ΠΡΩΤΕΥΟΥΣΑ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ΘΕΜΑ : ΕΣΩΤΕΡΙΚΗ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΒΑΣΙΛΕΙΟΥ Α ( ) Σπουδάστρια : Χονδραντώνη Ευδοξία

Transcript

1 ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΟ ΤΜΗΜΑ ΙΣΤΟΡΙΑΣ & ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑΣ ΤΟΜΕΑΣ : ΑΡΧΑΙΑΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ, ΡΩΜΑÏΚΗΣ, ΜΕΣΑΙΩΝΙΚΗΣ & ΒΥΖΑΝΤΙΝΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΠΡΩΤΕΥΟΥΣΑ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ΘΕΜΑ : ΕΣΩΤΕΡΙΚΗ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΒΑΣΙΛΕΙΟΥ Α ( ) Σπουδάστρια : Χονδραντώνη Ευδοξία ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ 25/11/2009

2 Επιβλέπων Καθηγητής : κ. Θεόδωρος Κορρές Ηµεροµηνία έγκρισης : 25/ 11/ 2009 «Η έγκριση της Μεταπτυχιακής Εργασίας από το Τµήµα Ιστορίας και Αρχαιολογίας του ΑΠΘ δεν υποδηλώνει αναγκαστικά ότι αποδέχεται το Τµήµα τις γνώµες του συγγραφέα». 2

3 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ - Πρόλογος Βιβλιογραφία-Βραχυγραφίες 7 ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ - Πηγές ΜΕΡΟΣ ΕΥΤΕΡΟ - Εποχή ακµής Μακεδονικής δυναστείας α ) Βασίλειος Α ( ) Προσωπογραφικά.28 β ) Συνωµοσίες κατά του Βασιλείου Α.40 ΜΕΡΟΣ ΤΡΙΤΟ ΕΣΩΤΕΡΙΚΗ ΠΟΛΙΤΙΚΗ α ) Εκκλησιαστική πολιτική: αποκατάσταση εκκλησιαστικής ενότητας...44 β ) ιοικητικά µέτρα...56 γ ) Περί φορολογικών και φοροτεχνικών δ ) ιοικητική οργάνωση ε ) Μέτρα υπέρ της δικαιοσύνης. 73 ΜΕΡΟΣ ΤΕΤΑΡΤΟ - Η νοµοθετική δραστηριότητα του Βασιλείου Α 77 α ) Πρόχειρος Νόµος 80 - Τα παράγωγα του Πρόχειρου Νόµου..87 β ) Εισαγωγή Τα παράγωγα της Εισαγωγής γ ) «Ανακάθαρσις Νόµων» και «εν τευχος»...97 Επίλογος-Συµπεράσµατα Παράρτηµα µε εικόνες

4 Πρόλογος Η συγκεκριµένη εργασία έχει ως στόχο να εξετάσει µία σηµαντική περίοδο της βυζαντινής ιστορίας, αυτή της βασιλείας του αυτοκράτορα Βασιλείου Α ( ). Ο εν λόγω αυτοκράτορας αποτελεί µια από τις πιο ενδιαφέρουσες φυσιογνωµίες της µέσης βυζαντινής περιόδου, καθώς στο πρόσωπό του συνδύαζε αντιθετικά µεταξύ τους γνωρίσµατα : «απαίδευτος αλλά µε γρήγορη αντίληψη και επίγνωση της σηµασίας της παιδείας». 1 «Ένας πρωτόγονος άνθρωπος µε βίαια ένστικτα και πάθη, χωρίς ενδοιασµούς και τιµή» 2, αλλά µε υψηλή αίσθηση δικαίου ταυτόχρονα. Ένας φιλόδοξος και ικανός πολιτικός, ο οποίος ωστόσο ήταν σε θέση να αναγνωρίσει και να αξιοποιήσει τις ικανότητες των αντιπάλων του. Ένας άνθρωπος που δολοφόνησε τον ευεργέτη του, αλλά όταν ανήλθε στο θρόνο δε λησµόνησε να ανταποδώσει την καλοσύνη της ανιηλίδας και να τιµήσει την ίδια και το γιο της. Ένας άνδρας µε ελαστική συνείδηση απέναντι στην Ευδοκία Ιγγερίνα, αλλά µε σκληρότητα απέναντι στην Θέκλα, την ερωµένη του. Με άλλα λόγια υπήρξε ένας χαµαιλέων, που προσαρµοζόταν µε ευκολία στις περιστάσεις προκειµένου να επιτύχει τους στόχους του. Ίδρυσε τη µακεδονική δυναστεία και έτσι «προετοίµασε για τη βυζαντινή αυτοκρατορία δύο περίπου αιώνες δόξας και λαµπρότητας». 3 Η εργασία χωρίζεται σε τέσσερα µέρη. Στο πρώτο µέρος παρουσιάζονται οι πηγές του 9ου- 12ου αιώνα. Ορισµένες από αυτές εκφράζουν τις προπαγανδιστικές θέσεις της µακεδονικής δυναστείας και αποσιωπούν ή συγκαλύπτουν επιµελώς τις σκοτεινές πλευρές της ζωής του Βασιλείου και αµαυρώνουν την εικόνα του προκατόχου του. Άλλες πάλι είναι αντικειµενικότερες και αποκαλύπτουν την ανάµειξή του Βασιλείου στη δολοφονία του καίσαρα Βάρδα και του Μιχαήλ Γ και γενικότερα τις µεθοδεύσεις του προκειµένου να ανέλθει στο θρόνο. Τέλος, γίνεται η παρουσίαση των δύο νοµοθετικών έργων του Βασιλείου Α, «του Πρόχειρου Νόµου» και της «Εισαγωγής». Στο δεύτερο µέρος παρουσιάζονται οι διαφορετικές απόψεις των ιστορικών γύρω από το χρόνο, τον τόπο γέννησης και την καταγωγή του Βασιλείου και σκιαγραφείται η αµφιλεγόµενη προσωπικότητα του µέσα από την πορεία του ως την άνοδό του στο θρόνο, το τέλος του βίου του και τη διαδοχή του. Το δεύτερο µέρος ολοκληρώνεται µε τις συνωµοσίες 1 Αικ. Χριστοφιλοπούλου, Ιστορία, Β2, Ch. Diehl, Μορφές, Ch. Diehl, Μορφές,

5 εναντίον του Βασιλείου Α αλλά και τη στάση που ο ίδιος κράτησε απέναντι στους συνωµότες. Στο τρίτο µέρος παρουσιάζεται η εσωτερική πολιτική του Βασιλείου Α και πιο συγκεκριµένα η εκκλησιαστική πολιτική που ακολούθησε : η αποκατάσταση της εκκλησιαστικής ενότητας της αυτοκρατορίας, η χειραφέτηση της ανατολικής εκκλησίας από τη δυτική, η ένταξη της Βουλγαρίας στη σφαίρα επιρροής του Βυζαντίου, ο εκχριστιανισµός των όµορων σλαβικών λαών και των εντός του Βυζαντίου µη χριστιανικών οµάδων. Ακολουθεί το οικοδοµικό του πρόγραµµα και το φιλανθρωπικό έργο του Βασιλείου Α. Ακόµη µετά από σύντοµη αναφορά της διάρθρωσης του κρατικού µηχανισµού παρουσιάζονται τα µέτρα που έλαβε ο εν λόγω αυτοκράτορας για την εξυγίανση της διοίκησης. Κατά ανάλογο τρόπο µετά από σύντοµη αναφορά της οικονοµικής οργάνωσης της αυτοκρατορίας παρουσιάζεται η προσπάθεια του Βασιλείου Α για την προστασία των αδυνάτων από την ασυδοσία των δυνατών και η εκ νέου σύνταξη των φορολογικών κωδίκων µε απλούς χαρακτήρες για να αποφευχθούν οι αυθαιρεσίες. Ακολουθεί η διοικητική οργάνωση και η ενίσχυση του στρατού και του ναυτικού. Το τρίτο µέρος ολοκληρώνεται µε τα µέτρα του Βασιλείου Α στο χώρο της δικαιοσύνης. Στο τέταρτο µέρος ακολουθεί η νοµοθετική δραστηριότητα του Βασιλείου Α. ιερευνάται ο χρόνος έκδοσης του Πρόχειρου Νόµου και της Εισαγωγής, παρουσιάζονται οι σαράντα τίτλοι στους οποίους διαιρούνται τα δύο έργα αντίστοιχα, οι πηγές τους, η επιρροή που άσκησαν και τα παράγωγά τους. Ειδικότερα όσον αφορά την Εισαγωγή, παρουσιάζονται οι αντίθετες µεταξύ τους απόψεις και η επιχειρηµατολογία των ιστορικών µελετητών αναφορικά µε την ορθή ονοµασία της, τα ονόµατα των συντακτών της, την επίσηµη δηµοσίευση και ισχύ του κειµένου της, όπου για πρώτη φορά γίνεται προσπάθεια καθορισµού των αρµοδιοτήτων της κοσµικής και εκκλησιαστικής εξουσίας. Το ζήτηµα της δηµοσίευσης τίθεται και για την «Ανακάθαρση των νόµων», του ευρύτερου κωδικοποιητικού έργου των εξήντα βιβλίων που αποτέλεσε τη βάση των «Βασιλικών» του Λέοντα ΣΤ. Εκτός όµως από τα «εξήκοντα βιβλία» γίνεται λόγος και για το «έν τεύχος» µε τις καταργηµένες διατάξεις της ιουστινιάνειας νοµοθεσίας. Η εργασία ολοκληρώνεται µε επίλογο, όπου διατυπώνονται εν συντοµία συµπεράσµατα για την προσωπικότητα του Βασιλείου Α, η οποία στηριζόταν σε έναν περίεργο συνδυασµό αντίθετων µεταξύ τους γνωρισµάτων. Γίνεται ακόµη συνοπτική παρουσίαση των επιτευγµάτων του ιδρυτή της µακεδονικής δυναστείας ως προς την εκκλησιαστική, την εξωτερική και κυρίως 5

6 την εσωτερική του πολιτική και πιο συγκεκριµένα τα µέτρα που έλαβε στον τοµέα της διοίκησης, της φορολογίας, της διοικητικής οργάνωσης και της δικαιοσύνης. Με την ολοκλήρωση της παρούσας εργασίας αισθάνοµαι την ανάγκη και την υποχρέωση να εκφράσω τις θερµές ευχαριστίες µου στους ανθρώπους, χωρίς τη βοήθεια των οποίων, θα ήταν αδύνατο να επιτύχω το στόχο µου : τον καθηγητή µου κ. Θεόδωρο Κορρέ, ο οποίος µε τις διορθώσεις και τις εύστοχες παρατηρήσεις του συνέβαλε στη µείωση των λαθών και των παραλήψεων της εργασίας µου. Την κα. Αλκµήνη Σταυρίδου- Ζαφράκα και την κα. Βαρµάζη- Νεράντζη για την καλή συνεργασία και τις κατευθυντήριες οδηγίες τους σχετικά µε τη µεθοδολογία της έρευνας και την εκπόνηση εργασιών και τέλος την οικογένειά µου για την ηθική της συµπαράσταση και ενθάρρυνση. 6

7 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ-ΒΡΑΧΥΓΡΑΦΙΕΣ 1. ΠΗΓΕΣ Bίος Ευθυµίου Εισαγωγή P. Karlin-Hayter, Vita Euthymii patriarchae CP. Text.Translation, Indroduction and Commentary ( Bibliothèque de Byzantion 3), Bruxelles Jus Graeco-Romanum, επιµ.ι. και Π. Ζέπου, τόµ.ii, Νοµοθεσία Ισαύρων και Μακεδόνων, Αθήνα 1931 (ανατύπωση Aalen 1962 ) σ Γενέσιος Ιωσήφ Γενέσιος, Βασιλειαι, εκδ. A. Lesmüller -Werner et I. Thurn, Iosephi Genesii Regum Libri Quattuor ( CFHB.14 ), Berlin-New York Γεώργιος Κεδρηνός Κων. Πορφ. Κων. Πορφ., Περί βασ. τάξ. Κων. Πορφ., Περί θεµάτων Λέων Γραµµατικός Φιλοθ. Κλητορ. Φώτιος, Επιστολαί Γεώργιος Κεδρηνός, Σύνοψις ιστοριών, εκδ. Ι. Bekker, Georgius Gedrenus I-II, CB. Bonnae Κωνσταντίνος Πορφυρογέννητος,ιστορική διήγησις του βίου και των πράξεων Βασιλείου Α, εκδ. I. Bekker,Theophanes Continuatus, Ioannes Cameniata, Symeon Magister, Georgius Monachus, CB. Bonnae 1838, σ Κωνσταντίνος Πορφυρογέννητος, Περί βασιλείου τάξεως εκδ. Ι. Reiske, De caerimoniis aulae byzantinae CB. I- II, Bonnae Costantino Porphyrogenitus, De Thematibus, Introduzionetesto critico- commento a cura di A. Pertusi, Città del Vaticano Λέων Γραµµατικός, Χρονογραφία, εκδ. Ι. Bekker, Leonis Grammatici Chronographia, CB. Bonnae 1842, Φιλοθέου Κλητορολόγιον, ed. N. Oikonomides, les Listes de préséance byzantines des IXe et Xe siècles, Paris 1972, σελ Photii patriarchae Constantinopolitani epistulae et Ampilochia, L. G. Westerink, τ. 6, Teubner

8 Φώτιος, Οµιλίαι Πρόχειρος Νόµος Ψευδοσυµεών Ιω. Σκυλίτζης Synax. Eccl. Const. Συνεχ. Γ. Μοναχού Συν. Θεοφ. Ιω. Ζωναράς, Έκδ. Β. Λαούρδα, Φωτίου Οµιλίαι, Θεσσαλονίκη1959. Jus Graeco-Romanum, επιµ.ι. και Π. Ζέπου, τόµ.β, Νοµοθεσία Ισαύρων και Μακεδόνων, Αθήνα 1931 (ανατύπωση Aalen 1962 ), σ Symeonis Magistri et Logothetae Chronikon, St. Wahlgren, τ.1, CFHB. 44, Berlin Ιωάννης Σκυλίτζης, Σύνοψις ιστοριών, εκδ. I. Thurn, Ioannis Skylitzae, Synopsis historiarum ( CFHB. 5 ), Berlin- N. York H. Delehaye, Synaxarium Ecclessiae Constantinopolitanae (Propylaeum ad Acta Sanctorum Novembris) Bruxelles1902. Εν Theophanes Continuatus, Joannes Cameniata, Symeon Magister, Georgius Monachus, έκδ. I. Bekker, CΒ. Bonnae 1838, σ Συνεχισταί Θεοφάνους, έκδ. I. Bekker, Theophanes Continuatus, CΒ. Bonnae 1838, σ Ιωάννης Ζωναράς, Επιτοµή ιστοριών, εκδ. W. Pinder - Th. Bϋttner -Wobst, CB. I- III, Βonnae ΒΟΗΘΗΜΑΤΑ Π. Αγαπητός, Π. Αγαπητός, Η εικόνα του αυτοκράτορα Βασιλείου Α στη Βασίλειος Α φιλοµακεδονική γραµµατεία , Ελληνικά, τόµ. 40ός, τεύχ. 2 ον, Θεσσαλονίκη 1989, σ N. Adontz, N. Adontz, L âge et l origine de l empereur Basile 1er, Byz. Âge et origine 8 ( 1933 ) σ και Byz. 9 (1934), σ N. Adontz, N. Adontz, La portée historique de l oraison funèbre de Ba- Oraison sile I par son fils Léon VI le Sage, Byz. 9 ( 1934 ), K.I. Άµαντος, K.I. Άµαντος, Ιστορία του Βυζαντινού Κράτους, τόµ.2, 867- Ιστορία 1204, Έκδοσις τρίτη, Αθήναι

9 Β. Ν. Βλυσίδου, Β. Ν. Βλυσίδου, Εξωτερική πολιτική και εσωτερικές αντι - Βασίλειος Α δράσεις την εποχή του Βασιλείου Α. Έρευνες για τον εντοπισµό των αντιπολιτευτικών τάσεων στα χρόνια , Αθήνα Β. Ν. Βλυσίδου, Β. Ν. Βλυσίδου, Συµβολή στη µελέτη της εξωτερικής πολι- Εξωτερική πολιτική τικής του Βασιλείου Α στη δεκαετία , Σύµµεικτα 4 ( 1981 ), σ Β. Βλυσίδου, Ε. Κουντούρα, Β. Βλυσίδου, Ε. Κουντούρα, Σ. Λαµπάκης, Τ. Λουγγής, Α. Σ. Λαµπάκης, Τ. Λουγγής Σαββίδης, Η Μικρά Ασία των θεµάτων, έρευνες πάνω στη Α. Σαββίδης, Θέµατα γεωγραφική φυσιογνωµία και προσωπογραφία των Βυζαντινών θεµάτων της Μικράς Ασίας (7ος - 11ος αι.) Ινστιτούτο Βυζαντινών Ερευνών/ ΕΙΕ, Αθήνα R. Browning, R. Browning, Η Βυζαντινή Αυτοκρατορία, µτφρ. Νικ. Κο - Αυτοκρατορία νοµή, Αθήνα E.W. Brooks E. W. Brooks, The age of Basil I, BZ. 20 ( 1911 ), σ Basil I 491. J. B. Bury, J. B. Bury, A Ηistory of the Εastern Roman Empire, from the Εastern fall of Irene to the accession of Basil I ( A. D ), London Γκίνη,. Γκίνη, Ο υπ αριθ. 121 κωδιξ της µονης Αγ. Νικάνορος Κωδιξ 121 (Ζάβορδας) και δύο χρονολογίαι :της Εκλογής των Ισαύρων και του Προχείρου Νόµου, ΕΕΒΣ. 30 ( ), Ν. Γκιολέ Ν. Γκιολέ, Βυζαντινή Ναοδοµία ( ), Αθήνα Ναοδοµία Αικ. Χριστοφιλοπούλου, Αικ. Χριστοφιλοπούλου, Βυζαντινή Ιστορία B 1 ( ), Ιστορία Β 2 ( ), 2 η έκδοση, Θεσσαλονίκη Αικ. Χριστοφιλοπούλου, Αικ. Χριστοφιλοπούλου, Εκλογή, αναγόρευσις και στέψις Εκλογή του βυζαντινού αυτοκράτορος, Αθήναι C. Diehl, C. Diehl, Βυζαντινές Μορφές, µτφρ. Στέλλα Βουρδούµπα, Μορφές Αθήναι C. Diehl, C. Diehl, Ιστορία της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας, µτφρ. Ε- Ιστορία λένη Ταµπάκη, τ. 5, Αθήνα Fr. Dölger, Fr. Dölger, Regesten der Kaiserurkunden des oströmischen Regesten Reiches, teil I: , München-Berlin

10 F. Dvornik, F. Dvornik, The Photian Schism, history and legend, Cam- Photian Schism bridge G. Finlay, G. Finlay, History of the byzantine empire from DCCXVI History to MLVII, London- New York E. H. Freshfield, E.H.Freshfield, A Manual of Eastern Roman Law: The Pro- Manual cheiros Nomos published by the emperor Basil I at Constantinople between 867 and 879 A. D., Cambridge 1928, 1 κε. Β. Φειδάς, Β. Φειδάς, Εκκλησιαστική Ιστορία, τ. 2, Ιστορία H. Grégoire, H. Grégoire, Inscriptions historiques byzantines, Ancyre et Inscriptions les Arabes sous Michel l Ivrogne Byz 4 ( ), H. Grégoire, H. Grégoire, Michel III et Basile le Macédonien dans les Michel III inscriptions d Ancyre, Byz 5 ( ), R. Guilland, R. Guilland, Recherches sur les institutions byzantines,2 τό- Recherches µοι, Berlin- Amsterdam R. Guilland, R. Guilland, Etudes de topographie de Constantinople byza- Etudes ntine, τ. I, Berliner Byzantinischen Arbeiten 37, Berlin- Am- Sterdam R. Guilland, R. Guilland, Contribution à la prosopographie de l empire Contribution byzantin. Les patrices sous les règnes de Basile I et de Léon VI, B.Z. 63 (1970), σ J. Haldon, J. Haldon, Warfare, state and society in the byzantine world Warfare , London H. Hunger, H. Hunger, Βυζαντινή Λογοτεχνία, τ. Β, Αθήνα 2001, τ. Γ, Λογοτεχνία R. Janin, R. Janin, La Geographie écclesiastique de l EmpireByza- Églises et monastères ntin, tome III, Les Églises et les monastères, Paris R. Janin, R. Janin, Constantinople Byzantine, Dévelopment urbaine Constantinople et répertoire topographique, Paris R. J. H. Jenkins, R. J. H. Jenkins, Byzantium, The imperial centuries A.D. Byzantium , London

11 R. J. H.Jenkins. C. Mango, R. J. H. Jenkins. C. Mango, The Date and Significance of Homily of the Tenth Homily of Photius, DOP 9-10 (1956), Ι. E. Καραγιαννόπουλος, Ι. Ε. Καραγιαννόπουλος, Πηγαί της βυζαντινής ιστορίας, E Πηγαί έκδοσις, Θεσσαλονίκη Ι. E. Καραγιαννόπουλος, Ι. Ε. Καραγιαννόπουλος, Το Βυζαντινό Κράτος, 4η έκδοση, Κράτος Θεσσαλονίκη Ι. E. Καραγιαννόπουλος, Ι. Ε. Καραγιαννόπουλος, Ιστορία Βυζαντινού Κράτους, τ. Β Ιστορία Ιστορία Μέσης Βυζαντινής Περιόδου ( ), Ανατύπωση Ε, Θεσσαλονίκη Απ. Καρπόζηλος, Απ. Καρπόζηλος, Βυζαντινοί Ιστορικοί και Χρονογράφοι, Ιστορικοί τ. Β ( 8 ος 10 ος αι), Αθήνα E. Kislinger, E. Kislinger, Der junge Basileios I. und die Bulgaren, JÖB, Basileios I 30( 1981), E. Kislinger, E. Kislinger, Michael III.- Image und Realität, EOS 75 Michael III ( 1987 ), Γ. Κ. Κορδάτου, Γ. Κ. Κορδάτου, Ιστορία της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας, τ. Ιστορία Α ( ), Αθήνα Κ. Krumbacher, K. Krumbacher, Ιστορία της Βυζαντινής Λογοτεχνίας, τ. Γ, Λογοτεχνία µετάφρ. Γ. Σωτηριάδου, Αθήναι P. Lemerle, P. Lemerle, Ο πρώτος Βυζαντινός Ουµανισµός, µτφρ. Μαρία Ουµανισµός Νυσταζοπούλου Πελεκίδου, Β εκδοση, Αθήνα M.V. Levtcenko M.V. Levtcenko, Ιστορία της βυζαντινής αυτοκρατορίας(απ Ιστορία τις αρχές της ως το 1453), µτφρ. Γ. Ν. Βιστάκης, Α. Μαρκόπουλος, Α. Μαρκόπουλος, Anonymous Laudatory Poem in Honor of Poem Basil I, DOP 46 ( 1992 ) Ι. Μαρτίνος, Ι. Μαρτίνος, Αυτοκράτορες του Βυζαντίου, Αυτοκράτορες Paul Magdalino, Paul Magdalino,Observations on the Nea Ekklesia of Basil Observations I, JÖB 37 (1987), C. Mango, C. Mango, The Homilies of Photius Patriarch of Constanti- Homilies nople. English Translation, Introduction and Commentary [ Dumbarton Oaks Studies, 3 ], Cambridge, Mass

12 Κ. Μέντζου -Μεϊµάρη, Κ. Μέντζου -Μεϊµάρη, Ο αυτοκράτωρ Βασίλειος Α και η Νέα Εκκλησία Νέα Εκκλησία. Αυτοκρατορική ιδεολογία και εικονογραφία, Βυζαντιακά 13 ( 1993), Gy. Moravcsik, Αφιεωρ. Ποίηµα Gy. Moravcsik, Ανώνυµον αφιερωτικόν ποίηµα περί του αυτοκράτορος Βασιλείου Α, Εις µνήµην Κ. Ι. Αµάντου, Αθήνα 1960, Gy. Moravcsik, Gy. Moravcsik, Sagen und Legenden über Kaiser Basileios I, Sagen & Legenden DOP 15 (1961), J. A. B. Mortreuil J. A. B. Mortreuil, Histoire du droit byzantin, τ. 1-3, Paris Droit Κ. Α. Μπουρδάρα Κ. Α. Μπουρδάρα, Καθοσίωσις και τυραννίς κατά τους µέ - Καθοσίωσις σους βυζαντινούς χρόνους : Μακεδονική δυναστεία ( ), Αθήνα J. J. Norwich, J. J. Norwich, Βυζάντιο. το Απόγειο, µτφρ. Ευγένιος Πιερρής Βυζάντιο Αθήνα N. Oikonomides, N. Oikonomides, les Listes de préséance byzantines des IXe Listes et Xe siècles, Paris Ν.Oikonomidès, Ν.Oikonomidès, Leo VI s legislation of 907 forbidding fourth Leo VI marriages an interpolation in the Procheiros Nomos ( IV ), DOP 30 (1976), G. Ostrogorsky, G. Ostrogorsky, Ιστορία του Bυζαντινού Kράτους, τ.β, µτφρ Ιστορία Ι. Παναγόπουλος, Αθήνα Κ. Παπαρηγόπουλος, Κ. Παπαρηγόπουλος, Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τ. 1-18, Ιστορία Αθήναι J. Scharf, J. Scharf, Photios und die Epanagoge, ΒΖ. 49 ( 1956 ), Photios 400. Α. Schmink, Α. Schmink, Studien zu mittelbyzantinischen Rechtsbücher, Rechtsbücher Frankfurt N. Tobias, N. Tobias, Basil I ( ), the founder of the Macedonian Basil I dynasty. A study of the political and military history of the byzantine empire in the ninth century, Ann Arbor, Michigan

13 W. Treadgold, W. Treadgold, A History of the byzantine state and society, History Stanford California W. Treadgold, W. Treadgold, Byzantium and its Army , Stanford Army Junior University Σπ. Ν. Τρωιάνος, Σπ. Ν. Τρωιάνος, Οι Πηγές του βυζαντινού δικαίου, Β έκδ., Πηγές Κοµοτηνή A. A. Vasiliev, A. A. Vasiliev, History of the Byzantine Empire, Madison 2 Ιστορία Wis.1952, Ιστορία της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας τ. Α , ελλ. µτφρ. ηµοσθένη Σαβράµη, Αθήνα A. A. Vasiliev, A. A.Vasiliev, Byzance et les Arabes, τ. Α : La dynastie d A- Byz. et Arabes morium ( ), Βρυξέλλες 1935,τ. Β,α µέρος: La dynastie Macédonienne ( ), Βρυξέλλες 1968, τ. Β, β µερος: Extraits des sources Arabes, Βρυξέλλες G. Vernadsky, G. Vernadsky, The Tactics of Leo the Wise and the Epanago- Tactics ge, Byz VI, 1931, σ Α. Vogt, A. Vogt, Basile 1er empereur de Byzance ( ) et la ci- Basile 1er vilisation byzantine à la fin de IXe siècle, Paris1908, ανατύπ. Hildesheim New York Α. Vogt- Ι. Hausherr, A. Vogt- I. Hausherr, Oraison funèbre de Basile I par son fils Oraison funèbre Léon VI le Sage, Orientalia Christiana 26, 1, Roma 1932, σ A.Vogt, A.Vogt, La jeunesse de Léon VI Ie Sage, RH.174 ( 1934 ), Léon VI 427. L. Wenger, L. Wenger, Die Quellen des römischen Rechts, Wien 1953, Quellen Α. Ζακυθηνός,. Α. Ζακυθηνός, Βυζαντινή Ιστορία ( ), Αθήνα - Ιστορία Γιάννινα

14 3. ΒΡΑΧΥΓΡΑΦΙΕΣ ΠΗΓΩΝ-ΠΕΡΙΟ ΙΚΩΝ- ΣΕΙΡΩΝ Bυζαντιακά Byz Bυζαντιακά, Θεσσαλονίκη 1981 κε. Byzantion, Revue Internationale des Etudes Byzantines, Paris- Liege 1924 κ.ε. BZ Byzantinische Zeitschrift, Leipzig 1982 κ.ε.münchen 1950 κ.ε. CB. Corpus Scriptorum Historiae Byzantinae, 50 τ., Bonnae CFHB. CMH. DOP ΕΛΛΗΝΙΚΑ Corpus Fontium Historiae Byzantinae, Washington- Berlin- Wien- Bruxelles- Roma 1967 κε. The Cambridge Medieval History IV. The Byzantine Empire, Part I. Byzantium and its Neighbours. Part II. Government, Church and Civilisation,ed. J. M. Hussey, Cambridge Dumbarton Oaks Papers, Cambridge/ Mass.1941 κ.ε. Φιλολογικόν Ιστορικόν και Λαογραφικόν Περιοδικόν Σύγγραµµα, ηµοσιεύµατα της εταιρείας Μακεδονικών Σπουδών τόµος 40ός, τεύχος 2 ον, Θεσσαλονίκη 1989,σ EOS Organ Polskiego Towarzystwa Filologicznego.Warszawa : Polskie Towarzystwo Filologiczne. ΙΙΕ Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, Εκδοτική Αθηνών,16 τόµοι, Αθήνα JGR Jus Graeco-Romanum, έκδ. Ι. και Π. Ζέπου, τ. I VIII, Α- θήναι 1931 κε.. JÖB Mansi OCP Jahrbuch der Österreichischen Byzantinistik,Wien 1969 κε. J. D. Mansi, Sacrorum Conciliorum nova et amplissima collectio, Firenze- Venezia Orientalia Christiana Periodica. 14

15 ODB. The Oxford Dictionary of Byzantium, εκδ.α.kazhdan, v. I. III, New York PG. R.E.B. R.E.G. R.H. J. P. Migne, Patrologiae cursus completus, Series graeca, Paris Revue des Έtudes Byzantines, Paris 1943 κε. Revue des Έtudes Grecques, Paris 1888 κε. Revue Historique, Paris 1965 κ.ε. Ράλλης- Ποτλής Γ. Α. Ράλλης- Μ. Ποτλής, Σύνταγµα των θείων και ιερων Σύνταγµα κανόνων, τ.1-6, Αθήνησι Σύµµµεικτα ZRVI. Σύµµεικτα Κέντρου Βυζαντινών Ερευνών Εθνικού Ιδρύµατος Ερευνών, Αθήναι 1966 κε. Zborvik radova Vizantoloskoginstituta, Beograd 1952 κε. 15

16 Πηγές Με το όνοµα του Γεωργίου Μοναχού ή «Αµαρτωλού» µας παραδίδεται σε σηµαντικό αριθµό χειρογράφων µία ενδιαφέρουσα χρονογραφία σε απλό ύφος µε τίτλο «Χρονικόν σύντοµον», η οποία αρχίζει από κτίσεως κόσµου και φθάνει µέχρι το 842. Πρέπει να γράφτηκε στα χρόνια του Μιχαήλ Γ ( ), για τη δολοφονία του οποίου από τον Βασίλειο Α δεν γίνεται κανένας λόγος. Το χρονικό του Γεωργίου Μοναχού που ολοκληρώθηκε το 866/ 867, έχει αυτοτελή αξία για τα έτη , ως µόνη σύγχρονη αφηγηµατική πηγή, παρά το σχεδόν αποκλειστικό ενδιαφέρον του συγγραφέα για τα θεολογικά. τη θεολογική του πολεµική συνοδεύει πλούσιο υβρεολόγιο κατά των αντιπάλων αιρετικών. 4 Με το όνοµα Συνεχιστής Γεωργίου Μοναχού χαρακτηρίζουµε ανώνυµο χρονικό σωζόµενο σε δύο παραλλαγές. Η παραλλαγή Α, η οποία γράφτηκε από άγνωστο µεταξύ των ετων , ταυτίζεται προς το τµήµα των χρονικών του Συµεών Λογοθέτη, του Θεοδοσίου Μελιτηνού και του Λέοντα Γραµµατικού που διαπραγµατεύεται τα γεγονότα Έχει υποστεί µεταγενέστερες προσθήκες και σε ένα χειρόγραφο φτάνει µέχρι το Η παραλλαγή Β περιέχει επιπλέον χωρία από τον Γενέσιο ή τις πηγές του. Μεταφράστηκε νωρίς στη σλαβονική γλώσσα. Οι πηγές του σηµαντικότερου µέρους του έργου µας είναι άγνωστες. Ο συγγραφέας στηρίχθηκε σε παλιότερες πληροφορίες και σε προφορικές µαρτυρίες. Και οι δύο παραλλαγές δεν έχουν ιδιαίτερα σηµαντική ιστορική αξία. Σηµασία έχει κυρίως το τµήµα µέχρι του 948. Παρέχει πληροφορίες για τη βασιλεία κάθε αυτοκράτορα κατά χρονολογική σειρά δίνοντας ιδιαίτερο βάρος στους πολέµους, τα φυσικά φαινόµενα και τις σχέσεις των οικογενειών των ηγεµόνων. ιέπεται από πνεύµα φιλικό προς το Ρωµανό Λεκαπηνό. 5 Έκδ. : C. de Boor, P. Wirth, Georgii Monachi Cronicon, 1-2, Stuttgart I. Bekker, Theophanes Continuatus, Joannes Cameniata, Symeon Magister, Georgius Monachus, CΒ. Bonnae 1838, H. Hunger, Λογοτεχνία, F. Hirsch, Byzantinische Studien, 1-88, Λιψία 1876 ( ανατ.amsterdam 1965 ). K. Krumbacher, Ιστορία, Α, Αθήνα 1897, G. Moravcsik, , , , M. E. Colona, Gli storici bizantini dal IV al XV secolo. I. Storici profani, Νεάπολη [ 1956 ], Ι. Καραγιαννόπουλος, Πηγαί, 273. H. Hunger, Λογοτεχνία,

17 V. M. Istrin, Cronica Georgija Amartola v drevnem Slavjanorusskom perevod 2, Petrograd 1922, σ Ο Ιωσήφ Γενέσιος καταγόταν από επιφανή οικογένεια του Βυζαντίου και κατέλαβε υψηλά αξιώµατα κατά τη σταδιοδροµία του. Ανήκε στον κύκλο των λόγιων που είχε συγκεντρώσει γύρω του ο Κωνσταντίνος Ζ' Πορφυρογέννητος, µε την προτροπή του οποίου έγραψε την ιστορία του «Βασιλειαι» µεταξύ των ετών , που διαιρείται σε τέσσερα βιβλία και καλύπτει την περίοδο Η σχέση ανάµεσα στο έργο του Γενέσιου και στη Συνέχεια του Θεοφάνη, οι πηγές στις οποίες στηρίχθηκαν τα δύο έργα, όπως και η προτεραιότητα του ενός έναντι του άλλου έχει απασχολήσει ιδιαίτερα την έρευνα. 7 Ο Γενέσιος στο έργο του διατείνεται ότι στηρίχτηκε στις προφορικές µαρτυρίες των συγχρόνων του, αλλά και στις βιογραφίες των πατριαρχών Νικηφόρου και Ιγνατίου, όπως και στο Χρονικόν του Γεωργίου Μοναχού. Αναµφίβολη είναι ωστόσο η παρουσία κοινών γλωσσικών τύπων και εκφράσεων καθώς και το γεγονός ότι εκφράζουν σε διαφορετικό βαθµό προπαγανδιστικές θέσεις της µακεδονικής δυναστείας. Πιο συγκεκριµένα, το κείµενο των «Βασιλειων» πραγµατεύεται µε συντοµία την εποχή του Βασιλείου Α' µεροληπτώντας υπέρ του τελευταίου πιθανότατα µετά από υπόδειξη του Κωνσταντίνου Ζ ', ο οποίος επιθυµούσε να υπάρχει και άλλη ανεξάρτητη ευµενής µαρτυρία για τον ιδρυτή της µακεδονικής δυναστείας παράλληλη προς τη βιογραφία που συνέταξε ο ίδιος. Ο Γενέσιος δύσκαµπτος, µε γλώσσα πλήρη τεχνητών εκφράσεων και εµπλουτισµένη µε λαϊκότερα γλωσσικά στοιχεία, 8 συγκαλύπτει επιµελώς τις σκοτεινές πλευρές της ζωής του Βασιλείου Α του Μακεδόνα, όπως την ανάµειξή του στη δολοφονία του Βάρδα και του Μιχαήλ Γ. Οι απόψεις του για τον τελευταίο δεν είναι εντελώς απορριπτικές, αλλά δεν επιχειρεί καν να εξηγήσει τους λόγους που επέβαλαν τον παραµερισµό του. Αυτή είναι και η κύρια αδυναµία του έργου του. Παρόλα αυτά παραµένει σηµαντική πηγή για τις σχέσεις Βυζαντινών και Βουλγάρων κατά τον 9ο αιώνα. 6 Γενέσιος, Βασιλειαι, Προίµιον, 3, 3-6: «την εξ ιστορίας τελέσας βίβλον ως εκέλευσας, αυτοκράτορ, µελέταις και καµάτοις µεγάλοις, εν σοι δωρον έθηκα, όπως εγνωσµένον είη εκ φιλοδεσποτίας συντεθέν εκ τε πόθου». 7 H. Hunger, Λογοτεχνία, G. Moravcsik, 541. Εναντίον της θέσης του H. Grégoire, Byz 5 ( ) ότι ο Γενέσιος ήταν νεότερος από τον Συνεχιστή του Θεοφάνη βλ. F. Barišić, Génésios et le Continuateur de Theophane Byz 28 ( 1958 ) Κατά τον A. P. Každan, Iz istorii vizantijskoj chronografii X v.3. Kniga carej Žizneopisanie Vasilija, VV21 ( 1962 ) , ο Γενέσιος δε χρησιµοποίησε ως πηγή τα βιβλία 1-4 του Συνεχιστή του Θεοφάνη, αλλά τον Βίο του Βασιλείου. 8 A. Werner, Die Syntax des einfachen Satzes bei Genesios, BZ 31 ( 1931 ) S. Linnér, Sprachliches und Stilitisches zu Genesios Eranos 44 ( 1946 ),

18 Έκδ. : A. Lesmüller -Werner et Ι. Thurn, Iosephi Genesii Regum Libri Quattuor ( CFHB. 14 ), Berlin New York Το συµβατικό όνοµα «Συνεχιστές του Θεοφάνη» φέρει µία οµάδα χρονογράφων, των οποίων το έργο συνεχίζει τη χρονογραφία του Θεοφάνη. Ο πλήρης τίτλος του έργου είναι : «Χρονογραφία συγγραφεισα εκ προστάγµατος του Κωνσταντίνου του φιλοχρίστου και πορφυρογέννητου δεσπότου». Περιλαµβάνει την ιστορία των ετών και αποτελείται από έξι βιβλία. Τα πρώτα τέσσερα αναφέρονται στις βασιλείες των ετών και συντάχθηκαν από άγνωστο συγγραφέα που ανήκε στον κύκλο των λογίων που περιστοίχιζαν τον Κωνσταντίνο Z Πορφυρογέννητο µε στόχο την προβολή της βασιλεύουσας δυναστείας και την αµαύρωση των ηγεµόνων της προκατόχου. Το πέµπτο βιβλίο είναι προσωπικό έργο του Κωνσταντίνου Ζ Πορφυρογέννητου 10 και αποτελεί ένα βιογραφικό εγκώµιο, το οποίο αποσκοπεί να παρουσιάσει τον Βασίλειο Α ως σωτήρα της αυτοκρατορίας σταλµένο από το Θεό σε αντίθεση µε το διεφθαρµένο Μιχαήλ Γ. 11 Πιο συγκεκριµένα αναφέρεται στην καταγωγή του αυτοκράτορα, τα πρώτα χρόνια της ζωής του, στη σταδιοδροµία του στην Κωνσταντινούπολη και την άνοδό του στο θρόνο, στην εσωτερική και εξωτερική πολιτική που ακολούθησε, στο θάνατο του ιδίου και του γιου του Κωνσταντίνου, στις σχέσεις του µε τον Λέοντα. Αξίζει να σηµειωθεί ότι ο Κωνσταντίνος Ζ δεν αµφισβητεί τη νοµιµότητα του Μιχαήλ, αλλά τον παρουσιάζει σαν τύραννο για να εξάρει το πρόσωπο του Βασιλείου. Τα πέντε πρώτα βιβλία καλύπτουν την ίδια χρονική περίοδο µε το έργο του Ιωσήφ 9 Ι. Καραγιαννόπουλος, Πηγαί, Αικ. Χριστοφιλοπούλου, Ιστορία, Β1, 162. Απ. Καρπόζηλος, Ι- στορικοί & Χρονογράφοι, Π. Αγαπητός, Βασίλειος Α : Ο τίτλος του πέµπτου βιβλίου δεν καθιστά απόλυτα σαφές ότι οσυγγραφέας είναι ο Κωνσταντίνος, γιατί η έκφραση «διήγησις του βίου και των πράξεων Βασιλείου του αοιδίµου βασιλέως, ην Κωνσταντινος βασιλευς εν Θεω Ρωµαίων, ο τούτου υιωνός, φιλοπόνως από διαφόρων αθροίσας διηγηµάτων τω γράφοντι προσανέθετο» ( Συν. Θεοφάνη, ) αφήνει περιθώρια για διαφορετικές ερµηνείες. Έπειτα, αν και οι παρεµβάσεις του αφηγητή γίνονται τις περισσότερες φορές στο πρώτο πρόσωπο, σε µια περίπτωση ο αφηγητής αναφέρεται στον Κωνσταντίνο στο τρίτο πρόσωπο ( Συν. Θεοφάνη, ). Οποιοσδήποτε πάντως και να είναι ο τρόπος συγγραφής του πέµπτου βιβλίο δεν υπάρχει αµφιβολία ότι ο Κωνσταντίνος έλεγχε απολύτως τα γραφόµενα. Στο σύντοµο προοίµιο του πέµπτου βιβλίου ο λόγιος αυτοκράτορας φέρεται να δηλώνει ότι αρχικά σχεδίαζε να γράψει µία ιστορία «..και εβουλόµην, αν άρα οιος τε ω, του σύµπαντος της εν Βυζαντίω Ρωµαϊκης αρχης χρόνου των τε αυτοκρατόρων...τας αξιολογωτέρας των πράξεων αναγράψασθαι» ( Συν.Θεοφάνη, ) αλλά λόγω «χρόνου πολλου και πόνου συχνου και βιβλίων αφθονίας και σχολης της από των πραγµάτων» ( Συν. Θεοφάνη, ) περιορίστηκε στη συγγραφή της ιστορίας ενός αυτοκράτορα µε την ελπίδα «ίσως προσθωµεν εχοµένως και της άχρις ηµων κατιούσης αυτου γενεας την όλην της ιστορίας αφήγησιν» ( Συν. Θεοφάνη, ). 11 Αξιοσηµείωτο είναι επίσης ότι ο βίος του Βασιλείου στον εκτενή τίτλο του χειρογράφου χαρακτηρίζεται ως Ιστορική ιήγησις και όχι ως Χρονογραφία. 18

