Περίληψη : Χρονολόγηση. Γεωγραφικός εντοπισμός IΔΡΥΜA ΜΕΙΖΟΝΟΣ ΕΛΛΗΝΙΣΜΟΥ. 1. Ιστορικό πλαίσιο

Transcript

1 Περίληψη : Η Νέα Εκκλησία είναι από τις πλέον φημισμένες εκκλησίες της Κωνσταντινούπολης που εξαφανίστηκαν χωρίς να αφήσουν απτά ίχνη. Η μορφή της είναι γνωστή μόνο μέσα από τις γραπτές πηγές και τις λιγοστές περιγραφές από συγχρόνους της. Τα πιο ενδιαφέροντα χαρακτηριστικά της ήταν οι πέντε τρούλοι της και η πενταπλή αφιέρωσή της. Η υποτιθέμενη μορφή της Νέας Εκκλησίας, η εσωτερική διαρρύθμιση και ο συμβολισμός της είναι σημαντικά στην κατανόηση των ιδεών που διέπουν το μετασχηματισμό της αρχιτεκτονικής στη Μέση Βυζαντινή περίοδο. Χρονολόγηση Εγκαίνια: 1η Μαΐου 880 Καταστροφή: περί το 1490 Γεωγραφικός εντοπισμός Κωνσταντινούπολη, στο εσωτερικό ή κοντά στο συγκρότημα του Μεγάλου Παλατιού 1. Ιστορικό πλαίσιο Η Νέα Εκκλησία ήταν χορηγία του αυτοκράτορα Βασιλείου Α ( ). 1 Ήταν χτισμένη στο εσωτερικό ή πολύ κοντά στο Μεγάλο Παλάτιο, ανατολικά του Χρυσοτρικλίνου και σε μικρή απόσταση από αυτόν, 2 στο χώρο που βρισκόταν το παλαιότερο τζυκανιστήριο. Η κατασκευή είχε ήδη αρχίσει το υπό τη διεύθυνση και την προσωπική εποπτεία του Βασιλείου. 4 Σύμφωνα με ορισμένες πηγές, αρκετές εκκλησίες της Κωνσταντινούπολης είχαν απογυμνωθεί, για να εξασφαλιστούν ψηφίδες και μαρμάρινες πλάκες για τη διακόσμηση του εσωτερικού της Νέας Εκκλησίας. 5 Τα εγκαίνια της εκκλησίας έλαβαν χώρα την 1η Μαΐου του έτους 880 και πραγματοποιήθηκαν από τον Πατριάρχη Φώτιο. 6 Ο νεοϊδρυθείς ναός είχε δικό του κλήρο και διοίκηση και έπαιζε σημαντικό ρόλο στις τελετές του Παλατιού. 7 Το 12ο αιώνα η εκκλησία μετατράπηκε σε μοναστήρι και ήταν γνωστό ως Νέα Μονή. Ο Ισαάκ Β Άγγελος ( ) απογύμνωσε τη Νέα Μονή από μεγάλο μέρος του διακόσμου και των ιερών σκευών της. 8 Κατά τη διάρκεια της Λατινοκρατίας χρησίμευσε ως παλατινό παρεκκλήσιο. Επιβίωσε της οθωμανικής κατάκτησης της πόλης και κατεδαφίστηκε πιθανώς το Περιγραφή στο Βίο Βασιλείου Οι γνώσεις μας σχετικά με τη Νέα Εκκλησία και την όψη της εξαρτώνται από διάφορες γραπτές αναφορές και ορισμένες εικονιστικές παραστάσεις πρωιμότερες της καταστροφής της. Η βασική γραπτή μαρτυρία είναι η περιγραφή της εκκλησίας στο Βίο Βασιλείου (Vita Basilii), στο χωρίο που αναφέρει το οικοδομικό έργο του Βασιλείου στην πρωτεύουσα. 10 Η εκκλησία ήταν αφιερωμένη στο Χριστό, στον Αρχάγγελο Γαβριήλ, στον Προφήτη Ηλία, στη Θεοτόκο και στον Άγιο Νικόλαο ως έκφραση της ευγνωμοσύνης του Βασιλείου «ὥσπερ τῆ ς περὶ αὐ τὸν εὐ μενείας». 