλύτερους εχθρούς των δημοσιογράφων που εργάζονται στα έντυπα. Η πρακτική που επιθυμούν οι ηλεκτρονικές εκδόσεις των εφημερίδων να ακολουθείται είναι να μεταφέρεται ένα μικρό κομμάτι ενός άρθρου στο δίκτυο και να προσθέτουν κάποια στοιχεία προκειμένου να διαφοροποιήσουν την ύλη. Συνήθως πρόκειται για στοιχεία, όπως η 114 Δήμου Αναστασία(20/7/2006): «Ηλεκτρονικέ έκδοση εφημερίδων». < 115 (20/5/2006): «Τι κομίζει η κυριαρχία της αγγλικής γλώσσας -don't worry για την Ελληνική». < 103

105 iii) συγγραφή άρθρων με τη χρήση πολυμέσων, ένα είδος υπερκειμένου, κάποιες συμπληρωματικές πληροφορίες, που δεν έχουν τη δυνατότητα να δοθούν στην έντυπη έκδοση, λόγω της έλλειψης χώρου. Ακόμη δίνεται η ευκαιρία επικοινωνίας με την εφημερίδα μέσω ηλεκτρονικού ταχυδρομείου και παρέχονται εργαλεία έρευνας στα αρχεία της εφημερίδας 116. Εφημερίδες και περιοδικά έχουν συγκεκριμένο αριθμό σελίδων και αυστηρά καθορισμένο χρόνο έκδοσης. Οι συντάκτες τους είναι υποχρεωμένοι, λοιπόν, να γράφουν τα κείμενά τους μέσα σε συγκεκριμένες προθεσμίες και να φροντίζουν ώστε η έκτασή τους ούτε να υπερβαίνει τον διατιθέμενο χώρο ούτε να υπολείπεται. Παράλληλα, γνωρίζουν πολύ καλά ότι το κείμενό τους μπορεί να μη δημοσιευθεί καν, αν προκύψει κάποιο έκτακτο γεγονός με μεγαλύτερη σημασία. Στο διαδίκτυο τέτοια προβλήματα δεν υφίστανται. Ο χώρος είναι απεριόριστος (φυσικά, εξυπακούεται ότι τίθενται ορισμένοι λειτουργικοί-λογικοί περιορισμοί ως προς την έκταση των κειμένων, όπως θα δούμε στη συνέχεια) και δεν υπάρχει συγκεκριμένη ώρα για το κλείσιμο της ύλης. Μια είδηση, με το που θα φτάσει στα χέρια των δημοσιογράφων ενός ενημερωτικού δικτυακού τόπου και θα ολοκληρωθεί η επεξεργασία της (διασταύρωση και συγγραφή), είναι αμέσως έτοιμη προς δημοσίευση (ή, καλύτερα, «ανέβασμα» στο δίκτυο uploading). Για την ηλεκτρονική εφημερίδα, το «έκτακτο παράρτημα» και η «δεύτερη έκδοση» αποτελούν άγνωστες λέξεις, κάτι που συνεπάγεται άμεσο οικονομικό όφελος, καθώς οι έκτακτες εκδόσεις κοστίζουν. Χαμηλό κόστος και προοπτικές εσόδων: Η δημιουργία και η συντήρηση ενός δικτυακού τόπου είναι σαφώς μικρότερου μεγέθους επένδυση συγκριτικά με τη δημιουργία μιας εφημερίδας ή ενός ραδιοφωνικού σταθμού (έστω και τοπικής κλίμακας). Η πρόσβαση στο διαδίκτυο κοστίζει ολοένα και λιγότερο. Το ίδιο ισχύει και για τον απαραίτητο τεχνολογικό εξοπλισμό. Προβλήματα όπως αυτά της διανομής και του χαρτιού, τα οποία κατατρύχουν τα έντυπα και ανεβάζουν το κόστος τους στα ύψη, δεν υπάρχουν στο Δίκτυο. Ο Michael Kinsley 117 υποστηρίζει ότι οι εφημερίδες 116 (1/6/2006): «Web δημοσιογραφία vs. «συμβατική» δημοσιογραφία: 1-0». < 117 «TΑ ΜΜΕ στην εποχή του διαδικτύου»,( Δημοσιεύτηκε στο ένθετο «New Millennium» της εφημερίδας «Tύπος της Kυριακής» στις ), < 104

106 iv) στην ουσία μοιράζουν δωρεάν το περιεχόμενό τους. Οι πελάτες πληρώνουν, αλλά δεν πληρώνουν για τις ειδήσεις. Το χαρτί της ημερήσιας Washington Post κοστίζει 27 σεντς και η εφημερίδα πουλιέται 25 σεντς. Η Ένωση Εκδοτών Εφημερίδων των ΗΠΑ αναφέρει ότι το 22% των εσόδων μιας μέσης εφημερίδας είναι από τις πωλήσεις των φύλων. Στο κομμάτι των εξόδων όμως 12% είναι το χαρτί, 6% το πιεστήριο 13% στη διανομή. Αυτό κατά τον Kinsley σημαίνει ότι κάθε δεκάρα που παίρνει μια εφημερίδα από τους αναγνώστες της εξαφανίζεται αλλά έχει κι ένα επιπλέον κόστος 9% του συνολικού προϋπολογισμού της. Αν μπορούσε μια εφημερίδα να ανταλλάξει το κόστος χαρτιού, πιεστηρίου και διανομής (31%), με τα έσοδα από τις πωλήσεις (22%) θα ήταν εξαιρετικά κερδισμένη. Κι όμως πάλι κανείς δεν τα κατάφερε. Η πιο ελπιδοφόρα προσπάθεια στο web ήταν εκείνη της Wall Street Journal που όμως δεν συνεχίστηκε. «Το να δίνει κάποιος δωρεάν τις πληροφορίες μέσω διαδίκτυο, φαντάζει σε πολλούς πιο παράλογο από το να δίνει έναντι 25 σεντς τις ίδιες λέξεις και φωτογραφίες, σε χαρτί, όμως που κοστίζει 27 σεντς»! Πώς να μη συμπεράνει, λοιπόν, κανείς ότι «η φιλοσοφία της ηλεκτρονικής εφημερίδας, από οικονομικής πλευράς είναι το αποτέλεσμα της ευτυχισμένης συμβίωσης του ελάχιστου κόστους και της μέγιστης διακίνησης». Αύξηση εσόδων: Τα έσοδα των εφημερίδων από τις διαφημίσεις μειώνονται συνεχώς καθώς η τηλεόραση έχει μετατραπεί ως το κυρίαρχο διαφημιστικό μέσο. Επομένως οι εφημερίδες προσδοκούν με την παρουσία τους στο διαδίκτυο να αυξήσουν τα έσοδά τους από τις ηλεκτρονικές διαφημίσεις, που αυξάνονται συνεχώς. Αξίζει να σημειωθεί ότι σήμερα το διαδίκτυο είναι πρόσφορο έδαφος για την τοπική διαφήμιση και τις μικρές αγγελίες 118. v) Δυνατότητες υπερκειμένου και πολυμέσων: Η διασύνδεση των κειμένων του Παγκόσμιου Ιστού μέσω συνδέσμων και η συμπλήρωση του περιεχομένου των ιστοσελίδων από στατικές ή κινούμενες εικόνες και ήχο συνιστούν δέλεαρ για τους χρήστες. Επιπλέον δίνει τη δυνατότητα πολυεπίπεδης ανάγνωσης, δηλαδή το να μπορεί ο κάθε χρήστης να ενημερώνεται όσο θέλει, διαλέγοντας μόνος του τα «μονοπάτια» που θα 118 Δήμου Αναστασία(20/7/2006): «Ηλεκτρονικέ έκδοση εφημερίδων». < 105