19 Γενεσίου και πρέπει να γράφτηκαν µεταξύ των ετών Το έκτο βιβλίο αναφέρεται στην περίοδο και διαιρείται σε δύο µέρη. Το πρώτο µέρος αντιγράφει τον Λογοθέτη. Το δεύτερο µέρος αναφέρεται στα έτη , οπότε η αφήγηση διακόπτεται απότοµα και ίσως έφτανε αρχικά µέχρι το 963. Συγγραφέας του ήταν πιθανόν ο Θεόδωρος αφνοπάτης. Ο ανώνυµος συγγραφέας των τεσσάρων πρώτων βιβλίων στηρίχθηκε σε προφορικές µαρτυρίες και το έργο του Θεόγνωστου, το οποίο δε σώζεται. Ορισµένα κοινά σηµεία µεταξύ των τεσσάρων αυτών βιβλίων και του έργου του Γενεσίου µαρτυρούν τη χρήση κοινών πηγών, ενώ άλλα σηµεία φανερώνουν εξάρτηση από το De administrando imperio και το De thematibus του Κωνσταντίνου Ζ Πορφυρογέννητου. Για το πέµπτο βιβλίο είναι ασαφές ποιες πηγές χρησιµοποιήθηκαν εκτός του Γενεσίου. Κύρια πηγή του α µέρους του έκτου βιβλίου είναι ο Συνεχιστής του Γεωργίου Μοναχού. 12 Έκδ. : I. Bekker, Theophanes Continuatus, Joannes Cameniata, Symeon Magister, Georgius Monachus, CΒ. Bonnae 1838, σ Ειδικότερα για το πέµπτο βιβλίο σ Ο Κωνσταντίνος Ζ Πορφυρογέννητος ήταν γιος του Λέοντα ΣΤ Σοφού. Είχε ευρύτερη καλλιέργεια και κατά τη διάρκεια της βασιλείας του έδειξε ζωηρό ενδιαφέρον για την επιστήµη, τη λογοτεχνία και την τέχνη. Είχε συγκροτήσει επιτελείο λογίων, που εργάζονταν υπό την εποπτεία του και δεν είναι εύκολο να διακρίνουµε τι οφείλεται στον Κωνσταντίνο προσωπικά και τι στους συνεργάτες του. Τα έργα µε τα οποία συνδέεται το όνοµά του διακρίνονται σε τρεις κατηγορίες : α) Σε εκείνα που έγραψε ο ίδιος ο λόγιος αυτοκράτορας, όπως το «Περί θεµάτων», το «Προς τον ίδιον υιον Ρωµανον», «Έκθεσις περί της βασιλείου τάξεως», «Ιστορική διήγησις του βίου και των πράξεων Βασιλείου» και το «Στρατηγικόν». β) Σε εκείνα που έγραψαν οι συνεργάτες του µετά από προτροπή του και υπό την επίβλεψή του, όπως το «Περι Βασιλειων» του Ιωσήφ Γενέσιου και το πέµπτο βιβλίο του Συνεχιστή του Θεοφάνη. γ) Στις συλλογές αρχαίων κειµένων, τα «Excerpta Constantini», που απαρτίστηκαν µε εντολή δική του από επιτελείο λογίων. Από την πλούσια συγγραφική δραστηριότητα του Κωνσταντίνου Ζ Πορφυρογέννητου και της οµάδας των λογίων που τον περιστοίχιζε τα 12 I. Καραγιαννόπουλος, Πηγαί, Αικ. Χριστοφιλοπούλου, Ιστορία Β1, 162 & 210. H. Hunger, Λογοτεχνία, F. Hirsch, Byz. Studien, K. Krumbacher, Ιστορία, Α, G. Ostrogorsky, άρθρο Theophanes εν REV A2 ( 1934 ) G. Moravcsik, Colona,

20 συγγράµµατα που αποτελούν σηµαντικές πηγές για τη βασιλεία του Βασιλείου Α είναι ( για βίο Βασιλείου βλ. Συνεχιστή Θεοφάνη ): Ι. Περί θεµάτων ( De Thematibus ). Σηµαντικό έργο στο οποίο αναφέρονται µε τη σειρά τα διάφορα θέµατα της αυτοκρατορίας, η πληθυσµιακή σύστασή τους και οι πόλεις τους, την ονοµασία των οποίων διαφωτίζει µε ιστορικές, µυθολογικές και ετυµολογικές πληροφορίες από τις αρχαίες πηγές. Έκδ.: A. Pertusi, Costantino Porphyrogenitο, De Thematibus, Introduzione- testo critico- commento ( Stue Testi 160 ), Città del Vaticano ΙΙ. Κωνσταντίνου του φιλοχρίστου και εν αυτω τω Χριστω τω αιωνίω βασιλει βασιλέως υιου Λέοντος του σοφωτάτου και αειµνήστου βασιλέως σύνταγµα τι και βασιλείου σπουδης όντως άξιον πόνηµα. ( De caerimoniis aulae byzantinae ). Έργο για την εθιµοτυπία της βυζαντινής αυλής και την υπαλληλική ιεραρχία γύρω στο έτος 900. Σε αυτό έχουν ενσωµατωθεί το «κλητορολόγιον» του Φιλοθέου ( κεφάλαιο 52 του β βιβλίου ), η «Έκθεσις πρωτοκλησιων πατριαρχων τε και µητροπολιτων» ( κεφάλαιο 54 του β βιβλίου ), έργο του 7ου αιώνα, συγγραφέα του οποίου άλλοτε θεωρούσαν τον Επιφάνιο Σαλαµίνας, και αποσπάσµατα από το έργο του Πέτρου Πατρικίου (κεφάλαιο 84 κ.ε. του α βιβλίου ). Το έργο δέχτηκε και µεταγενέστερες προσθήκες. 13 Έκδ. : Ι. Reiske, De caerimoniis aulae byzantinae CB. I- II, Bonnae III. Ιστορική διήγησις του βίου και των πράξεων Βασιλείου Α (Vita Basilii) ( βλ. Συνεχιστής Θεοφάνους). Ο Φιλόθεος έζησε επί της βασιλείας του Λέοντα ΣΤ Σοφού και έφερε τον τίτλο του πρωτοσπαθαρίου και του ατρικλίνου. Το έργο του «Κλητορολόγιον» -βασιζόµενο σε προσωπική εµπειρία- αποτελεί σηµαντική πηγή για τη διοικητική οργάνωση του βυζαντινού κράτους και την εθιµοτυπική τάξη αξιωµατούχων, τιτλούχων και ξένων διπλωµατών στη βυζαντινή αυλή κατά τον 9ο αι. Γράφτηκε το 899 και αργότερα ο Κωσταντίνος Πορφυρογέννητος το συµπεριέλαβε στο «Περί βασιλείου τάξεως» ( βιβλίο Β, κεφ ). 14 Έκδ. : N. Oikonomides, les Listes de préséance byzantines des IXe et Xe siècles, Paris 1972, σ Με το όνοµα του Συµεών Μαγίστρου και Λογοθέτη φέρεται χρονογραφία που φθάνει 13 Ι. Καραγιαννόπουλος, Πηγαί, H. Hunger, Λογοτεχνία, όπου και η σχετική βιβλιογραφία. 14 Ι. Καραγιαννόπουλος, Πηγαί, 220. H. Hunger, Λογοτεχνία, 177, 178,

21 ως το θάνατο του Ρωµανού Λεκαπηνού ( 948 ), για τον οποίο είναι φανερή η προσωπική συµπάθεια του Συµεών. Το έργο του σώζεται σε πολλές παραλλαγές ( Θεοδόσιος Μελιτηνός, Λέων Γραµµατικός, Ψευδοσυµεών ), οι οποίες θεωρούνται διασκευές και συνέχεια ανώνυµου χρονικού, το οποίον είναι γνωστό ως «Επιτοµή» και βασίζεται σε ένα έργο του πατρίκιου Τραϊανού που δεν έχει διασωθεί και ιστορεί τα γεγονότα µέχρι τη βασιλεία του Ιουστινιανού Β. Στον παλιό πυρήνα της Επιτοµής προστέθηκαν συνέχειες µέχρι του 842 που είναι κατά πάσα πιθανότητα το έργο του Συµεών Μάγιστρου και Λογοθέτη. Ως συνέχεια αυτού ( µέχρι του 948 ) χρησιµεύει στον Συµεών η Συνέχεια του Γεωργίου Μοναχού. Για τη συγγραφή του έργου του ο Συµεών στηρίχθηκε σε Σωζοµενό, Προκόπιο, Θεοφάνη και Γεώργιο Μοναχό. Η Χρονογραφία του Συµεών Λογοθέτη αποτελεί αντικειµενικότερη αφήγηση από εκείνη του Γενεσίου και των Συνεχιστών του Θεοφάνη για την επίµαχη βασιλεία του Μιχαήλ Γ και του Βασιλείου Α αγνοεί τα µυθεύµατα της µακεδονικής προπαγάνδας και αποκαλύπτει τη συµµετοχή του Βασιλείου Α στη δολοφονία του καίσαρα Βάρδα και του Μιχαήλ Γ καθώς και τις µεθοδεύσεις του προκειµένου να ανέλθει στο θρόνο. 15 Έκδ. : I. Bekker, Leonis Grammatici Chronographia, CΒ. Bonnae 1842, σ Το έργο του Συµεών είναι αδηµοσίευτο ακόµη, το γνωρίζουµε µέσα από τις χρονογραφίες του Λέοντα του Γραµµατικού. Με το όνοµα του Ψευδοσυµεών φέρεται ανώνυµο χρονικό, το οποίο παλιότερα είχε εσφαλµένα αποδοθεί στον Συµεών Μάγιστρο, ενώ στην πραγµατικότητα είναι ανώνυµη διασκευή του έργου εκείνου. Αρχίζει από κτίσεως κόσµου, φθάνει µέχρι του 963 και δεν είναι παρά συµπίληµα παλιότερων χρονικών. 16 Έκδ. : St. Wahlgren, Symeonis Magistri et Logothetae Chronikon, τ.1, CFHB. 44, Berlin Με το όνοµα του Λέοντα Γραµµατικού µας παραδίδεται χρονογραφία που φθάνει µέχρι το 948. Το έργο του Λέοντα, όπως και τα έργα των Θεοδοσίου Μελιτηνού και Ψευδοσυµεών, α- ποτελούν διασκευή της χρονογραφίας που αποδίδεται στον Συµεών Μάγιστρο και Λογοθέτη. Γράφτηκε το G. Ostrogorsky, Ιστορία, 85. Ι. Καραγιαννόπουλος, Πηγαί, Αικ. Χριστοφιλοπούλου, Ιστορία Β1, 162. H. Hunger, Λογοτεχνία, Απ. Καρπόζηλος, Ιστορικοί & Χρονογράφοι, 41 & 43.. F. Hirsch, Byz. Studien, , K. Krumbacher, Ιστορία, Α, G. Moravcsik, , Colona, 70-71, 81-82,

22 Έκδ. : I. Bekker, Leonis Grammatici Chronographia, CΒ. Bonnae 1842, σ Ο Ιωάννης Σκυλίτζης υπήρξε ανώτερος κρατικός υπάλληλος µε νοµική παιδεία. Τα χειρόγραφα του αποδίδουν τα αξιώµατα του κουροπαλάτη και του δραγγαρίου της βίγλης. Ο Γεώργιος Κεδρηνός, που αντιγράφει πιστά το έργο του Σκυλίτζη, τον αναφέρει ως «πρωτοβεστιάριον Ιωάννην Θρακήσιον το επώνυµον», επειδή καταγόταν από το θέµα Θρακησίων της Μικράς Ασίας. Κατά τα τέλη του 11ου αιώνα συνέγραψε τη «Σύνοψιν Ιστοριών», χρονογραφία που συνεχίζει τον Θεοφάνη και καλύπτει την εποχή από την άνοδο στο θρόνο του Μιχαήλ Α' Ραγκαβέ ( ) µέχρι τη σύντοµη βασιλεία του Μιχαήλ ΣΤ Στρατιωτικού ( ). Σε πολλά χειρόγραφα η αφήγηση προχωρά µέχρι το Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει ο πρόλογος του έργου, στον οποίο ο Σκυλίτζης ασκεί κριτικό έλεγχο της παλιότερης βυζαντινής ιστοριογραφίας. Επίσης στο προοίµιο διακηρύττει τις αρχές της συγγραφής του, τις οποίες και τηρεί αλλά πάντα µέσα στα όρια των πνευµατικών αναγκών του αναγνωστικού κοινού των χρονογραφιών. Παρουσιάζει τις σηµαντικότερες πολεµικές και εσωτερικές εξελίξεις, χωρίς να παραλείπει την αναγραφή θεοµηνιών και θαυµαστών φυσικών φαινοµένων. Για την εποχή ως την πτώση του Ρωµανού Λακαπηνού ο Ιωάννης Σκυλίτζης χρησιµοποίησε κυρίως το Συνεχιστή του Θεοφάνη και τον Γενέσιο. Η υπόλοιπη περιγραφή στηρίζεται στο µεγαλύτερο µέρος σε πηγές που δεν διασώθηκαν και γι αυτό έχει µεγάλη αξία. Για την περίοδο ο Σκυλίτζης χρησιµοποιεί την ίδια πηγή, ένα είδος χρονικού της οικογένειας των Φωκάδων, από το οποίο άντλησε και ο Λέων ο ιάκονος και παράλληλα µια άλλη πηγή εκκλησιαστικής προελεύσεως. Ιδιαίτερη σηµασία έχει εκείνο το τµήµα του Σκυλίτζη που πραγµατεύεται την εποχή του Βασιλείου του Β Βουλγαροκτόνου, έχοντας υπόψη του το µη σωζόµενο έργο του Θεόδωρου Σεβαστείας. Το µεγαλύτερο όµως µέρος του έργου του αναφέρεται στην εποχή του Βασιλείου Α και των απογόνων του κρατώντας φιλική στάση προς τη µακεδονική δυναστεία και αµαυρώνοντας τον Μιχαήλ Γ A. Μαρκόπουλος, Η χρονογραφία του Ψευδοσυµεών και οι πηγές της, Ιωάννινα, Ι. Καραγιαννόπουλος, Πηγαί, Αικ. Χριστοφιλοπούλου, Ιστορία Β1, 164 & Β2, 10. H. Hunger, Λογοτεχνία, F. Hirsch, Byz. Studien, 356 κε. K. Krumbacher, Ιστορία, Α, G. Moravcsik, Colona,

23 Έκδ. : J. Thurn, Ioannis Skylitzae, Synopsis historiarum ( CFHB. 5 ), Berlin- N. York Στην καµπή του 11ου προς τον 12ο αιώνα ο µοναχός Γεώργιος Κεδρηνός συνέταξε µε τον τίτλο «Σύνοψις Ιστοριών» παγκόσµιο Χρονικό, που αρχίζει µε τη δηµιουργία του κόσµου και τελειώνει µε τη βασιλεία του Ισαακίου Α Κοµνηνού ( 1057 ). Ο Κεδρηνός στον πρόλογο του έργου του οµολογεί ότι η Σύνοψις ιστοριών δεν είναι παρά απρόσωπο συµπίληµµα από παλιότερα κείµενα. Κύρια πηγή του για τα µέχρι του 9ου αιώνα γεγονότα υπήρξε ανώνυµο χρονικό, περίληψη της χρονογραφίας του Θεοφάνη που περιέχεται στον κώδικα Parisinus Graecus 1712 και η επιτοµή του Συµεών του Λογοθέτη. Αντλεί επίσης από τον Σωζοµενό, τον Προκόπιο, τον Ιωάννη Αντιοχέως, τον Θεοφύλακτο Σιµοκάττη, το χρονικό του Γεωργίου Μοναχού, από άγνωστη πηγή που τη χρησιµοποιεί και ο Ζωναράς, από διάφορα εκκλησιαστικά έργα και από τον Συνεχιστή του Θεοφάνη. Ειδικά για την περίοδο επαναλαµβάνει σχεδόν κατά λέξη την αφήγηση του Σκυλίτζη. Το Corpus της Βόννης εξέδωσε µε το όνοµα του Σκυλίτζη τη συνέχεια της χρονογραφίας για τα έτη , η οποία όµως υπάρχει µόνο σε ορισµένα χειρόγραφα και δεν παραλήφθηκε από τον Κεδρηνό. Ωστόσο η σύγχρονη έρευνα έδειξε ότι η συνέχεια αυτή δεν προέρχεται από τον Σκυλίτζη, αλλά είναι συµπίληµα ενός άγνωστου συγγραφέα. Η χρονογραφία του Κεδρηνού δεν έχει ιδιαίτερη αξία ως ιστορική πηγή. Η σπουδαιότητα της έγκειται κυρίως στο ότι διαφωτίζει την ιστορία του κειµένου και την κριτική των πηγών ορισµένων βυζαντινών χορογραφιών. Έκδ. : Ι. Bekker, Georgius Gedrenus I-II, CB. Bonnae Ο Ιωάννης Ζωναράς υπήρξε ανώτατος κρατικός λειτουργός. Αργότερα αποσύρθηκε σε ένα από τα Πριγκηπόννησα, όπου µετά από παρακίνηση των φίλων του συνέγραψε κατά τα µέσα του 12ου αιώνα µία εκτενή παγκόσµια χρονογραφία µε τον τίτλο «Επιτοµή Ιστοριών», η οποία αρχίζει από τη δηµιουργία του κόσµου και φτάνει ως το τέλος της βασιλείας του Αλεξίου Α ( 1118 ). 18 Ι. Καραγιαννόπουλος, Πηγαί, Αικ. Χριστοφιλοπούλου, Ιστορία Β2, 11. H. Hunger, Λογοτεχνία, F. Hirsch, Byz. Studien, 356 κε. K. Krumbacher, Ιστορία, Α, G. Moravcsik, Colona,

24 Το έργο χωρίζεται σε δύο µέρη. Το πρώτο µέρος ( βιβλία 1-2 ) φθάνει µέχρι την εποχή του Μ. Κωνσταντίνου. Το βυζαντινό τµήµα περιλαµβάνεται στα βιβλία ( κατά την κατανοµή της ύλης σε 18 βιβλία από τον Du Cange ), από τα οποία τα τρία τελευταία αναφέρονται στα γεγονότα των ετών Για την βυζαντινή περίοδο χρησιµοποίησε πολλές γνωστές πηγές αλλά και άλλες µη σωζόµενες σήµερα. Ο Ζωναράς δεν προσφέρει για την εποχή αυτή καινούργιο υλικό σε σχέση µε τις παλαιότερες πηγές, το έργο του όµως είναι αξιόλογο, γιατί παρουσιάζει αυτοτέλεια στη χρησιµοποίηση των πηγών του. Νωρίς µεταφράστηκε στα σλαβικά. Έκδ. : W. Pinder-Th. Bϋttner -Wobst, I- III CB, Βonnae Φορτωµένος ρητορεία ο επετειακός «Λόγος επιτάφιος εις τους ων εξ οσφύος προς ζωην εληλύθαµεν», που ο Λέων ΣΤ εκφώνησε πιθανότατα το 888, την ηµέρα της επετείου του θανάτου του Βασιλείου Α ( 29 Αυγούστου ) τιµώντας µε αυτό τον τρόπο την πατρική µνήµη. Ακολουθώντας την τυπική δοµή των επιτάφιων λόγων ο Λέων αναφέρεται στο προοίµιο ( Ι ) στο λόγο συγγραφής, στο µέγεθος του θέµατος, στην ανεπιτηδειότητα του οµιλητή και στη δικαιολόγηση της δοµής του λόγου. Μετά το προοίµιο γίνεται αναφορά στη βασιλική καταγωγή του Βασιλείου Α από τους Αρσακίδες της Αρµενίας, την παιδεία του, τις αρετές της νεότητας καθώς και την άφιξή του στα ανάκτορα ( ΙΙ ). Στη συνέχεια γίνεται αναδροµή στα πρώτα χρόνια της ζωής του Βασιλείου Α και παρουσιάζονται οι προρρήσεις και οι χρησµοί σχετικά µε τον προορισµό του αυτοκράτορα ( ΙΙΙ ). Ακολουθεί ο γάµος του µε την Ευδοκία, η φήµη των δύο στην αυλή ( ΙV ), η περίοδος συµβασιλείας και µονοκρατορίας ( V ). Το µοναδικό εµπόδιο στο δρόµο του Βασιλείου ήταν ο νόµιµος αυτοκράτορας. Αλλά η θεία πρόνοια φρόντισε να τον αποσύρει από το προσκήνιο, όταν έκρινε ότι έρθει το πλήρωµα του χρόνου. 20 Στη συνέχεια γίνεται αναφορά στις εκστρατείες του Βασιλείου Α σε ανατολή και δύση, η αναδιοργάνωση του στρατεύµατος, η ειρήνευση ( VΙ ), ενώ λίγο παρακάτω γίνεται αναφορά στις αποκαλούµενες πράξεις ειρήνης ( δικαιοσύνη, φιλανθρωπία, οικοδοµική δραστηριότητα, διευθέτηση των εκκλησιαστικών θεµάτων, ευσέβεια ) (VΙΙ ). 19 Ι. Καραγιαννόπουλος, Πηγαί, 321. Αικ. Χριστοφιλοπούλου, Ιστορία Β2, 11. H. Hunger, Λογοτεχνία, F. Hirsch, Byz. Studien, K. Krumbacher, Ιστορία, Α, G. Moravcsik, Colona, K. Ziegler, άρθρο Zonaras Ioannes εν RE II 10 Α ( 1972 ) Al. Vogt- I. Hausherr, Oraison funèbre, 56 : «Ως δ η βασιλεία τούτοις ενεκαινίζετο, έδει δε την παλαιότητα υπεξίστασθαι λείπει τον βίον ανεικάστοις κρίµασιν ο τούτους δοκων αναγαγειν επι την βασιλείαν». 24

25 Ακολουθεί ο θρήνος (VΙΙΙ ), οι παραµυθητικές παραινέσεις ( ΙΧ ), η αναφορά στην «µετά θάνατον ζωή» του Βασιλείου και της Ευδοκίας ( Χ ) και ένας συντοµότατος επίλογος ( ). 21 Έκδ. : Al. Vogt- I. Hausherr, Oraison funèbre de Basile I par son fils Léon VI le Sage, Orientalia Christiana 26,1 Roma Από τα αγιολογικά κείµενα ο Βίος του πατριάρχη Ευθυµίου αποτελεί σηµαντική πηγή για τη βασιλεία του Λέοντα ΣΤ ( ). Ο Ευθύµιος χρηµάτισε πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως ( ) µετά την «παραίτηση» του πατριάρχη Νικόλαου Μυστικού. Μόνασε στον Όλυµπο της Βιθυνίας και στην Κωνσταντινούπολη και ήταν πνευµατικός του Λέοντα ΣΤ. Μετά την επάνοδο του Νικόλαου στον πατριαρχικό θρόνο ( 912 ) ο Ευθύµιος καθαιρέθηκε και αποσύρθηκε σε µετόχι, όπου και πέθανε ( 917 ). Ο βίος του γράφτηκε από άγνωστο συγγραφέα µεταξύ 920 και Έκδ. : P. Karlin - Hayter, Vita Euthymii patriarchae CP. Text. Translation, Indroduction and Commentary ( Bibliothèque de Byzantion 3 ), Bruxelles Για τη διένεξη ανατολικής και δυτικής Εκκλησίας γύρω από το βουλγαρικό εκκλησιαστικό ζήτηµα είναι χρήσιµα τα πρακτικά των συνόδων 869/70 και 879, οι επιστολές και οι οµιλίες του πατριάρχη Φωτίου, καθώς και οι επιστολές των σύγχρονων µε τον Φώτιο παπών και ηγεµόνων της ύσεως. Στους αποδέκτες της αλληλογραφίας του Φωτίου συγκαταλέγονται και ο Βασίλειος Α και ο ηγεµόνας της Βουλγαρίας Βόρης- Μιχαήλ. Ο Φώτιος συνέταξε ακόµη και τρία εγκωµιαστικά ποιήµατα για τον «Βασίλειον τον φιλόχριστον δεσπότην». J. D. Mansi, Sacrorum Conciliorum nova et amplissima collectio, Firenze- Venezia Επιστολές Έκδ. : L. G. Westerink, Photii patriarchae Constantinopolitani epistulae et Amphilochia,, τ. 6, Teubner Οµιλίες Έκδ. : Β. Λαούρδας, Φωτίου Οµιλίαι, Θεσσαλονίκη Τα ποιήµατα εν PG. 102 στ Στο σπάνιο είδος των έµµετρων εγκωµίων ανήκει ανώνυµο ποίηµα «Εις τον Βασίλειον 21 Ο «Λόγος επιτάφιος» σώζεται στον βατοπεδινό κώδικα 408, φ. 136r-162v. N. Adontz, Oraison, P. Odorico, La politica dell immagionario di Leone VI il Saggio, Byz. 53 ( 1983 ) Π. Αγαπητός, Βασίλειος Α,

26 βασιλέα» σε 231 ιαµβικούς δωδεκασύλλαβους στίχους, που χρονολογείται µεταξύ Οι πρώτοι εξήντα στίχοι λείπουν. Στους στίχους τονίζεται η ταπεινή καταγωγή και η άνοδος του Βασιλείου στο θρόνο, που αν και άγνωστος στους ανθρώπους, είναι γνωστός στο Θεό ( παραλληλισµός µε αβίδ ). Στους στίχους συγκρίνεται ο χαρακτήρας του Βασιλείου Α µε προηγούµενους και επερχόµενους αυτοκράτορες. Στους στίχους προβάλλεται η ολοκληρωτική νίκη του κατά των εχθρών του Βυζαντίου. Στους στίχους εξυµνείται η δικαιοσύνη, η φιλανθρωπία, η φροντίδα του Βασιλείου Α για τους υπηκόους του, τους οποίους αντιµετωπίζει µε απόλυτη ισότητα. Στους στίχους τονίζεται ότι ο Χριστός έχει καθορίσει όλες τις πράξεις του αυτοκράτορα και στους στίχους ο ποιητής προσεύχεται στο Χριστό να προστατεύει τον Βασίλειο Α από εξωτερικούς και εσωτερικούς εχθρούς και να του χαρίζει προσωπική υγεία, ευτυχία, και δηµόσια επιτυχία. 24 Έκδ. : Α. Μαρκόπουλος, Anonymous Laudatory Poem in Honor of Basil I, DOP 46 ( 1992 ) αποδίδοντας το στον πατριάρχη Φώτιο και χρονολογώντας το περίπου το 877. Πηγές αποτελούν ακόµη τα νοµοθετικά έργα του Βασιλείου Α ο Πρόχειρος Νόµος και η Εισαγωγή. Ο Πρόχειρος Νόµος αφορά κατά κύριο λόγο το αστικό δίκαιο και διαιρείται σε 40 τίτλους κατά το πρότυπο της Εκλογής των Ισαύρων στα πρώτα 21 κεφάλαια αντλεί από τις ελληνικές επεξεργασίες που έγιναν κατά τον 7ο αιώνα στο έργο του Ιουστινιανού, ενώ στα υπόλοιπα 19 από την Εκλογή. Εκδόθηκε στο όνοµα του Βασιλείου Α, του Κωνσταντίνου και του Λέοντα Όσον αφορά τον χρόνο έκδοσης του έχουν διατυπωθεί διάφορες απόψεις. 25. Έκδ. : JGR. ΙΙ, σ Η Εισαγωγή αποτελεί επαυξηµένη έκδοση του Πρόχειρου Νόµου, παρουσιάζοντας όµως και σηµαντικές αλλαγές. ιαιρείται σε 40 κεφάλαια και προοριζόταν να χρησιµεύσει ως εισαγωγή στο βασικό νοµοθετικό έργο του Βασιλείου Α, την Ανακάθαρση των Νόµων. Aποτελεί σηµαντική πηγή, καθώς µεταξύ άλλων απηχεί τις αντιλήψεις του Φωτίου γύρω από 22 Ι. Καραγιαννόπουλος, Πηγαί, Το ποίηµα σχολιάζει επιτυχώς ο G. Moravcsik, αφιερ. ποίηµα, Σύντοµες αναφορές στο ποίηµα κάνουν οι Κ. Κrumbacher, Λογοτεχνία, 78 και H. Hunger, Λογοτεχνία, Το ανώνυµο ποίηµα παραδίδεται στον κώδικα Laurentianus gr. IX. 23, φ. 168r-169v 16. Π. Αγαπητός, Βασίλειος Α, I. Καραγιαννόπουλος, Πηγαί, 232. Η. Hunger, Λογοτεχνία, Γ, 326 & Βλ. παρακάτω σ

27 τις σχέσεις Εκκλησίας και Κράτους. 26 Έκδ. : JGR. ΙΙ, σ Aπό τις αραβικές πηγές δε σώζεται το ιδιαίτερο για τον Βασίλειο A έργο του Mas udi. 26 H. Hunger, Λογοτεχνία, Γ, Βλ. παρακάτω σ

28 Μέρος εύτερο Εποχή ακµής της Μακεδονικής δυναστείας Τα συµπτώµατα της αναγέννησης που εκδηλώνονται κυρίως κατά τα τέλη του 9ου αιώνα, προαναγγέλλουν τη µεγάλη ακµή της Μακεδονικής δυναστείας, η οποία έχει άµεση σχέση µε την εδαφική αποκατάσταση του κράτους, τη στρατιωτική και πολιτική του ενίσχυση αλλά και τη διεθνή του ακτινοβολία σε ποικίλλους τοµείς. Κατά την περίοδο αυτή η αυτοκρατορία ανανεώνει τους θεσµούς της και εκσυγχρονίζει την κρατική µηχανή. Κωδικοποιεί και επικαιροποιεί το δίκαιο και επιβάλλει την κοινωνική ισορροπία. Καταπολεµούνται οι αιρέσεις, πληθαίνουν τα µοναχικά κέντρα και οι ναοί, ενώ διάφοροι λαοί εισέρχονται στη σφαίρα της πνευµατικής ακτινοβολίας του Βυζαντίου. Οι συγκρούσεις µεταξύ κράτους και εκκλησίας δε λείπουν φυσικά. Παράλληλα πυκνώνουν τα σύννεφα στις σχέσεις της βυζαντινής εκκλησίας και των άλλων εκκλησιών, τα οποία θα οδηγήσουν βαθµιαία στο οριστικό Σχίσµα. Ο πατριάρχης Φώτιος και ο µητροπολίτης Καισαρείας Αρέθας πρωτοστατούν στην καλλιέργεια των ελληνικών σπουδών. Ένας νέος αρχιτεκτονικός τύπος κάνει την εµφάνιση του, ο σταυροειδής εγγεγραµµένος µε τρούλο και η νέα κοινή γλώσσα αποτελεί έναν ακόµη παράγοντα ενότητας Α. Ζακυθηνός, Ιστορία,

29 Βασίλειος Α ( ) 28. Προσωπογραφικά Για τα πρώτα χρόνια της ζωής του Βασιλείου δεν υπάρχουν συγκεκριµένες πληροφορίες, µε αποτέλεσµα οι ιστορικοί µελετητές να διαφωνούν µεταξύ τους γύρω από το χρόνο και τον τόπο γέννησης του ιδρυτή της µακεδονικής δυναστείας. 29 Οι περισσότεροι φαίνεται να συµφωνούν ότι καταγόταν από την περιφέρεια Αδριανουπόλεως, από µία ταπεινή οικογένεια χωρικών. 30 Η οικογένεια του Βασιλείου είχε µετακινηθεί µαζί µε πολλές άλλες από τον ηγεµόνα των Βουλγάρων Κρούµο, όταν κυρίευσε την Αδριανούπολη, και εγκαταστάθηκε στη Χαριούπολη, η οποία τότε υπαγόταν στο θέµα Μακεδονίας. 31 Ο χαρακτηρισµός του εποµένως ως Μακεδόνα προέρχεται από τη διοικητική και όχι τη γεωγραφική ονοµασία του τόπου καταγωγής του. Η µητέρα του Βασιλείου ονοµαζόταν Παγκαλώ και σύµφωνα µε τον Ν. Adontz 32 «φαίνεται ότι ητο επίσης Αρµένισσα, αν κρίνει κανείς από τα αρµενικά ονόµατα των υιών της», άποψη που αντικρούει ο Κ. Άµαντος υποστηρίζοντας ότι καµία Αρµένισσα δεν έφερε ποτέ το όνοµα Παγκαλώ. 33 Ο Ν. Adontz υποστηρίζει ότι ο Βασίλειος ήταν Αρµένιος, αλλά δεν 28 ύο εκτενείς µονογραφίες για τον Βασίλειο Α των Α. Vogt, Basile 1er & N. Tobias, Basil I, ο οποίος όµως κατά τον Π.Α. Αγαπητό, Βασίλειος Α, 285 δεν προσθέτει ουσιαστικά τίποτε το καινούργιο. 29 Οι N. Αdontz, Âge et origine, 495 & 500, Κ. Άµαντος, Ιστορία, 21 &. Α. Ζακυθηνός, Ιστορία, 243 τοποθετούν τη γέννηση του Βασιλείου το 836, ενώ οι Α. Vogt, Basile1er, 21, Ch. Diehl, Μορφές, 173 και Κ. Παπαρηγόπουλος, Ιστορία, τ. 10, 436 περίπου το 812. Η νεότερη έρευνα απορρίπτει τη χρονολογία 812 / 3 βλ. Συνεχ. Γ. Μοναχού σ & και Ε. W. Brooks, Basil I, ο οποίος µε µία σειρά επιχειρηµάτων τοποθετεί τη γέννηση του Βασιλείου µεταξύ CMH τ. 4, 49. Η Αικ. Χριστοφιλοπούλου, Ιστορία Β2, 15 τοποθετεί τη γέννηση του Βασιλείου δέκα περίπου χρόνια µετά τη βασιλεία του Μιχαήλ Α, ίσως και στη βασιλεία του Μιχαήλ Β ( ). Ενδεχόµενη διαµονή του Βασιλείου στη Βουλγαρία κατά τη νεότητά του συζητά ο E. Kislinger, Basileios I, Α. Schminck, The beginnings and origins of the Macedonian dynasty, Byzantine Macedonia : Identity, Image and History, [ Byzantina Australiensia 13], Μελβούρνη 2000, «εξ ιδιωτών µετριωτάτου γένους» G. Moravcsik, αφιερ, ποίηµα, Συν. Θεοφ Ο Γενέσιος παραλείπει στοιχεία που αφορούν το γένος του πατέρα του Βασιλείου, την εγκατάσταση της οικογένειας του στην Αδριανούπολη, την αιχµαλωσία και τη µεταφορά τους στη Βουλγαρία. Λέων Γραµµατικός, 231. Σύµφωνα µε τον Α. Vogt, Basile 1er, 21 σηµ. 3 ο Βασίλειος ήταν αρµενικής καταγωγής και αναµείχθηκε αργότερα µε τους Σλάβους της Μακεδονίας. Ο Βασίλειος αποκαλούνταν και Σλάβος. Σύµφωνα µε τον N. Adontz, Âge et origine, 255 οι Άραβες αποκαλούσαν Σλάβους τους κατοίκους του θέµατος Μακεδονίας. G. Moravcsik, Sagen & Legenden, & 123: «Ουτος γενναται εν Μακεδονία εν τοις χωρίοις Αδριανουπόλεως επι της βασιλείας Μιχαήλ του Ραγκαβε..επι τούτου εξηλθε και Κρούµος άρχων Βουλγάρων κατά των Χριστιανων.απελθων δε και εν Αδριανουπόλει παρέλαβεν αυτην και µετέστησε χιλιάδας ανδρων δέκα χωρις γυναικων και παίδων, εν οις ην και ο Βασίλειος, και τούτους κατώκισε πέραν του ανουβίου». Σύµφωνα µε τον G. Ostrogorsky, Ιστορία, 286 ο Βασίλειος γεννήθηκε στην Αδριανούπολη, δηλαδή στη βορειοδυτική Θράκη και δεν είχε καµία σχέση µε την Μακεδονία, ούτε ήταν αρµενικής καταγωγής. 32 Ν. Adontz, Âge et origine, Κ. Ι. Άµαντος, Ιστορία,