11 Το εσωτερικό της ήταν διακοσμημένο με πολύχρωμη ορθομαρμάρωση και δάπεδα με μαρμαροθετήματα, ψηφιδωτές παραστάσεις στους θόλους, επάργυρο με πολύτιμους λίθους φράγμα πρεσβυτερίου, Αγία Τράπεζα και σύνθρονο και παραπετάσματα από μεταξωτό ύφασμα. Το κτήριο στεγαζόταν με πέντε τρούλους, διακοσμημένους με ψηφιδωτά στο εσωτερικό και «μετάλλοις ἐ μφεροῦ ς χρυσίῳ χαλκοῦ» στο εξωτερικό. Στη δυτική πλευρά υπήρχε ένα αίθριο με δύο περίτεχνες κρήνες φτιαγμένες από πορφυρίτη και μάρμαρο. Δύο αψιδωτές στοές εκτείνονταν κατά μήκος της βόρειας και της νότιας πλευράς μέχρι το νέο τζυκανιστήριο. Το θησαυροφυλάκιο και το σκευοφυλάκιο της εκκλησίας ήταν χτισμένα στο μέρος της αυλής που έβλεπε στη θάλασσα. Ανάμεσα στις δύο στοές και στην εκκλησία υπήρχε ένας εσωτερικός κήπος που ονομαζόταν Μεσοκήπιο. 12 Η καμαρωτή οροφή της βόρειας στοάς ήταν διακοσμημένη με σκηνές από το μαρτυρικό θάνατο διάφορων αγίων. 13 Ελάχιστες παραπάνω πληροφορίες, πέρα αυτών που αντλούμε από το Βίο Βασιλείου, μπορούμε να βρούμε σε άλλες πηγές. Πρέπει να προστεθεί ότι ο ναός είχε ανεγερθεί πάνω σε εξέδρα, κάτω από την οποία υπήρχε μια υποκείμενη κατασκευή. 14 Κατά την είσοδο του αυτοκράτορα στο ναό, στον υπόγειο αυτό χώρο καιγόταν λιβάνι και ο αρωματικός καπνός εισερχόταν Δημιουργήθηκε στις 13/3/2017 Σελίδα 1/7

2 στο ναό από ανοίγματα στο δάπεδο Πιθανές αποκαταστάσεις Από το Βίο Βασιλείου και τις άλλες πηγές μπορούμε να σχηματίσουμε συγκεχυμένη εικόνα της κάτοψης του ναού. Οι περισσότεροι ερευνητές συμφωνούν ότι η αναφορά σε «πεντάτρουλο» ναό περιγράφει ένα τετράγωνο κτήριο με έναν κεντρικό τρούλο και άλλους τέσσερις πάνω από τις γωνίες, θεωρώντας ότι πρόκειται για κάποια εκδοχή του σταυροειδούς εγγεγραμμένου τύπου, που επίσης εφαρμόστηκε στις σύγχρονες εκκλησίες των Μονών Λιβός και Μυρελαίου. 16 Άλλοι ερευνητές υποστηρίζουν την πιθανότητα να επρόκειτο για ναό με σταυρική κάτοψη και με τρούλους τοποθετημένους πάνω στις κεραίες του σταυρού, όπως συμβαίνει στην περίπτωση του ναού των Αγίων Αποστόλων. 17 Πάντως, η πρώτη λύση φαίνεται πιο πιθανή, δεδομένου ότι ο εγγεγραμμένος σταυροειδής ήταν ο κατεξοχήν αρχιτεκτονικός τύπος αυτή την περίοδο και ότι η αφιέρωση του ναού ήταν πενταπλή, υπήρχαν δηλαδή πέντε ιερά. Αυτό σημαίνει ότι, εκτός από τον κύριο λειτουργικό χώρο που ήταν αφιερωμένος στο Χριστό, υπήρχαν τέσσερα ακόμα παρεκκλήσια, καθένα με δικό του τρούλο. Τα παρεκκλήσια πιθανώς καταλάμβαναν τα γωνιακά διαμερίσματα. Αυτού του είδους η διάταξη μοιάζει με εκείνη του ναού της Θεοτόκου στη Μονή Λιβός, με τέσσερα παρεκκλήσια στις γωνίες, στο επίπεδο των υπερώων. 18 Από την άλλη, τα τέσσερα παρεκκλήσια και οι υπερκείμενοι τρούλοι ενδεχομένως να διατάσσονταν σε ένα περίστωο Αποτίμηση Ανεξάρτητα από το πόσο αποσπασματικές και ασαφείς είναι οι πηγές, οι πληροφορίες που παρέχουν μάς δίνουν την εντύπωση ότι η Νέα Εκκλησία ήταν φιλόδοξο έργο. Ήταν το κατεξοχήν μνημείο αναφοράς της βασιλείας του Βασιλείου Α, της Νέας Εποχής που θα επανέφερε τις δοξασμένες μέρες του Κωνσταντίνου και του Ιουστινιανού και ίσως και να τις ξεπερνούσε. Σε αυτή την ιδέα δινόταν έμφαση με το