107 ακολουθήσει. Συνεπώς, αν κάτι τον ενδιαφέρει πολύ, μπορεί να ενημερωθεί εις βάθος, ενώ αν δεν τον πολύ απασχολεί, να πάρει απλώς μια ιδέα και να το προσπεράσει. Το να ακολουθεί κανείς συνδέσμους από έγγραφο σε έγγραφο μοιάζει πολύ με το ξεφύλλισμα βιβλίων στα ράφια ενός βιβλιοπωλείου ή μιας βιβλιοθήκης 119 με αποτέλεσμα οι δικτυακοί τόποι να προσελκύουν μεγάλο αριθμό επισκεπτών. «Με τα links ο κάθε χρήστης έχει τη δυνατότητα να διαβάζει σχετικές με το θέμα ειδήσεις με ένα απλό κλικ του ποντικιού του, καθώς και να μεταφέρεται από μία ιστοσελίδα σε μια άλλη, vi) σχετική», εξηγεί ο κ. Κάσδαγλης 120. Αμφίδρομη επικοινωνία: Η αμφίδρομη επικοινωνία αποτελεί σημαντική προοπτική της διαδικτυακής δημοσιογραφίας, γιατί επιτρέπει της ύπαρξη ανάδρασης από τον δέκτη. Όπως είδαμε παραπάνω, στο κεφάλαιο 3, αμφίδρομη επικοινωνία είναι ο διάλογος ανθρώπου- μηχανής έτσι ώστε η μηχανή να αντιδρά στις ενέργειες του ανθρώπου 121.Αναλυτικότερα ο όρος αμφίδρομη επικοινωνία εμπεριέχει: α) σημαντικό βαθμό ελέγχου από τον χρήστη, β) πρόκληση ανάδραση από το χρήστη, γ) συμμετοχική επικοινωνία, δ) ευκαιρίες για δημιουργική ενασχόληση του χρήστη και ε) αμοιβαία επιρροή 122. Σύμφωνα με την κ.καϊμάκη Β.(1997) η αμφίδρομη επικοινωνία εφαρμόζεται στην διαδικτυακή δημοσιογραφία, πρώτον, στο επίπεδο επικοινωνίας του αναγνώστη με το δημοσιογράφο. Πρόκειται κυρίως για την αντίδραση των αναγνωστών μέσο του ηλεκτρονικού ταχυδρομείου για το περιεχόμενο της ηλεκτρονικής έκδοσης. Ο αναγνώστης μπορεί να αντιδράσει οποιαδήποτε στιγμή σε αυτό που διαβάζει με το πάτημα ενός κουμπιού παρά με τους παραδοσιακούς τρόπους όπως το τηλέφωνο και το ταχυδρομείο. Τα μέλη μιας ομάδας νέων με θέμα την ηλεκτρονική δημοσιογραφία συμμετείχαν το 1996 σε μια δημοσκόπηση για τη χρήση του ηλεκτρονικού ταχυδρομείου για την επικοινωνία με τους αναγνώστες. Από τους δημοσιογράφους(από 48 διαφορετικές χώρες) που πήραν μέρος, 63% επιβεβαίωσαν τη χρήση του ηλεκτρονικού 119 (10/2/2006): «Κνωσός Κρήτη, Εισαγωγή στο ίντερνετ». < 120 (1/6/2006): «Web δημοσιογραφία vs. «συμβατική» δημοσιογραφία: 1-0». < 121 Καϊμάκη, Β. : «Αμφίδρομη Επικοινωνία Έντυπων ΜΜΕ & Διαδίκτυο». Εκδόσεις: Παπασωτηρίου, Αθήνα 1997,σελ: Φραγκονικολόπουλος Χρήστος : «ΜΜΕ, Κοινωνία και Πολιτική». Εκδόσεις: Σιδέρης Ι.,Αθήνα, 2005, σελ:

108 ταχυδρομείου από τους αναγνώστες και 60% δήλωσαν πως απαντούν συστηματικά. Οι δημοσιογράφοι τόνισαν πως η αυξημένη επικοινωνία με τους αναγνώστες τους βοηθά να ασχολούνται με θέματα που τους προτείνουν οι αναγνώστες αλλά και στο να δημιουργούν ένα κλίμα εμπιστοσύνης 123. Ο Jon Kantz βεβαιώνει πως «το ηλεκτρονικό ταχυδρομείο προτείνει μια διαφορετική ηθική από εκείνη των σελίδων «γράμματα αναγνωστών» που υπάρχουν συχνά στα έντυπα. Η αμφίδρομη επικοινωνία είναι το στοιχείο που θα βγάλει τον τύπο από το σημερινό αδιέξοδο. Το μονοπώλιο της πληροφόρησης χάθηκε για τον τύπο με την εμφάνιση του ραδιοφώνου και της τηλεόρασης. Το μονοπώλιο της συζήτησης και της ανάλυσης των θεμάτων είναι το μόνο που μένει στις εφημερίδες και μπορεί να πάρει ακόμη μεγαλύτερες διαστάσεις στην ηλεκτρονική του μορφή με τη συμμετοχή των αναγνωστών.» 124 Επιπλέον η αμφίδρομη επικοινωνία εφαρμόζεται στην διαδικτυακή δημοσιογραφία και στο επίπεδο της επικοινωνίας των αναγνωστών μεταξύ τους. Σύμφωνα με τον Michel Colonna d Istria, «η πραγματικά αμφίδρομη επικοινωνία είναι αυτή που φέρνει σε επαφή τους αναγνώστες μεταξύ τους. Ο δημοσιογράφος δεν μπορεί να ασχολείται συνέχεια με τους αναγνώστες. Εκείνο που μπορούν να κάνουν είναι να βάζουν τις βάσεις για το διάλογο, όχι όμως ένα μονόπλευρο διάλογο δημοσιογράφου αναγνώστη, αλλά ένα πολύπλευρο διάλογο στους αναγνώστες με την επέμβαση του δημοσιογράφου». Το ότι μια ομάδα νέων είναι η πιο εξελιγμένη μορφή αμφίδρομης επικοινωνίας, είναι γεγονός. Όμως ο Michel Colonna d Istria θεωρεί δεδομένο ότι η ομάδα θα πρέπει να καθοδηγείται από έναν δημοσιογράφο. Είναι μία από τις απόψεις, άλλα όχι η μοναδική. Η επικοινωνία των αναγνωστών με τους δημοσιογράφους ή μεταξύ τους βοηθά στο χτίσιμο μιας ηλεκτρονικής κοινότητας που χαρίζει ένα αίσθημα οικειότητας στον αναγνώστη. Κάθε έκδοση διαμορφώνει το δικό της προφίλ σύμφωνα με το αναγνωστικό της 123 Καϊμάκη, Β. : «Αμφίδρομη Επικοινωνία Έντυπων ΜΜΕ & Διαδίκτυο». Εκδόσεις: Παπασωτηρίου, Αθήνα 1997,σελ: Καϊμάκη, Β. : «Αμφίδρομη Επικοινωνία Έντυπων ΜΜΕ & Διαδίκτυο». Εκδόσεις: Παπασωτηρίου, Αθήνα 1997,σελ:

109 κοινό. Από τη στιγμή που προσφέρει τη δυνατότητα της αμφίδρομης επικοινωνίας, όλες οι λύσεις είναι αποδεκτές. 125 vii) Αποτελεί μέσον της νέας γενιάς: Οι εφημερίδες ανοίγουν συνεχώς ιστοσελίδες, δείχνοντας με τον τρόπο αυτό την εμπιστοσύνη τους στο νέο μέσο. Το διαδίκτυο αποτελεί κυρίως το μέσον της νέας γενιάς, η οποία είναι ιδιαίτερα απαιτητική, επιθυμεί να βρίσκει πάντα αυτά που ζητάει. Έχει ανάγκη από μια διαφορετική θεματολογία, λιγότερο συντηρητική, από νέα θέματα ντυμένα με ήχο και εικόνα. Έπίσης οι νέοι σήμερα απαιτούν να τους παρέχεται η δυνατότητα της ενεργούς συμμετοχής, να τους δίνεται δηλαδή η δυνατότητα του λόγου, να εκφράζουν τις απόψεις τους και να κάνουν τις παρατηρήσεις τους. viii) Αίγλη: Η μεταφορά των Μέσων στις σελίδες του Παγκόσμιου Ιστού προσδίδει αέρα ανανέωσης, δηλώνει την αποφασιστικότητά τους να συνεχίσουν να διεκδικούν πρωταγωνιστικό ρόλο στις εξελίξεις στο χώρο της επικοινωνίας και ανοίγει διάπλατα ένα παράθυρο στο υπό διαμόρφωση μελλοντικό σκηνικό. Την ίδια ώρα, τους δίνει την ευκαιρία να προσελκύσουν νέο κοινό αφού ο μέσος χρήστης του διαδικτύου 126 : Μπαίνει 19 φορές το μήνα στο διαδίκτυο. Επισκέπτεται 10 καινούριους ιστοχώρους ( web sites) το μήνα. Περνά προσεγγιστικά περί την 1 ώρα ανά ιστιοχώρο ( web site) το μήνα. Περνά περισσότερες από 10 ώρες συνολικά στο διαδίκτυο κάθε μήνα. Η κυκλοφορία του διαδικτύου διπλασιάζεται κάθε 100 μέρες. Σήμερα που «όλοι είναι online», δεν νοείται να υπάρχει εφημερίδα, περιοδικό ή ραδιοτηλεοπτικός σταθμός με αξιώσεις στην πίτα της αναγνωσιμότητας, της ακροαματικότητας και της τηλεθέασης αντιστοίχως, χωρίς ηλεκτρονική διεύθυνση. Σημαντική είναι η έρευνα που έγινε στις ΗΠΑ για το ενδιαφέρον που εκδηλώνουν οι αναγνώστες για τις ηλεκτρονικές εφημερίδες.σύμφωνα λοιπόν με την έρευνα της Αμερικανικής Ένωσης Εφημερίδων(NAA-Newspaper Association of America), οι Αμερικανοί χρήστες του Διαδίκτυο επιλέγουν τα τοπικά ειδησεογραφικά portals ως βασική πηγή ενημέρωσής τους. Μάλιστα το 62% των χρηστών επιλέγουν τα τοπικά sites και όχι τα μεγάλα πολυεθνικά όπως το Yahoo, προκειμένου ενημερωθούν. Είναι 125 Καϊμάκη, Β. : «Αμφίδρομη Επικοινωνία Έντυπων ΜΜΕ & Διαδίκτυο». Εκδόσεις: Παπασωτηρίου, Αθήνα 1997,σελ: (12/3/2006): «Internet: η επανάσταση». < services.gr> 108