30 καταγόταν από την οικογένεια των Αρσακιδών, 34 καθώς η τελευταία είχε εκλείψει νωρίς, ενώ ο A. A. Vasiliev δέχεται Αρµενοσλαβική καταγωγή του Βασιλείου. 35 Το όνοµα του πατέρα του Βασιλείου παραµένει άγνωστο. Ο Ν. Adontz υποστηρίζει ότι ο Βασίλειος υπήρξε εγγονός του Λέοντα Ε και αυτή η συγγενική σχέση δεν αναφέρθηκε από τους χρονογράφους λόγω της εικονοµαχικής πολιτικής του τελευταίου. 36 Ο Κ. Άµαντος 37 ωστόσο θεωρεί ότι είναι αδύνατον οι βιογράφοι του Βασιλείου να µην αναφέρθηκαν σε αυτό το γεγονός, τη στιγµή µάλιστα που υποστήριζαν ότι ο Βασίλειος καταγόταν από τη βασιλική οικογένεια των Αρσακιδών, παλιάς βασιλικής οικογένειας της Αρµενίας, ενώ από τη πλευρά της µητέρας του από τον Μεγάλο Κωνσταντίνο. 38 Ο Βασίλειος διέθετε µεγάλη φυσική δύναµη 39 και ευφυΐα, παρόλο που δε γνώριζε ούτε να γράφει ούτε να διαβάζει. Από πολύ νωρίς σύµφωνα µε τους βυζαντινούς χρονογράφους διάφοροι οιωνοί προανήγγειλαν τη µελλοντική πορεία του ( αετός που σκίασε το νήπιο στον 34 Ν. Adontz, Âge et origine, 232 & 257. Ο Κ. Κrumbacher, Λογοτεχνία, 374 κε., κατατάσσει τον Βασίλειο σε εκείνους τους µεγαλοφυείς και ταυτόχρονα φρικτούς άνδρες, όπως ο Σύλλας και ο Ναπολέων Α, οι οποίοι διέπραξαν εγκλήµατα θεωρώντας τις πράξεις ανάγκη του πεπρωµένου. Αναφέρει επίσης ότι ο εξόριστος Φώτιος για να κερδίσει την εύνοια του Βασιλείου προσπάθησε να αποδείξει ότι ο αυτοκράτορας καταγόταν από την οικογένεια των Αρσακιδών. 35 Η ιδέα του βασιλικού γένους διατυπώνεται για πρώτη φορά στον επιτάφιο λόγο, που έγραψε ο Λέων το 888,δύο χρόνια µετά το θάνατο του πατέρα του Al. Vogt- I. Hausherr, Oraison, 44, «Πλην η κάτω δη ταύτη της φθορας γένεσις εις Αρσακιδας αυτον ανηγε. Ουτοι δε τίνες ποτε εισιν, ου του παρόντος διηγεισθαι λόγου πλην γε ότι και αυτοι βασιλείου προηλθον σπορας έλκουσι γαρ του αίµατος τας πηγας εκ των Αρταξέρξου ναµάτων». Συν. Θεοφάνη, 230 : «Κωνσταντινος πατρίκιος σφόδρα φίλιος προς τον Βασίλειον διακείµενος άτε και αυτος εξ Αρµενίων έλκων το γένος». Ο Νικήτας αβίδ Παφλαγών, Βίος Ιγνατίου, αρχιεπισκόπου Κωνσταντινουπόλεως, PG 105 : 565D-568 C και ο Ψευδοσυµεών, 232 κε. απoδίδουν τη χαλκευµένη γενεαλογία του Βασιλείου στον πατριάρχη Φώτιο. Ο τελευταίος µάλιστα έγραψε σε µία βίβλο ( που φρόντισε να βρεθεί τυχαία στα χέρια του αυτοκράτορα ) το συµβολικό όνοµα ΒΕΚΛΑΣ, που ο ίδιος έφτιαξε από τα πρώτα γράµµατα των ονοµάτων της βασιλικής οικογένειας και µε αυτόν τον τρόπο επήλθε η συµφιλίωση του µε τον Βασίλειο. Βίος Ευθυµίου, 2 «Στυλιανον δε τον και Ζαούτζην κατα την των Αρµενίων διάλεκτον προσαγορευόµενον, ως άτε Μακεδόνα όντα και το γένος Αρµένιον, καθώς και αυτός». Αντίθετα ο Ζωναράς ΙΙΙ, γράφει σχετικά : «ο Βασίλειος έφυ δε πατέρων ασήµων και αφανών, ει τις των περι αυτου εξιστορησάντων εκ του των Αρσακιδων αυτόν γένους κατάγεσθαι τερατεύεται». K. Krumbacher, Λογοτεχνία, 358. A. A. Vasiliev, Ιστορία, Ν. Adontz, Âge et origine, Κ. Ι. Άµαντος, Ιστορία, 22, όπου παραπέµποντας στο Συν. Θεοφ., 41 υπενθυµίζει ότι τα παιδιά του Λέοντα Ε ευνουχίστηκαν. 38 Ο Γενέσιος, Βασιλειαι, & ο Συν. Θεοφ βεβαιώνουν ότι η καταγωγή της µητέρας του έφτανε στον Μ.Αλέξανδρο προκειµένου να µην υστερεί ο Βασίλειος έναντι της αριστοκρατικής γενιάς των ουκών. Από την άλλη πλευρά ο κύκλος του Λογοθέτη και ο Συν. του Γεωργίου Μοναχού δεν κάνουν καµία αναφορά στη βασιλική καταγωγή του Βασιλείου και τη θεία πρόνοια που τον βοήθησε να ανέλθει στο θρόνο. Αυτά τα δύο στοιχεία σε συνδυασµό µε τις προφητείες και τα όνειρα της µητέρας του Βασιλείου αποτελούσαν ευρήµατα της φιλοµακεδονικής ιστοριογραφίας και απαντούν για πρώτη φορά στον επιτάφιο λόγο που έγραψε και εκφώνησε ο Λέων δύο χρόνια µετά το θάνατο του πατέρα του. Βασ. Ταξ., A. Markopoulos, Constantine the Great in Macedonian Historiography : Models and Approaches, New Constantines : the Rhythm of Imper Byzantium, 4 th -13 th Centuries, P. Magdalino, Aldershot 1994, 1. 30

31 καιρό του θερισµού, όνειρα της µητέρας του Βασιλείου για χρυσά δένδρα κ. ά.). 40 Ανάλογοι γοητευτικοί θρύλοι πλαισίωναν άλλωστε συχνά τα νεανικά χρόνια σπουδαίων ανδρών. Εκείνο που είναι αξιοσηµείωτο είναι ότι ο ίδιος ο Βασίλειος δεν παρέµενε αδρανής στην εξέλιξη των γεγονότων, αλλά προοδευτικά δηµιουργούσε τις προϋποθέσεις για τη σύνδεσή του µε το παλάτι. Σε ηλικία είκοσι πέντε χρονών και µετά το θάνατο του πατέρα του ο Βασίλειος ανέλαβε το ρόλο του προστάτη της οικογένειας. Γρήγορα κατάλαβε ότι στον φτωχό του τόπο, την Μακεδονία, η γεωργία δεν θα ήταν αρκετή να συντηρήσει τον ίδιο και τους δικούς του και γι αυτό µπήκε στην υπηρεσία του στρατηγού της Μακεδονίας Τζάντζη. Σύντοµα όµως αποφάσισε να αναζητήσει κάποια καλύτερη τύχη στην Κωνσταντινούπολη και έφτασε µέχρι τη Χρυσή Πύλη. 41 Το όνειρο του προσµονάριου της µονής του αγίου ιοµήδους αποδείχθηκε προφητικό για την ανάδειξη σε βασιλιά του οδοιπόρου που ξεκουράστηκε στο πεζούλι του µοναστηριού. 42 Με τη µεσολάβηση του ηγουµένου και του αδελφού εκείνου ο Βασίλειος έγινε ιπποκόµος του Θεόφιλου ή Θεοφιλίτση, «κόµη των νουµέρων και των τειχέων» και προστάτη του µοναστηριού, ο οποίος ήταν και ξάδερφος του αυτοκράτορα Μιχαήλ Γ 43. Ο Θεοφιλίτσης αµέσως ξεχώρισε τον Βασίλειο για τις ιππευτικές του ικανότητες και εξαιτίας του µεγέθους της κεφαλής του τον αποκαλούσε µε το προσωνύµιο «Κεφάλας». 44 Ο Βασίλειος ακολούθησε τον Θεοφιλίτση στην Πελοπόννησο και ανέλαβε µεταξύ άλλων να ερευνήσει σχετικά µε την περιουσία µίας πλούσιας χήρας στην Πάτρα, της ανιηλίδας, η οποία κατείχε µεγάλα κτήµατα στην Πελοπόννησο, χιλιάδες δούλους και ζώα, εργοστάσιο ταπήτων και υφασµάτων και πολύ χρυσάφι. 45 Μην αφήνοντας την ευκαιρία να 39 Γενέσιος, 126. Συν. Θεοφ ΨΣυµεών Μάγιστρος, 232κε : «την µορφην του σώµατος ανθηρότατος ευόµµατος µελανόχρους τα στέρνα πλατυς». 40 Παραλλαγή σχετικά µε τη ζωή του Βασιλείου δηµοσίευσε ο G. Moravcsik, Sagen & Legenden Ο Ούγγρος βυζαντινολόγος ανέλυσε τις πηγές παρουσιάζοντας ένα-ένα τα διάφορα µοτίβα και τη λογοτεχνική τους παράδοση, για να συνθέσει την εξέλιξη της «µυθοποίησης» του Βασιλείου. Ch. Diehl, Μορφές, Α. Ζακυθηνός, Ιστορία, Γενέσιος, 108, Συν. Θεοφ G. Moravcsik, Sagen & Legenden, 120 & Ch. Diehl, Μορφές, J. J. Norwich, Βυζάντιο, Συνεχ. Γ. Μον ΨΣυµεών Μάγιστρος, 232κε. Αικ. Χριστοφιλοπούλου, Ιστορία Β2, 15. : «Ο Βασίλειος δεν λησµόνησε αργότερα ως αυτοκράτορας να ανταποδώσει τη χάρη στον ηγούµενο «τον δε προσµονάριον ετίµησεν σύγκελλον και οικονόµον» και εµπιστεύθηκε στους αδελφούς εκείνου ανώτερα κρατικά αξιώµατα». 44 ΨΣυµεών Μάγιστρος, 232κε. G. Moravcsik, Sagen & Legenden, Συν. Θεοφ St. Runciman, The widow Danelis, εν Études dédiées à la mémoire d André M. Andréadès, εν Αθήναις 1940, 425 κε. Ch. Diehl, Μορφές,

32 πάει χαµένη ο Βασίλειος δέχθηκε την περιποίηση και τη συµπάθεια της ώριµης γυναίκας. Φεύγοντας πήρε µαζί του χρήµατα, όµορφες φορεσιές και δούλους 46 και µε όλα αυτά απέκτησε «κτήµατα κατά Μακεδονίαν µεγάλα» και έγινε «πλούσιος και αυτος, ώσπερ ταις αρεταις ούτω δη και τοις κτήµασι» 47. Η ανιηλίδα εξακολούθησε να προσφέρει πολύτιµα δώρα στον Βασίλειο κατά τις επισκέψεις της στην Κωνσταντινούπολη και εκείνος της παραχώρησε επίσηµα τον τίτλο της βασιλοµήτορος, όταν ανέβηκε στο θρόνο. Εκτός όµως από τα πλούσια δώρα η ανιηλίδα ώρισε µε διαθήκη ως γενικό κληρονόµο της τον γιο του παλιού της ευνοηµένου, τον Λέοντα ΣΤ. Ο Βασίλειος ποτέ δεν ξέχασε τη γυναίκα που τον ευεργέτησε και ανέπτυξε ισχυρούς δεσµούς φιλίας και µε τον γιο της Ιωάννη, τον οποίο µετά την άνοδό του στο θρόνο τίµησε µε το αξίωµα του πρωτοσπαθάριου. Η οικονοµική ενίσχυση της πλούσιας χήρας τον έφερε ένα βήµα πιο κοντά στην επίτευξη του απώτερου σκοπού του, που δεν ήταν άλλος από την κατάληψη του θρόνου. Λόγω της σωµατικής του δύναµης και του επιβλητικού παρουσιαστικού του πολύ σύντοµα τράβηξε πάνω του τα βλέµµατα όλων. 48 Σε ένα επίσηµο δείπνο του καίσαρα Βάρδα σύµφωνα µε την παράδοση νίκησε σε διαγωνισµό δύναµης έναν ανίκητο Βούλγαρο. 49 Τότε ο φίλιππος αυτοκράτορας Μιχαήλ Γ τον προσέλαβε αρχικά ως ιπποκόµο ( παρά την ενστικτώδη αντίδραση της βασιλοµήτορος Θεοδώρας ) και αργότερα τον τίµησε µε το αξίωµα του πρωτοστράτορα 50. Με το πέρασµα του χρόνου ο Βασίλειος κατέλαβε και άλλα υψηλά 46 Ο Ηλίας Αναγνωστάκης στην Καθηµερινή ζωή ( 1989 ), σύµφωνα µε την Αικ. Χριστοφιλοπούλου, Ιστορία, Β2, 16 θεωρεί πλασµατική και υπαγορευόµενη από πολιτικές σκοπιµότητες και ιδεολογικά κίνητρα την αφήγηση για την ανηιλίδα στο Βίο Βασιλείου και ενώ ο συσχετισµός της µε τον Βασίλειο Α δεν αποκλείεται να είναι πλασµατικός, οι υπόλοιπες πληροφορίες σχετικά µε την ενδυµασία, την οικοσκευή και τη συνοδεία της αρχόντισσας είναι φανερό ότι αποδίδουν τη σύγχρονη πραγµατικότητα. 47 Συν. Θεοφ. 226 & 228. Ιω. Σκυλίτζης, 123. Η Αικ. Χριστοφιλοπούλου, Ιστορία, Β 2, 16 χαρακτηρίζει υπερβολική τη συγκεκριµένη µαρτυρία, την οποία επαναλαµβάνει µόνο ο Σκυλίτζης, 123 από τους υπόλοιπους xρονογράφους όπως σηµειώνει, είναι αντιφατικό το γεγονός ότι αν και πλούσιος ο Βασίλειος εξακολούθησε να προσφέρει τις υπηρεσίες του στον Θεοφιλίτζη. Γι αυτό το λόγο ο Πορφυρογέννητος σπεύδει να συµπληρώσει πιο κάτω ( Συν. Θεοφ 228 ) ότι ο παπούς του συνέχισε να διακονεί τον κύριό του. 48 G. Moravcsik, Sagen & Legenden, 115 : «Όταν βρισκόταν στην υπηρεσία του Θεοφιλίτση, ήταν ο µόνος που κατάφερε να δαµάσει το ατίθασο άλογο του αυτοκράτορα και να τραβήξει κατά αυτόν τον τρόπο την προσοχή του». Ch. Diehl, Μορφές, Ο Γενέσιος επαναλαµβάνει δύο φορές την πάλη του Βασιλείου µε τον Βούλγαρο παλαιστή σε διαφορετικές εποχές και συµφραζόµενα ( 26, 78, & 40, 90, 5-16 ). G. Moravcsik, Sagen & Legenden, Ch. Diehl, Μορφές, Συν. Θεοφ. 233:«η δε ( Θεοδώρα ) έλεγεν ότι ον ήκουον παρα του πατρος σου, δέσποτα και τέκνον εµον, µέλλειν εξολοθρευσαι την γενεαν ηµων, ουτος εστι ον λέγεις Βασίλειον» αναφερόµενη στην προφητεία που έδωσε στο Θεόφιλο το 837 µία γυναίκα αιχµάλωτη κατά τους βυζαντινοαραβικούς πολέµους, σύµφωνα µε την οποία το γιο τους θα διαδεχόταν επί µακρόν το γένος των Μαρτινακίων, το γένος της Ευδοκίας Ιγγερίνα ( Συν. Θεοφ. Γ 121 ). G. Moravcsik, Sagen & Legenden, 121& 123 : «Η δε ( η Θεοδώρα ) εξελθουσα και τον ιδουσα 32

33 αξιώµατα στην αυλή. Σε επιγραφή που βρέθηκε στην Άγκυρα αναφέρεται ο «υπουργεύσας» Βασίλειος «σπαθαροκανδιδάτος» 51. Ο Βασίλειος µεθόδευε προσεκτικά την πολιτική του άνοδο. Εµπόδιο ωστόσο στην επίτευξη των στόχων του στεκόταν ο καίσαρας Βάρδας, θείος του αυτοκράτορα ένας άνθρωπος έξυπνος και φιλόδοξος, µε αχόρταγο πάθος για την εξουσία, τα πλούτη αλλά και τα γράµµατα και µε σηµαντικές νίκες στο ενεργητικό του. Μετά τη δολοφονία του Θεόκτιστου και την αποχώρηση της Θεοδώρας ο Βάρδας κυβερνούσε στο όνοµα του Μιχαήλ Γ. Όπως ήταν αναµενόµενο, η ενίσχυση της θέσης του Βασιλείου µέσα στο παλάτι και η προώθησή του στη θέση του παρακοιµώµενου προκάλεσε την αντίδραση του καίσαρα και πολύ περισσότερο όταν ο Βασίλειος κατάφερε να γίνει ο πιο έµπιστος φίλος του Μιχαήλ Γ. 52 Μετά από επιθυµία µάλιστα του τελευταίου έδιωξε από κοντά του τη νόµιµη γυναίκα του Μαρία και παντρεύτηκε την ερωµένη του αυτοκράτορα την Ευδοκία Ιγγερίνα, παραβλέποντας τη συνέχιση των παράνοµων σχέσεων του αυτοκράτορα µε τη νέα του σύζυγο. 53 Ο Βασίλειος προσπάθησε ακόµη να πείσει τον Μιχαήλ Γ ότι ο καίσαρας Βάρδας επιβουλευόταν τη ζωή του αλλά χωρίς αποτέλεσµα γι αυτό ενέπλεξε το φιλόδοξο γαµπρό του και στρατηγό Θρακησίων Συµβάτιο σε συκοφαντική εκστρατεία κατά του Βάρδα. Ο τελευταίος υποψιαζόταν όλες αυτές τις δολοπλοκίες, αλλά όπως εύστοχα παρατηρεί ο Ch. Diehl περιφρονούσε τον κίνδυνο άλλωστε ο αυτοκράτορας και ο ευνοούµενός του δε δίσταζαν ακόµη και να ορκιστούν για να αποκοιµίσουν τις υποψίες του. 54 Κάθε ενέργεια ωστόσο εναντίον του καίσαρα µέσα στην Κωνσταντινούπολη ήταν καταδικασµένη, καθώς οι κάτοικοι της βασιλεύουσας τον σέβονταν το ίδιο ίσως και περισσότερο από τον αυτοκράτορα. Η εκστρατεία στην Ασία εναντίον των Αράβων απεστράφη ειπουσα τω υιω αυτης ουτος εστι, τέκνον µου, ο µέλλων την γενεαν ηµων αφανίσαι». Ch. Diehl, Μορφές, H. Grégoire, Inscriptions, Συν. Θεοφ N.Oikonomidès, Listes, Συνεχ. Γ. Μον. 828, ΨΣυµεών Μάγιστρος, 232κε. : «..εχώρισε Βασίλειον ο Μιχαήλ της ιδίας γυναικός Μαρίας, δεδωκως αυτω γυναικα Ευδοκίαν την Ιγγηρίναν ην γαρ αυτή του βασιλέως παλλακη και πάνυ ηγάπα αυτην ως ευπρεπη». Ο Λέων ΣΤ θεώρησε ως θεία πρόνοια το γεγονός ότι ο Μιχαήλ Γ δεν επέλεξε την Ευδοκία Ιγγερίνα για σύζυγό του: «τοιαύτη δη ουσα αρµόζεται ω προγενέσεως υπο του κρείττονος ήρµοστο». Al. Vogt - I. Hausherr, Oraison, 52, 27-28, 54 κε. C. Mango, Eudocia Ingerina, the Normans and the Macedonian dynasty εν ZRVI 14/ 15 ( 1973 ), Αικ. Χριστοφιλοπούλου, Ιστορία, Β2, 17 : «Η Ευδοκία ανήκε στην εύπορη οικογένεια των Μαρτινακίων,κατά µία άποψη βόρειας καταγωγής, Πέθανε τέλος 882 ή αρχές 883». Τον ίδιο περίπου καιρό ο Μιχαήλ Γ έδωσε στον Βασίλειο την αδελφή του Θέκλα ως ερωµένη ( Γεώργ. Μοναχός, 1056 & Λέων Γραµµατικός, 242 ). 33

34 αποτελούσε την πλέον κατάλληλη ευκαιρία για να αποµακρύνουν τον Βάρδα από τους οπαδούς του. Στις 21 Απριλίου 866 κατά τη στάθµευση του εκστρατευτικού σώµατος στην τοποθεσία Κηποι του θέµατος των Θρακησίων ο Βάρδας δολοφονήθηκε µέσα στη βασιλική σκηνή µπροστά στο Μιχαήλ Γ και τους προσκείµενους του «του βασιλέως βλέποντος και σιωπωντος». Οι χρονογράφοι παρουσιάζουν τη βαριά ατµόσφαιρα που επικράτησε καθώς και την αντίδραση του στρατού µετά τη δολοφονία του Βάρδα. 55 Μετά την εξόντωση του καίσαρα Βάρδα, ο Μιχαήλ Γ ανακήρυξε τον Βασίλειο συµβασιλέα στις 26 Μαΐου 866 στο ναό της αγίας Σοφίας «ως πιστον όντα και φυλάττοντα την εµην βασιλείαν και του εχθρου ελευθερώσαντά µε και πόθον πολυν προς µε έχοντα θέλω ειναι φύλακα της εµης βασιλείας και προνοητην και υπο πάντων ευφηµεισθαι ως βασιλέα». 56 Κατά τη διάρκεια της στέψης καταγγέλθηκε ο Βάρδας ως συνωµότης και κατά συνέπεια δικαιολογήθηκε η θανάτωσή του. Όταν ο Συµβάτιος απαίτησε το µερίδιό του στην εξουσία και στις τιµές, ο Βασίλειος τον έδιωξε χωρίς κανένα ενδοιασµό, καθώς η ευγνωµοσύνη δεν ήταν ένα από τα γνωρίσµατά του. Ο Συµβάτιος προσπάθησε τότε µαζί µε τον κόµη του Οψικίου Γεώργιο Πηγάνη να υποκινήσουν ανταρσία επευφηµώντας ως µόνο αυτοκράτορα τον Μιχαήλ Γ και ακολουθούµενοι από τα στρατεύµατά τους 57. Η ανταρσία ωστόσο απέτυχε. Ο Συµβάτιος και ο συνεργός του Γεώργιος Πηγάνης συνελήφθησαν και υπέστησαν βαριά τιµωρία. 58. Για την εξέγερση τους µόνο ο Συνεχιστής Θεοφάνη αναφέρει λίγες λεπτοµέρειες, ενώ οι λογοθετικές παραλλαγές είναι συντοµότατες. Το σχέδιο του Βασιλείου έβαινε κατ ευχή. Με τον επιπόλαιο χαρακτήρα ωστόσο και την αδυναµία του Μιχαήλ στην οινοποσία, τίποτε δεν ήταν βέβαιο. Πράγµατι λίγο αργότερα ο αυτοκράτορας θέλησε να ανακηρύξει συµβασιλέα και τον Βασιλίσκο, πρόθεση που αποδεικνύει ότι είχε αρχίσει να υποπτεύεται τον Βασίλειο. Ο τελευταίος όµως ήταν δύσκολο 54 Ο Ch. Diehl, Μορφές, κάνει λόγο για οιωνούς και όνειρα που προανήγγειλαν τη δολοφονία του Βάρδα αλλά και για τον όρκο που έδωσαν ο Μιχαήλ Γ και ο Βασίλειος προς τον καίσαρα Βάρδα στην εκκλησία της Αγίας Μαρίας των Χαλκοπρατείων. 55 Συνεχ. Γ. Μον., ΨΣυµεών Μάγιστρος, 232κε. 56 Συνεχ. Γ. Μον., 832. ΨΣυµεών Μάγιστρος, 232κε. Λέων Γραµµατικός, Α. απέργολας, Κίνηµα των στρατηγών Συµβατίου και Γεωργίου Πηγάνη το καλοκαίρι του 866, στο Πρακτικά Ι Πανελληνίου Ιστορικού Συνεδρίου (Θεσσαλονίκη 1995), 5-27., Συνεχ. Γ. Μοναχού, 834 : «αποτυφλουσι Συµβατίου τον ένα οφθαλµον και εκκόπτουσι και την δεξιαν αυτου χειρα, και εκάθισαν αυτόν εις τα Λαύσου και δεδώκασι σκευος εν τω κόλπω αυτου, ίνα ος έχει προαίρεσιν επιρρίπτη αυτω τι». Κ. Α. Μπουρδάρα, Καθοσίωσις,

35 να παραγκωνιστεί. 59 Καθώς µάλιστα ένιωθε ότι ο Μιχαήλ ξέφευγε από την επιρροή του, άρχισε να καταστρώνει σχέδιο εξόντωσής του. Με µεγάλη µυστικότητα ο Βασίλειος κατάφερε να συνεννοηθεί µε τους αρχηγούς της φρουράς του παλατιού. Μετά από δείπνο και άφθονη οινοποσία στο παλάτι του Αγίου Μάµαντος, οδήγησε τον Μιχαήλ Γ στο βασιλικό κοιτώνα. Μόλις αποκοιµήθηκε ο Μιχαήλ, ο Βασίλειος και οι συνεργοί του εισέβαλαν στο δωµάτιο. 60 Οι φωνές του θαλαµηπόλου ξύπνησαν τον αυτοκράτορα. Ένας από τους συνεργούς του Βασιλείου έκοψε τα χέρια του Μιχαήλ, ενώ κάποιος άλλος τον διαπέρασε µε το σπαθί του στην κοιλιακή χώρα ( νύχτα 23 ης προς 24 Σεπτεµβρίου 867). 61 Ο Μιχαήλ Γ φαίνεται πως είχε συναίσθηση της τραγικής δολοφονίας του και της προδοσίας του από τον άνθρωπο που είχε ευεργετήσει, τον οποίο ο Ch. Diehl χαρακτηρίζει διπλά πατροκτόνο. 62 Αµέσως µετά κατέβηκαν στο Πέραµα, πέρασαν τον Κεράτιο Κόλπο και προσέγγισαν την πύλη του παλατιού. Η προσχώρηση του Αρτάβασδου διευκόλυνε την επικράτηση του Βασιλείου. Την επόµενη µέρα έστειλε τη σύζυγο του Μιχαήλ Γ Ευδοκία εκαπολίτισσα στο πατρικό της και ανέθεσε στον κοιτωνίτη των ανακτόρων την ταφή του δολοφονηθέντα, τον οποίο θρήνησαν η µητέρα του Θεοδώρα και η αδελφή του. 63 Ο Βασίλειος ανακηρύχθηκε δηµόσια ως µόνος αυτοκράτορας στο Φόρο του Κωνσταντίνου δια του επάρχου της πόλεως Μαριανού υιού Πετρωνά, αδελφού της αυγούστας Θεοδώρας. 64 Η επιλογή του συγκεκριµένου προσώπου δεν ήταν τυχαία. Ο Βασίλειος ήθελε να 59 A. A. Vasiliev, Ιστορία, 338. H. Grégoire, Du Nouveau sur le Patriarche Photius, Bulletin de la classe des Lettres de l Académie royale de Belgique, XX, 1943, Αικ. Χριστοφιλοπούλου, Ιστορία, Β2, 16 : «Από νωρίς ο Βασίλειος προχώρησε σε διασυνδέσεις µε οικογένειες αστών και στρατιωτικών µέτριας οικονοµικής βάσης. Στην πρώτη κατηγορία µπορεί να καταταγεί η οικογένεια του προσµονάριου και στη δεύτερη οι επαρχιώτες, οι περισσότεροι αλλοεθνείς αξιωµατικοί σε θέσεις εµπιστευτικές, που πήραν ενεργό µέρος στη συνωµοσία. Ήταν οι: Ιωάννης Χάλδος,µετέπειτα στρατηγός Χαλδίας, Πέτρος ο Βούλγαρος, ο απελάτης Ιακωβίτζης ο Πέρσης, Ευλόγιος ο Πέρσης, ο οµοεθνής του Αρτάβασδος εταιρειάρχης, ο αδελφός του Βασιλείου Μαριανός δοµέστικος των σχολών, ο ξάδελφος του Ασυλαίων και ο Κωσταντίνος Τοξαράς.» Τα προσωπογραφικά των συνωµοτών παραδίδουν οι Συνεχ. Γ. Μοναχού, και ΨΣυµεών Μάγιστρος, 685, , οι οποίοι θεωρούν το οικτρό τους τέλος δίκαιη τιµωρία για τη δολοφονία του νόµιµου αυτοκράτορα. 61 Σύµφωνα µε τον Συν. Θεοφάνη ο Μιχαήλ Γ είχε γίνει περίγελος και µισητός στους υπηκόους του µε την ακόλαστη ζωή του, το πάθος του για τις ιπποδροµίες και τις αλόγιστες δαπάνες του δηµόσιου χρήµατος. Ο Βασίλειος προσπάθησε µάταια να αναχαιτίσει τα πάθη του αυτοκράτορα, του οποίου το τέλος ήταν αντάξιο του βίου του. Αξιοσηµείωτο είναι ότι ο Συν. Θεοφάνη,, 210 αφιερώνει µόλις δύο σειρές στη δολοφονία του Μιχαήλ Γ «σφάττεται υπο των προικίτων του βασιλέως ανδρων, κατα τα ανάκτορα του αγίου µεγαλοµάρτυρος Μάµαντος». 62 Ch. Diehl, Μορφές, Αικ. Χριστοφιλοπούλου, Ιστορία, Β1, Συνεχ. Γ. Μοναχού,

36 δείξει στην κοινή γνώµη ότι συγγενείς του δολοφονηµένου αυτοκράτορα βρίσκονταν τώρα στο πλευρό του. Στέφθηκε αυτοκράτορας στην Αγία Σοφία έχοντας στο πλάι του τη σύζυγό του Ευδοκία Ιγγερίνα, την πρώην ερωµένη του Μιχαήλ Γ. Κατά την επιστροφή του «υπάτευσε» ο ίδιος, η σύζυγός του Ευδοκία και τα τέκνα τους Κωνσταντίνος και Λέων, ρίχνοντας στο πλήθος «χρήµατα πολλά ουκ εκ των δηµοσίων ( ουδε γαρ ην ), αλλ' εκ των οικείων, α εκέκτητο πρότερον» 65. Συγχρόνως προπαγανδιστικές φήµες άρχισαν να διαδίδονται, οι οποίες αφορούσαν νίκες και επιστροφή πλήθους χριστιανών αιχµαλώτων. 66 Είναι άξιο απορίας που βρήκε τόσα χρήµατα ο Βασίλειος. Σύµφωνα µε τον Α. Vogt η πρώτη ενέργεια του ως µονοκράτορα πια ήταν να καλέσει τη Σύγκλητο και τους αξιωµατούχους που ήταν αρµόδιοι επί των οικονοµικών και να ανοίξει παρουσία τους το αυτοκρατορικό θησαυροφυλάκιο. Ήταν σχεδόν άδειο. 67 Από τα αλλοτινά πλούτη είχαν παραµείνει τρία κεντηνάρια και εννέα σάκοι µιλιαρίσια. 68 Το βιβλίο εξόδων βρέθηκε στην οικία του ευνούχου πρωτοσπαθάριου Βασιλείου, και, χάρη σε αυτό έγιναν γνωστές ορισµένες καταχρήσεις. Τα µέλη του συµβουλίου ήταν της άποψης ότι όλοι αυτοί που είχαν δανειστεί µεγάλα ποσά αδικαιολόγητα από το δηµόσιο ταµείο επί της βασιλείας του Μιχαήλ Γ να τα επιστρέψουν. Ο Βασίλειος όµως όντας µεγαλόψυχος αρκέστηκε στο να επιβάλει έκτακτη εισφορά ίση προς το ήµισυ όσων είχαν λάβει 69, γεγονός που απέφερε αµέσως τριακόσια κεντηνάρια στα δηµόσια ταµεία. Στη συνέχεια, ανοίχθηκε το προσωπικό θησαυροφυλάκιο του αυτοκράτορα, το «ειδικόν», όπου βρέθηκαν πολύτιµα αποµεινάρια των θησαυρών προηγούµενων αυτοκρατόρων και τα αποµεινάρια των καλλιτεχνηµάτων που ο Μιχαήλ είχε διατάξει να λιώσουν για να πληρώσει τους στρατιώτες: 70 ο πλάτανος, οι γρύπες, οι λέοντες, τα εκκλησιαστικά όργανα, τα αυτοκρατορικά ενδύµατα και άλλα. Ο Βασίλειος χρησιµοποίησε τις ράβδους για την κοπή 65 Συν. Θεοφ κε. Ιω. Σκυλίτζης : «προσεγένετο δε αυτω πληθος χρηµάτων απροσδόκητον και από θησαυρων κεκρυµµένων αναφανέντων της γης». Κατά τον Κ. Ι. Άµαντο, Ιστορία, 25 µαρτυρά ότι ο Μιχαήλ Γ άφησε πολλά χρήµατα στο δηµόσιο ταµείο, παρόλο που οι χρονογράφοι της Μακεδονικής δυναστείας τον κατηγορούν για τον σπάταλο χαρακτήρα του. 66 Συν. Θεοφ : «συνέβη πολλων επινικίων αγγελίαν την βασιλεύουσαν ταύτην καταλαβειν, και ανάρρυσιν πλήθους αιχµαλώτων χριστιανων αγγελθηναι». Κεδρηνός, ΙΙ, 202. Ι. Καραγιαννόπουλος, Ιστορία, 304. Κ. Ι. Άµαντος, Ιστορία, 25 θεωρεί ύποπτες τις µαρτυρίες των πηγών. 67 Kislinger, Michael III, επισηµαίνει ότι ο Βασίλειος Α δεν παρέλαβε άδεια ταµεία το 867 ούτε απόδιοργανωµένο τον στρατό, γιατί σε µία τέτοια περίπτωση οι στρατιωτικές του επιχειρήσεις δεν θα ήταν επιτυχείς. 68 Συν. Θεοφ Συν. Θεοφ κε. Ιω. Σκυλίτζης κε. Ο Κ. Άµαντος, Ιστορία, 25 δυσπιστεί για τα γραφόµενα των πηγών. Α. Vogt, Basile 1er, Κεδρηνός, ΙΙ,

37 νοµισµάτων, όπως σχεδίαζε να κάνει ο Μιχαήλ Γ, και η προσωπική του περιουσία αυξήθηκε κατακόρυφα. Επιπρόσθετα, ο Βασίλειος ανακάλυψε κρυµµένο στη γη ένα θησαυρό που τον έβγαλε από τη δύσκολη θέση. 71 Η δολοφονία του Μιχαήλ Γ λησµονήθηκε γρήγορα. Οι βιογράφοι του Βασιλείου προσπάθησαν µάλιστα να το παρουσιάσουν ως απαραίτητη ενέργεια για να δοθεί ένα τέλος στη διαφθορά. «Με αυτόν τον τρόπο δικαιολογούσαν το στυγερό έγκληµα και παρουσίαζαν την άνοδο του Βασιλείου στο θρόνο ως θεϊκή επιταγή». 72 Σύµφωνα µε τον A. A. Vasiliev κανένας βυζαντινός αυτοκράτορας δεν έχει τύχει τόσο κακής µεταχείρισης από την βυζαντινή παράδοση και τη µεταγενέστερη φιλολογία, όσο ο Μιχαήλ Γ 73. Οι προσκείµενες προς τον Βασίλειο πηγές τον παρουσιάζουν ως σπάταλο, µέθυσο, µε παράλογη πολλές φορές συµπεριφορά, ασταθή χαρακτήρα, και ιδιαίτερη αγάπη για τις ιπποδροµίες. Ο H. Grégoire προσπάθησε να αποκαταστήσει την εικόνα του Μιχαήλ προβάλλοντας τον δραστήριο και πετυχηµένο αγώνα του εναντίον των Αράβων της Ανατολής και υποστηρίζοντας ότι ο τελευταίος αυτοκράτορας της δυναστείας του Αµορίου κατείχε τις δυνατότητες µιας µεγαλοφυΐας και εγκαινίασε τη θριαµβευτική φάση της βυζαντινής ιστορίας Ο A. A. Vasiliev παρατηρεί ότι ο Μιχαήλ δεν έζησε αρκετά για να δείξει την έκταση των δυνατοτήτων του και αναγνωρίζει την ικανότητα του να επιλέγει και να έχει δίπλα του ικανούς συµβούλους. έχεται ακόµη ότι ο Μιχαήλ αν και είχε µερικές πολύ δυσάρεστες ιδιότητες, διέθετε δραστηριότητα και πρωτοβουλία, ενώ οι επιτυχηµένες του δραστηριότητες εναντίον των Αράβων της Ανατολής και εναντίον των Ρώσων ( ) έµειναν βαθιά χαραγµένες στη λαϊκή παράδοση. 75 Από την πλευρά του Μακεδόνα όµως, όπως παρατηρεί ο Κ. Άµαντος, κανένας λόγος δε γίνεται γύρω από την εκµετάλλευση της χείρας ανιηλίδας, για την ανοχή του απέναντι στην Ευδοκία Ιγγερίνα και για τη σκληρότητα που επέδειξε στην αδελφή του Μιχαήλ Γ, την 71 Συν. Θεοφ Α. Vogt, Basile 1er, Συν. Θεοφ Κ. Παπαρηγόπουλος, Ιστορία, τ. 10, 396 κε. 73 A. A. Vasiliev, Ιστορία, H. Grégoire, Inscriptions, του ιδίου, Michel III, του ιδίου, Études sur le Neuvième Siècle,Byz. 8 ( 1933), του ιδίου,études sur l epopee byzantine, R.E.G. τ. 46, (1933), Κατά τον Π. Αγαπητό, Βασίλειος Α, 286 ο E. Kislinger, Michael III, παρουσιάζει µία θετική εικόνα του Μιχαήλ Γ χωρίς να καταλήγει σε σαφή συµπεράσµατα, ενώ ο Ja.N.Ljubarskij, Der Kaiser als Mime. Zum Problem der Gestalt des byzantinoschen Kaisers Michael III., JOB 37 ( 1987 ) θεωρεί ότι ο Μιχαήλ Γ δηµιουργεί συνειδητά µόνος του τη δηµόσια εικόνα του σαν µίµος. 75 A.A.Vasiliev, The first Russian Attack on Constantinople in , The Mediaeval Academy og America, Cambridge, MA, του ιδίου, Ιστορία,

38 Θέκλη, µε την οποία διατηρούσε πιθανόν ερωτικό δεσµό. Γι αυτό το λόγο καταλήγει στο συµπέρασµα ότι δεν πρέπει µε κανένα τρόπο να δικαιολογηθεί το έγκληµα, αλλά ούτε και να παραβλέψουµε την ικανότητα που επέδειξε ο Βασίλειος ως αυτοκράτορας. 76 Ο Βασίλειος Α υπήρξε εποµένως µία αµφιλεγόµενη προσωπικότητα. «Ένας πρωτόγονος άνθρωπος µε βίαια ένστικτα και πάθη, χωρίς ενδοιασµούς και τιµή» 77 αλλά ταυτόχρονα και ένας φιλόδοξος και ικανός πολιτικός, ο οποίος γνώριζε εκ των προτέρων τι έπρεπε να κάνει για να διασφαλίσει την εξουσία του. Αγράµµατος αλλά µε εύστροφο και πρακτικό νου, αναγνώριζε τις ικανότητες των αντιπάλων του. Επίορκος και αγνώµων προς τον Μιχαήλ Γ, αλλά ευγνώµων προς τη ανιηλίδα και το γιο της. Ένας άνδρας που επέδειξε ανοχή προς την Ευδοκία Ιγγερίνα, αλλά σκληρότητα απέναντι την ερωµένη του Θέκλα, την οποία τιµώρησε οργισµένος για τον επόµενο ερωτικό της δεσµόκαι δήµευσε την περιουσία της. «Το παράπονο του ότι «ουκ έσχεν εξ αρχης οικείως προς γράµµατα δια την βιωτικήν περιπέτειαν», φαίνεται στην απόφασή του να απλοποιήσει τα σύµβολα των φορολογικών καταλόγων 78 και να εµπιστευθεί τη µόρφωση των παιδιών του στον Φώτιο. Στην τοιχογραφία του βασιλικού κοιτώνα εικονίζονταν όλα τα παιδιά του να κρατούν βιβλία ως ένδειξη της φιλοµάθειας τους. 79 Ο ίδιος έµαθε να γράφει µε δυσκολία και προτιµούσε να ακούει διηγήσεις παρά να διαβάζει». 80 Παρόλο λοιπόν που κύριο προσόν του µέχρι την άνοδό του στο θρόνο φαίνονταν πως ήταν µόνο η σωµατική του δύναµη 81 ο Βασίλειος αποδείχτηκε ικανός πολιτικός. Παρέµεινε στο θρόνο επί 19 έτη και κατάφερε να ιδρύσει δυναστεία, η οποία βασίλευσε στο Βυζάντιο επί αιώνες περίπου. Για να εξασφαλίσει τη διαδοχή στο θρόνο 82 στις 6 Ιανουαρίου 869 έστεψε συναυτοκράτορα τον πρωτότοκο γιο του Κωνσταντίνο. 83 Ένα χρόνο αργότερα το στέµµα 76 Κ. Άµαντος, Ιστορία, Ch. Diehl, Μορφές, Συν. Θεοφ Συν. Θεοφ Συν. Θεοφ Αικ. Χριστοφιλοπούλου, Ιστορία, Β2, Συν. Θεοφ Συν. Θεοφ. 264 : «Οιονει κραταιοτέρας ρίζας και πλείονας βαλλόµενος τη αρχη». «Πολλά τα έτη των βασιλέων Βασιλείου, Λέοντος και Αλεξάνδρου µεγάλων βασιλέων και αυτοκρατόρων πολλά τα έτη» ευφηµίες κατά την έκτη συνεδρία της συνόδου 879/ 880 Mansi, XVII στ. 393, 512. Αικ. Χριστοφιλοπούλου, Ιστορία, Β2, 18. Για την εξοµοίωση της νοµικής τους θέσης Αικ. Χριστοφιλοπούλου, Εκλογή, & G. Ostrogorsky, Ιστορία, 109 & 117 : «Ο Κωνσταντίνος γεννήθηκε από τον πρώτο γάµο του Βασιλείου µε την «µακεδόνα» Μαρία και πέθανε νεώτατος «πένθος αµύθητον καταλιπών τω πατρί» Συν. Θεοφάνη, 345 όπου δε γίνεται λόγος για την πρώτη σύζυγο του Βασιλείου, παρά µόνο για την Ευδοκία Ιγγερίνα. Γενικά οι χρο- 38