επίθετο «Νέα», καθώς και με την, λίγο πολύ ηθελημένη, επιλογή ενός σχεδίου με πέντε τρούλους. Εντούτοις, ένα σχέδιο τέτοιου τύπου αποτελούσε απλώς την αρχιτεκτονική έκφραση μετασχηματισμένων και νέων πεποιθήσεων, ιδεών και αναγκών, οι οποίες επρόκειτο να διαμορφώσουν την τέχνη και την αρχιτεκτονική στους επόμενους αιώνες. Η επιτυχία του σε αυτή την κατεύθυνση και η δημοτικότητα που απέκτησε επιβεβαιώνεται από την εκπληκτική εξάπλωση του πεντάτρουλου τύπου στο Βυζάντιο, στα Βαλκάνια και στη Ρωσία. 1. Στο Βίο Βασιλείου απαριθμούνται εικοσιπέντε ναοί στην Κωνσταντινούπολη και άλλοι έξι στα περίχωρα που είχαν ανακαινιστεί ή χτιστεί από το Βασίλειο. Οχτώ από αυτούς είχαν μόλις οικοδομηθεί και όλοι τους βρίσκονταν μέσα στο Μεγάλο Παλάτιο: Mango, C., Byzantine Architecture (New York 1976), σελ Mango, C., Nea Ekklesia, Oxford Dictionary of Byzantium 2 (Oxford New York 1991), σελ Ο Paul Magdalino παραπέμπει στον Λιουτπράνδο της Κρεμόνας, που περιέγραψε το ναό ευρισκόμενο «δίπλα στο παλάτι, στα ανατολικά»: Βλ. Magdalino, P., Observations on the Nea Ekklesia of Basil I, Jahrbuch der Österreichischen Byzantinistik 37 (1987), σελ Jenkins, R.J.H. Mango, C., The Date and Significance of the Tenth Homily of Photius, Dumbarton Oaks Papers 9-10 (1956), σελ. 130, υποσ Mango, C., The Art of the Byzantine Empire, : Sources and Documents 2 (London 1986), σελ. 194 Magdalino, P., Observations on the Nea Ekklesia of Basil I, Jahrbuch der Österreichischen Byzantinistik 37 (1987), σελ Στα Πάτρια Κωνσταντινουπόλεως, Preger, T. (επιμ.), Scriptores originum Constantinopolitanarum 2 (Leipzig 1907, ανατ. New York 1975), σελ. 288 αναφέρεται ότι ο Βασίλειος αποκόλλησε ψηφίδες και μαρμάρινες πλάκες από το Μαυσωλείο του Ιουστινιανού στους Αγίους Αποστόλους. Ο Συμεών Λογοθέτης είναι πιο γενικόλογος: «Πολλὰ δὲ μάρμαρα καὶ ψηφίδας ἐ κ πολλῶν ἐ κκλησιῶν ἀνέλαβεν ὁ βασιλεὺ ς λόγου τῆ ς νέας ἐκκλησίας». Βλ. Συμεών Λογοθέτης, Χρονογραφία, Bekker, I. (επιμ.), Leonis Grammatici Chronographia (Corpus Scriptorum Historiae Byzantinae, Bonn 1842), σελ Jenkins, R.J.H. Mango, C., The Date and Significance of the Tenth Homily of Photius, Dumbarton Oaks Papers 9-10 (1956), σελ. 125, Mango, C., Nea Ekklesia, Oxford Dictionary of Byzantium 2 (Oxford New York 1991), σελ Magdalino, P., Observations on the Nea Δημιουργήθηκε στις 13/3/2017 Σελίδα 2/7

3 Ekklesia of Basil I, Jahrbuch der Österreichischen Byzantinistik 37 (1987), σελ Mango, C., Nea Ekklesia, Oxford Dictionary of Byzantium 2 (Oxford New York 1991), σελ Σύμφωνα με το Νικήτα Χωνιάτη «καὶ τὸν ἐ ν τῷδε τῷ ἀνακτόρῳ περιώνυμον ναόν, ὃ ς Νέα κικλήσκεται, θείου παντὸς ἐ πίπλου καὶ ἱ εροῦ σκεύους ἐ ψίλωσε». Βλ. Mango, C., The Art of the Byzantine Empire, : Sources and Documents 2 (London 1986), σελ Υλικό και κατασκευές που αποκτήθηκαν με αυτό τον τρόπο χρησιμοποιήθηκαν για την ανακαίνιση του ναού του Αγίου Μιχαήλ του Ανάπλου. 