110 σημαντικό να αναφερθεί ότι το μεγαλύτερο ποσοστό των αναγνωστών των ηλεκτρονικών εφημερίδων συνδέεται καθημερινά στο δίκτυο για να ενημερωθούν και αφιερώνουν περισσότερο χρόνο από τους υπόλοιπους χρήστες. Ακόμη θεωρείται ότι οι αναγνώστες των εφημερίδων που έχουν παρουσία στο διαδίκτυο, αποτελούν μια ισχυρή αγοραστική δύναμη, καθώς σύμφωνα με την έρευνα 8 στους 10 αναγνώστες πραγματοποίησαν μία τουλάχιστον online αγορά. Η «Μελέτη για τον οnline καταναλωτή» («Online Consumer Study») που πραγματοποίησε η MORI Research για λογαριασμό της Αμερικανικής Ένωσης Εφημερίδων (ΝΑΑ, 2002) έρχεται να πιστοποιήσει και αυτή με τη σειρά της πως οι επιπτώσεις που έχει στην αναγνωστική συμπεριφορά του κοινού η μετακόμιση των εφημερίδων στο διαδίκτυο παραμένουν αρκετά περιορισμένες. Ακόμα μικρότερης εμβέλειας είναι δε οι επιπτώσεις της ανάγνωσης ηλεκτρονικών εφημερίδων πάνω στην τηλεόραση και το ραδιόφωνο. 127 Το διάγραμμα 6.1 είναι διαφωτιστικό. Διάγραμμα 6.1: Ποσοστό χρηστών του Διαδικτύου που δηλώνει ότι χρησιμοποιεί λιγότερο τα παρακάτω παραδοσιακά μέσα από τότε που άρχισε να διαβάζει online εφημερίδες Εθνικές εφημερίδες Τοπικές εφημερίδες 35 % 39 % Ειδήσεις σε τοπικά κανάλια 25 % Ραδιόφωνο 14 % Πηγή: ΝΑΑ (2002) Εξαιτίας του γεγονότος ότι όχι μόνο στις ΗΠΑ, άλλα και σε άλλες χώρες, συμπεριλαμβανομένης και της Ελλάδας, είναι πολλοί εκείνοι που επιλέγουν, η καθημερινή τους ενημέρωση να γίνεται μέσω του διαδικτύου, οι πωλήσεις των εφημερίδων μειώνονται συνεχώς. Ειδικότερα, σύμφωνα με έρευνα της Bari Focus, η 127 Βλ. σχετικά και NAA (2002): Your best local online buy. Presentation produced by the Newspaper Association of America. < 109

111 ελληνική ειδησεογραφία συγκεντρώνει το μεγαλύτερο ενδιαφέρον των χρηστών του διαδικτύου που αναζητούν διάφορες πληροφορίες: το 36,7% δηλώνει ότι σερφάρει για να ενημερωθεί σχετικά με την ελληνική επικαιρότητα. Το 22,6% ενδιαφέρεται και για την ξένη ειδησεογραφία και το 8,6% για τις εξελίξεις στην οικονομία και στο χρηματιστήριο. Πάντως, ο τομέας της ψυχαγωγίας και της διασκέδασης είναι ο πιο δημοφιλής προορισμός στο διαδίκτυο, αφού προτιμάται από το 50,5% των χρηστών. Ενδιαφέρον για τα αθλητικά επιδεικνύει το 24,3% των χρηστών, για τις διακοπές και τα ταξίδια το 20,2% και για τα επαγγελματικά ζητήματα το 36,6%. Σχετικά με τη χρήση του διαδικτύου, το 39,1% των χρηστών δήλωσε ότι «σερφάρει» στο διαδίκτυο κάθε μέρα, το 17,5% δύο με τρεις φορές την εβδομάδα, το 15,5% μία φορά, το 9,8% μέρα παρά μέρα, το 10% κάθε δεκαπενθήμερο και το 7% επισκέπτεται κάποια ιστοσελίδα ή δικτυακή πύλη μία φορά τον μήνα 128. Επομένως, λόγω του τεράστιου ανταγωνισμού με τις ηλεκτρονικές εφη μερίδες(και κυρίως από ξένα μέσα μαζικής ενημέρωσης που προσφέρουν στοιχειώδη ενημέρωση), αλλά και τα τηλεοπτικά κανάλια, οι εκδότες των εφημερίδων αποφάσισαν να προχωρήσουν σε απαραίτητες αλλαγές, όπως την μετατροπή των απογευματινών τους φύλλων σε πρωϊνά. Αυτό γιατί τη χρονική περίοδο που κυκλοφορούν οι εφημερίδες, ο κόσμος έχει ήδη ενημερωθεί για τις εξελίξεις από τα άλλα μέσα 129. Η ραγδαία αύξηση των εφημερίδων που επιλέγουν να αποκτήσουν και διαδικτυακή υπόσταση δεν είναι, βέβαια, αδικαιολόγητη. Οι ηλεκτρονικές εκδόσεις ίσως να μην είναι ακόμα δυνατόν να προσφέρουν στους ιδιοκτήτες τους τα κέρδη που οι τελευταίοι θα ήθελαν, όμως αναμφίβολα προσφέρουν μια σειρά από άλλα οφέλη. Μέσα από τις ηλεκτρονικές εκδόσεις τους οι εφημερίδες έχουν την ευκαιρία να προσελκύσουν ευρύ φάσμα κοινού και να επιτύχουν κάτι που οι παραδοσιακές εκδόσεις δεν κατάφεραν: τη διείσδυση στις τάξεις των νέων ανθρώπων. Όπως έδειξε η έρευνα της MORI Research για λογαριασμό της Αμερικανικής Ένωσης Εφημερίδων (ΝΑΑ, 2002) 130, οι δικτυακοί τόποι των αμερικανικών εφημερίδων μαγνητίζουν την ελίτ των χρηστών του Κυβερνοχώρου τόσο από πλευράς μόρφωσης και επαγγελματικής θέσης όσο και από πλευράς εισοδήματος. 128 (20/6/2006): «Μέσο ενημέρωσης το ίντερνετ για τους Έλληνες». < 129 Δήμου Αναστασία(20/7/2006): «Ηλεκτρονικέ έκδοση εφημερίδων». < 130 Βλ. σχετικά και NAA (2002): Your best local online buy. Presentation produced by the Newspaper Association of America. < 110

112 Η παραπάνω έρευνα ασχολήθηκε και με τους λό γους για τους οποίους το κοινό στρέφεται στις online εκδοχές των εφημερίδων. Τα αποτελέσματα παρουσιάζονται στον πίνακα 6.2 και αποδεικνύουν ότι όσα είδαμε νωρίτερα ως αξίες του διαδικτύου είναι και τα στοιχεία εκείνα που προσελκύουν τους αναγνώστες/χρήστες. Πίνακας 6.2 Λόγοι προτίμησης της online έκδοσης μιας εφημερίδας αντί της έντυπης Έκτακτες ειδήσεις 68% Δυνατότητες αναζήτησης-αρχείο 49% Υποκατάσταση του εντύπου 39% Πληροφορίες που δεν διατίθενται στην 36% έντυπη έκδοση Περισσότερα στοιχεία στα ρεπορτάζ 31% Πολυμέσα 21% Διαδραστικές λειτουργίες (π.χ. forum) 16% Πηγή: ΝΑΑ (2002) Εφόσον οι δικτυακοί πολίτες εκτιμούν, λοιπόν, την άμεση ενημέρωση και τις επιπλέον δυνατότητες, όπως πρόσθετα στοιχεία που παρέχονται μέσω συνδέσμων, πολυμέσα, διαδραστικές λειτουργίες, που προσφέρει ο παγκόσμιος ιστός, και με δεδομένο ότι για να αναπτυχθούν όλα αυτά δεν απαιτούνται μεγάλες δαπάνες από την πλευρά των «κυβερνοεκδοτών», είναι προφανές ότι οι τελευταίοι έχουν πολλούς και σοβαρούς λόγους να επενδύσουν στις νέες τεχνολογίες. Όσες εφημερίδες κάνουν το μεγάλο βήμα και περάσουν το κατώφλι του Διαδικτύου θα μπορέσουν να αυξήσουν τρία σημαντικά μεγέθη: α) την αναγνωσιμότητά τους συνολικά, αλλά και σε επιμέρους κοινά-στόχους (target groups) με «ειδικό βάρος» (βλ. νέους, επαγγελματίες με υψηλό μορφωτικό επίπεδο κ.λπ.), β) την αίγλη τους και γ) την επιρροή τους πάνω στις μελλοντικές εξελίξεις στον κλάδο των εκδόσεων, οι οποίες αναμφίβολα θα είναι συνδεδεμένες με τα Νέα Μέσα. 111