39 δέχθηκε ο δεύτερος γιος του Λέων. 84 Μετά τον πρόωρο θάνατο του πρωτότοκου Κωνσταντίνου ( 3 Σεπτεµβρίου 879 ) στέφθηκε συµβασιλέας ο τρίτος γιος του Αλέξανδρος 85. Ο τέταρτος κατά σειρά γιος του Βασιλείου Α ο Στέφανος ακολούθησε εκκλησιαστική σταδιοδροµία και επί της βασιλείας του αδελφού του Λέοντα Στ ( Χριστούγεννα 886 ) ανήλθε στον πατριαρχικό θρόνο. 86 Τα τελευταία χρόνια της ζωής του ο Βασίλειος έζησε σε κατάσταση βαριάς µελαγχολίας λόγω του πρόωρου θανάτου του αγαπηµένου πρωτότοκου γιου Κωνσταντίνου. Στις 19 Αυγούστου του 886 ο Βασίλειος Α είτε λόγω ασθένειας 87 είτε λόγω τραυµατισµού του κατά τη διάρκεια κ υνηγιού ελαφιών 88 πέθανε. Σύµφωνα µε τον A. Vogt πρόκειται για απόπειρα δολοφονίας, καθώς ο άνθρωπος που προσπάθησε να σώσει τον Βασίλειο δολοφονήθηκε αργότερα πιθανότατα από τους συνωµότες. 89 Ο J. J. Norwich εξετάζει την περίπτωση δολοφονίας του Βασιλείου Α από τον Στυλιανό Ζαουτζά ( ως επικεφαλής της οµάδας διάσωσης ) µε την πιθανή ανοχή του Λέοντα. Ως πιθανότερα κίνητρα θεωρεί τις κακές σχέσεις του Βασιλείου Α µε τον δευτερότοκο γιο του και την ανάληψη της εξουσίας από τον τελευταίο, γεγονός που θα σήµαινε την απαλλαγή από την Θεοφανώ και το γάµο του µε την Ζωή Ζαουτζά. 90 Κατά την άποψη της Αικ. Χριστοφιλοπούλου η σκόπιµη παράλειψη του τέλους του Βασιλείου Α από τον Συνεχιστή του Γεωργίου Μοναχού, ο οποίος περιέγραψε το οικτρό τέλος των ανθρώπων που δολοφόνησαν τον Μιχαήλ Γ, «απηχεί τον αποτροπιασµό της κοινής γνώµης για το έγκληµα και την ανάπτυξη δυναστικού αισθήµατος. Και καταλήγει κάνοντας τη διαπίστωση ότι δεν ήταν τυχαίο το γεγονός ότι κανένας από τους ανταπαιτητές δεν νογράφοι της εποχής δίνουν λίγες και αντιφατικές πληροφορίες όσον αφορά το γάµο του Βασιλείου µε την Ευδοκία και τη γέννηση των παιδιών του». Fr. Halkin, Trois dates historiques precisées grace au Synaxaire, Βyz 24 ( 1954/ 1955), σ P. Karlin -Hayter, Quel est l empereur Constantin le nouveau commémoré dans le Synaxaire au 3 Septembre?, Βyz 36 ( 1966) σ Οι άλλοι τρεις γιοι του Βασιλείου ήταν παιδιά της Ευδοκίας Ιγγερίνας. H παλιότερη υπόθεση ότι ο Λέων ήταν νόθος γιος του Μιχαήλ Γ ( όπως είχε υποστηρίξει αρχικά ο Α.Vogt, Basile 1er, 60 κε αλλά αργότερα ανακάλεσε ) έχει εγκαταλειφθεί βλ. Ε. W. Brooks, Basil I, 489 σηµ. 2. Ν. Adontz, Âge et origine, 503 κε. 85 Συν. Θεοφ Ιω. Σκυλίτζης κε. Κατά τον Ι. Καραγιαννόπουλο, Ιστορία, 304 ο Αλέξανδρος ανακηρύχθηκε συµβασιλέας στα τέλη Γ. Τ. Κόλια, Βιογραφικά Στεφάνου Α οικουµενικού πατριάρχου, εν Προσφορα εις Στίλπωνα Π. Κυριακίδην, εν Θεσσαλονίκη 1953, 358 κε. Synax. Eccl. Const., στηλ.694, 689. Αναφορά επίσης στον Λέοντα και τον Αλέξανδρο, στηλ. 146, 878. Εκτός από τους τέσσερις γιους ο Βασίλειος είχε και τέσσερις θυγατέρες, οι oποίες αφιερώθηκαν στην µονή της αγίας Ευφηµίας του Πετρίου Συν. Θεοφ Γενέσιος 91.29κε. Συν. Θεοφ κε. Ιω. Σκυλίτζης κε. 88 Βίος Ευθυµίου 3.14 κε. Λέων Γραµµατικός κε. Κλητορ. Φιλοθέου 221. Βασ.Τάξ Η επίσηµη Εκκλησία δεν είχε συµπεριλάβει τη µνήµη του Βασιλείου στο Συναξάριο της. 89 A.Vogt, Léon VI, J. J. Norwich, Βυζάντιο,

40 προσπάθησε να απαλλαγεί από τον Βασίλειο µε εγκληµατική πράξη». 91 Ανεξάρτητα πάντως από το τέλος του, εκείνο που αξίζει να σηµειωθεί είναι ότι ο ιδρυτής της µακεδονικής δυναστείας επιτέλεσε σπουδαίο έργο τόσο στην εξωτερική όσο και στην εσωτερική πολιτική απλώνοντας την ακτινοβολία του Βυζαντίου σε Ανατολή και ύση και θέτοντας τις βάσεις για τον εκσυγχρονισµό του εσωτερικού βίου των βυζαντινών. Μετά το θάνατό του ο θρόνος περιήλθε στους γιους του Λέοντα Στ και Αλέξανδρο. 91 Συνεχ. Γ. Μον Αικ. Χριστοφιλοπούλου, Ιστορία, Β1,

41 Συνωµοσίες κατά του Βασιλείου Α Κατά το πρώτο έτος της βασιλείας του Βασιλείου Α' αποκαλύφτηκε συνωµοσία του κόµη του Οψικίου Γεώργιου Πηγάνη και του στρατηγού των Θρακησίων Συµβάτιου κατά του νέου αυτοκράτορα και των αξιωµατούχων της πρωτεύουσας που είχαν τις ιδιοκτησίες τους στα δύο θέµατα. Στους συνωµότες επιβλήθηκε η ποινή της τυφλώσεως, 92 ενώ στους συνεργάτες τους η διαπόµπευση 93 και η εξορία. 94 «Η επιείκεια που επέδειξε ο Βασίλειος Α προς τους συνωµότες υπαγορεύτηκε από την επιθυµία του να µην προκαλέσει νέες αντιδράσεις, ενώ συγχρόνως προκειµένου να εδραιώσει τη δυναστεία του έσπευσε να ανακηρύξει συµβασιλείς τους γιους του Κωνσταντίνο, Λέοντα και Αλέξανδρο» 95. Τον Σεπτέµβριο του 867 o στρατηγός του πλωΐµου Ωορύφας, οπαδός του δολοφονηµένου Μιχαήλ Γ κινήθηκε εναντίον του Βασιλείου Α µε σκοπό να πάρει εκδίκηση. Ο τελευταίος κατάφερε ωστόσο να τον πάρει µε το µέρος του. H επιεικής στάση µάλιστα που κράτησε απέναντι στον Ωορύφα µαρτυρά την επίγνωσή του ότι δεν ήταν ιδιαίτερα αγαπητός στο στράτευµα και ότι ακόµηδεν ήταν λίγοι οι υποστηρικτές της δυναστείας του Αµορίου. 96 Ο Ιωάννης Χάλδος, πρώην στενός συνεργάτης του Βασιλείου, ο οποίος είχε λάβει µέρος στη δολοφονία του Μιχαήλ Γ, δυσαρεστηµένος πιθανότατα από τη µετέπειτα στάση του Βασιλείου ή υποκινούµενος από προσωπική φιλοδοξία στράφηκε κατά του αυτοκράτορα, αφού ήδη λάβει µέρος σε προηγούµενες συνωµοσίες. 97 Καµία πληροφορία δεν υπάρχει για την χρονολογία των γεγονότων και τους συνεργάτες του Χάλδου. Το 883 ο επίσκοπος Ευχαΐτων Θεόδωρος Σανταβαρηνός, έµπιστος του πατριάρχη Φωτίου έπεισε τον Βασίλειο A ότι ο δευτερότοκος γιος του Λέων συνωµοτούσε εναντίον του. 98 Ο Λέων τέθηκε υπό περιορισµό στο τρίκλινο του Μαργαρίτη 99 για τρία χρόνια, αφού 92 Οδ. Λαµψίδης, Η ποινή της Τυφλώσεως παρά βυζαντινοις, Αθηναι 1949, 21, σηµ Για την διαπόµπευση στο Βυζάντιο βλ. Φ. Κουκουλές, Βυζαντινών βίος και πολιτισµός, τ. 3, Συνεχ. Γ. Μον., Συν. Θεοφ. 238 & Λέων Γραµµατικός, 247. Ιω. Σκυλίτζης κε.. Κεδρηνός ΙΙ, 198 & 205. J. B. Bury, Empire, C.M.H., 115. Κ. Α. Μπουρδάρα, Καθοσίωσις, Α. απέργολας, Κίνηµα των στρατηγών, Η εξέγερση Συµβατίου και Πηγάνη απουσιάζει από τη διήγησή του Γενέσιου, µόνο στη Συνέχεια Θεοφάνη παρέχονται λίγες λεπτοµέρειες. Β. Βλυσίδου, Ε. Κουντούρα, Σ. Λαµπάκης, Τ. Λουγγής, Α.Σαββίδης, Θέµατα, 78, 194, Συν. Θεοφ Ιω. Σκυλίτζης κε. Ι. Καραγιαννόπουλος, Ιστορία, ΨΣυµεών Μάγιστρος, 232κε. R. Guilland, Recherches I, 535. Κ. Α. Μπουρδάρα, Καθοσίωσις, ΨΣυµεών Μάγιστρος, 232κε. R. Guilland, Contribution, Συνεχ. Γ. Μον Συν. Θεοφ Λέων Γραµµατικός, 259. Ιω. Σκυλίτζης Κεδρηνός ΙΙ, Ζωναράς ΙΙΙ, Α.Vogt, Basile Ier, & Léon VI, 419 όπου διατυπώνει 41

42 του αφαιρέθηκαν τα ερυθρά πέδιλα. Ο Βασίλειος στράφηκε κατά του στενού περιβάλλοντος του γιου του και λίγο έλειψε να παρασυρθεί από τις µηχανορραφίες του Σανταβαρηνού και να τυφλώσει τον ίδιο. Κάτω όµως από τις πιέσεις της συγκλήτου 100 και την αποκάλυψη των προθέσεων του Σανταβαρηνού και εµµέσως του πατριάρχη Φωτίου από τον πρωτοσπαθάριο και εταιρειάρχη Στυλιανό Ζαούτζα, 101 ο Λέων αποφυλακίσθηκε και συνόδευσε τον πατέρα του στην τελετή εορτασµού της µνήµης του προφήτη Ηλία 102. Το 886, λίγους µήνες πριν την αποφυλάκιση του Λέοντα αποκαλύφτηκε συνωµοσία, στην οποία είχαν πάρει µέρος περίπου 66 συγκλητικοί και άλλοι άρχοντες. Πρωτεργάτης ήταν ο πατρίκιος και δοµέστικος των ικανάτων Κουρκούας, στον οποίο επιβλήθηκε η ποινή της τύφλωσης. Οι υπόλοιποι συνωµότες τιµωρήθηκαν µε διαπόµπευση, δήµευση περιουσίας και εξορία. 103 Γύρω στο 880 ο Βασίλειος Α διέταξε να συλλάβουν τον Λέοντα Αποστύπη κατά την προσπάθεια του να διαφύγει στη Συρία. Οι γιοι εκείνου σκοτώθηκαν στην Καππαδοκία, ενώ ο Λέων οδηγήθηκε µπροστά στον αυτοκράτορα που του επέβαλε την ποινή της τυφλώσεως, του ακρωτηριασµού και της εξορίας. 104 Ανάλογη είναι η περίπτωση ενός συγγενή της αγίας Ειρήνης Χρυσοβαλάντου, που κάποιοι διέβαλλαν προς τον Βασίλειο Α. Ο τελευταίος αποφάσισε να τον φυλακίσει και να τον ρίξει στη θάλασσα. αλλά η παρέµβαση της αγίας Ειρήνης στάθηκε σωτήρια. 105 Λίγο πριν το θάνατο του ο Βασίλειος Α διέταξε να αποκεφαλιστεί ένας άνδρας της ακολουθίας του µε την κατηγορία ότι αποπειράθηκε να τον δολοφονήσει ο άνδρας είχε πράγµατι υψώσει το σπαθί του προς τον Βασίλειο όχι όµως για να τον σκοτώσει, αλλά για να την υπόθεση ότι ο Σανταβαρηνός ήταν συγγενής του καίσαρα Βάρδα και του Mιχαήλ Γ. F. Dvornik, Photian Schism, 242. R. J. H. Jenkins, Byzantium, 197. Ch. Diehl, Μορφές, R. Guilland, Recherches, I, 218 & του ιδίου Contribution, Κ. Α. Μπουρδάρα, Καθοσίωσις, Β. Ν. Βλυσίδου, Βασίλειος Α, & Πολυτελές ανάκτορο που είχε κτίσει ο αυτοκράτορας Θεόφιλος βλ. R. Janin, Constantinople Byzantine, Paris 1964, Συν. Θεοφ Ιω. Σκυλίτζης 169. Κεδρηνός ΙΙ, Ζωναράς ΙΙΙ, Περί των στενών σχέσεων του Ζαούτζα µε τον Βασίλειον βλ. Ν. Adontz, Âge et οrigine, Βίος Θεοφανους, Zwei griechische Texte über die hl. Theophano, die Gemahlin Kaisers Leo VI, E. Kurtz, Πετρούπολη 1898, 13 & Συνεχ. Γ. Μον Συν. Θεοφ όπου δε γίνεται λόγος για διαπόµπευση, δήµευση και εξορία των συνωµοτών. Λέων Γραµµατικός, 261. Ιω. Σκυλίτζης Κεδρηνός ΙΙ, 213. Ζωναράς ΙΙΙ, 422. A. Vogt, Basile I, του ιδίου, Léon VI,,420. F. Dvοrnik, Photian Schism, 244. R. Guilland, Contribution, Κ. Α. Μπουρδάρα, Καθοσίωσις, σ Συν. Θεοφ Ιω. Σκυλίτζης 156. Κεδρηνός ΙΙ, A. Vogt, Basile I, 335. R. Guilland, Recherches, ΙI, 173. Κ. Α. Μπουρδάρα, Καθοσίωσις, Βίος Ειρήνης Χρυσοβαλάντου εν A.A.S.S. Julius VI, Κ. Α. Μπουρδάρα, Καθοσίωσις, 44 42

43 κόψει τη ζώνη εκείνου και να τον απελευθερώσει από τα κέρατα ελαφιού, που είχαν καρφωθεί πάνω του στο ύψος της κοιλιακής χώρας. Ο αυτοκράτορας ωστόσο θεώρησε ότι κανείς δεν είχε το δικαίωµα να κάνει κάτι τέτοιο και τιµώρησε µε σκληρότητα τον ακόλουθό του για την αυθάδειά του Συνεχ. Γ. Μον Λέων Γραµµατικός, 262. Κ. Α. Μπουρδάρα, Καθοσίωσις,

44 Μέρος τρίτο Εσωτερική πολιτική 44

45 Εκκλησιαστική πολιτική: αποκατάσταση της εκκλησιαστικής ενότητας Κατά τη διάρκεια της βασιλείας του Μιχαήλ Γ ο πατριάρχης Ιγνάτιος, υπέρµαχος της εικονολατρείας εκθρονίστηκε, για να ανεβεί στο θρόνο της ιερωσύνης ο Φώτιος, ένας ιδιαίτερα µορφωµένος λαϊκός. Έτσι δηµιουργήθηκαν δύο παρατάξεις γύρω από τους δύο πατριάρχες, που αναθεµάτιζε ο ένας τον άλλο. Για την επίλυση του θέµατος ο Μιχαήλ Γ αποφάσισε το 861 να συγκαλέσει σύνοδο, η οποία επικύρωσε την εκλογή του πατριάρχη Φωτίου και oι αντιπρόσωποι του πάπα Νικόλαου Α ύστερα από δωροδοκίες και απειλές ενέκριναν την εκλογή αυτή. Ο πάπας Νικόλαος Α δεν ενέκρινε τις αποφάσεις της συνόδου, καθώς η διάσταση Φωτίου και Ιγνατίου του έδινε την ευκαιρία που αναζητούσε για να διεκδικήσει το παλιό Ιλλυρικό. Γι αυτό το λόγο συγκάλεσε νέα σύνοδο στη Ρώµη ( 863 ), η οποία αναθεµάτισε το Φώτιο και αποκαθιστούσε τον Ιγνάτιο. Το 867 έγινε νέα σύνοδος στην Κωνσταντινούπολη υπό τον αυτοκράτορα Μιχαήλ Γ, η οποία καταδίκασε και αναθεµάτισε τον πάπα για την προσθήκη του filioque στο σύµβολο της πίστης και την παράνοµη επέµβαση του στα ζητήµατα της Εκκλησίας της Κωνσταντινούπολης. 107 Το σχίσµα µεταξύ ανατολικής και δυτικής Εκκλησίας αποτελούσε πλέον πραγµατικότητα. Μετά τη δολοφονία του Μιχαήλ Γ και την ανάρρηση του Βασιλείου Α στην εξουσία τα δεδοµένα ανατράπηκαν. Ο Βασίλειος Α αποµάκρυνε τον Φώτιο και επανέφερε στον πατριαρχικό θρόνο τον Ιγνάτιο 108 ( 23 Νοεµβρίου 867), παραπέµποντας συγχρόνως την οριστική λύση του ζητήµατος σε νέα σύνοδο. Αξιοσηµείωτο είναι ότι ο αυστηρός και συντηρητικών αντιλήψεων Ιγνάτιος αποδέχτηκε την ανάκλησή του, παρόλο που γνώριζε ότι ο Βασίλειος είχε αναµειχθεί σε δύο δολοφονίες. Με την επαναφορά του Ιγνατίου στον πατριαρχικό θρόνο ο Βασίλειος Α αφενός 107 C. Mango, Homilies, 297 κε. Φωτίου Οµιλίαι, 173κε. 108 Ιω. Σκυλίτζης Φωτίου Επιστολαί, 530 : O Φώτιος εξόριστος σε κάποια µονή του Βοσπόρου γράφει «τω ευσεβεστάτω και µεγάλω βασιλει Βασιλείω ηµεις βίον βιουµεν θανάτου πικρότερον, ηχµαλωτίσµεθα, πάντων εστερήµεθα, συγγενων, υπηρετων συνήθων, πάσης απλης ανθρωπίνης θεραπείας αλλ ότι εστερήθηµεν και βιβλίων κακον τουτο και παράδοξον και νέα καθ επινενοηµένη τιµωρία» και ζητά από τον αυτοκράτορα ή να τον απαλλάξει από τα βάσανα ή να τον θανατώσει 532 : «στησον, ω βασιλευ, τα κακα, ω βούλει τρόπω, η του βίου τάχιον ηµας..εξάγων η την υπερβολην ανακόπτων των δυσχερειων». 45

46 παραµέριζε τον Φώτιο, ο οποίος όπως φαίνεται είχε εκδηλώσει την αγανάκτησή του για τη δολοφονία του καίσαρα Βάρδα και του Μιχαήλ Γ 109, αφετέρου κέρδιζε την υποστήριξη των λαϊκότερων στρωµάτων. Ο Βασίλειος Α έστειλε αντιπροσωπεία στη Ρώµη, η οποία όµως έφτασε µετά το θάνατό του πάπα Νικόλαου Α ( 13 Νοεµβρίου 867 ) και την υποδέχτηκε ο διάδοχός του Αδριανός Β. Η επαναφορά του Ιγνατίου δηµιουργούσε νέες προοπτικές στη δυτική πολιτική της αυτοκρατορίας, καθώς συνέβαλε στην αποκατάσταση των σχέσεων του Βυζαντίου µε τον πάπα Αδριανό Β. 110 Επιπρόσθετα, παραπέµποντας ο Βασίλειος Α το ζήτηµα του σχίσµατος και του Φωτίου σε νέα σύνοδο καθιστούσε σαφές ότι η εκκλησία της Κωνσταντινούπολης υπόκειται µόνο σε συνοδικές αποφάσεις. Στις 5 Οκτωβρίου 869 συνεκλήθη σύνοδος στην Κωνσταντινούπολη 111, στην οποία πήραν µέρος εκπρόσωποι του πάπα και των πατριαρχείων της Ανατολής. Σε µερικές συνεδριάσεις ήταν παρών και ο Βασίλειος Α. Εµπόδιο στις εργασίες της συνόδου στάθηκε από την αρχή η παπική αξίωση για αναγνώριση του παπικού πρωτείου, αποδοχή της καταδίκης του Φωτίου και των οπαδών του, άρση της καταδίκης του πάπα Νικολάου Α και του πατριάρχη Ιγνατίου. Τελικά, η σύνοδος καταδίκασε και αναθεµάτισε τον Φώτιο 112 και αποκατέστησε τις σχέσεις υτικής και Ανατολικής Εκκλησίας. O Φώτιος µε αξιοπρέπεια υπέµεινε τις υβριστικές προκλήσεις των αντιπάλων του και δεν καταδέχθηκε να απολογηθεί ή να υπερασπίσει τον εαυτό του. 113 Παρόλο που παρακάλεσε να τιµωρηθεί µόνο ο ίδιος, µαζί του καθαιρέθηκαν οι 109 Γεωργ. Μοναχ Mansi, XVI, 47, Αικ. Χριστοφιλοπούλου, Ιστορία, Β2, 33 : «Η υτική Εκκλησία λογαριάζει τη σύνοδο του 869 ως όγδοη Οικουµενική. Τα επίσηµα πρακτικά της συνόδου χάθηκαν. Στην Ανατολή καταστράφηκαν µετά την αποκατάσταση του Φωτίου. Στην ελληνική σώζεται µόνο περίληψη του κειµένου και στη λατινική η µετάφραση των πρακτικών, που φιλοτέχνησε ο βιβλιοθηκάριος Αναστάσιος, ο οποίος παρακολούθησε τις εργασίες της συνόδου. Mansi, XVI στ.1 επ. Στις σ περιλαµβάνεται συλλογή αντιφωτιανών κειµένων από φανατικό εχθρό του Φωτίου, συµπίληµµα της εποχής του πάπα Φορµόζου ( ), πολύτιµη για τις πληροφορίες σχετικά µε τη στάση των Ιγνατιανών και µετά τη δεύτερη έκπτωση του Φωτίου από την πατριαρχία, εντελώς ανίσχυρη να στηρίξει την ύπαρξη δεύτερου Φωτιείου σχίσµατος, όπως απέδειξαν ανεξαρτήτως ο ένας από τον άλλον o F. Dvornik, Le second schisme de Photios. Une mystification historique εν Byz 8 ( 1933 ), σ & V. Grumel, Y eut-il un second schisme de Photius? εν Revue des sciences phil. et théologiques 32 ( 1933 ), σ.432 επ. & του ιδίου, La liquidation de la querelle photienne Échos d Orient ( 1934) ». 112 Μansi XVI, 381 ο Ιγνάτιος εκφώνησε το ανάθεµα : «Φωτίω τω βουλευτικω και επιβήτορι ανάθεµα. Φωτίω τω κοσµικω και αγοραίω ανάθεµα. Φωτίω τω νεοφύτω και τυράννω ανάθεµα. Φωτίω τω µοναχω και κατακεκριµένω ανθρώπω ανάθεµα». Κ. Άµαντος, Ιστορία, Mansi XVI, 347: «Τοις τοποτηρηταις απολογίαν ου παρέχοµεν µετανοείτωσαν αυτοι, εφ οις επληµ- µέλησαν». 46

47 κληρικοί που ο ίδιος είχε χειροτονήσει ενώ αναθεµατίστηκε και ο επίσκοπος Συρακουσών Γρηγόριος Ασβεστάς, τον οποίο είχε καθαιρέσει ο Ιγνάτιος από τον καιρό της πρώτης πατριαρχίας του. H καταδίκη του Φωτίου αποτελούσε νίκη του πάπα φαινοµενικά τουλάχιστον, γιατί τα επίµονα αιτήµατα του παπικού θρόνου για την αναγνώριση της δικαιοδοσίας του στις επαρχίες της Νότιας Ιταλίας, του Ανατολικού Ιλλυρικού και της Βουλγαρίας δεν ικανοποιήθηκαν. Εκείνος που πραγµατικά ωφελήθηκε από τη σύνοδο του 869 ήταν ο Βασίλειος, ο οποίος όχι µόνο εξασφάλισε µε αυτόν τον τρόπο τη βοήθεια του πάπα για την αντιµετώπιση του κοινού αραβικού κινδύνου, αλλά και άδραξε την ευκαιρία που του παρουσιάστηκε για να αποκαταστήσει τη βυζαντινή επικυριαρχία στη Βουλγαρία. Πιο συγκεκριµένα, τρεις µέρες µετά τη λήξη των εργασιών της συνόδου ο ηγεµόνας της Βουλγαρίας Βόρης έθεσε µέσω αντιπροσώπων του το ερώτηµα σε ποια εκκλησία ανήκε η βουλγαρική εκκλησία. Ο πραγµατικός σκοπός του Βόρη ήταν η σύσταση αυτόνοµης βουλγαρικής Εκκλησίας και καθώς η Ρώµη δε φαινόταν διατεθειµένη να ικανοποιήσει τα αιτήµατά του ο βούλγαρος ηγεµόνας στράφηκε προς την Κωνσταντινούπολη. Καθώς λοιπόν οι αντιπρόσωποι των ανατολικών εκκλησιών κατείχαν την πλειοψηφία παρέβλεψαν την αντίδραση των παπικών αντιπροσώπων και αποφάσισαν ότι η βουλγαρική εκκλησία ώφειλε να υπάγεται στο πατριαρχείο Κωνσταντινούπολης. Αµέσως µετά ο πατριάρχης Ιγνάτιος χειροτόνησε αρχιεπίσκοπο της νέας βουλγαρικής εκκλησίας τον Ιωσήφ και τον έστειλε µε τη συνοδεία άλλων επισκόπων στη Βουλγαρία. 114 Παραχώρησαν ακόµη σχετική αυτονοµία στη νέα εκκλησία για να προλάβουν ενδεχόµενες αντιδράσεις από την πλευρά των Βουλγάρων και έδωσαν στον αρχιεπίσκοπο Βουλγαρίας τιµητική θέση ( 16 η ) στη βυζαντινή αυλική εθιµοτυπία. 115 Έκτοτε η Βουλγαρία παρέµεινε στη σφαίρα επιρροής του Βυζαντίου. Ο πάπας παρά τις διαµαρτυρίες του δεν προχώρησε σε νέα διακοπή των σχέσεων µεταξύ των δύο εκκλησιών λόγω της αραβικής απειλής. 116 Η βυζαντινή εκκλησία εξακολουθούσε να είναι διασπασµένη στους οπαδούς του Ιγνατίου και του Φωτίου, ο οποίος φαίνεται ότι υπέφερε πολύ εξόριστος στη µονή της Σκέπης στο Βοσπόρου. Από την άλλη πλευρά η σύγκρουση µε τη Ρώµη αποτελούσε πλέον πραγµα- 114 Ι. Ταρνανίδου, Η διαµόρφωσις του αυτοκεφάλου της βουλγαρικής Εκκλησίας ( ), Θεσσαλονίκη Κλητ. Φιλοθέου, σ Τακτικόν Beneševic, σ I. Καραγιαννόπουλος, Ιστορία,

48 τικότητα. Όταν λοιπόν ο Βασίλειος Α συνειδητοποίησε ότι η εκκλησιαστική του πολιτική δεν απέφερε τα αναµενόµενα αποτελέσµατα και ότι ο Φώτιος είχε διατηρήσει ήπια στάση 117, τον ανακάλεσε από την εξορία αρχικά ως σύµβουλο και αργότερα ως «παιδευτή και διδάσκαλο» των γιων του. 118 Από αυτή τη θέση ο Φώτιος συνέγραψε «κεφάλαια παραινετικά προς τον εαυτου υιον Λέοντα» που φέρουν το όνοµα του αυτοκράτορα και συµφιλιώθηκε µε τον Ιγνάτιο. Στις 26 Οκτωβρίου 877 µάλιστα µετά το θάνατο του Ιγνατίου ( 23 Οκτωβρίου ) ο Βασίλειος προσέφερε στο Φώτιο τον πατριαρχικό θρόνο 119. Η δυτική εκκλησία βέβαια δεν αναγνώρισε την εκλογή του, καθώς δεν είχε ακυρωθεί ο αφορισµός του από τη σύνοδο του 869 αλλά και οι οπαδοί του Ιγνατίου δεν σταµάτησαν τον αγώνα κατά του Φωτίου υπό την αρχηγία του φανατικού Στυλιανού Νεοκαισαρείας και συνέχισαν να ζητούν από τον πάπα να παρέµβει. Έτσι παρά την προσπάθεια του Βασιλείου για άρση του αφορισµού του Φωτίου, κάτι τέτοιο δε θα ήταν εφικτό, εάν οι αραβικές επιθέσεις στην Καµπανία ( 877 ) και ο θάνατος του Καρόλου του Φαλακρού ( Οκτώβριος 877 ) δεν ανάγκαζαν τον πάπα Ιωάννη Η να στραφεί προς το Βυζάντιο. «Το Βυζάντιο µε τα κατωιταλικά φρούρια αποτελούσε τη µόνη σταθερή δύναµη ανάµεσα στους ευµετάβολους λογγοβάρδους ηγεµόνες και τους Σαρακηνούς επιδροµείς, στην οποία µπορούσε ο πάπας να στηριχτεί». 120 Στη σύνοδο που έγινε το Νοέµβριο του 879 στην Κωνσταντινούπολη, πήραν µέρος εκπρόσωποι του πάπα και των πατριαρχών της Ανατολής, οι οποίοι ακύρωσαν τον αφορισµό του Φωτίου και τον αναγνώρισαν επίσηµα ως πατριάρχη Κωνσταντινούπολης. 121 Η σύνοδος άρχισε και τελείωσε µε ύµνους προς τον Φώτιο ως πατριάρχη. 122 Οι αντιπρόσωποι του πάπα αναγκάστηκαν να ακούσουν την ανάγνωση του Συµβόλου της Πίστεως δίχως την προσθήκη 117 Κ. Μέντζου- Μεϊµάρη, Νέα Εκκλησία, : Τρία ποιήµατα του Φωτίου. Το πρώτο παρουσιάζει τον Βασίλειο Α να απευθύνεται µε δοξολογίες στο θεό ( PG τοµ.102, στηλ ). Το δεύτερο παρουσιάζει την Εκκλησία να εγκωµιάζει τον Βασίλειο Α ( στηλ ) και το τρίτο ( στηλ ) τον Φώτιο να εγκωµιάζει τον αυτοκράτορα. 118 Συν. Θεοφ Συν. Θεοφ Ιω. Σκυλίτζης Αικ. Χριστοφιλοπούλου, Ιστορία, Β2, 35: «Υπάρχουν µαρτυρίες για αλλεπάλληλες παπικές παρακλήσεις προς τον Βασίλειο για την παροχή προστασίας και την αποστολή ναυτικών ενισχύσεων. V. Grumel, La lettre du pape Etienne V à l empeurer Basile Ier εν REB 11 ( 1953 ),σ το κείµενο της επιστολής, γνήσιο χωρίς αµφιβολία σ : «Παρακαλω δε το άγιον υµων κράτος χελάνδια εξωπλισµένα µετα των χρειων αυτων ενιαυσιαίων από µηνος Απριλλίου έως Σεπτεµβρίου αποστειλαι, όπως φυλάττωσι την παραθάλασσαν ηµων από της των Αγαρηνων παγάνων εκπορθήσεως.». 121 Τα πρακτικά της συνόδου εν Mansi XVII. 373 κε. 48

49 του filioque. Η σύνοδος αποφάσισε ακόµη ότι ο πάπας δεν είχε εξουσία στην ανατολική εκκλησία. 123 Οι εργασίες της συνόδου παρατάθηκαν ως την άνοιξη του 880 και τα πρακτικά της υπέγραψε ο αυτοκράτορας και οι συµβασιλεύοντες γιοι του Λέων και Αλέξανδρος. 124 Η αντίδραση του πάπα Ιωάννη Η ήταν άµεση. Έστειλε αντιπροσωπεία στην Κωνσταντινούπολη µε σκοπό την ακύρωση των αποφάσεων της συνόδου. Ο Βασίλειος Α και ο Φώτιος φυλάκισαν τους αντιπροσώπους. Παλιότεροι ιστορικοί µάλιστα, όπως ο Κ. Παπαρηγόπουλος κατά τον Κ. Άµαντο, 125 υποστήριξαν ότι ο πάπας Ιωάννης Η δεν αναγνώρισε, αλλά αναθεµάτισε δεύτερη φορά τον Φώτιο γεγονός όµως που δεν αποδέχεται η νεώτερη έρευνα. Ούτε ο Ιωάννης Η ούτε οι διάδοχοι του αναθεµάτισαν τον Φώτιο και οι σχέσεις µεταξύ των δύο εκκλησιών έστω και ασταθείς συνεχίστηκαν. 126 Στα πλαίσια της εκκλησιαστικής πολιτικής του Βασιλείου Α εντάσσονται και οι προσπάθειες διάδοσης του Χριστιανισµού σε ετερόδοξους λαούς. Η άποψη του Βασιλείου Α για το ρόλο που έπρεπε να διαδραµατίσει η βυζαντινή αυτοκρατορία στο σλαβικό κόσµο δε διέφερε πολύ από εκείνες του Φωτίου και του Βάρδα. 127 Έτσι µετά την ένταξη της Βουλγαρίας στη σφαίρα επιρροής του Βυζαντίου, ο Βασίλειος Α ενέτεινε την προσπάθεια διάδωσης της πίστεως στο νεοφώτιστο γένος «των Βουλγάρων απαγες έτι προς το καλον και ανίδρυτον, ως υπο ανέµου φύλλα ραδίως σαλευόµενον» και προσηλυτισµού των Ρώσων, µία προσπάθεια για την οποία δε γνωρίζουµε πολλά. 128 Αντίθετα εκείνο που γνωρίζουµε είναι ότι την εποχή του Βασιλείου Α έγινε η µεταστροφή προς το Χριστιανισµό του µεγαλύτερου µέρους των Σλαβικών φυλών της Πελοποννήσου, των Ιουδαίων της αυτοκρατορίας και του δυτικού τµήµατος της βαλκανικής χερσονήσου, το οποίο κατά την εικονοµαχική περίοδο είχε αποκοπεί από την επιρροή του 122 F. Dvornik, Études sur Photios, Byz 11 ( 1936 ), 1. του ιδίου, Photian Schism, A.A. Vasiliev, Ιστορία, Mansi XVII. 517, 521. Αικ. Χριστοφιλοπούλου, Εκλογή, σ Κ. Άµαντος, Ιστορία, 29. Κ. Παπαρηγόπουλος, Ιστορία, τ. 4, Κατά τον Κ. Άµαντο, Ιστορία, 30 ήταν δύσκολο για τους πάπες να εγκαταλείψουν τους φίλους τους Ιγνατιανούς. Μόλις το 901 ο πάπας Ιωάννης Θ και ο πατριάρχης Αντώνιος ο Καυλέας κατάφεραν να ενώσουν τις δύο εκκλησίες και κατά το Κλητορολόγιον του Φιλοθέου, 155 οι αντιπρόσωποι του πάπα στην Κωνσταντινούπολη κατέλαβαν θέση στο πρωτόκολλο της βυζαντινής αυλής µετά τους µαγίστρους.κατά τον F.Dvornik, The Photian Schism, το «δεύτερο σχίσµα» αποτελεί «ιστορικήν φενάκην» και ανήκει «στο χώρο του θρύλου». Πρβλ. και Ι. Καρµίρη, ύο Βυζαντινοί ιεράρχαι και το σχίσµα της Ρωµαϊκής Εκκλησίας, εν Αθήναις 1950, F. Dvornik, Les Slaves, Byzance et Rome au XIe siècle, Paris 1926, J. Haldon, Warfare, Συν. Θεοφ.,

50 Βυζαντίου. 129 «Ο Βασίλειος Α, σύµφωνα µε µικρογραφία ολοσέλιδη στον Codex Paris. gr φιλοδοξούσε να περιλάβει στους κόλπους της χριστιανικής κοινότητας τους όµορους σλαβικούς λαούς και τις µη χριστιανικές οµάδες της βυζαντινής επικράτειας. Στη µικρογραφία στον Codex Paris, την Εκκλησία συµβολίζουν οι Απόστολοι, ο καθένας από τους οποίους εικονίζεται να βαφτίζει µια εθνότητα. O αυτοκράτορας πλαισιώνεται αριστερά από τον προφήτη Ηλία, ο οποίος του προσφέρει πορφυρό λάβαρο και δεξιά από τον αρχάγγελο Γαβριήλ, ο οποίος τοποθετεί το στέµµα στο κεφάλι του Βασιλείου. Το θέµα για πρώτη φορά ολοκληρωµένο σε ιδιαίτερη απεικόνιση και µάλιστα σε αυτοκρατορικό χειρόγραφο του οποίου η χρονολόγηση τοποθετείται µεταξύ των ετών , όταν δηλαδή βρίσκεται πάλι στο πατριαρχικό θρόνο ο Φώτιος αποδίδει τη µεγαλόπνοη ιεραποστολική πολιτική της αυτόκρατορίας και την αγαστή σύµπνοια Εκκλησίας και πολιτείας». 130 Όσον αφορά τους Ιουδαίους ο Βασίλειος Α ακολούθησε τα βήµατα του Ιουστινιανού και κάλεσε το «των Ιουδαίων εθνος απερίτµητον τε και σκληροτράχηλον στην υποταγην Χριστου». Επέτρεψε ακόµη και συζητήσεις γύρω από την εβραϊκή θρησκεία «εις διαλέξεις χωρειν και δεικνύναι τα κατ αυτους ισχυρα και αναντίρρητα» και υποσχέθηκε αξιώµατα, οικονοµικές ωφέλειες, απαλλαγή από τη φορολογία και κοινωνική ισοτιµία µε την προσχώρησή στο χριστιανισµό. 131 Οι περισσότεροι ωστόσο Ιουδαίοι ξαναγύρισαν στη θρησκεία τους µετά το θάνατο του Βασιλείου και σύµφωνα µε την Νεαρά 107 ο Λέων ΣΤ τους τιµώρησε γι αυτό. «Τους νεότερους ερευνητές απασχόλησε ιδιαίτερα ο εκχριστιανισµός πληθυσµιακής οµάδας που εντοπίζεται στη νότια περιοχή της δυτικής πλευράς του Ταΰγετου, σύµφωνα µε τη 129 Η αυτοκρατορία προσπάθησε πιθανώς να προσηλυτίσει και τους Ρώσους, αλλά γνωρίζουµε πολύ λίγα σχετικά µε το θέµα αυτό. Σύµφωνα µε τον A. A. Vasiliev, Ιστορία, 412 ο Συν. Θεοφ., αναφέρει ότι ο Βασίλειος έπεισε τους Ρώσους «να συµµετέχουν στο Σωτήριο βάπτισµα» και να δεχτούν τον αρχιεπίσκοπο που χειροτόνησε ο Ιγνάτιος, χωρίς να είναι ξεκάθαρο ποιους εννοεί. Ο. Α. Ζακυθηνός, Ιστορία, 226 σηµ. 5 υποστηρίζει ότι η αναφορά του Συν. Θεοφ. στον πρωϊµο-πρόωρο εκχριστιανισµό των Ρώσων και την αποστολή αρχιερέως αποτελεί παραποίηση µε σκοπό να εξάρει την αίγλη της Μακεδονικής δυναστείας. G. Ostrogorsky, Ιστορία, τ. Β, 11. Ο Κ. Άµαντος, Ιστορία, 30 στηριζόµενος στον Συν. Θεοφ., 291 κάνει λόγο για διάδοση του Χριστιανισµού στους Σλάβους της αλµατίας, οι οποίοι ζήτησαν τη βοήθεια του Βασιλείου εναντίον των Σαρακηνών. Στηριζόµενος επίσης στα τακτικά του Λέοντα (διάτ. 18, 101) και στην άποψη του Στίλπ. Κυριακίδη, Θεσσαλονίκια µελετήµατα, 14 αναφέρει ότι ο Βασίλειος εκχριστιάνισε και εξελλήνισε τους Σλάβους πιθανώτατα του Στρυµόνα ή και της Ελλάδας. 130 Αικ. Χριστοφιλοπούλου, Ιστορία, Β2, 37: «Στο χειρόγραφο εικονίζονται οι µορφές του Βασιλείου Α, της συζύγου του Ευδοκίας και των δύο γιων του Λέοντα και Αλεξάνδρου, που σηµαίνει ότι ο Κωνσταντίνος δε βρισκόταν πια στη ζωή. Εικονογραφείται και η ευαγγελική εντολή Ματθ : «Πορευθέντες ουν µαθητεύσατε πάντα τα έθνη, βαπτίζοντες αυτους εις το όνοµα του Πατρός και του υιου και του αγίου πνεύµατος διδάσκοντες αυτούς τηρειν πάντα όσα ενετειλάµην υµιν». Κ. Μέντζου- Μεϊµάρη, Νέα Εκκλησία, Συν. Θεοφ., Κεδρηνός ΙΙ, 241. Αικ. Χριστοφιλοπούλου, Ιστορία, Β2, 37. Σε διάταξη της Εισαγωγής Θ 13 αναφέρεται «Έλληνες και Ιουδαιοι και αιρετικοί ούτε στρατεύονται ούτε πολιτεύονται, αλλ εσχάτως ατιµουνται». Dölger, Reg. 1,