9. Mango, C., Nea Ekklesia, Oxford Dictionary of Byzantium 2 (Oxford New York 1991), σελ Συνεχισταί Θεοφάνους, Χρονογραφία [Βίος Βασιλείου], Bekker, I. (επιμ.), Theophanes Continuatus (Corpus Scriptorum Historiae 1986), σελ Ο Βίος Βασιλείου αποτελεί το πέμπτο βιβλίο των Συνεχιστών του Θεοφάνη και γράφτηκε περί το 950 από τον Κωνσταντίνο Ζ Πορφυρογέννητο ή από κάποιον του περιβάλλοντός του. Ένα άλλο κείμενο, η Δέκατη Ομιλία του Πατριάρχη Φώτιου, θεωρούνταν επί μακρόν ότι περιλάμβανε μια έκφραση της Νέας Εκκλησίας. Οι R.J.H. Jenkins και C. Mango υποστηρίζουν ότι στην πραγματικότητα παραδόθηκε με την ευκαιρία των εγκαινίων του ναού της Θεοτόκου στο Φάρο. Βλ. Jenkins, R.J.H. Mango, C., The Date and Significance of the Tenth Homily of Photius, Dumbarton Oaks Papers 9-10 (1956), σελ Συνεχισταί Θεοφάνους, Χρονογραφία [Βίος Βασιλείου], Bekker, I. (επιμ.), Theophanes Continuatus (Corpus Scriptorum Historiae 1986), σελ Μόνο εδώ γίνεται αναφορά στον Αρχάγγελο Γαβριήλ. Άλλες σχετικές πηγές αναφέρουν τον Αρχάγγελο Μιχαήλ αντί του Αρχαγγέλου Γαβριήλ, αλλά όλες αυτές ανάγονται στο 10ο αιώνα ή και αργότερα. Φαίνεται ότι καμία από αυτές δεν είναι στην πραγματικότητα λανθασμένη, ότι η αρχική αφιέρωση ήταν στον Αρχάγγελο Γαβριήλ και ο Μιχαήλ έλαβε τη θέση του πιθανότατα κατά τη βασιλεία του Λέοντα ΣΤ. Βλ. Magdalino, P., Observations on the Nea Ekklesia of Basil I, Jahrbuch der Österreichischen Byzantinistik 37 (1987), σελ. 56, υποσ Συνεχισταί Θεοφάνους, Χρονογραφία [Βίος Βασιλείου], Bekker, I. (επιμ.), Theophanes Continuatus (Corpus Scriptorum Historiae 1986), σελ Συνεχισταί Θεοφάνους, Χρονογραφία [Βίος Βασιλείου], Bekker, I. (επιμ.), Theophanes Continuatus (Corpus Scriptorum Historiae 1986), σελ Αυτές είναι οι μοναδικές εικονιστικές παραστάσεις που αναφέρονται σε οποιοδήποτε σημείο του κτηρίου. Το κείμενο δεν αναφέρει τίποτα για το εικονογραφικό πρόγραμμα της εκκλησίας. Σύμφωνα με το Reiske, J.J. (επιμ.), Constantini Porphyrogeniti imperatoris. De ceremoniis aulae byzantinae (Corpus Scriptorum Historiae Byzantinae, Bonn ), σελ. 118, 121, ένα πορτρέτο του δωρητή Βασιλείου Α βρισκόταν στο βόρειο κλίτος. 14. Krautheimer, R., Early Christian and Byzantine Architecture 4 (New Haven London 1986), σελ Majeska, G., Russian Travelers to Constantinople in the Fourteenth and Fifteenth Centuries (Washington DC 1984), σελ Krautheimer, R., Early Christian and Byzantine Architecture 4 (New Haven London 1986), σελ Mango, C., Byzantine Architecture (New York 1976), σελ. 196 Krautheimer, R., Early Christian and Byzantine Architecture 4 (New Haven London 1986), σελ. 341, 355 Ćurčić, S., Architectural Reconsideration of the Nea Ekklesia, Sixth Annual Byzantine Studies Conference, Abstracts of Papers (Ohio 1980), σελ Ο Ćurčić υποστηρίζει ότι το εσωτερικό του ναού ήταν διαμορφωμένο με τρόπο παρόμοιο με εκείνον του μοναστικού ναού του Αγίου Παντελεήμονα στο Νέρεζι, κοντά στα Σκόπια. 