113 6.2 Κίνδυνοι της Διαδικτυακής Δημοσιογραφίας Φυσικά, όπως καθετί, έτσι και η διαδικτυακή δημοσιογραφία έχει τα καλά της, αλλά και τα κακά της στον τομέα της ενημέρωσης. Με την παρουσία των εφημερίδων στο διαδίκτυο συναντώνται πολλοί κίνδυνοι. Η αξιοπιστία κάθε μέσου και κάθε δημοσιογράφου ουσιαστικά δοκιμάζεται συνεχώς, κάθε φορά που παρουσιάζεται μια είδηση. Στην «υπερλεωφόρο των πληροφοριών» το πρόβλημα της αξιοπιστίας είναι, όμως, εντονότερο από ό,τι σε οποιοδήποτε άλλο μέσο. Βασικό μειονέκτημά της είναι η λογοκλοπή. «Δεν υπάρχει ποτέ 100% εγγύηση, αφού το διαδίκτυο είναι μη ελεγχόμενο μέσο», λέει ο κ. Αλεξόπουλος, και συνεχίζει: «Είναι πολύ εύκολο για κάποιον να οικειοποιηθεί δική σου δουλειά. Δεν υπάρχουν copy-rights αλλά κλοπη-rights! Αρκεί να αναλογιστεί κανείς ότι ακόμα και σήμερα δεν γράφεται πάντα το όνομα του συντάκτη» 131. Οι αμφιβολίες γύρω από την αξιοπιστία του υλικού που βρίσκεται στο διαδίκτυο δεν είναι αδικαιολόγητες. Αλήθειες και ψέματα, σωστές πλην παραγκωνισμένες πληροφορίες και λίαν προβεβλημένες καλοστημένες απάτες, όλα είναι τυλιγμένα στο κουβάρι του Παγκόσμιου Ιστού και δύσκολα διακρίνονται το ένα από το άλλο. Για αυτό κάθε περιηγητής του «Δικτύου των δικτύων» δεν πρέπει να θεωρεί δεδομένη την αξιοπιστία των πληροφοριών που εντοπίζει στον Κυβερνοχώρο, αλλά να τις αντιμετωπίζει με κριτικό πνεύμα και να εξετάζει προσεκτικά την πηγή τους. Η πρώτη βασική αρχή τόσο για τον δημοσιογράφο όσο και για τον απλό χρήστη που αναζητεί στοιχεία για ένα θέμα στο διαδίκτυο είναι ότι οι δικτυακές διευθύνσεις (URL) κρύβουν πολύτιμα μηνύματα σχετικά με την ταυτότητα των ανθρώπων που συντηρούν κάθε δικτυακό τόπο, επομένως είναι ενδεικτικές και της αξιοπιστίας του. Γενικά, όσο πιο μεγάλη είναι η διεύθυνση ενός site τόσο πιο προσεκτικός πρέπει να είναι κανείς όταν εξερευνά το περιεχόμενό του. Εκτός, βέβαια, κι αν πρόκειται για «παρακλάδι» κεντρικού δικτυακού τόπου με εγνωσμένο κύρος Επίσης, είναι αυτονόητο ότι δικτυακοί τόποι με κατάληξη.com ενδέχεται να περιέχουν διαφημιστικού χαρακτήρα πληροφορίες, αφού ανήκουν πάντα σε εμπορικές δραστηριότητες. Αντιθέτως, διευθύνσεις με κατάληξη.gov,.edu,.org,.mil 131 (1/6/2006): «Web δημοσιογραφία vs. «συμβατική» δημοσιογραφία: 1-0». < 112