51 µαρτυρία του Κωνσταντίνου Ζ Πορφυρογέννητου. 132 Κατά την Αικ. Χριστοφιλοπούλου δεν έχει προσεχθεί επαρκώς από τους ερευνητές η αναφορά σε τρεις πληθυσµιακές οµάδες. Η πρώτη είναι «οι οικήτορες του κάστρου Μαΐνης», η δεύτερη οι Σλάβοι και η τρίτη «οι εντόπιοι». Αυτοί που εκχριστιανίστηκαν την εποχή του Βασιλείου Α είναι «οι οικήτορες του κάστρου Μαΐνης», τους οποίους «οι εντόπιοι» αποκαλούν Έλληνες και τους συνδέουν µε τους παλιότερους Ρωµαίους. Οι υπόλοιποι «εντόπιοι» ήταν χριστιανοί από τον Ε - ς αι. τουλάχιστον». 133 Στη διάρκεια της τελευταίας δεκαετίας της ζωής του ο Βασίλειος αρχίσει να πιστεύει ήταν ένας δεύτερος Ιουστινιανός. Είχε ξεκινήσει την ανακατάληψη της Ιταλίας, είχε συγκεντρώσει και αναθεωρήσει διάφορους νόµους, ανέγειρε οικοδοµήµατα αλλά και επισκεύασε αρκετές από τις παλιές εκκλησίες. Ανάµεσά τους ήταν και η Αγία Σοφία, της οποίας ο µεγάλος δυτικός τρούλλος είχε υποστεί σοβαρές ζηµιές από το φοβερό σεισµό της 9 ης Ιανουαρίου 869 και κινδύνευε τώρα να καταρρεύσει. Ο Βασίλειος, αφού διέσωσε το θόλο, τον διακόσµησε µε ένα µωσαϊκό που παρίστανε την Παρθένο και το Βρέφος να περιβάλλονται από τους αποστόλους Πέτρο και Παύλο. 134 Η παλιά εκκλησία των Αγίων Αποστόλων, η οποία χτίστηκε από τον Κωνσταντίνο και ανοικοδοµήθηκε από τον Ιουστινιανό, κινδύνευε να σωριαστεί. Ο Βασίλειος την επισκεύασε εξ ολοκλήρου και επένδυσε τα κατώτερα σηµεία των τοίχων της µε πολύχρωµες µαρµάρινες πλάκες, ενώ τα υψηλότερα τµήµατα καλύφθηκαν µε µωσαϊκά που παρίσταναν τη ζωή του Χριστού από τον Ευαγγελισµό µέχρι τα Θεία Πάθη. Εκτός από την εκκλησία των Αγίων Αποστόλων χτίστηκαν οκτώ νέες εκκλησίες µέσα και γύρω από την Κωνσταντινούπολη, τριάντα µία επισκευάστηκαν και σε ορισµένες αντικαταστάθηκαν οι ξύλινες στέγες µε πέτρινες, 132 Προς υιόν Ρωµανόν κεφ. 50 σ : «Ιστέον ότι οι του κάστρου Μαΐνης οικήτορες ουκ εισίν από της γενεας των προρρηθέντων Σκλάβων, αλλ εκ των παλαιοτέρων Ρωµαίων, οι και µέχρι του νυν παρα των εντοπίων Έλληνες προσαγορεύονται, δια το εν τοις προπαλαιοις χρόνοις ειδωλολάτρας ειναι και προσκυνητας των ειδώλων κατα των παλαιους Έλληνας,, οίτινες επι της βασιλείας του αοιδίµου Βασιλείου βαπτισθέντες Χριστιανοί γεγόνασιν. Ο δε τόπος εν ω οικουσιν, εστιν άνυδρος και απρόσοδος, ελαιοφόρος δε, όθεν και την παραµυθίαν έ- χουσιν. ιάκειται δε ο τοιουτος τόπος εις άκραν του Μαλέα, ήγουν εκειθεν του Εζερου προς την παραθαλασσίαν». 133 Αικ. Χριστοφιλοπούλου, Ιστορία, Β2, 36: «Το κάστρο Μαΐνης βρισκόταν πιθανότατα στο ακρωτήριο Τηγάνι, όπου νεότερες ανασκαφικές έρευνες µαρτυρούν εκεί µεν τη στάθµευση στρατιωτικής φρουράς, στην δε ευρύτερη περιοχή της Μάνης και µάλιστα την παραλιακή, την ύπαρξη αρκετών παλαιοχριστιανικών βασιλικών, που αποδεικνύουν τη διάδοση του Χριστιανισµού στη Μάνη ήδη τον Ε -ς αι». 134 Συν. Θεοφ. 322 αναφέρει ότι ο Βασίλειος δώρισε στην Αγία Σοφία το «µέγιστον κτηµα» Μάνταια. Ν. Γκιολέ, Ο Βυζαντινός τρούλος και το εικονογραφικό του πρόγραµµα, Αθήνα 1990, 134. C. Mango, The Mosaics of St. Sofia at Istanbul, Washington 1962 (Dumbarton Oaks Studies VIII), Β. Βλυσίδου, Ε. Κουντούρα, Σ. Λαµπάκης, Τ. Λουγγής, Α.Σαββίδης, Θέµατα,

52 πολλές από τις οποίες είχαν θόλους. 135 «Όµως το µεγαλύτερο αρχιτεκτονικό επίτευγµα του αυτοκράτορα ήταν µια καινούρια εκκλησία, η οποία µολονότι επισήµως ήταν αφιερωµένη στους Αρχαγγέλους Μιχαήλ και Γαβριήλ, τον προφήτη Ηλία, την Παρθένο και τον άγιο Νικόλαο, 136 όλοι την ήξεραν ως «Νέα» 137. Αυτός ο εντυπωσιακός ναός ( πεντάτρουλλος σταυροειδής 138 ) µε τα πέντε ευκτήρια βρισκόταν στον περίβολο του Μεγάλου Παλατίου ανατολικά των διαµερισµάτων του αυτοκράτορα,στο χώρο του παλαιότερου τζυκανιστήριου». 139 Η κατασκευή είχε ήδη αρχίσει το υπό την 135 Συν. Θεοφ. 325, 329, 337, 339, 340 όπου αναφέρεται ότι ο Βασίλειος εκτός από τα ευαγή ιδρύµατα έκτισε ή ανακαίνισε µόνο µέσα στην Κωνσταντινούπολη εικοσιπέντε ναούς και άλλους έξι στα περίχωρα. Οκτώ από αυτούς είχαν µόλις οικοδοµηθεί µέσα στο Μεγάλο Παλάτιο, C. Mango, Byzantine Architecture (New York 1976), 196. Κ. Μέντζου- Μεϊµάρη, Νέα Εκκλησία, κε. J.J. Norwich, Βυζάντιο, W. Treadgold, History, Κ. Μέντζου- Μεϊµάρη, Νέα Εκκλησία, 52 κε : «Ο ναός της Νέας ονοµαζόταν επίσης µεγάλη Εκκλησία (Βασ. Τάξ. 777, Φιλοθέου Κλητορολόγιον 217) και ναός των αρχιστρατήγων. Οι Αρχάγγελοι Μιχαήλ και Γαβριήλ και ο προφήτης Ηλίας ήταν προστάτες του Βασιλείου Α». Ειδικότερα ο προφήτης Ηλίας, σύµφωνα µε τον Συν. Θεοφ., εµφανίστηκε στον ύπνο της µητέρας του Βασιλείου και της ανήγγειλε ότι ο γιος της θα γίνει αυτοκράτορας ( 222, 9-19 ). Ο ίδιος ο Βασίλειος πίστευε πως θα ερχόταν να τον πάρει µε το πύρινο άρµα του ( Ζωναράς ΙΙ, 432 ). Στον Συν. Θεοφ. άλλοτε αναφέρονται όλοι οι τιµώµενοι άγιοι, 325 : «τον δεσπότην Χριστον και τον πρωτον των αγγελικων δυνάµεων Γαβριήλ και τον Θεσβίτην Ηλίαν τον ζηλωτην, έτι δε της Θεοτόκου και Νικολάου του εν ιεράρχαις πρωτεύοντος, θειον και περικαλλη ναον εδοµήσατο»άλλοτε οι δύο αρχάγγελοι, 308 : «εν τη ανοικοδοµη του κατα την βασίλειον αυλην εγειροµένου τότε ναου εις όνοµα του σωτηρος ηµων Ιησου Χριστου και των αρχιστρατήγων και Ηλιου του Θεσβίτου», και άλλοτε µόνο ο Μιχαήλ, 319 : «ος επ ονόµατι του Σωτηρος ηµων Ιησου Χριστου και Μιχαήλ, του πρωτου των αγγέλων και του Ηλιου του Θεσβίτου ηγείρετο». Synax. Eccl. Const., στηλ. 832: «Η πυρφόρος ανάβασις ως εις τους ουρανους Ηλιου του εν προφήταις µεγίστου..και τελειται η τοιαύτη σύναξις εν τω αυτου προφητείω εν τω Πετρίω και εν τη Νέα εκκλησία». Για το Τυπικό της Μεγάλης Εκκλησίας Κωνσταντινούπολης βλ. A. Dimitrievskij, Opisanie, Τυπικά τ.1, Κίεβο 1895, που χρονολογείται µεταξύ Θ και Ι αι. και J. Mateos, Le Typicon de la Grande Église, τόµ. Ι- ΙΙ ( Orientalia Cristiana Analecta, 165, 166 ) Roma που χρονολογείται τον Ι αι. Στο 1 ο τόµ. της δεύτερης έκδοσης και πιο συγκεκριµένα σ. 346 αναφέρεται σχετικά µε τη γιορτή του προφήτη Ηλία : «Μηνί τω αυτω κ η πυρφόρος ανάβασις Ηλιου του προφήτου Λαµπροτέρα δε εν αυτω συγκροτειται πανήγυρις εν τη Νέα βασιλικη εκκλησία, του βασιλέως µετά της συγκλήτου και του πατριάρχου εκεισε αθροιζοµένων» & σ.95 αναφορικά µε τη γιορτή του αρχάγγελου Μιχαήλ : «Η δε τοιαύτη εορτή τελειται και εν τη Οξεία και εν τω Σινάτωρος πλησίον Αρκαδιανών και ένδον του αγίου µάρτυρος Ιουλιανου πλησίον του Φόρου και εν τη Νέα Βασιλικη Εκκλησία». 137 Γεώργ. Μοναχ. 843 : «ήρξατο δε ο βασιλεύς εκχοΐζειν πλησίον του παλατίου προς το κτίσαι την Νέαν, οικήµατα πάµπολλα εξωνησάµενος» & 845 : «Μαΐω α εγκαινίζεται και ενθρονίζεται η Νέα Εκκλησία, ην έκτισεν ο βασιλεύς και εκαλλώπισε κόσµω πολλω, παρά Φωτίου πατριάρχου, του βασιλέως λωρον φορέσαντος και χρήµατα πολλα δόντος και Νέαν αυτην επονοµάσαντος». Συν. Θεοφ. 319 «..ο περικαλλης ουτος ναος και περίοπτος ωκοδοµειτο, όν νέαν βασιλικην εκκλησίαν λέγειν ειώθαµεν» και 325 «ο κατ αυτας τας βασιλείους αυλας αυτος επιστατων τε και αυτουργων ωκοδόµησεν». Λέων Γραµµατικός 257. Ιω. Σκυλίτζης 163. Ζωναράς, 432. Για τη ΝέαΕκκλησία βλ. C. Diehl, Manuel d art byzantin, Paris 1 η έκδ. 1910, 2 η έκδ. 1926, 430. R. Janin, Constantinople, 108, 119, 158 & του ιδίου Églises et monastères, R. Guilland, Etudes, τ. I, 305 κε. 138 Συν. Θεοφ R. Janin, Églises et monastères, 363. Ν. Γκιολέ, Ναοδοµία, J.J. Norwich, Βυζάντιο, 137 C. Mango., Nea Ekklesia, ΟDB2, Ο Paul Magdalino, Observations, 61, παραπέµπει στον Λιουτπράνδο της Κρεµόνας, που περιέγραψε τον ναό ευρισκόµενο «δίπλα στο παλάτι, στα ανατολικά». 140 R. J. H.Jenkins, - C. Mango, Homily, 130, υποσ

53 προσωπική εποπτεία του Βασιλείου A. 141 Το όνοµα του αρχιτέκτονα που την κατασκεύασε παραµένει άγνωστο, καθώς δεν ήταν τόσο η αρχιτεκτονική της που την έκανε να ξεχωρίζει από τους υπόλοιπους ναούς, όσο ο πλούσιος διάκοσµος της, εφάµιλλος της Αγίας Σοφίας. 142 «Στην κεντρική ροτόντα υπήρχε ένα εντυπωσιακό µωσαϊκό του Χριστού Παντοκράτορα, ενώ οι υπόλοιπες είχαν διάφορες παραστάσεις αγγέλων και αρχαγγέλων, µαρτύρων και αποστόλων, πατριαρχών και προφητών. Αλλά το πιο εντυπωσιακό από όλα-σύµφωνα µε τον Φώτιο, ο οποίος άφησε λεπτοµερή περιγραφή αυτής της εκκλησίας ήταν το διακοσµηµένο µε χρυσό, ασήµι και πανάκριβες πέτρες εικονοστάσι της. Πίσω ακριβώς από αυτό, η Αγία Τράπεζα «ήταν κατασκευασµένη από ένα υλικό πολυτιµότερο ακόµη και από το χρυσάφι», γεγονός που µας κάνει να υποθέτουµε ότι και αυτή ήταν διακοσµηµένη µε πολύτιµους λίθους. Από τις τρεις αψίδες στο ανατολικό άκρο, η κεντρική είχε ένα µωσαϊκό της Παρθένου, «η οποία άπλωνε τα άσπιλα χέρια Της προς το µέρος µας προσφέροντας στον αυτοκράτορα µακροηµέρευρευση και νίκες σε βάρος των εχθρών του». 144 Τα εγκαίνια της Νέας Εκκλησίας έγιναν µε µεγαλοπρέπεια από τον Πατριάρχη Φώτιο (1η Μαΐου ) 145 και ο Βασίλειος όρισε να τελείται γιορτή κάθε χρόνο τη µέρα εκείνη. 146 Η Νέα Εκκλησία, όπως πιστεύεται, χρησίµευσε ως πρότυπο στην ανοικοδόµηση άλλων εκκλησιών. 147 Σύµφωνα µε ορισµένες πηγές, αρκετές εκκλησίες της Κωνσταντινούπολης είχαν απογυµνωθεί, 141 C. Mango, The Art of the Byzantine Empire, : Sources and Documents, ( London 1986 ), 194. P. Magdalino, Observations, Συν. Θεοφ. 319 η ανιηλίδα δώρησε τάπητες και µεταξωτά υφάσµατα στη Νέα Εκκλησία & «συνηλθε τέχνη και πλουτος και ζέουσα πίστις και αφθονωτάτη προαίρεσις». Κεδρηνός ΙΙ, 240, ο οποίος ισχυρίζεται ότι η Νέα Εκκλησία δεν µπορεί να συγκριθεί µε κανέναν άλλο ναό. Κ. Μέντζου- Μεϊµάρη, Νέα Εκκλησία, 62 κε. για την ψηφιδωτή παράσταση του Βασιλείου στη συγκεκριµένη Εκκλησία. 143 Κ. Άµαντος, Ιστορία, 31. Φωτίου πατριάρχου Κωνσταντινουπόλεως, Έκφρασις της εν τοις βασιλείοις νέας εκκλησίας της υπεραγίας Θεοτόκου παρά Γεωργ. Κωδινό. Excerpta J. J. Norwich, Βυζάντιο, R. J. H. Jenkins. C. Mango, Homily, Βασ. Ταξ : «Μηνί Μαΐω α τα εγκαίνια της νέας, όσα δει παραφυλάττειν τη εορτη των εγκαινίων της νέας µεγάλης εκκλησίας». «Ιστέον, ότι και αύτη η εορτή εκαινουργήθη επι Βασιλείου εσπότου». Κλητορ. Φιλοθέου, 215, στ. 2-5:«Τη δε πρώτη Μαΐου µηνός εκτελουνται τα εγκαίνια της Νέας Εκκλησίας και, λιτανίου προελεύσεως γινοµένης από του ναου της αγίας Θεοτόκου του Φάρου, τελειται η θεία λειτουργία και προτίθεται κλητόριον τοις βασιλευσιν εν τω τερπνω Χρυσοτρικλίνω». Βασ.Ταξ Synax. Eccl. Const., στηλ. 648: " Tη αυτη ηµερα τα εγκαίνια της Νέας Εκκλησίας, της εν τω παλατίω, ανερχοµένου του πατριάρχου µετά τη λιτης, την κατα τυπον λειτουργίαν εκεισε εκτελέσας». Στην επέτειο των εγκαινίων αναφέρεται και το έργο του Μ. Γεδεών, Βυζαντινόν Εορτολόγιον ( Μνηµαι των από του µέχρι µέσων του ΙΕ αιώνων εορταζοµένων αγίων εν Κωνσταντινουπόλει ) εν Κωνσταντινουπόλει 1899, 97. Οι Α. Vogt, Basile 1er, 398, σηµ. 4, R. J. H. Jenkins. C. Mango, Homily, 125 και σηµ.1., Ν. Γκιολέ, Ναοδοµία, 82 δέχονται ότι τα εγκαίνια της Νέας Εκκλησίας έγιναν την 1 Μαΐου 880, ενώ η Αικ. Χριστοφιλοπούλου, Ιστορία, Β2, 32,σηµ.1 δέχεται την 1 Μαΐου του ναού της Θεοτόκου του Λιβός στην Κωνσταντινούπολη ( 907 µ. Χ. ) και της Αγίας Σοφίας του Κιέβου ( µ.χ. ). 53

54 για να εξασφαλιστούν ψηφίδες και µαρµάρινες πλάκες για τη διακόσµηση του εσωτερικού της Νέας Εκκλησίας. 148 Ο νεοϊδρυθείς ναός είχε δικό του κλήρο και διοίκηση, και έπαιζε σηµαντικό ρόλο στις τελετές του Παλατιού. 149 Το 12ο αιώνα, η εκκλησία µετατράπηκε σε µοναστήρι και ήταν γνωστό ως Νέα Μονή. Ο Ισαάκ Β Άγγελος ( ) απογύµνωσε τη Νέα Μονή από µεγάλο µέρος των σκευών της. 150 Κατά τη διάρκεια της Λατινοκρατίας χρησίµευσε ως παλατινό παρεκκλήσιο. Επιβίωσε της οθωµανικής κατάκτησης της πόλης και κατεδαφίστηκε πιθανότατα το Αν µπορούµε να πούµε ότι ο Βασίλειος είχε τον Ιουστινιανό ως πρότυπό του, τότε και η Νέα Εκκλησία µε τους επίχρυσους θόλους που ήταν ορατοί από όλα τα σηµεία της πόλης ήταν η Αγία Σοφία του. Ήταν το σηµείο αναφοράς της νέας εποχής που εγκαινίαζε ο Βασίλειος Α, η οποία θα επανέφερε ή και θα ξεπερνούσε τις δοξασµένες µέρες του Κωνσταντίνου και του Ιουστινιανού. Έτσι εξηγείται η χρήση του επιθέτου «Νέα» αλλά και η επιλογή ενός σχεδίου µε πέντε τρούλους που αποτελούσε την έκφραση νέων ιδεών και αναγκών. O Γεώργιος Μοναχός κατά τον Κ. Άµαντο αναφέρει ότι λόγω των δαπανών και της απασχόλησης του Βασιλείου µε τη Νέα Εκκλησία η εκστρατεία κατά των Σαρακηνών απέτυχε µε αποτέλεσµα οι τελευταίοι να καταλάβουν τις Συρακούσες. 152 Ονοµαστός υπήρξε ακόµη ο ναός του αρχαγγέλου, όπου βρήκαν καταφύγιο και βοήθεια πολλοί φτωχοί «τον του πρώτου των αγγέλων εν τοις Τζήρου λεγοµένοις θειον ναόν και την περι αυτόν φιλάνθρωπον εις τους πένητας υπουργίαν και χορηγίαν εκεινός εστιν ο περιποιησάµενος». 153 Εκτός των ναών ο Βασίλειος ίδρυσε ή ανακαίνισε περίπου εκατό ιδρύµατα, όπως µοναστήρια, γηροκοµεία, νοσοκοµεία, ξενώνες, πτωχοκοµεία. 154 Όπως όµως παρατηρεί ο. Α. Ζακυθηνός η φιλανθρωπική δράση του Βασιλείου Α µαρτυρούσε το 148 Στα Πάτρια Κωνσταντινουπόλεως, Th. Preger (ed.), Scriptores originum Constantinopolitanarum 2 ( Leipzig 1907 ανατ. New York 1975 ), 288, αναφέρεται ότι ο Βασίλειος αποκόλλησε ψηφίδες και µαρµάρινες πλάκες από το Μαυσωλείο του Ιουστινιανού στους Αγίους Αποστόλους. Ο Συµεών Λογοθέτης, 257 είναι πιο γενικόλογος: «Πολλα δε µάρµαρα καὶ ψηφίδας εκ πολλων εκκλησιων ανέλαβεν ο βασιλευς λόγου της νέας ἐκκλησίας...». 149 P. Magdalino, Observations, 61. C. Mango, Nea Ekklesia, ODB 2, C. Mango, Nea Ekklesia, ODB 2, Σύµφωνα µε το Νικήτα Χωνιάτη, «καὶ τον εν τωδε τω ανακτόρῳ περιώνυµον ναόν, ος Νέα κικλήσκεται, θείου παντος επίπλου καὶ ἱερου σκεύους ἐψίλωσε», βλ. C. Mango, The Art of the Byzantine Empire, : Sources and Documents (London 1986), 237. Υλικό και κατασκευές που αποκτήθηκαν µε αυτόν τον τρόπο χρησιµοποιήθηκαν για την ανακαίνιση του Ναού του Αγ. Μιχαήλ του Ανάπλου. 151 Ν. Γκιολέ, Ναοδοµία, 82, C. Mango, Nea Ekklesia, ΟDB2, Γεώργ. Μοναχός, 843. Κ. Άµαντος, Ιστορία, Συν. Θεοφ Συν. Θεοφ. 339 : «πτωχοτροφειά τε και ξενωνας εκαινούργησε και των παλαιωθέντων πλειστα ανανέωσε, 54

55 ενδιαφέρον του αυτοκράτορα για τις φτωχότερες τάξεις, αλλά δεν επαρκούσε για να λύσει τα µεγάλα προβλήµατα λόγω έλλειψης συγκεκριµένης πολιτικής. 155 Στα πλαίσια του οικοδοµικού προγράµµατος του Βασιλείου Α η Κωνσταντινούπολη και άλλες πόλεις της αυτοκρατορίας πλουτίστηκαν µε µνηµειακά κτίσµατα. Μεταξύ άλλων ξεχωρίζουν το «Παλάτι των Μαγγάνων» και το αποκαλούµενο «Καινούργιον», 156 όπου απεικονίζονταν τα πολεµικά κατορθώµατα του Βασιλείου Α και εκείνα του Ηρακλείου, καθώς και η αίθουσα του «Πεντακουβούκλου λεγοµένου». 157 «Στο Μεγάλο Παλάτιο ο Βασίλειος έχτισε ένα θησαυροφυλάκιο, µερικούς εντυπωσιακούς λουτήρες και ένα επιπλέον τρίκλινο. Ακόµη επισκεύασε σχεδόν από την αρχή τη Χαλκή, την κεντρική είσοδο των αυτοκρατορικών ενδιαιτηµάτων, την οποία και διακόσµησε µε καινούργια µάρµαρα και µωσαϊκά. Το ίδιο έκανε και µε άλλα ανάκτορα. Λίγοι αυτοκράτορες προσέφεραν τόσα πολλά για να παραµείνει η Κωνσταντινούπολη αυτό που πάντοτε υπήρξε, το κόσµηµα της οικουµένης. Και αποτελεί πράγµατι θλιβερή ειρωνεία της τύχης ότι σήµερα δε σώζεται σε ολόκληρη την πόλη ούτε µια πέτρα από το εντυπωσιακό του έργο». 158 «Η περίοδος της δυναστείας των Μακεδόνων χαρακτηρίζεται από πολλούς µελετητές ως η δεύτερη χρυσή εποχή της βυζαντινής τέχνης, µε πρώτη την περίοδο του Ιουστινιανού. Η εικονοµαχική κρίση απελευθέρωσε τη βυζαντινή τέχνη από τις µονότονες εκκλησιαστικές και µοναστικές επιρροές ανοίγοντας νέες προοπτικές. Κατά την περίοδο της Μακεδονικής δυναστείας η καλλιτεχνική δηµιουργία εµπνέεται αφενός από την ελληνιστική αρχαιότητα, αφετέρου από την ανατολική επίδραση µε το πλήθος των διακοσµητικών στοιχείων». 159 O Αυστριακός ιστορικός της τέχνης J. Strzygowski κατά τον A. A.Vasiliev υποστήριξε ότι η άνοδος στο θρόνο του αρµενικής καταγωγής Βασιλείου A εγκαινίασε την περίοδο της επιρροής της αρµενικής τέχνης στη αντίστοιχη βυζαντινή, ανατρέποντας την αντίθετη παλαιότερη θεωρία. Η αλήθεια είναι, σύµφωνα πάντα µε τον A. A.Vasiliev, ότι «την εποχή της µακεδονικής δυναστείας πολλοί Αρµένιοι καλλιτέχνες και αρχιτέκτονες εργάστηκαν στο Βυζάντιο. Η Νέα Εκκλησία του Βασιλείου Α αναπαριστούσε πιθανόν αρµενικό σχέδιο και την νοσοκοµειά τε και γηροκοµεια και µοναστήρια» Α. Ζακυθηνός, Ιστορία, Συν. Θεοφ. 332 : «εκ ψηδίδων ωραίων άπας ο οικος κατακεχρύσωται». 157 Γεωργ. Μοναχ Συν. Θεοφ Σε στιγµές δόξας απεικονίζονται ο Βασίλειος ένθρονος και η Ευδοκία να φορούν τις βασιλικές τους στολές και τα στέµµατά τους πλαισιωµένοι από τα παιδιά τους. Κεδρηνός, ΙΙ, 239 & J. J. Norwich, Βυζάντιο, Α.A. Vasiliev, Ιστορία, I. Καραγιαννόπουλος, Πηγές,

56 επισκευή του τρούλου της Αγίας Σοφίας ανέλαβε Αρµένιος αρχιτέκτονας». Η καλλιτεχνική ωστόσο δραστηριότητα Αρµενίων στο Βυζάντιο δεν ενισχύει τη θεωρία του J. Strzygowski. Και αυτό γιατί η καλλιτεχνική δηµιουργία της συγκεκριµένης περιόδου δεν στηρίχθηκε στη δουλική µίµηση ξένων προτύπων, αλλά έχει να παρουσιάσει ένα δικό της ιδιαίτερο καλλιτεχνικό ύφος. Ακόµη, «την εποχή της δυναστείας των Μακεδόνων παρουσιάστηκαν για πρώτη φορά οι αυτοκρατορικές σχολές εικονογράφησης, οι οποίες δεν ασχολήθηκαν µόνο µε τη διακόσµηση των εκκλησιών, αλλά και µε την εικονογράφηση χειρογράφων» Α. A. Vasiliev, Ιστορία, J. Strzygowski, Die Baukunst Armenier und Europa. Βλ.Ch. Diehl, Manuel d art byzantin, I,

57 ιοικητικά µέτρα Ο Βασίλειος Α δεν επεδίωκε να µεταµορφώσει τη διοικητική µηχανή που υπήρχε πριν από αυτόν. Γι αυτό και οι ευάριθµες µεταρρυθµίσεις που επέφερε αφορούσαν περισσότερο το όνοµα των αξιωµατούχων και τον καταµερισµό των εργασιών παρά τον κρατικό µηχανισµό εν γένει. Ο ίδιος όπως φαίνεται είχε συνειδητοποιήσει πως για να αλλάξει η υπάρχουσα κατάσταση, «έπρεπε να αναδοµήσει την κοινωνία του σε εντελώς νέες βάσεις και τέτοιου είδους πράγµατα δεν έγκεινται στη δύναµη ενός ανθρώπου, όσο σπουδαίος κι αν είναι αυτό είναι έργο του χρόνου και της πολιτικής εξέλιξης». 161 Η διοίκησή του µε άλλα λόγια διατηρούσε τη µορφή, που της είχαν δώσει οι προκάτοχοι του. «Καθώς όµως δεν υπάρχει σχετική αυτοκρατορική νοµοθεσία µετά τη νοµοθεσία του Ιουστινιανού οι γνώσεις µας για τη διάρθρωση του κρατικού µηχανισµού κατά τη µέση βυζαντινή περίοδο προέρχονται από τα εθιµοτυπικά κείµενα. Πρέπει εποµένως να έχουµε πάντοτε υπόψη µας ότι όσα αναφέρουν τα Τακτικά αφορούν την αυλική εθιµοτυπία και τάξη κατά τη διάρκεια επίσηµων εκδηλώσεων και όχι την πραγµατική διάρθρωση των κρατικών υπηρεσιών. Στα πρωτόκολλα εθιµοτυπίας της µέσης βυζαντινής περιόδου απαντά η διάκριση των πραγµατικών αξιωµάτων από τους τιµητικούς τίτλους (αξίας δια λόγου και δια βραβείου ). Τα αξιώµατα ( οφφίκιον, αρχή, ζώνη ) απονέµονται µε την έκδοση σχετικού εγγράφου «δια λόγου», ενώ οι τίτλοι ( αξία, αξίωµα, τιµή ) µε την επίδοση τιµητικών διασήµων «δια βραβείου» και δεν είναι κληρονοµικοί. Σε γενικές γραµµές σε κάθε αξίωµα αντιστοιχεί και ένας τίτλος. Oι περισσότεροι τίτλοι δεν είναι τίποτα άλλο από παλιά αξιώµατα, τα οποία µε την πάροδο του χρόνου έχασαν την αρχική τους σηµασία και απέκτησαν χαρακτήρα τιµητικής διάκρισης. Οι αξιωµατούχοι που κατέχουν κρατική θέση χωρίς τίτλο αποκαλούνται «άπρατοι», ενώ οι τιτλούχοι που δεν κατέχουν κάποιο αξίωµα «λιτοί». 162 Ο διορισµός, η προαγωγή και η απόλυση των κρατικών υπαλλήλων ήταν αποκλειστική αρµοδιότητα του αυτοκράτορα. Η εναλλαγή προσώπων ωστόσο στην εξουσία είχε ως αποτέλεσµα την τοποθέτηση των συγγενών και των υποστηρικτών του εκάστοτε ηγεµόνα σε 161 Α. Vogt, Basile 1er, Αικ. Χριστοφιλοπούλου, Ιστορία, Β1,

58 σηµαντικές θέσεις χωρίς τα απαραίτητα προσόντα. Γι αυτό τον λόγο ο αυτοκράτορας περιοριζόταν συχνά στην παροχή τιµητικών τίτλων προς τους οικείους του, αποφεύγοντας έτσι την αναστάτωση του κρατικού µηχανισµού. 163 Στις βυζαντινές πηγές δεν είναι σπάνιες οι µαρτυρίες σχετικά µε την εξαγορά αξιωµάτων και τίτλων. Σύµφωνα µε την Αικ. Χριστοφιλοπούλου, ορισµένες ανώτατες θέσεις παρέχονταν από τον αυτοκράτορα σε άτοµα της επιλογής του µε απλή προφορική διαταγή και χωρίς υλικό αντάλλαγµα. Αντίθετα κάποιες άλλες θέσεις και κυρίως τίτλοι µπορούσαν να αγοραστούν ή να πουληθούν. Οι θέσεις αυτές χαρακτηρίζονται και ως «στρατείες» ( militiae ). Το καταβαλλόµενο ποσό ( τίµηµα ) ήταν ανάλογο προς την ιεραρχική τάξη του τίτλου ή αξιώµατος και το ποσό που έδινε το κράτος υπό τη µορφή µισθού ( ρόγα ). Ο υπάλληλος δικαιούνταν επιπλέον να εισπράττει από τους πολίτες φόρους και αµοιβές. Όσοι εξαγόραζαν τίτλους ανέρχονταν στην κοινωνική κλίµακα και σε άλλα υψηλότερα αξιώµατα, είχαν προνοµιακή µεταχείριση στις κρατικές υπηρεσίες και ήταν αποδέκτες βασιλικών χορηγιών». 164 «Κατά τον 9ο και 10ο αιώνα το κράτος ταυτίζεται µε τον αυτοκράτορα, που είναι ο εκλεκτός του θεού, η κεφαλή της δηµόσιας διοίκησης και του στρατού, ανώτατος δικαστής, µοναδικός νοµοθέτης και προστάτης της Εκκλησίας». 165 Καθώς όµως πολλές φορές δεν ήταν προικισµένος µε τις απαραίτητες ικανότητες για να ανταποκριθεί στις απαιτήσεις του βασιλικού αξιώµατος, το συγκεκριµένο ρόλο αναλάµβανε ο έµπιστος «παραδυναστεύων ή οικονόµος των κοινών ή µεσάζων». 166 Κάτω λοιπόν από τον αυτοκράτορα και τον «παραδυναστεύοντα», υπήρχε µία περίπλοκη κρατική µηχανή. Ο κάτοχος του θρόνου ασκούσε την εξουσία επικοινωνώντας απευθείας ή µέσω του παραδυναστεύοντος µε τους προϊσταµένους των διαφόρων υπηρεσιών ή µε τους διοικητές των επαρχιών και των στρατιωτικών τµηµάτων. Η αχίλλειος πτέρνα του βυζαντινού µηχανισµού ήταν η τοποθέτηση του ίδιου προσώπου σε διαφορετικές θέσεις, µε αποτέλεσµα η ελλιπής κατάρτιση και η απειρία του να τον καθιστούν συχνά υπάλληλο αµφίβολης αποτελεσµατικότητας. 167 Οι αξιωµατούχοι που βρίσκονταν στην προσωπική υπηρεσία του αυτοκράτορα ήταν 163 Αικ. Χριστοφιλοπούλου, Ιστορία, Β1, Αικ. Χριστοφιλοπούλου, Ιστορία, Β1, G. Ostrogorsky, Ιστορία, J. Verpeaux, Contribution à l etude de l administration Byzantine : ο µεσάζων, Byzantinoslavica 16,1955, Αικ. Χριστοφιλοπούλου, Ιστορία, Β1,

59 έµπιστοι υπάλληλοι και σηµαντικοί παράγοντες του δηµόσιου βίου. Την πρώτη θέση µεταξύ των αυλικών αξιωµατούχων κατείχε ο «παρακοιµώµενος», ο οποίος ήταν υπεύθυνος για την προσωπική ασφάλεια του αυτοκράτορα κατά τη διάρκεια της νύχτας, θέση στην οποία κατάφερε να αναρριχηθεί ο Βασίλειος στο πλάι του αυτοκράτορα Μιχαήλ Γ. Tην αµέσως µετά τον παρακοιµώµενο θέση στην ιεραρχία των αυλικών αξιωµάτων κατείχε ο «πρωτοβεστιάριος». 168 Ο «πρωτοβεστιάριος» διηύθυνε το «οικειακόν βασιλικόν βεστιάριον», την προσωπική δηλαδή ιµατιοθήκη του αυτοκράτορα, όπου φυλάσσονταν τα επίσηµα ενδύµατα του ιδίου και των αξιωµατούχων του. Εκτός όµως από τις ενδυµασίες εκεί φυλάσσονταν αντικείµενα µεγάλης αξίας και µεγάλα χρηµατικά ποσά. 169 Το «οικειακόν βασιλικόν βεστιάριον» διαφοροποιούνταν από το δηµόσιο βεστιάριο ( βεστιάριον ή βασιλικόν βεστιάριον ), το οποίο βρισκόταν υπό την ευθύνη του «χαρτουλάριου του βεστιαρίου» και στο οποίο φυλασσόταν το υλικό για τον εξοπλισµό του στόλου, ακατέργαστοι πολύτιµοι λίθοι και µέταλλα, πρώτες ύλες, βιοµηχανικά προϊόντα, είδη εξαρτήσεως πλοίων και άλλα. 170 Το «οικειακόν βασιλικόν βεστιάριον» ιδρύθηκε περίπου τον 7ο αιώνα και σταδιακά έγινε ένα µε το ιδιωτικό ταµείο του αυτοκράτορα, µε αποτέλεσµα ο πρωτοβεστιάριος να διαχειρίζεται την προσωπική περιουσία του αυτοκράτορα. 171 Ο «παπίας του µεγάλου παλατίου» ή «µέγας παπίας» ήταν υπεύθυνος για την ασφάλεια και τη συντήρηση των ανακτόρων. 172 «Η αυτοκρατορική γραµµατεία ήταν υπεύθυνη για τη διατύπωση και διεκπεραίωση των αυτοκρατορικών εγγράφων. Την πρώτη θέση κατείχε ο «πρωτασηκρήτης» ως επικεφαλής πολλών ασηκρητών και βασιλικών νοταρίων.υπήρχε ακόµα το αξίωµα του «µυστικού γραµµατέα», ο οποίος ασχολούνταν µε την προσωπική αλληλογραφία του αυτοκράτορα και ο «επι του κανικλείου», φύλακας του δοχείου της ερυθράς µελάνης ( κινναβάρεως ) µε την οποία υπέγραφε µόνο ο αυτοκράτορας. Ο έµπιστος αξιωµατούχος ήλεγχε επίσης το περιεχόµενο των αυτοκρατορικών εγγράφων και βεβαίωνε τη γνησιότητα αυτών». 173 Στα πλαίσια της παρουσίασης της εσωτερικής πολιτικής του Βασιλείου Α εκτός της 168 R. Guiland, Fonctions et dignités εν Études byzantines τ. 2 ( 1944 ) για τον παρακοιµώµενo, , για τον πρωτοβεστιάριο, G.Ostrogorsky, Ιστορία, Βασ. τάξεως, ΙΙ, 18, J. B. Bury, the imperial administrative System in the ninth century, with a revised text of the kletorologion of Philotheos, New York 25, N. Y. 1958, 95, R. Guilland, Recherches I, 216. ODB III, R. Guiland, Fonctions et dignités εν Études byzantines τ. 3 ( 1945) για τον µεγάλο παπία, Αικ. Χριστοφιλοπούλου, Ιστορία, Β1, Α.Vogt, Basile 1er, 170. Αικ. Χριστοφιλοπούλου, Ιστορία, Β1,

60 σύντοµης αναφοράς των κυριοτέρων αυλικών αξιωµατούχων που βρίσκονταν στην προσωπική υπηρεσία του αυτοκράτορα, καλό θα ήταν να γίνει µία ανάλογη παρουσίαση της κεντρικής διοίκησης, όπως αυτή ήταν διαµορφωµένη την περίοδο που εξετάζουµε. Η κρατική µηχανή κατά τη µέση βυζαντινή περίοδο ήταν οργανωµένη σε «σέκρετα» ( = γραφεία ), όπου πλήθος υπαλλήλων σχολούνταν µε τη διεκπεραίωση κρατικών υποθέσεων αναφορικά µε την οικονοµία, την δικαιοσύνη, συγκοινωνία κλπ.. «Ένα από αυτά ήταν το «λογοθέσιον του δρόµου». Ο επικεφαλής αξιωµατούχος είχε την επιµέλεια των ταχυδροµείων και των συγκοινωνιών. Ερχόταν σε επαφή µε τους πρεσβευτές και τις ξένες διπλωµατικές αποστολές, φρόντιζε για τη διαβίβαση των κυβερνητικών εντολών, τη µετακίνηση των κρατικών λειτουργών και συνέλεγε πληροφορίες µέσω πρακτόρων της υπηρεσίας αναφορικά µε τις διαθέσεις των υπηκόων προς τον εκάστοτε αυτοκράτορα χωρίς να χαθεί ωστόσο ο οικονοµικός πάντοτε χαρακτήρας της υπηρεσίας ( έλεγχος εσόδων και δαπανών των ταχυδροµείων, δαπανών υποδοχής πρεσβευτών, των αγγαρειών σχετικά µε τη λειτουργία των συγκοινωνιών ). Η ακµή του λογοθεσίου του δρόµου χρονολογείται τον 10ου αιώνα. Από τον 11ο αιώνα η σηµασία του µειώνεται προοδευτικά». 174 Ιδιαίτερη εντύπωση προκαλεί η οργάνωση των δηµοσιονοµικών υπηρεσιών της αυτοκρατορίας, γεγονός που εύκολα ερµηνεύεται αν λάβουµε υπόψη τον αγροτικό χαρακτήρα της βυζαντινής οικονοµίας και τη σχέση µεταξύ κρατικών εσόδων και έγγειας φορολογίας. Τρία σέκρετα είχαν χαρακτήρα οικονοµικό: του «λογοθέτη του γενικού», 175 το «σέκρετο του ειδικού» και του «κουράτορα». «Κύριο έργο του λογοθέτη του γενικού ήταν η κατανοµή των φόρων, η επιµέλεια της είσπραξής τους και η ενηµέρωση των φορολογικών καταλόγων. Μετά τον λογοθέτη του γενικού στην υπαλληλική ιεραρχία ακολοθούσε ο «χαρτουλάριος µεγάλος του σεκρέτου», ο οποίος είχε αναλάβει την εποπτεία του κτηµατολογίου. Ο «χαρτουλάριος των αρκλων» ασκούσε τον οικονοµικό έλεγχο στις κεντρικές υπηρεσίες και τα θέµατα, ενώ οι «επόπται» των θεµάτων είχαν ως κύριο έργο τους τον καθορισµό και την εποπτεία της είσπραξης του φόρου.υπήρχε ακόµη ο «κόµης των υδάτων» για τον υδάτινο πλούτο και ο «κόµης της λαµίας» για τα µεταλλεία και τα πολύτιµα 174 D. A. Miller, The Logothete of the Drome in the middle byzantine period εν Byzantion τ. 36 (1966 ) σ Αικ. Χριστοφιλοπούλου, Ιστορία, Β1, Α.Vogt, Basile 1er, 95. R. Guilland, les logothètes. Études sur l histoire administrative de l empire byzantin εν REB τ. 29 (1971) σ µετά προσωπογραφικού καταλόγου. 60