17. Buchwald, H., Western Asia Minor as a Generator of Architectural Forms in the Byzantine Period: Provincial Back-Wash or Dynamic Center of Production?, Jahrbuch der Österreichischen Byzantinistik 34 (1984), σελ Τα παρεκκλήσια της Μονής Λιβός ενδεχομένως στεγάζονταν με ξεχωριστούς τρούλους πάνω σε τύμπανα: βλ. Megaw, A.H.S., The Original Form of the Theotokos Church of Constantine Lips, Dumbarton Oaks Papers 18 (1964), σελ Jenkins, R.J.H. Mango, C., The Date and Significance of the Tenth Homily of Photius, Dumbarton Oaks Papers 9-10 (1956), σελ. 137 και Magdalino, P., Observations on the Nea Ekklesia of Basil I, Jahrbuch der Österreichischen Byzantinistik 37 (1987), σελ. 51. Δημιουργήθηκε στις 13/3/2017 Σελίδα 3/7

4 Βιβλιογραφία : Janin R., La géographie ecclésiastique de l empire byzantin, Ι. Le Siège de Constantinople et le Patriarcat Oecuménique 3: Les églises et les monastères, 2, Paris 1969 Krautheimer R., Early Christian and Byzantine Architecture, 4 ed., Yale University Press, New Haven London 1986, Krautheimer, R. Ćurčić, S. (rev.) Mango C., Byzantine Architecture, London 1986 Ćurčić S., "Architectural Significance of Subsidiary Chapels in Middle Byzantine Churches", The Journal of the Society of Architectural Historians, τόμ. 36, αρ. 2, V, 1977, Συνεχισταί Θεοφάνους, Χρονογραφία συγγραφείσα εκ προστάγματος Κωνσταντίνου του φιλοχρίστου και πορφυρογεννήτου δεσπότου, Bekker, I. (ed.), Theophanes Continuatus, Joannes Cameniata, Symeon Magister, Georgius Monachus, Corpus Scriptorum Historiae Byzantinae, Bonn 1838 Κωνσταντίνος Πορφυρογέννητος, Περί βασιλείου τάξεως, Reiske, J. (ed.), Constantini Porphyrogeniti imperatoris de cerimoniis aulae Byzantinae libri duo, 1, Corpus Scriptorum Historiae Byzantinae, Bonn 1829 Ebersolt J., Thiers A., Les Églises de Constantinople, Paris 1913 Ćurčić S., "Architectural Reconsideration of the Nea Ekklesia", Sixth Annual Byzantine Studies Conference, Abstracts of Papers, Ohio 1980, Kazhdan A., Cutler A., "Vita Basilii", Kazhdan, A. κ.ά. (ed.), Oxford Dictionary of Byzantium 3, Oxford New York 1991, Лихачева В., Любарский Я., "Памятники искусства в»жизнеописании Василия«Константина Багрянородного", Византийский временник, 28, 1981, Magdalino P., "Observations on the Nea Ekklesia of Basil I", Jahrbuch der Österreichischen Byzantinistik, 37, 1987, Mango C., "Nea Ekklesia", Kazhdan A. κ.ά. (ed.), Oxford Dictionary of Byzantium 2, Oxford New York 1991, Mathews T.F., "Private Liturgy in Byzantine Architecture: Towards a Re-Appraisal", Cahiers Archéologiques, 30, 1982, Ousterhout R.G., "Reconstructing Ninth-Century Constantinople", Brubaker, L. (ed.), Byzantium in the Ninth Century: Dead or Alive?, Aldershot 1998, Δικτυογραφία : Cross-in-square - Wikipedia, the free encyclopedia Nea Ecclesia Δημιουργήθηκε στις 13/3/2017 Σελίδα 4/7