114 θα έχουν μεγαλύτερη αξιοπιστία, καθώς αντιστοιχούν κατά σειρά σε sites κρατικών υπηρεσιών, εκπαιδευτικά ιδρύματα, διεθνείς οργανισμούς και στρατιωτικούς θεσμούς αντιστοίχως. Οι προσωπικές ιστοσελίδες που έχουν δημιουργηθεί στον ελεύθερο χώρο που προσφέρουν παροχείς διαδικτυακών υπηρεσιών (βλ. για παράδειγμα Geocities του Yahoo ή Pathfinder Personal Pages), είναι τα χαμηλότερα σε αξιοπιστία «κατατόπια» του Κυβερνοχώρου. Οι πιθανότητες να περιέχουν «διαμάντια» είναι σαφώς μικρότερες από τις πιθανότητες να περιέχουν αυθαίρετες κρίσεις και πληροφορίες που δεν έχουν διασταυρωθεί. Ευτυχώς, ξεχωρίζουν εύκολα, καθώς έχουν διευθύνσεις του τύπου < Στο σημείο αυτό πρέπει να διευκρινιστεί ότι οι προσωπικές σελίδες ευρέως γνωστών προσώπων δεν εντάσσονται στην κατηγορία αυτή (άλλωστε, οι διευθύνσεις τους διαφέρουν και είναι ενδεικτικές του περιεχομένου τους). Επί παραδείγματι, το επίσημο site του πιλότου της Formula 1 Kimi Raikkonen < σαφώς συνιστά αξιόπιστη πηγή άντλησης πληροφοριών για τον Φιλανδό οδηγό. Σε κάθε περίπτωση, επειδή ο κίνδυνος παραμένει για τις διευθύνσεις με καταλήξεις.com,.net και άλλες, σύμφωνα με τους ειδικούς ο καλύτερος τρόπος να επιβεβαιώσει κανείς τη γνησιότητα μιας τέτοιας πηγής είναι να επισκεφθεί τις ιστοσελίδες του INTERNIC ή, για τις διευθύνσεις με εθνικές καταλήξεις όπως.gr, τον εθνικό φορέα που ασχολείται με την κατοχύρωση των διευθύνσεων (για την Ελλάδα είναι ο GR-Hostmaster, όπως έχουμε ήδη αναφέρει). Εκεί είναι καταχωρημένα τα στοιχεία της εταιρείας που βρίσκεται πίσω από κάθε διεύθυνση. Αυτό είναι ιδιαίτερα σημαντικό, γιατί πολλοί ιδιώτες έχουν σπεύσει να κατοχυρώσουν διευθύνσεις και ενίοτε να δημιουργήσουν δικτυακούς τόπους με δικό τους περιεχόμενο οι οποίες θα υπέθετε κανείς πως ανήκουν σε γνωστές εταιρείες, αλλά στην πραγματικότητα δεν έχουν καμία σχέση με αυτές. Παράδειγμα η διεύθυνση < που δεν ανήκει ούτε σχετίζεται με το ειδησεογραφικό πρακτορείο Itar-Tass. Ένα δεύτερο, εμπειρικό, κριτήριο αναφορικά με την αξιοπιστία ενός δικτυακού τόπου θα μπορούσε να είναι ο βαθμός αισθητικής και λειτουργικής αρτιότητάς του. Όσο πιο προσεγμένο είναι ένα site στους τομείς αυτούς τόσο πιο πιθανό είναι να μπορεί να βασιστεί κανείς στο περιεχόμενό του. Η σοβαρή ενασχόληση με το στήσιμο των ιστοσελίδων υποδηλώνει ότι πρόκειται για μια προσπάθεια που φιλοδοξεί να κερδίσει πολλούς επισκέπτες και έχει το υπόβαθρο για να το καταφέρει, επομένως λογικά δεν θα θυσίαζε την ακρίβεια του περιεχομένου που προσφέρει για άλλου είδους οφέλη. 113

115 Τέλος, ένας τρίτος γενικός κανόνας είναι ότι οι δικτυακοί τόποι που ανήκουν σε παραδοσιακά μέσα προσφέρουν αξιόπιστες πληροφορίες. Το site της γαλλικής εφημερίδας Le Monde είναι προφανές ότι φιλοδοξεί να είναι εξίσου έγκυρο με την έντυπη έκδοση. Εξάλλου, η δομή του βασίζεται σε αυτή και το υλικό του αντλείται εν πολλοίς από την εφημερίδα. Στην πράξη ο αχανής άτοπος τόπος που λέγεται διαδίκτυο παρουσιάζει πολλές ιδιαιτερότητες, αλλάζει διαρκώς και τίποτα δεν έχει απόλυτη. Αρκεί να αναφέρουμε ένα σχετικά πρόσφατο παράδειγμα: Τον Ιουνίου του 2001 όποιοι επισκέφτηκαν την κεντρική ιστοσελίδα του BBC Interactive διάβασαν την «είδηση» ότι η γνωστή τραγουδίστρια Britney Spears σκοτώθηκε σε αυτοκινητιστικό δυστύχημα.. Το γεγονός αυτό δεν αναφερόταν σε καμιά άλλη ειδησεογραφική ιστοσελίδα, ούτε στους κυριότερους τίτλους των ειδήσεων στην τηλεόραση. Λίγες ώρες αργότερα, από τις ιστοσελίδες του βρετανικού ραδιοτηλεοπτικού οργανισμού επιβεβαιωνόταν ότι η «είδηση» ήταν δουλειά hackers. Ωστόσο, χρειάστηκαν περίπου 12 ώρες μέχρις ότου «διορθωθεί» η σελίδα και στο ενδιάμεσο αρκετοί μικρότερης εμβέλειας δικτυακοί τόποι είχαν αναμεταδώσει το υποτιθέμενο τραγικό συμβάν. Πώς μπορεί, λοιπόν, να προφυλαχθεί ο χρήστης, όταν υπάρχει η πιθανότητα να παρεισφρήσουν ψευδείς ειδήσεις ακόμα και σε έγκυρα sites; Η λύση είναι μία: να αποκτήσει δημοσιογραφικά αντανακλαστικά, δηλαδή να συνηθίσει στην προσπάθεια να διασταυρώνει την πληροφορία 132. Η διαδικασία που αναπτύξαμε προηγουμένως με αφορμή το συγκεκριμένο περιστατικό (μετά το BBC Interactive, επίσκεψη στο CNN.com και ύστερα ματιά σε «συμβατικά» μέσα) δίνει ένα παράδειγμα για το πώς πρέπει να επαληθεύουν οι κυβερνοναύτες μια πληροφορία που βρήκαν στο διαδίκτυο, ειδικά όταν η πηγή δεν είναι επώνυμο media ή δεν αναγράφονται τα στοιχεία του συντάκτη και δεν υπάρχει δυνατότητα επικοινωνίας μαζί του. Επιπλέον ένας ακόμη κίνδυνος της διαδικτυκής δημοσιογραφίας που αφορά την αξιοπιστία των ειδησεωγραφικών ιστότoπων είναι είναι η λογοκλοπή. «Δεν υπάρχει ποτέ 100% εγγύηση, αφού το διαδίκτυο είναι μη ελεγχόμενο μέσο», λέει ο κ. Αλεξόπουλος, και συνεχίζει: «Είναι πολύ εύκολο για κάποιον να οικειοποιηθεί δική σου δουλειά. Δεν υπάρχουν copy-rights αλλά κλοπη-rights! Αρκεί να αναλογιστεί κανείς ότι ακόμα και σήμερα δεν γράφεται πάντα το όνομα του συντάκτη». 132 Graham (2001): σ