61 µέταλλα». 176 «Ο διαχειριστής της «σακέλλης» του προσωπικού ταµείου του αυτοκράτορα ήταν ο «σακελλάριος». η σακέλλη έγινε το κεντρικό ταµείο του κράτους και ο σακελλάριος έγινε ο ελεγκτής ολοκλήρου του κρατικού µηχανισµού». Στην υπηρεσία του σακελλάριου ανήκαν οι προϊστάµενοι των φιλανθρωπικών ιδρυµάτων. Η δικαιοδοσία του «ορφανοτρόφου» περιορίζονταν στη διοίκηση του µεγάλου ορφανοτροφείου του Ζωτικού και του ορφανοτροφείου του Αγίου Παύλου. 177 «ιοικητής» θέµατος ή µικρότερης περιφέρειας ή πόλεως καλούνταν ο αρµόδιος υπάλληλος για την είσπραξη των άµεσων φόρων. 178 «Ο του ειδικού λόγου ή ιδικού» είναι υπεύθυνος για τη φύλαξη των χρηµάτων που προορίζονται για συγκεκριµένες δαπάνες αλλά και για τη φύλαξη πολύτιµων αντικειµένων. Στην υπηρεσία του ειδικού ανήκουν µεταξύ άλλων οι «άρχοντες των εργοδοσίων» ( κρατικών εργαστηρίων ), οι «µειζότεροι των εργοδοσίων» ( επιστάτες των εργαστηρίων), και οι «εβδοµαδιάριοι του Ιδικου» που παρακολουθούν και ελέγχουν την παραγωγή των πολύτιµων αντικειµένων και τη διακίνηση του σχετικού υλικού». 179 Τα δηµόσια οικονοµικά αφορούσαν άµεσα η έµµεσα και άλλες υπηρεσίες. Ο «λογοθέτης των αγελων» ανήκε στην τάξη των στρατιωτικών. Στη δικαιοδοσία του υπαγόταν η οικονοµική διαχείριση του αυτοκρατορικού ιππικού και µεταγωγικού, ο καταρτισµός των βασιλικών στάβλων σε ώρα πολέµου και η διοίκηση των καταυλισµών της Μικράς Ασίας. Υπό τον χαρτουλάριο του βεστιαρίου ο «άρχων της χαραγης» ήταν ο προϊστάµενος του νοµισµατοκοπείου, ενώ ο «χαρτουλάριος της εξαρτήσεως» φρόντιζε για την εξάρτηση του πολεµικού ναυτικού. 180 «Η κουρατορία των βασιλικών οίκων» υπο τον «µέγα κουράτορα» ήταν αρµόδια για τη διαχείριση της ακίνητης περιουσίας του δηµοσίου και του στέµµατος. Ο Βασίλειος Α απέσπασε τα αυτοκρατορικά κτήµατα και τα ενσωµάτωσε σε νέα υπηρεσία ( σέκρετον ) µε την ονοµασία «βασιλικός οίκος του Μαγγάνων», η οποία υφίσταται παράλληλα µε την κουρατορία των βασιλικών οίκων όλο τον 10ο αιώνα. Η τελευταία δεν αναφέρεται µετά το 176 Α.Vogt, Basile 1er, Αικ. Χριστοφιλοπούλου, Ιστορία, Β1, R. Janin, Églises et monastères, 579 κε. 178 Α.Vogt, Basile 1er, Αικ. Χριστοφιλοπούλου, Ιστορία, Β1, Α.Vogt, Basile 1er, Αικ. Χριστοφιλοπούλου, Ιστορία, Β1, Η. Αhrweiler, Byzance et la Mer. La Marine de Guerre, la politique et les institutions maritimes de Byzance aux VIIe- XVe siècles, εν Παρισίοις 1966, 422 κε. 61

62 1012. «Οι κουράτορες των παλατίων» µεριµνούν για τη συντήρηση των ανακτόρων, ενώ «οι κουράτορες των κτηµάτων» για τις βασιλικές γαίες». 181 «Τον έλεγχο και την οργάνωση της οικονοµικής ζωής µεγάλων γεωγραφικών διαµερισµάτων µέχρι και τη βασιλεία του Λέοντα Γ ασκούσαν οι «γενικοί κοµµερκιάριοι αποθήκης», ανώτεροι κρατικοί λειτουργοί. Επέβλεπαν τη λειτουργία των αποθηκών των εµπορευµάτων µεριµνώντας έτσι για τον οµαλό εφοδιασµό κάθε περιοχής. Επί της βασιλείας του Λέοντα Γ απαλείφθηκε από τις σφραγίδες ο όρος «αποθήκη» και αντικαθίσταται µε την ένδειξη «βασιλικων κοµµερκίων». Προς το τέλος του 8ου αιώνα ο όρος «κοµµέρκιον» χρησιµοποιήθηκε για να δηλώνει έµµεση φορολογία στη διακίνηση και πώληση εµπορευµάτων και έτσι ο όρος «κοµµερκιάριος» δήλωνε τον τελωνειακό υπάλληλο». 182 Σε αδρές γραµµές αυτή ήταν η οργάνωση της κεντρικής διοίκησης την εποχή του Βασιλείου Α, ο οποίος αν και αµµόρφωτος είχε συγκεκριµένες αντιλήψεις γύρω από την αυτοκρατορική εξουσία και τον τρόπο οργάνωσης και διοίκησης του κράτους και δεν έµεινε αδρανής στις αυθαιρεσίες των υπαλλήλων. 183 Με αποφασιστικότητα έθεσε τέλος στη «νόµιµη δωροδοκία» των ανώτερων υπαλλήλων από το νεοδιοριζόµενο ή προαγόµενο υπάλληλο. Αξίζει βέβαια να αναφερθεί ότι εναντίον των συγκεκριµένων συµπτωµάτων διαφθοράς είχαν στραφεί πολλοί αυτοκράτορες πριν από τον Βασίλειο Α αλλά χωρίς ιδιαίτερο αποτέλεσµα. Αντιθέτως τα µέτρα που έλαβε ο Βασίλειος Α αποδείχτηκαν αποτελεσµατικά, καθώς δεν περιορίστηκε µόνο στο να θέσει ως όρο της εκλογής των υπαλλήλων την ικανότητά τους, αλλά ο ίδιος προσωπικά επέβλεπε τον τρόπο λειτουργίας της κρατικής µηχανής : «επι τας αρχας αδωρότατα τους πάντων αρίστους εκλεγόµενος προεβάλλετο, οις ην οίκοθεν, άτε αρίστοις ουσι, και απο της ακριβους του βασιλεύοντος επισκέψεως πρωτον έργον και σπούδασµα τα προ των άλλων τας ιδίας χειρας καθαρας απο παντοίου διαφυλαξαι λήµµατος» 184. Ο Βασίλειος Α µπορεί να µη διέθετε µόρφωση, διέθετε ωστόσο πολιτική ικανότητα και οξυδέρκεια γι αυτό άλλωστε δε δίστασε να έχει στο πλάι του δύο προσωπικούς του αντιπάλους, τον ναύαρχο Νικήτα Ωορύφα και τον πατριάρχη Φώτιο προκειµένου να διοικήσει µε τον καλύτερο δυνατό τρόπο το κράτος αλλά και στα «Παραινετικά» προς τον Λέοντα 181 Συν. Θεοφ Α.Vogt, Basile 1er, 102. Αικ. Χριστοφιλοπούλου, Ιστορία, Β2, Α.Vogt, Basile 1er, Αικ. Χριστοφιλοπούλου, Ιστορία, Β1, Συν. Θεοφ : «άξιος εσπούδαζε φανηναι. και νύκτωρ διηγρύπνει και µεθ ηµέραν διεσκόπει, πάντα κινων λογισµον και παν στρέφων βούλευµα, όπως αγαθου τινος αίτιος τοις υπ αυτον άπασι γένοιτο και όπως επι το άµεινον εµφανη και µεγάλην µεταβολην τα πράγµατα δέξηται». 184 Συν. Θεοφ κε. 62

63 ΣΤ 185 συµβουλεύει το γιο του να διαλέγει προσεκτικά τους άρχοντες και να επιτρέπει στους συµβούλους του να εκφράζουν ελεύθερα τη γνώµη τους Λόγοι που αποδίδονται στον Φώτιο. 186 PG τ.107 XLIV, XLV 44,

64 Περί φορολογικών και φοροτεχνικών Η αυτοκρατορία, oπως φαίνεται, είχε χωριστεί από οικονοµικής απόψεως σε «επισκέψεις». Η «επίσκεψις» είχε επικεφαλής τον επιθεωρητή, «επισκεπτίτης, επόπτης», ο οποίος αναλάµβανε την οικονοµική διοίκηση της επαρχίας και κάτω από αυτόν βρισκόταν µια σειρά από νοτάριους, γραφείς, πράκτορες, εισπράκτορες και άλλους. ε γνωρίζουµε µε ακρίβεια την κατανοµή αυτή, όπως άλλωστε δε γνωρίζουµε µε ακρίβεια τις δαπάνες και τα έσοδα της αυτοκρατορίας τουλάχιστον για τον 9ο αιώνα. Στηριζόµενοι ωστόσο σε παλιότερα και νεότερα κείµενα µπορούµε να σχηµατίσουµε µια ιδέα γύρω από τα έσοδα, τα έξοδα και γενικότερα την οικονοµική οργάνωση της αυτοκρατορίας την εποχή που εξετάζουµε. Η πρώτη δαπάνη του βυζαντινού κράτους αφορούσε τη συντήρηση του κλήρου και των Εκκλησιών. Όλες οι εκκλησίες φυσικά και τα µοναστήρια είχαν τη δική τους ιδιοκτησία και δέχονταν µε ευχαρίστηση τις δωρεές πλουσίων και φτωχών πιστών αλλά και η στήριξη από τον αυτοκράτορα ήταν σηµαντική. Σε αυτήν θα πρέπει να συνυπολογιστούν και τα δώρα που έκανε ο αυτοκράτορας στον Πατριάρχη και στους εκκλησιαστικούς αξιωµατούχους σε συγκεκριµένες περιπτώσεις, όπως κατά τη στέψη του, την τέλεση των γάµου του, του βαπτίσµατος των παιδιών του και άλλες. Η δεύτερη δαπάνη αφορούσε την κατασκευή και συντήρηση των δηµοσίων έργων, όπως υδραγωγεία, οδικές αρτηρίες, τείχη, λιµάνια και άλλα. Ειδικότερα ο Βασίλειος Α είχε δαπανήσει χρήµατα για την κατασκευή δεξαµενών νερού και ενός πύργου κοντά στη θάλασσα για να επισκευάσει τα τείχη. 187 Η τρίτη δαπάνη αφορούσε τη λειτουργία όλων εκείνων των υπηρεσιών που φρόντιζαν για την εύρυθµη λειτουργία του κράτους και την αµοιβή των πολυάριθµων αξιωµατούχων και υπαλλήλων. Σε αυτή τη δαπάνη θα πρέπει να συνυπολογιστεί η αµοιβή εκείνων που ανήκαν στην προσωπική υπηρεσία του αυτοκράτορα αλλά και γενικότερα οι δαπάνες που συνεπαγόταν η πολυτελής ζωή του αυτοκράτορα και της οικογένειάς του. Η τέταρτη δαπάνη αφορούσε την προµήθεια και τις συχνές διανοµές βασικών ειδών διατροφής του αυτοκράτορα προς τους υπηκόους του. Ο Βασίλειος Α µετά τη νίκη του στην Τεφρική έδειξε µεγάλη γενναιοδωρία προς τους στρατιώτες του και το λαό του. Σε αυτή την 187 Συν. Θεοφ

65 κατηγορία δαπανών πρέπει να υπολογιστούν και τα φιλανθρωπικά ιδρύµατα που ίδρυσε ο αυτοκράτορας για τους άπορους. Ειδικότερα ο Βασίλειος Α ίδρυσε πολλά ανάλογα ιδρύµατα για τη στήριξη και τη φροντίδα των κατώτερων στρωµάτων. Τέλος το κράτος έπρεπε συχνά να καταβάλει χρηµατικά ποσά και δώρα µεγάλης αξίας για να εξασφαλίσει περιόδους ειρήνης και φιλίας µε τους εκάστοτε εχθρούς του. Σε αντιστάθµισµα των κρατικών εξόδων η αυτοκρατορία διέθετε τρεις βασικές πηγές εσόδων : την αυτοκρατορική ιδιοκτησία ( «βασιλικοί οικοι»), τα ποσά που κατέβαλαν οι υπάλληλοι µε την ανάληψη των καθηκόντων τους αλλά και τους φόρους. Τα κτήµατα του στέµµατος αποτελούσαν ιδιαίτερες φορολογικές ενότητες και κατέβαλαν τον έγγειο φόρο. Όσον αφορά τα ποσά που καταβάλλονταν για τα αξιώµατα, έχει γίνει λόγος στο κεφάλαιο των διοικητικών µέτρων. Τα κρατικά έσοδα στηρίζονταν κατά το µεγαλύτερο µέρος στη φορολογία της γης, της γεωργικής παραγωγής και των εργαζοµένων σε αυτήν. Τα κτηµατολογικά βιβλία ( κώδικες, ισοκώδικες ) διατηρούνταν από τον λογοθέτη του γενικού, ο οποίος γνώριζε ποια ήταν η απόδοση της κάθε επαρχίας. O υπολoγισµός ωστόσο των οικονοµικών υποχρεώσεων κάθε επαρχίας και κάθε φορολογουµένου γινόταν µε στοιχεία συµβατικά και αφηρηµένα. Έτσι συχνά δεν έλειπαν τα προβλήµατα και οι ιδιοκτήτες ανάλογων εκτάσεων κατέβαλαν διαφορετικό φόρο. Επιπρόσθετα, τα κτηµατολογικά βιβλία έπρεπε να αναθεωρούνται κάθε δεκαπέντε χρόνια, έργο ιδιαίτερα δύσκολο να πραγµατοποιηθεί. Σύµφωνα µε τον Α.Vogt, σε κάτι ανάλογο αναφερόταν µάλλον ο Κωνσταντίνος Πορφυρογέννητος όταν έκανε λόγο για αναθεώρηση των φορολογικών βιβλίων από το Βασίλειο Α, η οποία βελτίωσε την κατάσταση των φτωχών για ένα χρόνο. 188 Στο θολό τοπίο της φορολογίας συµβάλλει και η ασάφεια των βυζαντινών πηγών, η οποία δεν επιτρέπει τον ακριβή προσδιορισµό του όρου «δηµόσιος κανών», «δηµόσιον», «τα δηµόσια», «τα δηµόσια της γης». Κατά την Αικ. Χριστοφιλοπούλου «πιθανότερη φαίνεται η άποψη ότι µε τον συγκεκριµένο όρο προσδιορίζεται ο βασικός έγγειος φόρος, ο οποίος αντικατέστησε την παλαιά annona. Υπήρχαν επίσης και ορισµένοι άλλοι φόροι, όπως το «ζευγολόγιον» ( για την εργασία των ζώων σε συνάρτηση µε την καλλιεργούµενη γη ), το «ελατικόν»( η αµοιβή των αστυνοµικών οργάνων που συνόδευαν τους εισπράκτορες του φόρου ), η «συνήθεια»( δικαίωµα των εισπρακτόρων ) και τέλος το «εννόµιον» που κατέβαλαν οι 188 Συν. Θεοφ., 277. A. Vogt, Basile Ier,

66 ιδιοκτήτες των αγελών και ποιµνίων σε αντάλλαγµα της χρήσης των δηµοσίων ή κοινοτικών βοσκοτόπων. Μορφή κεφαλικού φόρου αποτελούσε το «καπνικόν», που υπολογιζόταν κατ οικογένεια και όχι κατ άτοµο. Επιβάρυνε όλο τον αγροτικό πληθυσµό και αποτελούσε σχετικά υψηλό φόρο. Για την αντιµετώπιση εκτάκτων αναγκών το κράτος επέβαλε ανάλογη έκτακτη εισφορά, η οποία συχνά γινόταν µόνιµη και θεωρούνταν ως «παρακολούθηµα» του βασικού φόρου. Στα παρακολουθήµατα συγκαταλεγόταν και το «δικέρατον», που κατέβαλαν πιθανότατα µεταξύ άλλων φόρων οι κάτοικοι της Κωνσταντινούπολης για την ανοικοδόµηση των τειχών. Εκτός της έγγειας φορολογίας προβλεπόταν σειρά έκτακτων εισφορών σε χρήµα ή είδος ή σε παροχή υπηρεσιών ή προσωπικής εργασίας για την κάλυψη κρατικών αναγκών. Όλες αυτές οι παροχές αποδίδονται µε το γενικό όρο «δηµοσιακαί επήρειαι», «δουλειαι» και αφορούσαν την παροχή καταλύµατος σε στρατιωτικούς και πολιτικούς αξιωµατούχους σε υπηρεσιακή αποστολή, τη φιλοξενία ξένων απεσταλµένων, την παροχή των αναγκαίων σε χαµηλή τιµή για τη διατροφή του εκστρατευτικού σώµατος, τον ανεφοδιασµό οχυρών θέσεων και άλλα. Οι «αγγαρειαι» και τα «δοσίµατα» επιβάλλονταν στον πληθυσµό συγκεκριµένης περιοχής, όταν ανέκυπτε ανάγκη τροφοδοσίας του στρατεύµατος, καστροκτισίας, οδοστρωσίας και άλλα». 189 Όπως αναφέρθηκε στο προηγούµενο κεφάλαιο, η γενικότερη εικόνα που παρουσίαζε η κρατική διοίκηση, όταν η εξουσία πέρασε στα χέρια του Βασιλείου Α, ήταν εκείνη της χαλάρωσης, της δωροληψίας και της αυθαιρεσίας. Αλλά και στον οικονοµικό τοµέα ο νέος αυτοκράτορας είχε να διευθετήσει αρκετά και σηµαντικά ζητήµατα, καθώς η αύξηση των φόρων έφερε την καταστροφή της µικρής ιδιοκτησίας, την παρακµή της γεωργίας και την εκµετάλλευση των φτωχών από τους δυνατούς. Λόγω της φτωχικής του καταγωγής ο Βασίλειος Α κατέβαλε κάθε προσπάθεια για να προστατεύσει τους φτωχούς και αδύνατους από τις αρπακτικές διαθέσεις των ισχυρών, οι οποίοι, βρισκόµενοι µακριά από την κεντρική διοίκηση, το µόνο που επιθυµούσαν ήταν να επεκταθούν, να εξαγοράσουν την περιουσία των ελεύθερων µικροιδιοκτητών και τους ίδιους, όταν οι τελευταίοι δεν µπορούσαν να πληρώσουν τα συµφωνηµένα και µη τέλη. Ο Βασίλειος Α που ήταν πρακτικός νους προτίµησε αντί να θεσπίσει νόµους να λάβει σοβαρά µέτρα που 189 A. Vogt, Basile Ier, Αικ. Χριστοφιλοπούλου, Ιστορία, Β1,

67 αφορούσαν την καθηµερινή ζωή. 190 Ενώ λοιπόν τα µέτρα που είχαν λάβει οι προκάτοχοί του είχαν εφήµερα αποτελέσµατα, ο Βασίλειος Α κατάφερε µε τη δηµοσιονοµική πολιτική του να ενισχύσει τους πτωχότερους πολίτες. Όπως χαρακτηριστικά αναφέρει ο Συνεχιστής του Θεοφάνη «Τα ασθενη... των πενητων µέλη ερρώνυντο δια το αδεως έκαστον την οικείαν βωλον εργάζεσθαι και τον ίδιον αµπελωνα καρπουσθαι και την ελαίαν και την συκην την πατρώαν µηδένα ειναι τον τολµωντα υπό την εαυτου ποιεισθαι εξουσίαν, αλλ' έκαστον εν τη συνήθει και πατρώα τουτων σκια αναπαύεσθαι» 191. Σύµφωνα ωστόσο µε την άποψη του Α.Vogt, «ο Βασίλειος Α φαίνεται να εξισώνεται µε τους «φεουδάρχες» και να ενεργεί όπως αυτοί. 192 Έτσι, για παράδειγµα, αποφάσισε ότι στο εξής τα αυτοκρατορικά ανάκτορα θα είχαν τη δική τους περιουσία και εισοδήµατα, αλλά και καρπούς από τη γεωργία που θα έπρεπε να αρκούν για τα γεύµατα αλλά και σε κάθε νέα οικία που ο Βασίλειος Α έχτιζε ή ανακαίνιζε, φρόντιζε να ενσωµατώνει τα εδάφη µαζί µε τους κατοίκους για να καλύψει τα γενικά έξοδα των οικιών αυτών. Αναµφίβολα, είχε την πρόθεση να ελαφρύνει τους φόρους που βάρυναν τους φτωχούς. Ωστόσο, το γεγονός και µόνο ότι δρούσε µε αυτό τον τρόπο κάλυπτε, σύµφωνα πάντα µε τον Α.Vogt, τις πρακτικές των «φεουδαρχικών οίκων». Και στις δύο περιπτώσεις, πάντα ο πλούσιος γαιοκτήµονας αυξάνει τα εδάφη του εις βάρος των µικροϊδιοκτητών. Οι οικονοµικές και δικονοµικές µεταρρυθµίσεις του δεν στόχευαν σε καµία περίπτωση στην καταπολέµηση της τάξης των «δυνατών» αλλά µόνο, έµµεσα, ορισµένων πρακτικών του µονοπωλίου. Αυτό που ήθελε απλώς ήταν να προστατέψει τους αδύναµους ενάντια στους δυνατούς για να εξαλείψει την αδικία. Αυτός ο τρόπος δράσης αναµφίβολα δεν ξεπερνούσε το επιτρεπτό όριο, όπως επισηµαίνει ο Α.Vogt. Η συµπεριφορά του απείχε µακράν από το να είναι τόσο επαναστατική όσο αυτή του Νικηφόρου Φωκά ή του Βασιλείου Β για παράδειγµα. Αυτό που ο Βασίλειος Α ζητούσε από τους εκπροσώπους του ήταν οι πλούσιοι να µην καταπιέζουν και να καταστρέφουν οικονοµικά τους φτωχούς και µάλιστα άδικα, αλλά και να τους βοηθούν να 190 Συν. Θεοφ. 258 : Σύµφωνα µε τον Κωνσταντίνο Πορφυρογέννητο ο Βασίλειος Α θεωρούσε βασική του µέριµνα «ισότητα παρασκευάσαι εµπολιτεύεσθαι πανταχου και µη καταδυναστεύεσθαι υπό των πλουτούντων τους πένητας». O. Α. Ζακυθηνός, Ιστορία, 308 σηµειώνει ότι το συγκεκριµένο απόσπασµα µαρτυρά την πρόθεση της Μακεδονικής δυναστείας για προστασία των φτωχότερων τάξεων µε τρόπο ωστόσο γενικό και αόριστο. 191 Συν. Θεοφ κ.ε. 192 Σύµφωνα µε τον Συν. Θεοφ. 244 & 333 όταν ο Βασίλειος ήταν νεαρός έδωσε στη ανιηλίδα πλήρη κυριότητα των εδαφών που κατοικούσε και εκείνη του παραχώρησε πλήρως πολλές µεγάλες ιδιοκτησίες. 67

68 ορθοποδήσουν. Για το λόγο αυτό, ο Βασίλειος ένα µέτρο µπορούσε µόνο να πάρει : να συγκρατήσει τον χωρικό στο κοµµάτι γης του και να διατηρήσει την κυριότητά του. Για το σκοπό αυτό έστειλε σε όλες τις επαρχίες διαταγές για την απαγόρευση της απόδοσης της γης σε κάποιον τρίτο». 193 Στη γενικότερη προσπάθειά του να εξαλείψει την αδικία ο Βασίλειος Α διέταξε την εκ νέου σύνταξη των φορολογικών κωδίκων. Μέχρι τότε η αναγραφή του φορολογικού ποσού µε αριθµητικά ψηφία επέτρεπε σε ορισµένους υπαλλήλους να εξαπατούν τους χωρικούς. Ο Βασίλειος διέταξε να γράφονται οι φορολογικές υποχρεώσεις µε απλούς χαρακτήρες 194 και το οφειλόµενο ποσό να υποδεικνύεται µε σαφείς υπολογισµούς για να καταστούν αδύνατες οι απάτες και οι αυθαιρεσίες. Η µεταρρύθµιση αυτή, όπως ήταν αναµενόµενο, προκάλεσε µεγάλη σύγχυση στις γραµµατείες. Ο αυτοκράτορας ανέλαβε προσωπικά όλες τις σχετικές δαπάνες, γεγονός που για κάποιο χρονικό διάστηµα σίγουρα απέφερε κάποια ανακούφιση στην εργατική τάξη Α.Vogt, Basile 1er, Συν. Θεοφ «διωρίσατο και γράµµασι λιτοις, α και τοις αγροίκοις αναγιγνώσκειν εστιν εν δυνατω, και ολογράφοις και φανεροις ταις ψήφοις της δηλουµένης ποσότητος.προς το µη αδικεισθαι τους πένητας». 195 Α.Vogt, Basile 1er,

69 ιοικητική οργάνωση Ο θεσµός των θεµάτων αντικατέστησε την παλαιότερη διαίρεση σε επαρχίες και συνδέεται µε τη συγκρότηση εθνικού στρατού και την ανάδειξη του σε σηµαντικό πολιτικό παράγοντα. Το «Περί θεµάτων» του Κωνσταντίνου Ζ αποτελεί χρήσιµη πηγή για τη µελέτη αυτού του θεσµού, του οποίου η προέλευση, η σηµασία, η χρονολόγηση και η εξέλιξή στη µορφή µε την οποία είναι ευρύτερα γνωστός αποτελούν σηµείο διαφωνίας για την επιστηµονική κοινότητα Η διοικητική µεταβολή αφορούσε τη δηµιουργία εκτεταµένων διοικήσεων, στις οποίες ο επικεφαλής αξιωµατούχος, ο «στρατηγός» συγκέντρωνε την πολιτική και τη στρατιωτική εξουσία. 197 Οι βασικοί πολιτικοί υφιστάµενοι του στρατηγού ήταν οι εξής: ο «πραίτωρ ή κριτης» του θέµατος, ο οποίος αναλάµβανε µαζί µε το στρατηγό την εκδίκαση αστικών και ποινικών υποθέσεων ο «χαρτουλάριος», ο οποίος κρατούσε τους καταλόγους των στρατιωτών και λογοδοτούσε στο λογοθέσιο του στρατιωτικού «ο πρωτονοτάριος», υπεύθυνος για την πολιτική διοίκηση και τη συλλογή των φόρων σε είδος για την τροφοδοσία του στρατού, ο οποίος υπαγόταν στο σέκρετο του σακελλίου: οι διοικηταί, «εξισωταί και επόπται», οι οποίοι ανήκαν στο λογοθέσιο του γενικού και ήταν αρµόδιοι για την απογραφή της γης, τον καθορισµό και τη συλλογή του έγγειου φόρου. «Περισσότερο γνωστή είναι η οργάνωση των στρατιωτικών υπηρεσιών του θέµατος, του οποίου βασική υποδιαίρεση ήταν η «τούρµα» ή «µέρη υπο τουµάρχη» µε επικεφαλής τον «τουµάρχην». Κάθε τούρµα χωριζόταν σε «δρούγγους» ή «µοιρας υπο δρουγγάριον» και ο δρουγγος σε «βάνδα» ή «τάγµατα υπό κόµητα». 198 «Η συγκρότηση του θεµατικού στρατού 199 συνδέεται µε τη δηµιουργία στρατιωτικών 196 Για την προέλευση και τη σηµασία της λέξης «θέµα» έχουν διατυπωθεί κατά καιρούς διαφορετικές απόψεις από τους επιστήµονες που ασχολήθηκαν µε το ζήτηµα βλ. Αικ. Χριστοφιλοπούλου, Ιστορία, Β1, εκτός από εκείνον του Οψικίου, ο οποίος διατήρησε την ονοµασία «κόµης». Περί θεµάτων, 68 1 : «Όθεν ουδε στρατηγος χρηµατίζει ο του Οψικίου ηγούµενος, αλλα κόµης και ονοµασίαν και την προσωνυµίαν προσαγορεύεται». 198 Αικ. Χριστοφιλοπούλου, Ιστορία, Β1, Αικ. Χριστοφιλοπούλου, Ιστορία, Β1, 296 κε. : «Οι στρατιωτικές δυνάµεις κατανέµονταν στον ταγµατικό και το θεµατικό στρατό. Τον πυρήνα του ταγµατικού στρατού που αποτελούσαν τρία βασιλικά τάγµατα, από τα οποία προερχόταν και η ανακτορική φρουρά : «αι Σχολαί», οι «Εξκουβίτορες» και οι «Αριθµοι ή Βίγλα». Σε αυτά υπηρετούσαν πολίτες της αυτοκρατορίας και αργότερα αλλοδαποί ως επαγγελµατίες στρατιώτες, που εξοπλιζόταν και µισθοδοτούνταν από το κράτος. Στα δύο πρώτα επικεφαλής ήταν ο δοµέστικος ενώ στο τρίτο ο δρουγγάριος. Και τα τρία τάγµατα ήταν εγκατεστηµένα στην Κωνσταντινούπολη και στην απέναντι ακτή, ενώ τµήµατά τους ( δρουγγάριος της βίγλας ) ήταν υπεύθυνα για τη φρούρηση των ανακτόρων. Το 809 ιδρύθηκε το 69

70 κτηµάτων. Ο θεµατικός στρατός συγκροτείται από χωρικούς που στρατολογούνται µε ευθύνη του στρατηγού. Tα στρατιωτικά σώµατα που συγκροτήθηκαν προσδιορίστηκαν ως θέµατα από τον τόπο προέλευσης των στρατιωτών και όχι από τον τόπο σταθµεύσεως τους. 200 Οι εύποροι εξοπλίζονται µε δική τους δαπάνη µε και συντηρούν ένα πολεµικό άλογο. Την οικονοµική βάση συνιστά ιδιόκτητη γη, καταχωρηµένη σε ειδικούς καταλόγους του «λογοθεσίου του στρατιωτικού». Στις πηγές αναφέρεται ως «στρατιωτική γη, κτησις, µοιρα, στρατιωτικος κληρος, στρατιωτων τόποι, τόπια», κι οφείλει να ανταποκρίνεται στην κατώτατη περιουσιακή αξία, όπως αυτή έχει καθοριστεί από την κρατική αρχή. Οι χωρικοί των στρατιωτικών οίκων ανήκουν σε ανώτερη κοινωνικά και ευπορότερη τάξη από τους χωρικούς των πολιτικών οίκων. Σε αντιστάθµισµα της υποχρέωσης που έχουν να στρατεύονται απολαµβάνουν ορισµένα δηµοσιονοµικά προνόµια, απαλλάσσονται από αγγαρείες και άλλες επιβαρύνσεις. Υποχρεώνονται µόνον στην καταβολή του έγγειου φόρου και του αερικού και οι οίκοι τους χαρακτηρίζονται «ελεύθεροι, εξκουσσατοι». Οι δηµοσιονοµικές υποχρεώσεις των στρατιωτών έδωσαν στα θέµατα γεωγραφική σηµασία. Τα στρατιωτικά κτήµατα ήταν αναπαλλοτρίωτα και µεταβιβάζονταν µόνο κληρονοµικά εντός του ιδίου οίκου. Η κατάταξη του στρατευόµενου και η καταγραφή της αντίστοιχης γης του οίκου του στους στρατιωτικούς κώδικες αποτέλεσαν την βάση της «στρατειας». Οι στρατευόµενοι απολαµβάνουν δωρεές, µέρος από τα λάφυρα και «ρόγα». Το κράτος παρείχε ακόµα γη σε αλλοδαπούς, που είχαν εγκατασταθεί ειρηνικά στα βυζαντινά εδάφη και αναλάµβαναν τις στρατιωτικές τους υποχρεώσεις. Εάν η εκπλήρωση της στρατιωτικής υποχρέωσης ήταν ανέφικτη, η «στρατεια» µεταβαλλόταν σε δηµοσιονοµική παροχή». 201 «Tο σύστηµα των θεµάτων απέβλεπε στην στρατιωτική ετοιµότητα της χώρας κατά το πρότυπο της διοικητικής µεταρρύθµισης του Ιουστινιανού, κατά την οποίαν ορισµένες επαρχίες της Ανατολής τάχθηκαν σε άρχοντα µε πολιτική και στρατιωτική εξουσία, και των εξαρχάτων που ίδρυσε ο Μαυρίκιος στα ευαίσθητα σύνορα της ύσης. Το παλαιό σύστηµα του τάγµα των «Ικανάτων» ( επικεφαλής ο δοµέστικος των Ικανάτων ) ενώ κατά τον 9 ο αι. οι «δοµέστικος των Νουµέρων» ή «νούµερος» ή «νουµεράριος» και «δοµέστικος των τειχέων» ή «του τείχους» ή «τειχιώτης» ήταν υπεύθυνοι για την προάσπιση του παλατιού και τη διεύθυνση της «φυλακής των Νουµέρων» και της «φυλακής της Χαλκης» αντίστοιχα. Επίλεκτο σώµα επαγγελµατικού στρατού αποτελούσε και το «ταγµα των φοιδεράτων» µε έδρα τη Μικρά Ασία. Μέχρι το 10 ο αι. τον κύριο όγκο του βυζαντινού στρατού αποτελούσε το ιππικό, «οι άπληκτοι». 200 Περί θεµάτων, : «Αυτο γαρ το όνοµα του θέµατος ελληνικόν εστι και ου ρωµαϊκον, απο της θέσεως ονοµαζόµενον». 201 Αικ. Χριστοφιλοπούλου, Ιστορία, Β1,

71 ιοκλητιανού δεν καταργήθηκε αµέσως, καθώς η παλιά διαίρεση σε επαρχίες διατηρήθηκε όλο τον 6ο αιώνα». 202 Όταν ο Βασίλειος ανέβηκε στο θρόνο από τις επτά µεγάλες στρατιωτικές περιφέρειες του 7ου αιώνα κάποιες δεν υπήρχαν πια για την αυτοκρατορία, όπως το εξαρχάτο της Ιταλίας και της Αφρικής. Μεταξύ του 7ου και 9ου αιώνα ο αριθµός των θεµάτων έφτασε τους εικοσιπέντε και µετά τις κατακτήσεις του Βασιλείου τους είκοσι έξι. Τα θέµατα αυτά υπό την ηγεµονία του Βασιλείου χωρίζονταν σε ανατολικά θέµατα και τα θέµατα της ύσης. Η διαίρεση αυτή ήταν ιεραρχική. Στα ανατολικά θέµατα συγκαταλεγόταν οι επαρχίες που αναλάµβαναν το ρόλο του υπερασπιστή για την αυτοκρατορία και για αυτό ήταν πλούσιες και καλά εξοπλισµένες, ενώ τα θέµατα της ύσεως ερχόταν σε δεύτερη µοίρα. 203 Αναµφίβολα δεν είναι εύκολη η µελέτη των εδαφικών αλλαγών που υφίστανται τα θέµατα στο πέρασµα του χρόνου και της στάσης που τηρούν απέναντι στον εκάστοτε αυτοκράτορα, καθώς δε λείπουν οι συγκρούσεις, οι συνωµοσίες αλλά και οι απόπειρες προσεταιρισµού και οι πολιτικές σκοπιµότητες. Ετσι λίγους µήνες µετά την άνοδο του Βασιλείου Α στο θρόνο και τη συνωµοσία του κόµη του Οψικίου Γεωργίου Πηγάνη και του στρατηγού των Θρακησίων Συµβάτιο ο νέος αυτοκράτορας κατά το «κούρεµα» του γιου του Λέοντος όρισε ως αναδόχους τον στρατηγό των Ανατολικών Λέοντα Κρατερό, το στρατηγό της Καππαδοκίας και όλους τους υπόλοιπους άρχοντες των δύο αυτών θεµάτων. Με αυτό τον τρόπο έδειξε συνειδητά την εύνοια του προς τα δύο θέµατα. 204 Ο Βασίλειος Α µετά την επανάσταση του 866 αποφάσισε να πάρει την κατάσταση στα χέρια του και να προσεγγίσει το Οψίκιον διορίζοντας τον έµπιστό του δοµέστικο των σχολών Αντρέα «εκ Σκυθων» ως υποστράτηγο. Ο διορισµός αυτός µαρτυρά την πρόθεση του Βασιλείου Α να ελέγχει το γειτονικό στην Κωνσταντινούπολη θέµα του Οψικίου. Το 900 µάλιστα, ο Λέων ΣΤ νυµφεύτηκε την Ευδοκία Βαϊανή, «κόρην εκ του Οψικίου θέµατος» Αικ. Χριστοφιλοπούλου, Ιστορία, Β1, & Επί Βασιλείου Α υπήρχε το θέµα της Τεφρικής, της Θράκης, της Μακεδονίας, των Οπτιµάτων, του Οψικίου, των Βουκελλαρίων, της Παφλαγονίας, των Θρακησίων, των Ανατολικών, της Καππαδοκίας, της Σελευκείας, των Αρµενιάκων, της Χαλδίας, της Κολωνείας, των Κιβυρραιωτών, της Σάµου, του Αιγαίου Πελάγους, της Θεσσαλονίκης, της Ελλάδος, της Νικόπολης, της Πελοποννήσου, του υρραχίου, της αλµατίας, της Σικελίας, της Χερσώνος και της Κύπρου. Για τα εδαφικά όρια του κάθε θέµατος την εποχή του Βασιλείου Α βλ. Vogt, Basile Ier, Βασιλείου τάξεως, 622,1-17. Α. Vogt, Léon VI, Β. Βλυσίδου, Ε. Κουντούρα, Σ. Λαµπάκης, Τ. Λουγγής, Α.Σαββίδης, Θέµατα, Συνεχ. Γ. Μον Συν. Θεοφ Λέων Γραµµατικός, 274. Ιω. Σκυλίτζης 180. Β. Βλυσίδου, Ε. Κουντούρα, Σ. Λαµπάκης, Τ. Λουγγής, Α.Σαββίδης, Θέµατα,