5 Γλωσσάριo : άτριο ή αίθριο, το 1. Αρχαιότητα: Ο εσωτερικός ελεύθερος χώρος (αυλή) ενός κτηρίου που σε όλες τις πλευρές του περιβάλλεται από κιονοστοιχίες. 2. Βυζάντιο: Το προαύλιο μιας εκκλησίας στην παλαιοχριστιανική, βυζαντινή και μεσαιωνική εκκλησιαστική αρχιτεκτονική. Κατά κανόνα περιβαλλόταν από τέσσερις κιονοστήρικτες στοές (τετράστωο, quadriporticus). γωνιακά διαμερίσματα, τα Στους σταυροειδείς εγγεγραμμένους ναούς, πρόκειται για τα μικρά διαμερίσματα που διαμορφώνονται στα κενά εκατέρωθεν των κεραιών του σταυρού, έτσι ώστε ο σταυρικός πυρήνας του ναού να εγγράφεται σε τετράγωνο. Καλύπτονταν με φουρνικά ή με σταυροθόλια. εγγεγραμμένος σταυροειδής ναός, ο Τύπος ναού στον οποίο το εσωτερικό διατάσσεται σε τέσσερις καμάρες που σχηματίζουν σταυρό το κεντρικό σημείο όπου συγκλίνουν οι καμάρες (κεραίες του σταυρού) στεγάζεται με τρούλο. Ο σταυρός εγγράφεται στην τετράγωνη κάτοψη του οικοδομήματος με τη βοήθεια 4 γωνιακών διαμερισμάτων. Ανάλογα με τον αριθμό των στηριγμάτων του τρούλου (κιόνων και πεσσών) χαρακτηρίζεται δικιόνιος (ή δίστυλος), τετρακιόνιος (τετράστυλος) ή οκτάστυλος. μαρμαροθέτημα, το (opus sectile) Τεχνική εντοίχιας ή επιδαπέδιας διακόσμησης. Προκύπτει από έγκοπτη εργασία ή συναρμογή μαρμάρινων ή λίθινων πλακών μικρού πάχους, έτσι ώστε να αποδίδεται κάποιο διακοσμητικό μοτίβο. Όταν χρησιμοποιείται γυαλί, ονομάζεται υαλοθέτημα. ορθομαρμάρωση, η Η επένδυση των τοίχων ενός ναού με μαρμάρινες πλάκες. Η επένδυση ξεκινούσε από το δάπεδο και έφτανε έως το ύψος της γένεσης των τόξων. περίστωο, το ( βυζ. αρχιτ.) Ο ενιαίος χώρος που περιβάλλει περιμετρικά τον κυρίως ναό ή τον περίκεντρο πυρήνα ενός κτίσματος. Στις τρουλαίες βασιλικές, στις οποίες ο κεντρικός τρούλος στηρίζεται σε τέσσερις κτιστούς πεσσούς και ανάμεσα σε κάθε ζεύγος πεσσών παρεμβάλλονται από δύο κίονες, το περίστωο σχηματίζεται από τα πλάγια κλίτη και το δυτικό τμήμα του ναού. Αργότερα περίστωα περιέκλειαν και σταυροειδείς εγγεγραμμένους πυρήνες. Στην Παλαιολόγεια περίοδο πολλοί μεσοβυζαντινοί ναοί της Κωνσταντινούπολης αποκτούν περίστωα, τα οποία συχνά φιλοξενούν ταφικά παρεκκλήσια. σύνθρονο, το Διάταξη από μια σειρά υπερκείμενων εδράνων, ημικυκλικά τοποθετημένων κατά την εσωτερική περίμετρο της αψίδας του ναού (θυμίζουν μικρό κοίλο θεάτρου), στα οποία κάθονταν οι ιερείς κατά τη διάρκεια των ιεροπραξιών, όταν δε συμμετείχαν στα δρώμενα. Στο κέντρο του ανώτερου εδράνου υπήρχε συνήθως μαρμάρινος θρόνος, όπου καθόταν ο επίσκοπος (όταν ήταν παρών) ή, ενδεχομένως, ο