116 Ο κίνδυνος να παρασυρθεί ο δικτυακός πολίτης από αναξιόπιστες πηγές πληροφόρησης δεν είναι ο μόνος που παραμονεύει στον Κυβερνοχώρο. Εξίσου εύκολο είναι να βυθιστεί κανείς στον ωκεανό των δεδομένων και να δαπανήσει ώρες ολόκληρες περιπλανώμενος από τη μια περιορισμένης αξίας πληροφορία στην άλλη. Η πληροφοριακή υπεραφθονία που χαρακτηρίζει το διαδίκτυο από τη μία δίνει στους κυβερνοναύτες, θεωρητικά τουλάχιστον, την ευκαιρία να εντοπίσουν στοιχεία για οτιδήποτε τους ενδιαφέρει, αλλά από την άλλη τους δημιουργεί σύγχυση. Ο όγκος πληροφοριών που υπάρχει στο διαδίκτυο, εκτρέπει τους χρήστες από τον αρχικό προορισμό τους και περιορίζει τις πιθανότητες να ενημερωθούν σφαιρικά για όσα συμβαίνουν γύρω τους. Μπορεί το διαδίκτυο να προσφέρει ενημέρωση 24 ώρες το 24ωρο, για οποιοδήποτε θέμα, καθώς η φύση του μέσου είναι τέτοια ώστε να μη χρειάζονται έκτακτα παραρτήματα,όπως συμβαίνει στον Τύπο ή στην τηλεόραση με έκτακτα δελτία, αλλά ο κατακερματισμός των ειδήσεων σε θεματικές κατηγορίες (πολιτική, πολιτισμός, τεχνολογία κ.λπ.) και η προβολή λίγων μόνο τίτλων με τις κυριότερες ειδήσεις στην κεντρική σελίδα των δικτυακών τόπων που παρέχουν ενημέρωση δεν προάγουν τη σφαιρική πληροφόρηση. Ενώ στην εφημερίδα συνήθως ξεφυλλίζεις όλες τις σελίδες και στο ραδιόφωνο και την τηλεόραση ακούς ή βλέπεις αντιστοίχως όλο το δελτίο ειδήσεων, στο διαδίκτυο βλέπεις τα 3-4 κυριότερα θέματα κάθε κατηγορίας στα portals, τα vortals και τα sites και επιλέγεις τις ειδήσεις ή τη θεματική κατηγορία ειδήσεων που σε ενδιαφέρει, απορρίπτοντας στην ουσία τα υπόλοιπα νέα. Πραγματικά, το διαδίκτυο μοιάζει με ένα γιγαντιαίο δίκτυο δρόμων και λεωφόρων με πάμπολλες διασταυρώσεις και απουσία ραντάρ ταχύτητας της τροχαίας. Από τη στιγμή που κάποια πληροφορία μπει στο διαδίκτυο, κανείς δεν ξέρει που θα κυκλοφορήσει και που θα καταλήξει. Ο καθένας μπορεί να έχει πρόσβαση σε αυτή και να την αξιοποιήσει ή να την αγνοήσει. Είναι λοιπόν το διαδίκτυο πράγματι ένα εναλλακτικό μέσο ενημέρωσης από αυτή την άποψη. Κάτι ακόμη που θα δικαιολογούσε τον όρο «εναλλακτική», θα μπορούσε να είναι η βεβαιότητα πως οι πληροφορίες που διακινούνται στο διαδίκτυο δεν υπόκεινται σε κατηγοριοποίηση. Σε μία εφημερίδα μπορείς να διαβάσεις τις πολιτικές εξελίξεις, τα αθλητικά, κάποια άρθρα για τον τουρισμό ή και μικρές αγγελίες, αλλά σίγουρα δεν θα δεις την φωτογραφία του Jonathan που μένει στην Ατλάντα των ΗΠΑ να παίζει με τον σκύλο του στην αυλή του σπιτιού του. Αυτό όμως μπορείς να το δεις στο 115

117 διαδίκτυο. 133 To διαδίκτυο δεν φιλτράρει καμιά πληροφορία. Αυτός είναι άλλωστε ο λόγος που έχει χαρακτηριστεί ως το πιο δημοκρατικό μέσο διακίνησης πληροφοριών. Πράγματι, σε μία ιδανική κοινωνία, οι πληροφορίες θα ήταν όλες διαθέσιμες σε όλους και όλοι θα έκαναν με προσωπικά κριτήρια την επιλογή ποιες θα αξιοποιούσαν και ποιες θα αγνοούσαν. Η κοινωνία μας όμως δεν είναι ιδανική. Το αντίθετο, η κοινωνία μας χαρακτηρίζεται από την εισροή σε αυτήν πλήθους μηχανισμών αλλοίωσης της πραγματικότητας. Το αποτέλεσμα είναι να δημιουργείται σύγχυση από τους πολίτες και να διαβρώνεται η κριτική ικανότητα των ατόμων. Ηθικές αξίες καταστρατηγούνται στο όνομα του κέρδους. Κανόνες συμπεριφοράς παρακάμπτονται βάναυσα προκειμένου να επέλθει το επιθυμητό αποτέλεσμα. Η έννοια του χρήματος έχει γίνει συνώνυμη της ευτυχίας και τη μακροζωίας. Λαθεμένες αντιλήψεις λοιπόν και σαθρά πρότυπα. Ένας ακόμη κίνδυνος των νέων media είναι το λεγόμενο «µ», µ µ µ µ µ. αναφέρει: «Το ψηφιακό χάσμα αποδίδεται καλύτερα με τον όρο digital divide, είναι η κατάσταση που ζούμε και θα ζούμε όλο και περισσότερο, όσο η τεχνολογία και οι υπολογιστές θα εισβάλλουν στη ζωή όλων μας και όσο ο κόσμος θα γίνεται όλο και πιο ψηφιακός. Αν η πληροφορία γίνεται το νόμισμα του 21ου αιώνα και η κατοχή της χωρίζει τους πλούσιους (τους έχοντες) από τους φτωχούς (τους μη έχοντες), τότε το ψηφιακό χάσμα περιγράφει τη διαφορά ανάμεσα στα δύο μέρη της εξίσωσης (πλούσιοι και φτωχοί). Το ψηφιακό χάσμα αναπαράγει στο κυβερνοδιάστημα το ταξικόκοινωνικό χάσμα, αφού για να κατέχεις και να διακινείς ψηφιακές πληροφορίες θα πρέπει να διαθέτεις τα κατάλληλα μέσα παραγωγής και διανομής των πληροφοριών, δηλαδή υπερσύγχρονους υπολογιστές και επικοινωνιακά δίκτυα.» Ετσι, το χάσμα δεν υφίσταται μόνο ανάμεσα σε αυτούς που διαθέτουν τεχνολογικά μέσα και το απαραίτητο know-how για την αποτελεσματική χρήση τους, αλλά επεκτείνεται ανάμεσα σε εκείνους που έχουν μεν τα μέσα και τη γνώση, διαθέτουν όμως διαφορετικής ποιότητας τεχνικά μέσα για τη χρήστη των πληροφοριών. Παρά όλα αυτά, η πλειονότητα των κατοίκων του πλανήτη αντιμετωπίζουν επιτακτικά προβλήματα επιβίωσης και δεν πρόκειται ποτέ να ασχοληθούν με την τεχνολογία και τις πληροφορίες της, αν πρώτα δεν λυθούν τα ζητήματα της 133 (26/6/2006): «Το διαδίκτυο ως μέσο εναλλακτικής ενημέρωσης». < 116