72 Όσον αφορά το θέµα των Θρακησίων από την άνοδο στο θρόνο του Βασιλείου Α και εξης παρατηρείται η τοποθέτηση έµπιστων αξιωµατούχων, στα πλαίσια της ευρύτερης προσπάθειας του νέου αυτοκράτορα να µετατρέψει το συγκεκριµένο θέµα σε τόπο δικών του ανθρώπων. 206 Για τον αγώνα του κατά των Αράβων και των Παυλικιανών ο Βασίλειος Α χρειαζόταν ισχυρό στρατό, γι αυτό φρόντισε µε ιδιαίτερο ζήλο την αναδιοργάνωσή του προωθώντας παράλληλα πιστούς και ικανούς φίλους του σε καίριες θέσεις. Ενίσχυσε επίσης τον αυτοκρατορικό στόλο ( βασιλικον πλό(ω)ϊµον ) δίνοντας του γύρω στο 870 µόνιµες µαρίνες όχι µακριά από την Κωνσταντινούπολη και οργάνωση παρόµοια µε εκείνη ενός ιππικού τάγµατος. Ο αρχηγός του στόλου «δρουγγάριος των πλωΐµων» ιεραρχικά βρισκόταν µία θέση πιο κάτω από τον αρχηγό του ιππικού τάγµατος και λίγο πιο ψηλά από εκείνον του πεζικού. Ο Βασίλειος Α έδωσε ακόµη µόνιµο µισθό στους κωπηλάτες καθιστώντας έτσι τον αυτοκρατορικό στόλο επαγγελµατική δύναµη. Έκτοτε το ναυτικό σηµείωσε σηµαντικές νίκες κατά των Αράβων πειρατών, ενσωµάτωσε την Ιταλία στο θέµα της Κεφαλονιάς και σύντοµα κατάλαβε όλη την Κρήτη, την οποία για πολύ καιρό η αυτοκρατορία µοιραζόταν µε το αραβικό χαλιφάτο. Ο Βασίλειος Α αναθεώρησε τη συµφωνία που είχε κάνει µε τους τελευταίους για την κυριαρχία της Κύπρου και δηµιούργησε ένα καινούριο θέµα, το θέµα της Σάµου. 207 Στα πρώτα χρόνια της βασιλείας του Βασιλείου Α οι αραβικές επιθέσεις εναντίον των πόλεων της νότιας ακτής της αλµατίας αντιµετωπίστηκαν µε τη δηµιουργία θέµατος στην περιοχή ( 868 ), το οποίο είχε περιορισµένη φρουρά το θέµα της αλµατίας σε συνδυασµό µε τον προσηλυτισµό των Σέρβων συνέβαλαν στην ένταξη της ενδοχώρας των δαλµατικών πόλεων στη βυζαντινή σφαίρα επιρροής. Οι Άραβες κατέλαβαν τις Συρακούσες στη Σικελία µόνο γιατί ο Βασίλειος Α χρησιµοποιούσε την περίοδο εκείνη τον αυτοκρατορικό στόλο για να µεταφέρει µάρµαρο για την Νέα Εκκλησία και όχι για να ενισχύσει τους Συρακούσιους. 208 Το χερσαίο παλιό θέµα των Βουκελλαρίων, το οποίο πρέπει να ήταν αφοσιωµένο στη δυναστεία του Αµορίου, δε µνηµονεύεται καθόλου επί Βασιλείου Α. 209 Το 872 κατά την εκστρατεία εναντίον των Παυλικιανών ο Βασίλειος Α έκανε θέµα το 206 Β. Βλυσίδου, Ε. Κουντούρα, Σ. Λαµπάκης, Τ. Λουγγής, Α.Σαββίδης, Θέµατα, W. Treadgold, Army, 33, 104-5, 135, 151, 211. Για τις ναυτικές, στρατιωτικές και διοικητικές ανάγκες των ναυτικών θεµάτων προβλεπόταν σειρά αξιωµατούχων, όπως οι «δρουγγάριοι», οι «τουµάρχαι των πλω(ο )ΐµων», οι «κόµητες του πλοήµατος», «ο χαρτουλάριος του πλω(ο)ΐµου», «οι κένταρχοι», οι «πρωτοκάραβοι» και άλλοι. 208 W. Treadgold, Byzantium, 33. του ιδίου, History,

73 Χαρσιανόν, που το 863 αναφέρεται ως κλεισούρα και παλιότερα ως τούρµα των Αρµενιάκων. ιόρισε ως στρατηγό του τακτικού στρατού του θέµατος έναν δικό του άνθρωπο, τον Νικηφόρο Φωκά τον παλαιό, παλαιό στρατηγό των Θρακησίων, προετοιµάζοντας έτσι τις επόµενες κινήσεις του στο χώρο της Ιταλίας. 210 Στην εκστρατεία του 872 πήραν µέρος τα θέµατα Κολωνείας και Χαλδίας και οι Αρµενιάκοι ανταγωνίστηκαν σε ανδρεία τους Χαρσιανίτες. 211 Μετά την κατάληψη της Τεφρικής από τον Βασίλειο Α δηµιουργήθηκε το θέµα Λεοντοκώµης-Τεφρικής, που αρχικά αναφερόταν ως κλεισούρα Λεοντοκώµης. 212 «Τέλος, αν λάβουµε υπόψη ότι ο θείος της Θεοδώρας του Μανουήλ θεωρείται «εξ Αρµενίας καταγόµενος», 213 ότι ο πατρίκιος και στρατηγός Σικελίας Νικήτας καταγόταν από την Παφλαγονία και ότι ο γαµπρός του καίσαρα Βάρδα, Συµβάτιος, ήταν στρατηγός των Θρακησίων που το 866 εξεγέρθηκε µαζί µε το Γιώργιο Πηγάνη, εναντίον του συµβασιλέα Βασιλείου Α 214 τότε προκύπτει αβίαστα το συµπέρασµα ότι η στρατιωτική αριστοκρατία του 9ου αιώνα έχει για κοιτίδα των ιδιοκτησιών της το θέµα Παφλαγονίας, προπύργιο της δυναστείας του Αµορίου. Από την πλευρά αυτή είναι δικαιολογηµένες τόσο οι επανειληµµένες απόπειρες των Κουρκούα και ουκών να εκδιώξουν από το θρόνο τον Βασίλειο Α και τον Λέοντα ΣΤ, όσο και η αποστροφή που εκφράζει για τους Παφλαγόνες ο Κωσταντίνος Πορφυρογέννητος στο «Περί θεµάτων» Β. Βλυσίδου, Ε. Κουντούρα, Σ. Λαµπάκης, Τ. Λουγγής, Α.Σαββίδης, Θέµατα, Β. Βλυσίδου, Ε. Κουντούρα, Σ. Λαµπάκης, Τ. Λουγγής, Α.Σαββίδης, Θέµατα, 126 & Β. Βλυσίδου, Ε. Κουντούρα, Σ. Λαµπάκης, Τ. Λουγγής, Α.Σαββίδης, Θέµατα, 126 & Β. Βλυσίδου, Ε. Κουντούρα, Σ. Λαµπάκης, Τ. Λουγγής, Α.Σαββίδης, Θέµατα, 338.: «Στο Περί θεµάτων Τεφρική αναφέρεται ακόµη ως τµήµα του θεµάτος Κολωνείας για λόγους που µόνο ο Πορφυρογέννητος γνώριζε». 213 Συν. Θεοφ Bλ. Συνωµοσίες κατά του Βασιλείου Α. 215 Β. Βλυσίδου, Ε. Κουντούρα, Σ. Λαµπάκης, Τ. Λουγγής, Α.Σαββίδης, Θέµατα,

74 Μέτρα υπέρ της ικαιοσύνης Οι γνώσεις µας γύρω από το χώρο της δικαιοσύνης κατά τη µέση βυζαντινή περίοδο είναι περιορισµένες, καθώς τα νοµοθετικά έργα και οι πληροφορίες των φιλολογικών πηγών είναι ευάριθµες. Στο προοίµιο του Πρόχειρου Νόµου ο Βασίλειος Α αναφέρει ότι κύριο µέληµά του υπήρξε η βελτίωση στον τρόπο απονοµής της δικαιοσύνης. Οι πολίτες είχαν βέβαια το δικαίωµα να προσφύγουν σε εκείνον ( «προσέρχεσθαι τω βασιλει δια δεήσεως» ) µέσω ενός ειδικού υπαλλήλου, τον «επί των δεήσεων», ο οποίος συνόδευε τον αυτοκράτορα και εξέταζε τα αιτήµατα. «Οι αντιδικίες επιλύονταν στα δικαστήρια, τα οποία διακρίνονταν σε κοσµικά και εκκλησιαστικά ( ανώτερα και κατώτερα ). Τα κοσµικά δικαστήρια ( «κριτήρια» ), διακρίνονταν στα πολιτικά, τα οποία είχαν την έδρα τους στην πρωτεύουσα και στις επαρχίες, και στα στρατιωτικά. Ο αυτοκράτορας είχε το δικαίωµα της εκδίκασης ορισµένων υποθέσεων µε την επιφύλαξη όµως να µπορεί να τις διαβιβάζει στις αρµόδιες δικαστικές αρχές. Μέχρι και την εποχή του Ιουστινιανού υψηλή θέση µεταξύ των δικαστικών λειτουργών κατείχε ο «κοιαίστωρ του ιερού παλατίου». 216 Κατά τον 10ο αιώνα ωστόσο οι αρµοδιότητες του τελευταίου περιορίστηκαν στην επίβλεψη των επαρχιωτών που έρχονταν στην πρωτεύουσα για να επιλύσουν τις µεταξύ τους διαφορές, επαιτών και αργόσχολων, υποθέσεων πλαστογραφίας, επιτρόπων ανηλίκων, άνοιγµα και εκτέλεση διαθηκών. Το δικαστήριο του κοιαίστωρος απαντά µέχρι τα µέσα του 11ου αιώνα. Η έδρα του, «τα παλάτια του κοιαιστορικίου», τοποθετείται κοντά στον Ιππόδροµο. Επόµενο δικαστικό σώµα είναι η «σύγκλητος». Τα µέλη της, ανώτεροι αξιωµατούχοι εκδίκαζαν άλλοτε σοβαρά ποινικά αδικήµατα πολιτικού χαρακτήρα κι άλλοτε σοβαρές υποθέσεις που αφορούσαν την εκκλησιαστική τάξη και πειθαρχία σε συνεργασία µε ανώτερους εκκλησιαστικούς λειτουργούς. 217 Προϊστάµενος βασιλικού δικαστηρίου φέρεται και «ο έπαρχος της πόλεως» αρµόδιος 216 Εισαγωγή,τίτλος Ε Περί κοιαίστωρος. R. Guilland, Études sur l histoire administrative de l empire byzantin, Le questeur, Ο κοιαίστωρ, Quaestor εν Byzantion τ. 41(1971) σ Αν. Γκουτζιοκώστας, Ο θεσµός του κοιαίστωρα του ιερού παλατίου: η γένεση, οι αρµοδιότητες και η εξέλιξή του, Θεσσαλονίκη

75 δικαστής για την Κωνσταντινούπολη και τη γύρω περιοχή 218 επί αστικών και ποινικών υποθέσεων, όπως αµφισβητήσεις κατά την απελευθέρωση δούλων, διενέξεις κυρίων και απελευθέρων, αγορανοµικές παραβιάσεις, διενέξεις για τραπεζικές και χρηµατιστηριακές συναλλαγές και τέλος τα αδικήµατα ηθών. Σε αδρές γραµµές αυτά ήταν τα σηµαντικότερα δικαστικά σώµατα και δικαστικοί λειτουργοί στην Κωνσταντινούπολη, ενώ η οργάνωση της επαρχιακής δικαιοσύνης κατά τη µέση βυζαντινή περίοδο παραµένει σκοτεινή». 219 Όσον αφορά την οργάνωση της δικαιοσύνης επί Βασιλείου Α δύο ερωτήµατα τίθονται σχεδόν αυτοµάτως. Σε ποιες ενέργειες προέβη αναφορικά µε το χώρο αυτό και κυρίως ποια ήταν τα κίνητρα των ενεργειών αυτών καθώς είναι δύσκολο να αποδεχτούµε το γεγονός ότι ένας τραχύς και πρωτόγονος άνθρωπος είχε υψηλή αίσθηση δικαίου, όπως εύστοχα παρατήρησε ο Κ. Άµαντος. 220 Εκείνο λοιπόν που πρέπει να ληφθεί υπόψη είναι ότι ο Βασίλειος Α υπήρξε µία ισχυρή πολιτική προσωπικότητα, η οποία δεν άφηνε τίποτα στην τύχη και πολύ γρήγορα συνειδητοποίησε ότι έπρεπε να δώσει ιδιαίτερη προσοχή στον ευαίσθητο και νευραλγικό τοµέα της δικαιοσύνης. Γι αυτό το λόγο πολλαπλασίασε τα κατώτερα δικαστήρια και επισκεύασε τα δικαστικά κτίρια. 221 Στον Βασίλειο Α αποδίδεται η ίδρυσή του «δικαστηρίου επί του ιπποδρόµου» - αντιστοιχεί σε πρωτοβάθµιο σηµερινό δικαστήριο - το οποίο µαζί µε το «δικαστήριον του βήλου» αποτελούσαν τα δύο τακτικά δικαστήρια που λειτουργούσαν στην Κωνσταντινούπολη για την επίλυση ιδιωτικών διαφορών ( ίσως και ποινικών υποθέσεων ). Σύµφωνα µε την Αικ. Χριστοφιλοπούλου τα δύο δικαστήρια ήταν ισοδύναµα και συνεδρίαζαν στον ευρύτερο χώρο 217 Αικ. Χριστοφιλοπούλου, Η σύγκλητος, Εισαγωγή, τίτλος Περί τάξεως επάρχου πόλεως, όπου αναφέρεται ότι η αρµοδιότητα του επάρχου πόλεως εκτείνονταν σε ακτίνα εκατό µιλίων. Ο συντάκτης της έχει αφαιρέσει σπό τον τίτλο τις διατάξεις εκείνες που έχουν περιπέσει σε αχρηστία. 219 Αικ. Χριστοφιλοπούλου, Ιστορία, Β1, Άµαντος, Ιστορία, Συν. Θεοφ «τους εις το κρίνειν επιτηδείους κατά πασαν σχεδον αγυιαν και παν ευαγές ενδιαίτηµα εγκατέστησεν. εξαιρέτως δε το λεγόµενον της Χαλκης λαµπρότατον το πάλαι και αξιάγαστον οίκηµα αυτος και πόνω και δαπάναις συχναις απεκάθηρέ τε και περιεποιήσατο και κοινον κατέστησε δικαστήριον, Αρείου τε πάγου και Ηλιαίας σεµνότερον». Ιω. Σκυλίτζης : «δικαστας τε έταξε σιτηρεσίοις και φιλοτιµίαις παντοδαπαις αυτους µεγαλύνας και τάξας διηµερεύειν και τας διενέξεις διαλύειν των φιλονεικούντων, τόπους επιτηδείους αφορίσας αυτοις, την τε Μαγναύραν και τον καλούµενον ιππόδροµον και την λεγοµένη Χαλκην επισκευάσας και καινουργήσας». Κεδρηνός

76 του Σκεπαστού Ιπποδρόµου 222. Επέλεξε ακόµη έντιµους και µορφωµένους δικαστές και φρόντισε µε χρηµατική ενίσχυση και «σιτηρέσια» να τους καταστήσει οικονοµικά ανεξάρτητους και αδιάβλητους. 223 Επιπρόσθετα όρισε την παροχή σιτηρεσίου στους φτωχότερους διαδίκους καθ' όλη τη διάρκεια µιας δίκης στην Κωνσταντινούπολη. Με αυτό τον τρόπο προστάτευε τους πτωχότερους πολίτες, οι οποίοι συνήθως αδυνατούσαν να ανταποκριθούν στα έξοδα του ταξιδιού και της παραµονής στην Κωνσταντινούπολη και έτσι πολλές φορές αναγκάζονταν είτε να παραιτούνται από τη διεκδίκηση των δικαιωµάτων τους. 224 «Ο Βασίλειος Α δεν αρκέστηκε µόνο στην έκδοση νέων νοµοθετικών µέτρων καθώς δεν ήταν λίγες οι φορές που ο ίδιος πήγαινε στο «Γενικόν» 225 και παρακολουθούσε προσωπικά τη διεξαγωγή των φορολογικών δικών, ακολουθώντας το παράδειγµα του Ιουστινιανού. Συχνά µάλιστα, πήγαινε στα γραφεία του λογοθέτη του ειδικού και εκεί εξέταζε προσεκτικά τις καταγγελίες εκείνων που πίστευαν ότι είχαν αδικηθεί, 226 δίνοντας τελεσίδικη απόφαση στις περιπτώσεις που υπήρχαν αµφιβολίες. 227 Με ανάλογο τρόπο απαιτούσε από τους απεσταλµένους του να πράττουν σύµφωνα µε το δίκαιο. Κάποτε, διηγείται ο Κωνσταντίνος ο Πορφυρογέννητος, ο λογοθέτης του ειδικού του πρότεινε να αποστείλει εφόρους σε όλη την επικράτεια της αυτοκρατορίας για την είσπραξη των φόρων που δεν έφταναν πάντα τακτικά και να φορολογήσει το λαό που πρόσφατα είχε ενσωµατωθεί από κατακτήσεις και δεν πλήρωνε ακόµη καθόλου τέλη. Ο Βασίλειος αποδέχθηκε την πρόταση και ζήτησε να του προτείνει συγκεκριµένα πρόσωπα. Ο λογοθέτης επέλεξε τους ικανότερους και πιο ακέραιους ανθρώπους του, αλλά µάταια. Ο Βασίλειος εξέφρασε µεγάλο θυµό για τα προτεινόµενα ονόµατα και ζήτησε να επιλεχθούν οι δύο «µάγιστροι», οι οποίοι λόγω της αδιαµφισβήτητης αρετής τους και της εµπειρίας τους, ήταν οι καταλληλότεροι. Οι «µάγιστροι» ωστόσο όταν ερωτήθηκαν, 222 Αικ. Χριστοφιλοπούλου, Ιστορία, Β2, : Μακρός ανακτορικός χώρος, όπου είχαν την έδρα τους κρατικές υπηρεσίες. Για τον σκεπαστό Ιππόδροµο R. Guilland, Études sur le grand palais de Constantinople. L hippodrome couvert. Byzantinoslavica 19 ( 1958 ), σ και για το δικαστήριο επί του ιπποδρόµου σ Συν. Θεοφ «αξιώµασί τε της ταπεινωτέρας βαθµίδος υπεραίνων και ανυψων και ρογων ενιαυσίων εκθέσεσι και σιτηρεσίων άλλων και φιλοτιµιων παροχαις δεξιούµενος». 224 Συν. Θεοφ κε. «προενοήσατο και δια της παροχης της καθ ηµέραν τροφης των επι τη παρα των ισχυροτέρων βία εκάστοτε προς την βασιλεύουσαν αναγκαζοµένων εισέρχεσθαι. δείσας γαρ µη απαρτία των επιτηδείων πολλάκις τινες προ του πέρας την κατ αυτους υπόθεσιν δέξασθαι των τηδε αναχωρήσωσι, πρόσοδον αρκουσαν αφώρισεν αφ ης οι εγκαλουντες κατα τινων απετρέφοντο, έως την από του δικαστου απόφασιν έλαβον». 225 Συν. Θεοφ Ιω. Σκυλίτζης Συν. Θεοφ Κεδρηνός, Γενέσιος, Συν. Θεοφ

77 αρνήθηκαν αυτό το τόσο βαρύ καθήκον. Μπροστά στην άρνηση των µόνων ικανών ανθρώπων ο Βασίλειος Α είπε «Προτιµώ να υπάρχουν άνθρωποι που επωφελούνται άδικα από την περιουσία µου, παρά να καταπιέσω εγώ ο ίδιος κάποιον και να τον αναγκάσω να ζηµιωθεί» Συν. Θεοφ Κεδρηνός, Α.Vogt, Basile 1er,

78 Μέρος τέταρτο Η νοµοθετική δραστηριότητα του Βασιλείου Α «Ο Βασίλειος σηµαδεύει κατά παράδοση µια περίοδο ακµής για τη βυζαντινή αυτοκρατορία. 229 Αναφορικά ωστόσο µε αυτή την άποψη η νεώτερη έρευνα 230 απέδειξε ότι η πολιτιστική πολιτική της εποχής των Μακεδόνων δεν διακρίθηκε τόσο καθαρά, όσο πίστευαν ως τώρα, από αυτήν της προηγούµενης περιόδου. Οι πηγές από τις οποίες φαίνεται να προκύπτουν η εχθρική προς την παιδεία στάση των αυτοκρατόρων πριν από τους Μακεδόνες και η πολιτιστική «κατάσταση ανάγκης» που έχει προκαλέσει η εικονοµαχία µεροληπτούσαν υπερβολικά. Ο κλασικισµός στη φιλολογία και στην τέχνη διακρινόταν από τις αρχές του 9ου αιώνα 231 και είχε ήδη εκδηλωθεί έντονα επί Μιχαήλ Γ. 232 Παρόλα αυτά ο όρος «Μακεδονική αναγέννηση» 233 είναι δικαιολογηµένος, γιατί ο Βασίλειος και οι διάδοχοί του ήξεραν ακριβώς να συλλαµβάνουν τις λανθάνουσες κλασικιστικές τάσεις ιδιωτών, να τις προωθούν και κατά κάποιο τρόπο να τις προβάλλουν ως δικό τους πρόγραµµα». 234 «Σύµφωνα µε τον Zachariä ν. Lingenthal 235 ο Βασίλειος Α χάραξε αντιδραστική πορεία επιστρέφοντας στην «κλασικιστική» στάση του Ιουστινιανού. Πριν όµως την άνοδο του Βασιλείου στο θρόνο η κλασικιστικά διαµορφωµένη νοµική επιστήµη ήδη είχε την επίσηµη αυτοκρατορική υποστήριξη. Οι άγνωστοι λοιπόν σε εµάς εκπρόσωποι της νοµικής επιστήµης 236 ήξεραν να προκαλούν ενθουσιασµό για τις επιδιώξεις τους στον οποιονδήποτε ακαλλιέργητο αυτοκράτορα, που είχε µόλις αναρριχηθεί κοινωνικά και είχε υποκύψει στη 229 K. Krumbacher, Λογοτεχνία, 358. G. Finlay, History, G. Ostrogorsky, Ιστορία, 91. P. Lemerle, Ουµανισµός, 115 κε. & 154 κε. 231 P. Lemerle, Ουµανισµός, Ο Κ. Άµαντος, Ιστορία, 51 αποδίδει τόσο τη νοµοθετική δραστηριότητα του Βασιλείου και του Λέοντα ό- σο και τη γενικότερη πνευµατική κίνηση µέχρι του Κωνσταντίνου Πορφυρογέννητου στη νέα πνοή που έφεραν στο Βυζάντιο ο Φώτιος και το Πανεπιστήµιο της Μαγναύρας. Η προσπάθεια ανανέωσης της νοµοθεσίας ή τουλάχιστον η προεργασία αυτής, όπως υποστηρίζει ο Σπ. Τρωιάνος, Πηγές, 158 δεν αποκλείεται να είχε αρχίσει από τα χρόνια του Μιχαήλ Γ, καθώς ένας από τους κύριους µοχλούς αυτής της προσπάθειας ο Φώτιος κατείχε ξεχωριστή θέση στο δηµόσιο βίο πολύ πριν την άνοδο στο θρόνο του Βασιλείου. 233 Κατά τον Σπ. Τρωιάνο, Πηγές, 156-7ο P. Ε. Pieler, Ανακάθαρσις των παλαιων νόµων und makedonische Renaissance, SG 3 ( 1989 ) ( =Proceedings of the Symposium on the Occasion of the Completion on a New Edition of the Basilica, Gronongen, 1-4 June 1988 ), 61-67, θεωρεί τον όρο Ανακάθαρση προπαγανδιστικό σύνθηµα της νοµοθετικής πολιτικής της µακεδονικής δυναστείας ως προς το γενικότερο πολιτιστικό της πρόγραµµα. 234 H. Hunger, Λογοτεχνία, 324 κε. Βλ. Συν. Θεοφ για τη διδασκαλία των παιδιών του Βασιλείου Α από τον εκθρονισµένο Φώτιο. 235 Πρόχειρος Nόµος, LIV. 78

79 γοητεία του πολιτιστικού φαινοµένου «Βυζάντιο». 237 Σε αυτούς λοιπόν ανάγεται κατά τον H. Hunger η «ανακάθαρσις των παλαιων νόµων», που αποτέλεσε το νοµοθετικό πρόγραµµα των πρώτων Μακεδόνων». 238 Όσον αφορά τη νοµοθετική δραστηριότητα του Βασιλείου Α φαίνεται πως όλα ξεκινούσαν από την πεποίθησή του ότι οι καλοί νόµοι συµβάλλουν στην καλή διακυβέρνηση του κράτους. 239 Στόχος του νοµοθετικού του προγράµµατος ήταν η αντικατάσταση της Εκλογής και η αναβίωση του παλιού ιουστινιάνειου δικαίου προσαρµοσµένου στις νέες απαιτήσεις. Τα τέσσερα µέρη του Ιουστινιάνειου Κώδικα ήταν ογκώδη και κατά συνέπεια δύσχρηστα, ενώ η απόδοση των λατινικών όρων και κειµένων στα ελληνικά αποτελούσε δύσκολο εγχείρηµα. Μέχρι λοιπόν τη δηµοσίευση της µεγάλης συλλογής, ο Βασίλειος Α εκδίδει δύο νοµοθετικές συλλογές που µας έχουν διασωθεί, τον Πρόχειρο Nόµο και την Εισαγωγή. Νεαρές του ιδίου αυτοκράτορα δεν έχουν διασωθεί. 240 Τέλος, στον Βασίλειο Α έχουν αποδοθεί τα Κεφάλαια παραινετικά για θεοσεβή βίο που απευθύνονται στον διάδοχο του θρόνου Λέοντα Στ τον Σοφό. 241 Οι συγκεκριµένοι λόγοι, παρόλο που αποπνέουν το πνεύµα και τις απόψεις του Βασιλείου Α, πρέπει µάλλον να αποδοθούν στον Φώτιο ή σε κάποια άλλη προσωπικότητα της αυλής που διέθετε µόρφωση και επιρροή στον Λέοντα ΣΤ. 236 Όπως ο πατριάρχης Φώτιος, ο Συµβάτιος, ( βλ. υποσηµ. 185 ) και ο Στυλιανός Ζαούτζης, στον οποίο απευθύνονται οι περισσότερες Νεαρές του Λέοντα. 237 G. Ostrogorsky, Ιστορία, H. Hunger, Λογοτεχνία, 325. Σύµφωνα µε τους H. Hunger, Λογοτεχνία, & 335 και Σπ. Τρωιάνο, Πηγές, κατά τον 9 ο και τους επόµενους αιώνες δεν λειτουργούσαν κρατικά εκπαιδευτικά ιδρύµατα και η νοµική διδασκαλία βρισκόταν στα χέρια προσώπων -κρατικών οργάνων µε διοικητικά ή δικαστικά καθήκοντα. Από αυτό προέκυψε αναπόφευκτα η εναρµόνιση του διδασκαλικού τους έργου µε την επίσηµη πολιτιστική πολιτική των αυτοκρατόρων. Επιπρόσθετα ο Η. Hunger, 335 θεωρεί ότι ο κλασικισµός της «Μακεδονικής αναγέννησης» κατάφερε σε αντίθεση µε τον κλασικισµό του Ιουστινιανού να διατηρηθεί για µεγάλο χρονικό διάστηµα, λόγω του σταθερά κλασικιστικού προσανατολισµού της εκπαίδευσης και ότι η επιστροφή στα ιουστινιάνεια νοµοθεσία δεν σηµαίνει πως τα νοµικά εγχειρίδια της εποχής των Ισαύρων παραµελήθηκαν, τουλάχιστον ως προς τη δραστηριότητα των αντιγραφέων. 239 Πρόχειρος Νόµος, Προοίµιον, 114: «πάντων εστι πρωτον και µέγιστον η δικαιοσύνη, δι ης και έθνος ανυψουται». 240 Ο H. Hunger, Λογοτεχνία, 330 κάνει λόγο για έκδοση µεµονωµένων νόµων από τον Βασίλειο Α παραπέµποντας σε Dölger, Regesten, αρ. 472, JGR. I. 54 σηµ 1 & JGR. II Πρώτη έκδοση : Banduri, Imperium Orientale I 171. εύτερη έκδοση: Α. Mai, Scriptorum Veterum nova collection 2 ( 1827 ), Τρίτη έκδ. : PG, τ. 107, XXI-LIX. Νεοελληνική µετάφραση από τον αρχιµανδρίτη Χρύσανθο Νοταρά, Βουκουρέστι O εκτενέστερος τίτλος είναι : «Βασιλειου του Ρωµαίων βασιλέως κεφάλαια παραινετικά ξ προς τον εαυτου υιον Λέοντα». Ο Βασίλειος Α συµβουλεύει τον γιο του να επιλέγει µε προσοχή τους άρχοντες «ίνα µη άρχωσιν έλαφοι λεόντων, αλλά λέοντες ελάφων» και για να έχει καλούς συµβούλους πρέπει να επιτρέπει παρρησία. 79

80 Ανάλογη συγγραφική δραστηριότητα στο χώρο της νοµικής επιστήµης ανέπτυξε και ο διάδοχος του Βασιλείου Α, Λέων ΣΤ ( Βασιλικά, Νεαρές, Επαρχικό βιβλίο) 242 η οποία όµως δε συνεχίστηκε στα χρόνια των Κοµνηνών. Το τέλος της «αναγέννησης» µπορεί κατά τον Σπ. Τρωιάνο «να αποδοθεί αφενός στην αντίδραση της Εκκλησίας αναφορικά µε την επικράτηση του κλασικισµού λόγω του ειδωλολατρικού του παρελθόντος και αφετέρου στην άνοδο της στρατιωτικής αριστοκρατίας, 243 η οποία επηρέασε φυσικά τη σύνθεση της υπαλληλικής ιεραρχίας µε αντίστοιχη µείωση του ενδιαφέροντος των νέων για την νοµική παιδεία» Th. Antonopoulou, The Homilies of the Emperor Leo VI [ The Medieval Mediterranean, 14. ] Leiden- N.York-Köln H. Ahrweiler, Recherches sur la société byzantine au XI siècle: Nouvelles hierarchies et nouvelles solidarités, TM 6 ( 1976) Σπ. Τρωιάνο, Πηγές,

81 Πρόχειρος Νόµος Ο «Πρόχειρος Νόµος» ή απλώς «Πρόχειρον» είναι νοµοθετικό εγχειρίδιο που εκδόθηκε στο όνοµα των αυτοκρατόρων Βασιλείου Α, Κωνσταντίνου και Λέοντος. «Εν ονόµατι του δεσπότου Ιησου Χριστου του Θεου ηµων αυτοκράτορες, καίσαρες Βασίλειος, Κωνσταντινος και Λέων ευτυχεις, ευσεβεις, ένδοξοι, νικηταί, τροπαιουχοι, αεισέβαστοι, πιστοί, αύγουστοι». 245 Η συγκεκριµένη επίκληση και τίτλωση ( intitulatio ) έπαιξε καθοριστικό ρόλο στη χρονολόγηση του κειµένου. 246 Μέχρι τα µέσα της δεκαετίας του 80 είχε επικρατήσει η άποψη 247 ( και ακόµη υποστηρίζεται από πολλούς ιστορικούς 248 ) ότι ο Πρόχειρος Νόµος δηµοσιεύτηκε µεταξύ 870 και 879 και προηγήθηκε της Εισαγωγής που ολοκληρώθηκε πριν από το θάνατο του Βασιλείου Α (29 Αυγούστου 886 ). Οι C. E. Ζachariä και L. Wenger υποστήριξαν µάλιστα, σύµφωνα πάντα µε τον Σπ. Τρωιάνο, ότι τα δύο κείµενα ετοιµάζονταν παράλληλα από δύο επιτροπές και ότι τελικώς επιλέχτηκε για κύρωση το κείµενο του Πρόχειρου νόµου. 249 Ο A. Schminck ανέτρεψε ωστόσο τις παραπάνω απόψεις ισχυριζόµενος ότι η Εισαγωγή είναι το νοµοθετικό κείµενο της εποχής του Βασιλείου Α, ενώ ο Πρόχειρος Νόµος εκδόθηκε από τον Λέοντα ΣΤ το Τις απόψεις του Γερµανού ιστορικού του δικαίου αποδέχεται 245 Πρόχειρος Νόµος, Προοίµιον, 114. A. Schminck, Rechtsbücher, 56, JGR ΙΙ, ΧII. H. Freshfield, Manual, 1 κε. C. E. Zachariä ν. Lingenthal, Ο Πρόχειρος Νόµος, και Geschichte, 22 & L. Wenger, Quellen, 701 & Dölger, Regesten, Νο 499 χρονολoγούν τον Πρόχειρο Νόµο περίπου το P. E. Pieler, Rechtsliteratur εν H. Hunger, Die hochsprachliche profane Literatur der byzantinische, München 1978, Ο I. Καραγιαννόπουλος, Ιστορία, 311 µε βάση δύο µαρτυρίες ( Mansi XVI. 389 Ιω. Σκυλίτζης : «τρίτω έτει της µοναρχίας αναγορεύει και Αλέξανδρον») υποστηρίζει ότι ο Πρόχειρος Νόµος εκδόθηκε µεταξύ 12 ης Φεβρουαρίου 870 και το πολύ µέχρι της 23 ης Σεπτεµβρίου 870, οπότε και αναγορεύθηκε συµβασιλέας ο Αλέξανδρος και πρβ. J.A.B. Mortreuil, Droit II, 30, σηµ. a. Λόγω ακριβώς της απουσίας του ονόµατος του Α- λέξανδρου θεωρεί µη αποδεκτή τη χρονολόγηση του Πρόχειρου Νόµου κατά την 1 ην εκεµβρίου 872 από τον. Γκίνη, κωδιξ 121, 352 µε βάση τη σηµείωση που φέρει το χειρόγραφο του ΙΑ αιώνα «εξεδόθη µηνι εκεµβρίω α, ινδ.ς, έτους, ςτπα = 1 εκεµβρίου 872». Σύµφωνα µε τον Σπύρ. Τρωιάνο ο Th. E.Van Bochove,To Date and not to Date, On the Date and Status of Byzantine Laws Books, Groningen 1996, 29 έχει συγκεντρώσει τις κάθε µορφής µαρτυρίες που ευνοούν την παραδοσιακή άποψη επικαλούµενος, µεταξύ άλλων, και την ύπαρξη χειρογράφων του Πρόχειρου Νόµου, κυρίως τον κώδικα Laudianus Σπ. Τρωιάνος, Πηγές, 171. C.E. Zachariä ν. Lingenthal, Geschichte, L. Wenger, Quellen, Ο A. Schminck, Rechtsbücher, 62 κ.ε., 91κ.ε., 95κ.ε. Τις απόψεις του A. Schminck εξέφρασε για πρώτη φορά στην Ελλάδα ο Σπ. Τρωιάνος, «Η προβληµατική της νοµικής γραµµατείας την εποχή του Πορφυρογέννητου κατά τη νεώτατη έρευνα», Κωνσταντίνος Ζ' ό Πορφυρογέννητος και η εποχή του. Β ' ιεθνής Βυζαντινολογική Συνάντηση ( ελφοί, Ιουλίου 1987), Αθήνα 1989, του ιδίου Πηγές, 171 & 177. Ο H. Hunger, Λογοτεχνία, Γ, 326 & προβάλλοντας µία σειρά επιχειρηµάτων υποστηρίζει ότι την εποχή της σύνταξης της «Εισαγωγής» είχε ήδη ολοκληρωθεί από τον Βασίλειο Α η πρώτη φάση εκκαθάρισης του ιουστινιάνειου 81

82 και ο Σπ. Τρωιάνος προβάλλοντας τα εξής, µεταξύ άλλων, επιχειρήµατα : «α) Αν πράγµατι είχε προηγηθεί ο Πρόχειρος Νόµος της Εισαγωγής, θα ήταν ακατανόητο να αποδοκιµάζει ο νοµοθέτης στο προοίµιο της Εισαγωγής την Εκλογή, η οποία θα είχε καταργηθεί ήδη από τον Πρόχειρο Νόµο. β) Παρά την παραπάνω αποδοκιµασία η Εισαγωγή χρησιµοποιεί το δίκαιο της Εκλογής ιδιαίτερα σε θέµατα γάµου, ενώ ο Πρόχειρος Νόµος παρόλο που προηγήθηκε χρησιµοποιεί το ιουστινιάνειο δίκαιο. γ) Είναι παράδοξο το γεγονός ότι ο Πρόχειρος Νόµος που αντικαταστάθηκε από την Εισαγωγή έχει πολύ πλουσιότερη χειρόγραφη παράδοση δ) Οι πιο πολλές ατέλειες που είχαν επισηµανθεί στην Εισαγωγή έχουν επιδιορθωθεί στον Πρόχειρο Νόµο». Ο Σπ. Τρωιάνος υποστηρίζει ότι στην αναχρονολόγηση συνηγορεί και ένα ακόµη στοιχείο: ο νόµος του Λέοντα ΣΤ περί απαγόρευσης του τέταρτου γάµου είναι στην πραγµατικότητα η διάταξη 4.25 του Πρόχειρου Νόµου. Καθώς λοιπόν η έκδοση του συγκεκριµένου νόµου τοποθετείται στο τρίτο τρίµηνο του 907, είναι εύκολο να προσδιοριστεί ο χρόνος έκδοσης του Πρόχειρου Νόµου και να αµφισβητηθεί η παραδοσιακή άποψη. Ο Νόµος αυτός αποτέλεσε το αντάλλαγµα του Λέοντα ΣΤ προς την Εκκλησία για την «άφεση» που του έδωσε, µόνο που ο αυτοκράτορας προχώρησε στην αναθεώρηση της Εισαγωγής, παραγκωνίζοντας κατά αυτόν τον τρόπο τον Φώτιο και τις διατάξεις του, που έρχονταν σε σύγκρουση µε τις απολυταρχικές του αρχές. 251 «Στο ακόλουθο απόσπασµα από το προοίµιο του Πρόχειρου Νόµου ο Λέων αποδίδει στον Φώτιο χωρίς ωστόσο να τον κατονοµάζει όλη την ευθύνη για την ανεπάρκεια της προηγούµενης νοµοθεσίας : «Και γαρ ο τον τοιουτον νόµον παραδεχόµενος ελεχθήσεται ύβριν κατα των προ ηµων ευσεβως νοµοθετησάντων µαλλον η διδασκαλίαν αποδεχόµενος. δια τουτο αποτρόπαιος µεν και τοις προ ηµων γέγονεν ο πρώην εγχειρίδιος, ουχ όλος µέντοιγε ολικως, δικαίου σε 40 βιβλία ( πλάτος των νόµων ). Ο Λέων ολοκλήρωσε το έργο του πατέρα του είκοσι χρόνια µετά το θάνατο εκείνου δίνοντας του τη µορφή των 60 βιβλίων ( Βασιλικά ), ενώ δηµιούργησε το corpus των Νεαρών του και δηµοσίευσε τον Πρόχειρο Νόµο. Επιπρόσθετα ανατρέπει την άποψη, σύµφωνα µε την οποία τίποτε δεν έχει διασωθεί από τα 40 βιβλία του Βασιλείου βασιζόµενος στις διαφορές της χειρόγραφης παράδοσης των Βασιλικών, που έχει επισηµάνει ο A. Schminck, 52 ως ένδειξη διαφορετικών βαθµίδων επεξεργασίας του κειµένου. Σύµφωνα µε την Αικ. Χριστοφιλοπούλου, Ιστορία, Β2, 38, ο A. Schminck δεν έλαβε υπόψη του την αρχειακή αυθεντικότητα στην τίτλωση του Πρόχειρου Νόµου και εν µέρει της Εισαγωγής και στην χρονολογική ένδειξη στο χειρόγραφο του Πρόχειρου Νόµου του ΙΑ αιώνα της µονης Ζάβορδας τόσο κατά την ινδικτιώνα,όσο και από κτίσεως κόσµου. 251 Σπ. Τρωιάνος, Πηγές, 177. Αρχικά ο Ν.Oikonomidès, Leo VI s legislation of 907 forbidding fourth marriages an interpolation in the Procheiros Nomos ( IV ), DOP 30 ( 1976 ), επεσήµανε τις ανακολουθίες, τις οποίες απέδωσε σε παρεµβολή στο κείµενο του Πρόχειρου Νόµου και δεν προχώρησε στην αναχρονολόγηση. 82