ηγούμενος (όταν επρόκειτο για μοναστηριακό ναό). τζυκανιστήριον, το Ανοιχτός χώρος σαν στάδιο όπου διεξαγόταν το τζυκάνιον, παιχνίδι έφιππων με μπάλα (το σημερινό πόλο), που αποτελεί μάλλον περσική επιρροή (περσ. tshu-qan). τρούλος, ο Χαρακτηριστικό στοιχείο στη βυζαντινή εκκλησιαστική αρχιτεκτονική. Πρόκειται για ημισφαιρικό θόλο στη στέγη των ναών, δηλαδή για μια κυλινδρική κατασκευή με ανοίγματα (παράθυρα) στο τύμπανο και με θολωτή στέγαση. Ο τρούλος εμφανίζεται ήδη στα Πρώιμα Βυζαντινά χρόνια, επικρατεί κατά τους Μέσους χρόνους και διαδίδεται ευρύτερα στα Βαλκάνια και τη Ρωσία. υπερώο, το Το υπερώο (ή γυναικωνίτης) είναι το ανώτερο διαμέρισμα του ναού πάνω από τα πλάγια κλίτη και το νάρθηκα, από όπου παρακολουθούσαν τη λειτουργία τα μέλη της αυτοκρατορικής οικογένειας τη Βυζαντινή περίοδο οπότε το «αυτοκρατορικό θεωρείο» είχε ειδική είσοδο και τη Νεότερη περίοδο οι γυναίκες. φράγμα του πρεσβυτερίου, το Χαμηλό διαχωριστικό ανάμεσα στο Ιερό Βήμα και τον κυρίως ναό. Αρχικά είχε τη μορφή κιγκλιδώματος και αργότερα έγινε λίθινο ή μαρμάρινο. Συναντάται κατά κανόνα την Παλαιοχριστιανική εποχή. Στην κάτοψη είναι ευθύ ή σε σχήμα Π. Αποτελείται από κιονίσκους ή πεσσίσκους και ανάμεσα έχει πλάκες, τα θωράκια. Σταυροί και φυτικά μοτίβα είναι η συνήθης ανάγλυφη διακόσμηση του φράγματος. Πηγές Συνεχισταί Θεοφάνους, Χρονογραφία [Βίος Βασιλείου], Bekker, I. (ed.), Theophanes Continuatus (Corpus Scriptorum Historiae Byzantinae, Bonn 1838), σελ Συμεών Λογοθέτης, Χρονογραφία, Bekker, I. (ed.), Leonis Grammatici Chronographia (Corpus Scriptorum Historiae Byzantinae, Bonn 1842), σελ. 257, Ψευδο Κωδινός, Πάτρια Κωνσταντινουπόλεως, Preger, T. (ed.), Scriptores originum Constantinopolitanarum 2 (Leipzig 1907, ανατ. New York Δημιουργήθηκε στις 13/3/2017 Σελίδα 5/7

6 1975), σελ Κωνσταντίνος Ζ Πορφυρογέννητος, Περί βασιλείου τάξεως, Reiske, J.J. (ed.), Constantini Porphyrogeniti imperatoris. De ceremoniis aulae byzantinae (Corpus Scriptorum Historiae Byzantinae, Bonn ), σελ. 118, 121. Νικήτας Χωνιάτης, Χρονική Διήγησις, J. van Dieten (ed.), Nicetae Choniatae historia (Corpus Fontium Historiae Byzantinae, Series Berolinensis 11.1, Berlin 1975), σελ Majeska G., Russian Travelers to Constantinople in the Fourteenth and Fifteenth Centuries (Washington DC 1984), σελ , 247 κ.ε. Παραθέματα Ο Βασίλειος Α χτίζει τη Νέα Εκκλησία: Ἀλλὰ τί στρεφόμεθα περὶ τὰ μικρὰ τῶν ἐκείνου, εἰ καὶ πάνυ μεγάλα καθέστηκε, καὶ οὐ προστιθέαμεν τὸ μέγα ἔργον καὶ ἀξιάγαστον, ὃ κατ αὐτὰς τὰς βασιλείους αὐλὰς αὐτὸς ἐπιστατῶν τε καὶ αὐτουργῶν ᾠκοδόμησεν; ὅπερ ἀρκεῖ καὶ μόνον τήν τε περὶ τὸ θεῖον αὐτοῦ δηλοῦν ὁσιότητα καὶ τὸ πρὸς τὰ ἐπιβαλλόμενα μεγαλουργόν τε καὶ θαύματος ἄξιον. ἀμειβόμενος γὰρ ὥσπερ τῆς περὶ αὐτὸν εὐμενείας τὸν δεσπότην Χριστὸν καὶ τὸν πρῶτον τῶν