118 διατροφής, της ένδυσης, της στέγασης, της περίθαλψης και της εργασίας. «Δώστε στον άνεργο και σε αυτόν που λιμοκτονεί τον καλύτερο φορητό υπολογιστή και μία σύνδεση στο διαδίκτυο και θα δείτε πώς θα σας κοιτάξει. Θα είστε τυχεροί αν δεν σας σπάσει το κεφάλι με το laptop!» 134 Οι υποστηρικτές της νέας τάξης πραγμάτων στην πληροφόρηση στρέφονταν κυρίως κατά των μεγάλων διεθνών ειδησεογραφικών πρακτορείων (Associated Press, Reuters, Agence France Presse, United Press International), τα οποία κατηγορούσαν για πολιτικό επηρεασμό από τις κυβερνήσεις των χωρών τους και δυτικοκεντρική προσέγγιση των ειδήσεων (έμφαση στα νέα από τις ανεπτυγμένες χώρες και αδιαφορία για τον «Τρίτο Κόσμο», με μόνη εξαίρεση τις «καταστροφολογικές» ειδήσεις), ενώ καυτηρίαζαν επίσης την ανισότητα στην πρόσβαση, κατοχή και επεξεργασία πληροφοριών πρόβλημα διογκούμενο και «αξεδιάλυτα δεμένο με τις ανισότητες πλούτου, γνώσης, ισχύος τόσο στο εσωτερικό των χωρών όσο και σε διεθνές επίπεδο» 135. Από τότε μέχρι σήμερα, οι επικοινωνιακές ανισότητες αντί να μειώνονται, αυξάνονται. Η δυνατότητα πρόσβασης στα Νέα Μέσα και πολύ περισσότερο η απόκτησή τους προϋποθέτουν αρκετά υψηλό μορφωτικό και οικονομικό επίπεδο, με συνέπεια «η εξοικείωση και η χρήση από τον πληθυσμό των Νέων Μέσων και η διαχείριση και η διανομή του περιεχομένου να μην είναι ανάλογη. Έτσι, δημιουργούνται κοινωνικά χάσματα και διακρίσεις, με αποτέλεσμα την καθυστέρηση ή τον αποκλεισμό από την πληροφορία και τη μετάδοσή της κάποιων κοινωνικών ομάδων ή ακόμα και χωρών» 136. Πρόκειται για κοινωνικά χάσματα που ξεκινούν από το λεγόμενο «ψηφιακό χάσμα», του οποίου η αντιμετώπιση έχει απασχολήσει και το Συμβούλιο της Ευρώπης. Στην υπ αριθμόν 1586 (2002) σύστασή του με θέμα «Ψηφιακό χάσμα και εκπαίδευση», το Συμβούλιο της Ευρώπης επισημαίνει σχετικά: «Η ψηφιοποίηση επιφέρει καινούργιο κίνδυνο διαχωρισμού μεταξύ εκείνων που έχουν τη δυνατότητα πρόσβασης για εκπαιδευτικούς και ερευνητικούς σκοπούς και εκείνων που δεν την έχουν» Ψυχογιός (1995): σ Αναγνωστοπούλου Σκούρα Σφικτός (2002): σ

119 Επιπλέον ο Γεώργιος Βογιατζης αναφέρει ότι το Παγκόσμιο Διαδίκτυο είναι ένας μύθος, ένας όρος που απέχει πολύ από την πραγματικότητα. Η ανισότητα που βασιλεύει στον κόσμο μας και η οικονομική διαφορά μεταξύ ανεπτυγμένου και αναπτυσσόμενου κόσμου δεν πρέπει να αγνοούνται. Το μεγαλύτερο σφάλμα που μπορεί κάποιος να κάνει είναι να κρίνει τον υπόλοιπο κόσμο με τα μέτρα του δικού του. Όσοι, δε, διατυπώνουν την άποψη ότι το ψηφιακό χάσμα αρχίζει να εξαλείφεται διαπράττουν μεγάλο ατόπημα: Ο πλανήτης δεν περιλαμβάνει μόνο τη Δύση, τις οικονομικά ανεπτυγμένες χώρες, δηλαδή, στις οποίες τα 2/3 λένε ότι ζουν πάνω από το όριο της φτώχειας και τα μεσαία και ανώτερα κοινωνικά στρώματα μπορούν να είναι και καταναλωτές και να έχουν ανεκτά επίπεδα διαβίωσης. Ο κόσμος μας έχει και την Αφρική και τη Λατινική Αμερική και την Ασία και όλες τις μικρές και μεγάλες χώρες, στις οποίες η δυστυχία και η εξαθλίωση είναι ασύλληπτες για εμάς που ζήσαμε όλη μας τη ζωή χωρίς στερήσεις ή, τουλάχιστον, η μεγαλύτερη στέρηση που βιώσαμε είναι ότι περιμέναμε έξι μήνες να πέσει η τιμή του DVD μέχρι να το αγοράσουμε. Ακόμη, όμως, και στον δικό μας, τον ανεπτυγμένο κόσμο το 1/3 του πληθυσμού βρίσκεται σε αντίστοιχες συνθήκες εξαθλίωσης και αγωνιά καθημερινά για να βρει τα προς το ζην όχι με την έννοια της κατανάλωσης, αλλά της επιβίωσης. Μόνο αν έχουμε συνέχεια στο μυαλό μας αυτά τα δεδομένα μπορούμε να μιλήσουμε για το Δίκτυο και την Κοινωνία της Πληροφορίας, η οποία βασίζεται στην οικονομία και έχει στον πυρήνα της την ίδια ανισότητα που κυριαρχεί σε όλες τις εκφάνσεις της κοινωνικής ζωής. Όταν ο κ. Mehta δηλώνει ότι ο Bill Gates θα εξαλείψει το ψηφιακό χάσμα στην Ινδία, ίσως διαπράττει ύβρη ενάντια στο λαό του και προσβάλλει τη νοημοσύνη μας. Πώς μπορεί να εξαλειφθεί το χάσμα σε μία από τις πιο φτωχές χώρες του πλανήτη, στην οποία η εξαθλίωση της συντριπτικής πλειονότητας του λαού είναι χαρακτηριστική; Είναι, εξάλλου, δυνατόν να θεωρείται σωτήρας ο ιδιοκτήτης μίας από τις μεγαλύτερες πολυεθνικές εταιρίες του κόσμου; 118