ἀγγελικῶν δυνάμεων Γαβριὴλ καὶ τὸν Θεσβίτην Ἠλίαν τὸν ζηλωτήν, ὃς καὶ τῇ αὐτοῦ μητρὶ τῆς πρὸς βασιλείαν τοῦ υἱοῦ ἀνυψώσεως ἐχρημάτισεν ἄγγελος, εἰς ὄνομα τούτων καὶ μνήμην ἀΐδιον, ἔτι δὲ τῆς Θεοτόκου καὶ Νικολάου τοῦ ἐν ἱεράρχαις πρωτεύοντος, θεῖον καὶ περικαλλῆ ναὸν ἐδομήσατο, εἰς ὃν συνῆλθε τέχνη καὶ πλοῦτος καὶ ζέουσα πίστις καὶ ἀφθονωτάτη προαίρεσις, καὶ τὰ πανταχόθεν συνέδραμε κάλλιστα, ἃ τοῖς ὁρῶσι μᾶλλον ἢ τοῖς ἀκούουσιν οἶδα τυγχάνειν πιστά. ὃν ὡς νύμφην ὡραϊσμένην καὶ περικεκοσμημένην μαργάροις τε καὶ χρυσῷ καὶ ἀργύρου λαμπρότησιν, ἔτι δὲ καὶ μαρμάρων πολυχρόων ποικιλίαις καὶ ψηφίδων συνθέσεσι καὶ σηρικῶν ὑφασμάτων καταστολαῖς, τῷ ἀθανάτῳ προσήγαγε νυμφίῳ Χριστῷ. ὅ τε γὰρ ὄροφος ἐκ πέντε συμπληρούμενος ἡμισφαιρίων στίλβει χρυσῷ καὶ εἰκόνων ὡς ἀστέρων ἀστράπτει κάλλεσιν, ἔξωθεν μετάλλοις ἐμφεροῦς χρυσίῳ χαλκοῦ καλλυνόμενος, οἵ τε παρ ἑκάτερα τοῖχοι τῷ πολυτελεῖ καὶ πολυχρόῳ τῶν μαρμάρων καταποικίλλονται, καὶ τὰ ἄδυτα τοῦ ναοῦ καὶ χρυσῷ καὶ ἀργύρῳ καὶ λίθοις τιμίοις καὶ μαργάροις καταπεποίκιλται καὶ καταπεπλούτισται. καὶ αἱ τῶν ἐκτὸς διείργουσαι τὰ θυσιαστήρια κιγκλίδες καὶ τὰ ἐν αὐταῖς περίστυλα καὶ τὰ ἄνωθεν οἷον ὑπέρθυρα χρηματίζοντα οἵ τε ἐντὸς θᾶκοι καὶ αἱ πρὸ τούτων βαθμίδες καὶ αὐταὶ αἱ ἱεραὶ τράπεζαι, ἐξ ἀργύρου πάντα περικεχυμένον ἔχοντος τὸν χρυσὸν καὶ λίθοις τιμίοις ἐκ μαργαριτῶν ἠμφιεσμένοις πολυτελῶν τὴν σύμπηξιν καὶ σύστασιν ἔχουσιν. αὐτὸ δὲ τὸ ἔδαφος σηρικῶν ὑφασμάτων ἢ Σιδονίων ἔργων ἐφηπλωμένων δόξει τυγχάνειν ἀνάπλεων οὕτω πᾶν ἐξωράϊσται καὶ καταπεποίκιλται τῷ πολυχρόῳ τῶν ὑποκειμένων ἐκ μαρμάρων πλακῶν καὶ ταῖς πολυειδέσι τῶν ταύτας περικλειουσῶν ψηφίδων ζώναις καὶ τῷ τῆς ἁρμογῆς ἀκριβεῖ καὶ τῷ περιττῷ τῆς περιθεούσης ἐν ἅπασι χάριτος. ἔνθα καὶ πλῆθος ᾀδόντων ἐξυπηρετουμένων ἀφώρισε καὶ προσόδους ἱκανὰς ἀπέταξεν, ἃς φιλοτίμως καὶ μεγαλοπρεπῶς διανέμεσθαι τοῖς προσανέχουσι τῷ τοιούτῳ ἱλαστηρίῳ προσέταξεν, ὑπερβαλέσθαι σχεδὸν τοὺς πρὸ αὐτοῦ πάντας τῇ περὶ τὰ τοιαῦτα μεγαλοδωρεᾷ φιλοτιμησάμενος. Συνεχισταί Θεοφάνους, Χρονογραφία [Βίος Βασιλείου], Bekker, I. (ed.), Theophanes Continuatus (Corpus Scriptorum Historiae Byzantinae, Bonn 1838), σελ [σε αγγλ. μτφρ. βλ. Mango, C., The Art of the Byzantine Empire, : Sources and Documents 2 (London 1986), σελ. 194]. Η κατάσχεση των σκευών της Νέας Εκκλησίας από τον Ισαάκ Β Άγγελο: καὶ τὸν ἐν τῷδε τῷ ἀνακτόρῳ περιώνυμον ναόν, ὃς Νέα κικλήσκεται, θείου παντὸς ἐπίπλου καὶ ἱεροῦ σκεύους ἐψίλωσε. Νικήτας Χωνιάτης, Χρονική Διήγησις, van Dieten, J. (ed.), Nicetae Choniatae Historia (CFHB 11.1, Berlin 1975), σελ Χρονολόγιο 1 Μαΐου 880: Εγκαίνια της εκκλησίας περ. 12ος αιώνας: Μετατροπή σε μονή Δημιουργήθηκε στις 13/3/2017 Σελίδα 6/7

7 : (επί Λατινοκρατίας) Παλατινό παρεκκλήσιο τέλη 15ου αιώνα: Καταστροφή από τους Οθωμανούς Δημιουργήθηκε στις 13/3/2017 Σελίδα 7/7