83 αλλ όσον ώφειλεν». 252 Η αποδοκιµασία του Λέοντα ΣΤ δε στρεφόταν κατά του όλου νοµοθετήµατος αλλά µέρους αυτού δε θα µπορούσε εποµένως να αναφερόταν στην Εκλογή αλλά στην Εισαγωγή κι αυτό κατά τον Σπ. Τρωιάνο αποτελεί ένα επιπλέον επιχείρηµα υπέρ της χρονικής της προτεραιότητας». 253 Η Αικ. Χριστοφιλοπούλου από την άλλη πλευρά δεν αποδέχεται τους ισχυρισµούς περί αναχρονολόγησης των δύο έργων στηριζόµενη τόσο στην τίτλωση του Πρόχειρου Νόµου όσο και στα ακόλουθα επιχειρήµατα : «α) είναι αδιανόητο σε νεοκδιδόµενο νόµο ή επίσηµη κωδικοποίηση της νοµοθεσίας να αναγράφονται αποθανόντες ηγεµόνες ( Βασίλειος & Κωνσταντίνος ) µαζί µε τον έναν από τους δύο εν ζωή συµβασιλείς ( εκείνη την εποχή ισότιµοι συµβασιλείς ήταν ο Λέων και ο Αλέξανδρος ) 254. β) Η αναφορά των ονοµάτων των τριών αυτοκρατόρων σηµαίνει ότι το νοµικό εγχειρίδιο εκδόθηκε πριν από τον θάνατο του Κωνσταντίνου ( 3 Σεπτεµβρίου 879 ). γ) Το προοίµιο του Πρόχειρου Νόµου δεν διαπνέεται από το χαρακτηριστικό πνεύµα των προοιµίων των νεαρών του Λέοντα. δ) Ο υπαινιγµός στον Πρόχειρο Νόµο στο προοίµιο των Τακτικών του Λέοντα ΣΤ, επιβεβαιώνει ότι το νοµικό εγχειρίδιο ήταν σε κοινή χρήση πριν τη σύνταξη του προοιµίου ( ). ε) Εξάλλου στην Εισαγωγή δεν υπάρχει επίκληση και η τίτλωση έχει τα ονόµατα των εκδοτών αυτοκρατόρων «Βασιλείου και Λέοντος και Αλεξάνδρου» αλλά χωρίς τον επίσηµο τύπο της αυτοκρατορικής γραµµατείας. Αυτό σηµαίνει ότι η έκδοση της Εισαγωγής δεν είχε επισηµοποιηθεί και ο συντάκτης της αναγράφει µε σεβασµό τα ονόµατα των συµβασιλέων : «Προοίµιον της εισαγωγης του νόµου του συν Θεω εµφανιζοµένου υπο Βασιλείου και Λέοντος και Αλεξάνδρου των παναγάθων και ειρηνοποιων βασιλέων». 255 Η τίτλωση εποµένως αποτέλεσε το µήλο της έριδος µεταξύ των ερευνητών. Άλλοι αναζήτησαν το χρόνο έκδοσης του Πρόχειρου Νόµου στα χρονικά πλαίσια κατά τα οποία ο Βασίλειος Α και οι δύο γιοι του βασίλεψαν µαζί. Αντίθετα κάποιοι άλλοι ερευνητές, µεταξύ των οποίων και ο Σπ. Τρωιάνος, πρότειναν µία άλλη εκδοχή. «Ο Λέων ανέφερε ως νοµοθέτες τον πατέρα του Βασίλειο, τον αδελφό του Κωνσταντίνο ο οποίος είχε ήδη πεθάνει - και τον εαυτό του µε απώτερο σκοπό να τονίσει τη συνέχεια της δυναστείας και των δύο νοµοθετικών έργων. Η παράλειψη του ονόµατος του µικρότερου αδελφού του Αλεξάνδρου ίσως οφειλόταν 252 Πρόχειρος Νόµος, Προοίµιον, Σπ. Τρωιάνος, Πηγές, 178. H. Hunger, Λογοτεχνία, Γ, Κλητ. Φιλοθέου εν N. Oikonomidès, Listes, Αικ. Χριστοφιλοπούλου, Ιστορία, Β2,

84 στις όχι τόσο καλές σχέσεις των δύο αδελφών ή στην πρόθεση του Λέοντα να µην αποδυναµωθεί η θέση του γιου του Κωνσταντίνου Ζ Πορφυρογέννητου, ο οποίος στις 15 Μαΐου 908 στέφθηκε συµβασιλέας». 256 Στην εισαγωγική Νεαρά του Πρόχειρου Νόµου δεν ανακοινώνονται, όπως συνηθίζονταν, τα ονόµατα των συντακτών της. 257 Το έργο τους πάντως αφορούσε κυρίως τη συλλογή περικοπών από άλλα έργα και την απόδοση ρωµαϊκών λέξεων και φράσεων στην ελληνική γλώσσα «εξ εκάστου βιβλίου τα αναγκαια και χρειώδη και συχνως ζητούµενα εκλέξασθαι και ταυτα κεφαλαιωδως εν τωδε τω προχείρω νόµω εγγράψαι Και το µεν πλάτος εις συµµετρίαν περιεστείλαµεν, των δε ρωµαϊκων λέξεων την συνθήκην εις την ελλάδα γλωσσαν µεταποιήσαµεν». 258 «Πηγές του υπήρξαν οι ελληνικές µεταφράσεις και σχολιασµοί που έκαναν στο Ιουστινιάνειο νοµοθετικό έργο οι νοµικοί του 6ου-7ου αιώνα 259 και η Εκλογή των Ισαύρων, µολονότι στο προοίµιο του Πρόχειρου Νόµου ο Βασίλειος διατείνεται ότι θέλει να την καταργήσει : «ειδέναι χρη, ως ουκ εκλογη µαλλον η ανατροπη ο καλούµενος εγχειρίδιος καθίστατο όπερ το φυλάττειν παράλογον.αποτρόπαιος µεν και τοις προ ηµων γέγονεν ο πρώην εγχειρίδιος νόµος, ουχ όλος µέντοιγε ολικως, αλλ όσον ώφειλεν». 260 Αλλά και στο προοίµιο της Εισαγωγής αναφέρεται : «επί καταλύσει των σωστικων νόµων παρα των Ισαύρων φληναφίας εκτεθείσας». 261 Ο Πρόχειρος Νόµος διαιρείται σε σαράντα «τίτλους», κατά το πρότυπο της «Εκλογής» των Ισαύρων. «Οι πρώτοι είκοσι τίτλοι αντλούν κυρίως από τον Πάνδεκτο ( Digesta), τον Κώδικα ( Codex Iustinianus ) και τις Νεαρές ( Novellae ) του Ιουστινιανού και µόνο σε µικρό µέρος αποτελούν διατάξεις του ίδιου του Βασιλείου. Ο J.A.B. Mortreuil, σύµφωνα πάντα µε τον Ι. Καραγιαννόπουλο, θεωρεί ότι η σύνταξη των πρώτων είκοσι τίτλων µαρτυρά συστηµατική και προγραµµατισµένη εργασία. Στους υπόλοιπους 20 τίτλους είναι ισχυρή η επιρροή της Εκλογής των Ισαύρων, των Εισηγήσεων ( Institutiones ) και των Νεαρών του Ιουστινιανού ενώ µηδαµινή είναι η επιρροή του Πανδέκτου και του Ιουστινιάνειου Κώδικα 256 Σπ.Τρωιάνος, Πηγές, Πρόχειρος Νόµος, ΧΙΙ: «Ως συγγραφεύς του Προχείρου Νόµου φέρεται ο νοµικός Συµβάτιος ή Σαββάτιος ο περατώσας την υπο του Φωτίου αρξαµένην Ανακάθαρσιν η Εξηκοντάβιβλον ( Βασιλικά )». 258 Πρόχειρος Νόµος, Προοίµιον, 115 κε. 259 Πρόχειρος Νόµος, Προοίµιον, Πρόχειρος Νόµος, Προοίµιον, Εισαγωγή, Προοίµιον,

85 ». 262 Πίνακας του Προχείρου Νόµου 263 Τίτλος α. περι συναινέσεως µνηστείας. Τίτλος β. περι αρραβώνων µνηστείας. Τίτλος γ. περι δωρεων µνηστείας. Τίτλος δ. περι όρου και διαθέσεως γάµου. Τίτλος ε. περι ακριβείας γάµου. Τίτλος ς. περι προγαµιαίας δωρεας. Τίτλος ζ. περι κεκωλυµένων γάµων. Τίτλος η. περι δικαίου προικός. Τίτλος θ. περι εκδικήσεως προικός και των βαρων αυτης. Τίτλος ι. περι δωρεων µεταξυ ανδρος και γυναικός. Τίτλος ια. περι λύσεως γάµου και των αιτιων αυτου. Τίτλος ιβ. περι δωρεων. Τίτλος ιγ. περι ανατροπης δωρεων. Τίτλος ιδ. περι πράσεως και αγορας. Τίτλος ιε. περι εµφυτεύσεως. Τίτλος ις. περι δανείου και ενεχύρου. Τίτλος ιζ. περι µισθώσεως. Τίτλος ιη. περι καταθήκης. Τίτλος ιθ. περι συστάσεως κοινωνίας. Τίτλος κ. περι λύσεως κοινωνίας και αγωγης. Τίτλος κα. περι διαθήκης αυτεξουσίων. Τίτλος κβ. περι διαθήκης υπεξουσίων. Τίτλος κγ. περι διαθήκης απελευθέρων. Τίτλος κδ. περι διαθήκης επισκόπων και µοναχων. Τίτλος κε. περι ανατροπης διαθήκης. Τίτλος κς. περι λύσεως υπεξουσιότητος. 262 J.A.B. Mortreuil, Droit II, I. Καραγιαννόπουλος, Πηγές, 232 & Ιστορία, Πρόχειρος Νόµος,

86 Τίτλος κζ. περι µαρτύρων. Τίτλος κη. περι χειροτονίας επισκόπων και πρεσβυτέρων. Τίτλος κθ. περι κωδικέλλου. Τίτλος λ. περι κληρονόµων. Τίτλος λα. περι αποκαταστάσεως. Τίτλος λβ. περι φαλκιδίου. Τίτλος λγ. περι αποκλήρων. Τίτλος λδ. περι ελευθεριων. Τίτλος λε. περι λεγάτων. Τίτλος λς. περι επιτρόπων. Τίτλος λζ. περι του πότε δει ενάγειν τους δανειστάς κατά των κληρονόµων των τελευτησάντων. Τίτλος λη. περι καινοτοµιων. Τίτλος λθ. περι ποινων. Τίτλος µ. περι διαµερισµου σκύλων. Οι διατάξεις του Πρόχειρου Νόµου αφορούν εποµένως κατά κύριο λόγο το αστικό δίκαιο και κατά δεύτερο λόγο το ποινικό 264 και το δηµόσιο δίκαιο. Όλες όµως οι διατάξεις δηµοσίου δικαίου που υπάρχουν στους πρώτους τίτλους της Εισαγωγής ( 1-7 και 11) 265 δεν υπάρχουν στο κείµενο του Πρόχειρου Νόµου. Στο προοίµιο του Πρόχειρου Νόµου ο Βασίλειος Α αναφέρει ότι κύριο µέληµά του υπήρξε η βελτίωση στον τρόπο απονοµής της δικαιοσύνης «Επικαλούµενοι πάντοτε τον Θεον και Σωτηρα Χριστον αντλουµεν τον ζηλον και την επιθυµίαν προς αναζήτησιν και ανεύρεσιν των επωφελων δια τους υπηκόους µας, και µάλιστα εκείνων δι ων υπηρετειται το θειον, 264 Κ. Άµαντος, Ιστορία, 50. Κατά τον τίτλο 39, 29 του Πρόχειρου Νόµου «ο ποιων ελληνικας θυσίας η τιµων είδωλα εσχάτη υποβάλλεται τιµωρία». Αντίστοιχα κατά τον τίτλο 40, 35 της Εισαγωγής «οι αξιωθέντες του αγίου βαπτίσµατος και πάλιν ελληνίζοντες εσχάτη τιµωρία υπόκεινται». Οι συγκεκριµένοι τίτλοι αναφέρονται πιθανότατα στους Ιουδαίους, που είχαν βαπτισθεί από τον Βασίλειο Α και επανέρχονταν κρυφά ή φανερά στον Ιουδαϊσµό. 265 Σπ. Τρωιάνος, Πηγές, 179 σηµ. 33 : «έχουν ακόµη παραλειφθεί οι τίτλοι 13 «περί συµβολαίων» και 30 «περί των κωλυοµένων διατίθεσθαι». Η εξήγηση στην παράλειψη του τίτλου 13 πρέπει ίσως να αναζητηθεί στη σχέση του αντικειµένου µε θεσµούς του δηµοσίου δικαίου (συµβολαιογράφους και δικαστήρια ), ενώ η παράλειψη του τίτλου 30 είναι µάλλον ανεξήγητη, εκτός αν δεχθούµε ότι η ρύθµιση του µε τις νεαρές 39 και 69 του Λέοντα θεωρήθηκε εξαντλητική». 86

87 µεταξυ των οποίων την πρώτην θέσιν κατέχει η δικαιοσύνη, δι ης και έθνος ανυψουται» 266. Πέρα λοιπόν από τα µέτρα που έλαβε αναφορικά µε το χώρο της δικαιοσύνης, προχώρησε και στη νέα κωδικοποίηση των νόµων : «ευρων δε και τους πολιτικούς νόµους πολλήν ασάφειαν και σύγχυσιν έχοντας δια την αγαθων ώσπερ και πονηρων συναναστροφήν. τούτους κατα το προσηκον επηνωρθώσατο» 267. Ο Πρόχειρος νόµος ήταν εποµένως ένα πρακτικό νοµικό εγχειρίδιο, για να γνωρίζουν όλοι τους νόµους µε τους οποίους διοικούνταν η αυτοκρατορία. Για ζητήµατα που είχαν ανακύψει και για τα οποία δεν προέβλεπαν κάτι σχετικό οι παλιότεροι νόµοι, ο Πρόχειρος Νόµος θέσπισε νέες νοµοθετικές ρυθµίσεις: «περι ων ουκ εγέγραπτο νόµος καινην ποιήσασθαι την νοµοθεσίαν εσπεύσαµεν» 268. Ανεξαρτήτως του χρόνου δηµοσίευσής του ο Πρόχειρος Νόµος γνώρισε, όπως τονίζει ο J.A.B. Mortreuil κατά τον Ι. Καραγιαννόπουλο, «µεγάλη επιτυχία και κύρος, καθώς η νοµοθεσία του Ιουστινιανού και των εικονοµάχων δεν ανταποκρίνονταν στα νέα δεδοµένα. 269 Την ευρύτατη χρήση του µαρτυρά το πλήθος των χειρογράφων µέσω των οποίων παραδίδεται το κείµενό του και το γεγονός ότι αποτέλεσε βάση της Εξαβίβλου του Αρµενόπουλου. Τέλος, αξίζει να σηµειωθεί ότι ο Πρόχειρος Νόµος άσκησε µεγάλη επιρροή σε συγγράµµατα ελληνικά, ρωσικά και σερβικά». 270 Συµπεριλήφθηκε στο «Νοµοκανόνα», που αποδίδεται στον Φώτιο και µεταφράστηκε από τον Άγιο Σάββα, αρχιεπίσκοπο Σερβίας, µε σχόλια του Ιωάννη Ζωναρά και του Αλέξιου Αριστηνού Πρόχειρος Νόµος, Προοίµιον, Συν. Θεοφ Πρόχειρος Νόµος, Προοίµιον, J.A.B. Mortteuil, Droit II, I. Καραγιαννόπουλος, Ιστορία, J.A.B. Mortteuil, Droit II, Ι. Καραγιαννόπουλος, Ιστορία, 313. A. V. Soloviev, L influence du Droit byzantin dans les pays orthodoxies ( X Congresso Internationale di Scienze Storiche ) Relagioni 6 ( Firenze 1955 ) 610 κε Α. Ζακυθηνός, Ιστορία, 295. Για την επίδραση του Πρόχειρου Νόµου επί του δικαίου της µεσηµβρινής Ιταλίας και της Σικελίας βλ. Brandileone e Puntoni, Prochiron legum pubblicato secondo il codice Vaticano graeco 845 εν Fonti per la Storia d Italia pubblicate dall Istituto Storico Italiano, Leggi, Secolo XII, Roma, nella Sede dell Istituto 1895 και τη σχετική κρίση του K. Krumbacher, BZ 6, 1897, 212 κε. 87

88 Τα παράγωγα του Πρόχειρου Νόµου «Ως παράγωγα του Πρόχειρου Νόµου µπορούν να χαρακτηριστούν : α) Το Prochiron auctum είναι επαυξηµένη έκδοση του Πρόχειρου Νόµου και χρησιµοποιήθηκε ως πηγή για τη συγγραφή όλων σχεδόν των µεταγενέστερων ιδιωτικών επεξεργασιών του βυζαντινού δικαίου. β) H Ecloga ad Prochiron mutata που γράφηκε κατά τον 12ο αιώνα από άγνωστο συγγραφέα και προορίζονταν για τους ελληνόφωνους υπηκόους του νορµανδικού βασιλείου της Σικελίας, οι οποίοι µεταξύ άλλων είχαν το προνόµιο της ρύθµισης των µεταξύ τους σχέσεων κατά το βυζαντινό δίκαιο. Περιέχει σχεδόν ολόκληρη την Εκλογή ( στον τύπο της Ιδιωτικής Εκλογής ) και το παράρτηµα ( appendix ) της Εκλογής, µε προσθήκες από την Εισαγωγή, τον Πρόχειρο Νόµο και το «Σύνταγµα» των νεαρών Αθανασίου του Εµεσηνού. Όλο αυτό το υλικό είναι διαρθρωµένο σε 36 τίτλους, ενώ ακολουθεί παράρτηµα που περιέχει µία επιτοµή από τις νεαρές του Αθανασίου, ακέραιους τίτλους της Επιτοµής των νόµων, το Μωσαϊκό Παράγγελµα, το Ναυτικό Νόµο και µία µικρή συλλογή ιερών κανόνων. Η έκδοση Zachariä, JGR, IV, σ / Ζέπων JGR, VI, σ στηρίζεται µόνο στον κώδικα Parisinus graecus 1720, ενώ διασώζονται αρκετά άλλα χειρόγραφα. γ) Το Prochiron Legum ή Prochiron Calabriae, ένα συµπίληµα που εκτός από τον Πρόχειρο Νόµο περιέχει και διατάξεις της Εκλογής, της Εισαγωγής, της Επιτοµής των νόµων και αποσπάσµατα των νεαρών του Λέοντα µε απόδοση των τεχνικών ( νοµικών ) όρων σε γλώσσα δηµώδη, ως και διατάξεις εγχωρίου δικαίου της µεσηµβρινής Ιταλίας, λογγοβαρδικού και φραγγικού δικαίου. Προέρχεται από την Κάτω Ιταλία και πρέπει να συντάχθηκε στο τέλος του 10ου ή στις αρχές του 11ου αιώνα. Σώζεται µόνο στον κώδικα Vaticanus graecus 845. δ) Το λεγόµενον Prochiron Vaticanum ( από τον Codex Vaticanus graecus 1168 και τον Codex Vallicellianus E55), µία συλλογή διαρθρωµένη συστηµατικά κατά τον Πρόχειρο Νόµο, που περιέχει επίσης διατάξεις της Εισαγωγής από τους τίτλους 14-19, 25, 27,28, και 30 ) και της Επιτοµής ( από τους τίτλους ) µε την προσθήκη αποσπασµάτων από το Νοµοκανόνα σε 50 τίτλους, την appendix της Εκλογής, καθώς και τους Νόµους Γεωργικό, Ναυτικό και Στρατιωτικό. Ο χρόνος της σύνταξης της δεν µπορεί να προσδιοριστεί µε ακρίβεια (πάντως δεν είναι µεταγενέστερη από τον 11ο αιώνα, ίσως λίγο µετά το 1025, εφόσον ο πρώτος από τους δύο κώδικες γράφτηκε σε αυτό το χρονικό διάστηµα) και το κείµενό της είναι ακόµα ανέκδοτο 88

89 » Σπ.Τρωιάνος, Πηγές,

90 Η Εισαγωγή Μεταξύ των ετών επί Βασιλείου Α, Λέοντα και Αλέξανδρου προετοιµάστηκε αναθεωρηµένη και επαυξηµένη έκδοση του Πρόχειρου Νόµου, που προορίζονταν να χρησιµεύσει ως εισαγωγή στο βασικό νοµοθετικό έργο του Βασιλείου, την Ανακάθαρση των Νόµων. 273 Κατά τον Σπ. Τρωιάνο 274 η ορθή ονοµασία του δεύτερου νοµοθετικού έργου του Βασιλείου Α είναι «Εισαγωγή» και όχι «Επαναγωγή», 275 καθώς στους πέντε από τις έξι κώδικες απαντά η γραφή «Εισαγωγή» και µόνο σε έναν και µάλιστα µεταγενέστερο κώδικα απαντά η γραφή «Επαναγωγή». Όσον αφορά το χρόνο σύνταξης της Εισαγωγής 276 έχουν διατυπωθεί κατά καιρούς διάφορες απόψεις, καθώς το κείµενό της στερείται εισηγητικής Νεαράς. «Χωρίς να αποκλείεται το ενδεχόµενο σύνταξηςτου συγκεκριµένου έργου κατά τους τελευταίους µήνες πριν το θάνατο του Βασιλείου Α ( ), 277 ο ερευνητής Th.E.Van Bochove προτείνει ως πιθανό χρόνο σύνταξης το διάστηµα ανάµεσα στο Μάρτιο 880 και το καλοκαίρι του 883, στηριζόµενος στην επανάληψη στο κείµενο της Εισαγωγήςχαρακτηριστικών διατυπώσεων από τα πρακτικά της Συνόδου του σε συνάρτηση µε την αποµάκρυνση από τα ανάκτορα και τη φυλάκιση του Λέοντα ΣΤ, που µνηµονεύεται στην Εισαγωγή ως συναυτοκράτορας». 278 Το επίσηµο κείµενο της Εισαγωγής, δε φαίνεται να δηµοσιεύτηκε επισήµως και να 273 Ο Α. Α.Vasiliev, Ιστορία, 423 δε δέχεται την Εισαγωγή ως απλή αναθεώρηση και επαύξηση του Πρόχειρου Νόµου, αλλά ως µία εισαγωγή στους σαράντα τόµους των «Ανόθευτων» παλαιών νόµων. 274 Σπ. Τρωιάνος, Πηγές, 171 «Ο όρος «Εισαγωγή» απαντά στους κώδικες Taurinensis BII 26 ( 105 ) του 12 ου αι ( σε δύο σηµεία), Vallicellanus F 13 (80) του 13 ου αι, Ambrosianus Q 50 sup. (678) του 13 ου αι και Vaticanus Palatinus graecus 233 των πρώτων δεκαετιών του 14 ου αι. Η ονοµασία «Επαναγωγή» απαντά µόνο στον κώδικα Codex Marcianus graecus 181 του 15 ου αι». Α. Schmink, Rechtsbücher, 12-15, 62. H. Hunger, Λογοτεχνία, Γ, 326, C. E. Zacariä, Πρόχειρος Νόµος, LXVI. J. Scharf, Photios, & του ιδίου, Quellenstudien zum Prooimion der Epanagoge, BZ. 52 ( 1959 ) A. Esser, Die lehre der Epanagoge- eine oströmische Reichstheologie, Freiburger Zeitschrift für Philosophie und Theologie 10 ( 1963 ), 61κε. JGR II, 236 κε. 276 Βλ. παραπάνω σ Α. Schmihk, Rechtsbücher, Σπ.Τρωιάνος, Πηγές, 172. Th. E.Van Bochove, To Date and not to Date, On the Date and Status of Byzantine Laws Books, Groningen 1996, 27. Και στα πρακτικά της Συνόδου του και στην Εισαγωγή οι αυτοκράτορες χαρακτηρίζονται ως «ειρηνοποιοί», ένα ασυνήθιστο επίθετο κατά τον Σπ. Τρωιάνο για τις πηγές δικαίου Πρβλ. Sp.N. Troianos, La paix comme bien légal protégè à Byzance, «Προσφορά στον Ηλία Κρίσπη» ( Αθήνα- Κοµοτηνή 1995,

91 τέθηκε σε ισχύ. 279 Ορισµένοι µελετητές ωστόσο αµφισβητούν την παραπάνω άποψη και υποστηρίζουν ότι το συγκεκριµένο έργο δηµοσιεύτηκε επισήµως, στηριζόµενοι στα εξής επιχειρήµατα 280 : «α) Η αναγραφή «πρωτοκόλλου» δεν αποτελεί συστατικό στοιχείο της έννοιας του νόµου και κατά συνέπεια η έλλειψη της συγκεκριµένης αναγραφής δεν αρκεί για να στηρίξει τον ισχυρισµό ότι το κείµενο είχε ανεπίσηµο χαρακτήρα. β) Στο προοίµιο της Εισαγωγής άλλωστε αναφέρεται «Και τούτον τον νόµον αυτοκρατορικως τε και παντοκρατορικως πάντων των υπό την εξουσίαν ηµων πιστων ανδρων κρατειν κελεύοµεν», και «έξασθαι ουν τουτον τον νόµον ορθοφρόνως και θεοπρεπως ως παρα Θεου γεγονότα,ως άνωθεν υπαγορευθέντα, ως δακτύλω Θεου που πλαξι λιθίναις γραφόµενον, αλλ'εν ταις υµετέραις ψυχαις πυρίναις γλωτταις εντυπούµενον». γ) Στα χειρόγραφα σώζονται πολλά σχόλια σε διατάξεις της Εισαγωγής που επισηµαίνουν ατέλειες και ελλείψεις υποδεικνύοντας την ανάγκη για τροποποίησή τους, γεγονός που αποκτά νόηµα µόνο αν αναφέρεται σε «ισχύοντα» νόµο. δ) Η απαίτηση να υπάρχει µία τυπική πράξη που να θέτει σε ισχύ ένα νόµο και η γενικότερη αντίληψη που έχουµε σήµερα γύρω από τους ισχύοντες ή µη νόµους των βυζαντινών χρόνων δεν ανταποκρίνονται πλήρως στα δεδοµένα της εποχής». 281 Όσον αφορά τη διαδικασία που ακολουθήθηκε για την κατάρτιση της Εισαγωγής ενδεικτικό είναι το ακόλουθο απόσπασµα από το προοίµιο της : «και πρωτον µεν τα εν πλάτει των παλαιων νόµων κείµενα πάντα ανακαθάρασα, εν τεσσαράκοντα βίβλοις αθόλωτον και ανόθευτον το παν χύµα του νόµου ως πόµα θειον υµιν εκέρασεν νυν δε τας επι εναντιώσει του ειρηµένου θείου δόγµατος και επι καταλύσει των σωστικων νόµων παρα των Ισαύρων φληναφίας εκτεθείσας πάντη αποβαλοµένη και απορρίξασα, εκ των ειρηµένων τεσσαράκοντα βίβλων των προκεκριµένων ως θεοδιδάκτων νόµων εκλεξαµένη εν τεσσαράκοντα τίτλοις ισαρίθµως ταις βίβλοις, εν χερσί φέρειν σωτήριον και ψυχωφελη νόµον και σύντοµον και σαφη και εισαγωγικόν εκείνων των εν ταις τεσσαράκοντα βίβλοις κειµένων υµιν εφιλοτιµησατο». 282 Σύµφωνα λοιπόν µε το προοίµιο συγκεντρώθηκαν στοιχεία παλιότερων νόµων, 279 C. E. Zachariä, Geschichte, 22. A. Vogt, Basile Ier, 135. P. Collinet, CMH IV, 712. Α. Schmihk, Rechtsbücher, J.A.B. Morteuil, Droit II, Βορρέ, Περί προγαµιαίας δωρεας κατά τον ρωµαϊκον και ιδίως κατα τον βυζαντιακον νόµον, Αθηναι 1884, 58 κε. G. Vernadsky, The tactics of Leo the Wise and the Epanagoge, Byz VI, 1931, Α. Schmink, Rechtsbücher, 73. Th. E. Van Bochove, To Date, 15. H. Hunger, Λογοτεχνία, Γ, 340. Σπ. Τρωιάνος, Πηγές, Η. G. Beck, Res Publica Romana. [ Bayer. Akademie d. Wissenschaften, Phil. hist. Kl., Sitzungsberichte 1970, 2 ] München 1970, 30 σηµ Εισαγωγή, Προοίµιον, 237«επί καταλύσει των σωστικων νόµων παρα των Ισαύρων φληναφίας εκτεθείσας». 91

92 αποµακρύνθηκαν όσα κρίθηκαν περιττά και ακολούθησε η κατανοµή του υλικού σε σαράντα βιβλία και αντίστοιχους τίτλους, όπως ακριβώς έγινε και µε τον Πρόχειρο Νόµο, τον οποίο σε γενικές γραµµές η Εισαγωγή ακολουθεί πιστά, προβαίνοντας ωστόσο σε ανακατάταξη του υλικού και σηµαντικές αλλαγές. Η Εισαγωγή αντλεί ακόµη από την Εκλογή των Ισαύρων παρόλες τις µοµφές που διατυπώνονται στο προοίµιο της εναντίον του νοµικού έργου του Λέοντα Γ. Καινοτοµία αποτελούν οι πρώτοι τίτλοι της Εισαγωγής που αναφέρονται σε θέµατα του δηµόσιου δικαίου και για τους οποίους θα γίνει ιδιαίτερη αναφορά στη συνέχεια της εργασίας. Οι τίτλοι αφορούν το γαµικό δίκαιο, οι τίτλοι τις ειδικές ενοχικές σχέσεις, οι τίτλοι το κληρονοµικό δίκαιο και ο τελευταίος τίτλος το ποινικό δίκαιο. Πίνακας της Εισαγωγής 283 ΤΙΤΛΟΣ ΠΡΩΤΟΣ. ΤΙΤΛΟΣ ΕΥΤΕΡΟΣ. ΤΙΤΛΟΣ ΤΡΙΤΟΣ. ΤΙΤΛΟΣ ΤΕΤΑΡΤΟΣ. ΤΙΤΛΟΣ ΠΕΜΠΤΟΣ. ΤΙΤΛΟΣ ΕΚΤΟΣ. Περι νόµου και δικαιοσύνης. Περι βασιλέως. Περι πατριάρχου. Περι τάξεως επάρχου πόλεως. Περι του κοιαίστωρος. Περι απλως αρχόντων. 283 Εισαγωγή, 240 κε. 92

93 ΤΙΤΛΟΣ ΕΒ ΟΜΟΣ. Περι του χωρίς δόσεως γίνεσθαι τους άρχοντας και µηδένα εν µηδενί δια χρηµάτων κρίνειν ή τους υποπίπτοντας τοις εγκλήµασι συγχωρειν. ΤΙΤΛΟΣ ΟΓ ΟΟΣ. Περι επισκόπων και χειροτονιων και προβολων εκκλησιαστικων παντοίων. ΤΙΤΛΟΣ ΕΝΑΤΟΣ. Περι των αρµοζόντων επισκόποις και πρεσβυτέροις και διακόνοις και απλως πασιν εκκλησιαστικοις και µοναχοις. ΤΙΤΛΟΣ ΕΚΑΤΟΣ. Περι των εκκλησιαστικων εµφυτεύσεων και µισθώσεων. ΤΙΤΛΟΣ ΕΝ ΕΚΑΤΟΣ. Περι τάξεως και κριτηρίων. ΤΙΤΛΟΣ Ω ΕΚΑΤΟΣ. Περι µαρτύρων. ΤΙΤΛΟΣ ΤΡΙΣΚΑΙ ΕΚΑΤΟΣ. Περι συµβολαίων. ΤΙΤΛΟΣ ΤΕΣΣΕΡΑΚΑΙ ΕΚΑΤΟΣ. Περι µνηστείας. ΤΙΤΛΟΣ ΕΚΚΑΙ ΕΚΑΤΟΣ. Περι γάµου και ακριβείας αυτου. ΤΙΤΛΟΣ ΕΠΤΑΚΑΙ ΕΚΑΤΟΣ. Περι γάµων κεκωλυµένων. ΤΙΤΛΟΣ ΟΚΤΩΚΑΙ ΕΚΑΤΟΣ. Περι προικος. ΤΙΤΛΟΣ ΕΝΝΕΑΚΑΙ ΕΚΑΤΟΣ. Περι προ γάµου η δια γάµου δωρεας. ΤΙΤΛΟΣ ΕΙΚΟΣΤΟΣ. Περι δωρεων µεταξυ ανδρος και γυναικος γινοµένων. ΤΙΤΛΟΣ ΕΙΚΟΣΤΟΣ ΠΡΩΤΟΣ. Περι λύσεως γάµου. ΤΙΤΛΟΣ ΕΙΚΟΣΤΟΣ ΕΥΤΕΡΟΣ. Περι δωρεων και ανατροπης αυτων. ΤΙΤΛΟΣ ΕΙΚΟΣΤΟΣ ΤΡΙΤΟΣ. Περι πράσεως και αγορασίας. ΤΙΤΛΟΣ ΕΙΚΟΣΤΟΣ ΤΕΤΑΡΤΟΣ. Περι µισθώσεως. ΤΙΤΛΟΣ ΕΙΚΟΣΤΟΣ ΠΕΜΠΤΟΣ. Περι καταθήκης. ΤΙΤΛΟΣ ΕΙΚΟΣΤΟΣ ΕΚΤΟΣ. Περι κοινωνίας. ΤΙΤΛΟΣ ΕΙΚΟΣΤΟΣ ΕΒ ΟΜΟΣ. Περι διαλύσεως. ΤΙΤΛΟΣ ΕΙΚΟΣΤΟΣ ΟΓ ΟΟΣ. Περι χρέους και ενεχύρων. ΤΙΤΛΟΣ ΕΙΚΟΣΤΟΣ ΕΝΑΤΟΣ. Περι διαθήκης και κωδικέλλου. ΤΙΤΛΟΣ ΤΡΙΑΚΟΣΤΟΣ. Περι των κωλυοµένων διατίθεσθαι. ΤΙΤΛΟΣ ΤΡΙΑΚΟΣΤΟΣ ΠΡΩΤΟΣ. Περι διαθήκης υπεξουσίων και λύσεως υπεξουσιότητος. ΤΙΤΛΟΣ ΤΡΙΑΚΟΣΤΟΣ ΕΥΤΕΡΟΣ. Περι ανατροπης διαθήκης.

94 ΤΙΤΛΟΣ ΤΡΙΑΚΟΣΤΟΣ ΤΡΙΤΟΣ. ΤΙΤΛΟΣ ΤΡΙΑΚΟΣΤΟΣ ΤΕΤΑΡΤΟΣ. ΤΙΤΛΟΣ ΤΡΙΑΚΟΣΤΟΣ ΠΕΜΠΤΟΣ. ΤΙΤΛΟΣ ΤΡΙΑΚΟΣΤΟΣ ΕΚΤΟΣ. ΤΙΤΛΟΣ ΤΡΙΑΚΟΣΤΟΣ ΕΒ ΟΜΟΣ. ΤΙΤΛΟΣ ΤΡΙΑΚΟΣΤΟΣ ΟΓ ΟΟΣ. ΤΙΤΛΟΣ ΤΡΙΑΚΟΣΤΟΣ ΕΝΑΤΟΣ. ΤΙΤΛΟΣ ΤΕΣΣΑΡΑΚΟΣΤΟΣ. Περι των εκ διαθήκης και εξ αδιαθέτου κληρονόµων. Περι φαλκιδίου και αποκλήρων. Περι [ του] τους τελευτωντας ήγουν τα λείψανα αυτων µη ενυβρίζεσθαι παρα των δανειστων, και πότε δει ενάγειν τους δανειστας κατά των κληρονόµων των τελευτησάντων. Περι λεγάτου. Περι ελευθεριων και απελευθέρων. Περι επιτρόπων και κουρατόρων και αποκαταστάσεως. Περι καινοτοµιων και όρων. Περι ποινων. Οι πρώτοι τίτλοι παρουσιάζουν ιδιαίτερο ενδιαφέρον, γιατί σ αυτούς κατά κάποιο τρόπο αποκρυσταλλώνεται η θεωρία των αυτοκρατόρων της µακεδονικής δυναστείας γύρω από την ανώτατη πολιτική εξουσία και κυρίως καθορίζονται σε ισότιµη βάση οι αρµοδιότητες της κοσµικής και εκκλησιαστικής εξουσίας. Ο αυτοκράτορας είναι υπεύθυνος για την ασφάλεια και την προστασία των υπηκόων, ενώ ο πατριάρχης σε στενή και αρµονική συνεργασία µαζί του φροντίζει για τη σωτηρία των ψυχών και την επιστροφή των αιρετικών στην ορθοδοξία. 284 «Με τον τρόπο αυτό εισάγεται για πρώτη φορά η θεωρία των «δύο εξουσιών», η οποία παρεκκλίνει από τον τρόπο ρύθµισης των σχέσεων Κράτους και Εκκλησίας, όπως αυτός ίσχυε από τους πρώτους αιώνες στο βυζαντινό κράτος. Σύµφωνα λοιπόν µε το σύστηµα που ίσχυε ως τότε οι δύο εξουσίες αποτελούν τις δύο πλευρές µίας και αδιαίρετης έννοιας και έτσι άλλωστε εξηγείται η ιδιαίτερη θέση του αυτοκράτορα στην Εκκλησία. 284 Εισαγωγή, 240 κε. : «Βασιλευς εστιν έννοµος επιστασία, κοινόν αγαθόν πασι τοις υπηκόοις,.». Σκοπός του αυτοκράτορα «των τε όντων και υπαρχόντων δυνάµεων δι αγαθότητος η φυλακή και ασφάλεια, και των απολωλότων δι αγρύπνου επιµελείας η ανάληψις και των απόντων δια σοφίας και δικαίων τροπαίων και επιτηδεύσεων η ανάκτησις». Εισαγωγή, 242 κε. : «Πατριάρχης εστιν εικων ζωσα χριστου και έµψυχος Σκοπός τω πατριάρχη, πρωτον µεν, ους εκ θεου παρέλαβεν ευσεβεία και σεµνότητι διαφυλάξαι, έπειτα δε, και πάντας τους αιρετικούς κατά το δυνατον αυτω προς την ορθοδοξίαν και την ένωσιν της εκκλησίας επιστρέψαι τέλος τω πατριάρχη η των καταπεπιστευµένων αυτω ψυχων σωτηρία». Κ. Α. Μπουρδάρα, Καθοσίωσις,

95 Αντίθετα σύµφωνα µε τη θεωρία των «δύο εξουσιών» 285 ανάµεσα στους δύο φορείς παρεµβάλλεται ο «θείος Νόµος» και δηµιουργείται έτσι µία τριάδα στην πυραµίδα της εξουσίας, η οποία περιορίζει τον εξουσιαστικό χώρο του αυτοκράτορα». 286 Κατά τη γνώµη του J.Scharf συντάκτης των συγκεκριµένων διατάξεων υπήρξε ο Φώτιος, 287 ο οποίος ωστόσο εξορίστηκε αµέσως µετά το θάνατο του Βασιλείου ( 886 ) στην Αρµενία, όπου και πέθανε. Ο Κ. Άµαντος υποστηρίζει ότι ο Φώτιος συνεργάστηκε µε τον Βασίλειο κυρίως στη σύνταξη της Εισαγωγής, η οποία δεν αντικατέστησε τελικά τον Πρόχειρο Νόµο, γιατί ο Λέων ΣΤ µε το συγκεντρωτικό του πνεύµα δεν ανεχόταν τις αντιλήψεις του Φωτίου γύρω από τις σχέσεις κράτους και εκκλησίας. 288 Η επιρροή του Φωτίου είναι έκδηλη και στον καθορισµό της θέσης του Οικουµενικού Πατριάρχη Νέας Ρώµης σε σχέση µε όλους τους άλλους πατριάρχες, οι οποίοι έπρεπε να θεωρούνται ως απλοί τοπικοί ιεράρχες. Η Εισαγωγή και ο Πρόχειρος Νόµος µαρτυρούν το ιδιαίτερο ενδιαφέρον του Βασιλείου Α για την αναθεώρηση και τον εκσυγχρονισµό της βυζαντινής νοµοθεσίας και αποτέλεσαν τη βάση των Βασιλικών που εκδόθηκαν από το Λέοντα ΣΤ. 289 Ο Σπ. Τρωιάνος συνδέει την έκδοση των Βασιλικών και του Πρόχειρου Νόµου µε την εξαφάνιση του κειµένου της Εισαγωγής από τη χειρόγραφη παράδοση. 290 «Η Εισαγωγή δεν φαίνεται να έχει µεταφραστεί στα σλαβικά, αλλά µέσω του µεταφρασµένου «Συντάγµατος των θείων και ιερων κανόνων» του Ματθαίου 285 J. Scharf, Ius Divinum, Aspekte und Perspektiven einer byzantinischen Zweigewaltentheorie, Polychronion. Festschrift Fr. Dölger zum 75. Geburtstag ( Heidelberg 1966 ), Σπ.Τρωιάνος, Ο Μέγας Φώτιος και οι διατάξεις της «Εισαγωγής». Μερικές παρατηρήσεις ως προς τις σχέσεις Εκκλησίας και Πολιτείας, «Εκκλησία και Θεολογία» 10, ( ), Σπ.Τρωιάνος, Πηγές, 174. Αξιοσηµείωτη είναι επίσης η βαρύτητα που δίνει η Εισαγωγή στο εθιµικό Ελληνικό δίκαιο. Στο δεύτερο τίτλο ( Περί Βασιλέως ) ζ αναφέρει : «εν τη των νόµων ερµηνεία δει και τη συνηθεία προσέχειν της πόλεως» ι : «περι ων έγγραφος ου κειται νόµος, παραφυλάττειν δει το έθος και την συνήθειαν» ιβ : «τότε κεχρήµεθα τη συνηθεία της πόλεως η επαρχίας, ότε αµφισβητηθεισα εν δικαστηρίω βεβαιωθη, τα δε µακρα συνηθεία δοκιµασθέντα και επι πολλους ενιαυτους φυλαχθέντα ουχ ηττον των εγγράφων κρατουσι». Κατά την Αικ. Χριστοφιλοπούλου, Ιστορία, Β2, 41 η αναγνώριση ευρύτερης δικαιοδοσίας στον εκκλησιαστικό ηγέτη αποτελούσε έναν ακόµη λόγο για να µην εγκριθεί η Εισαγωγή από τον αυτοκράτορα. 287 J. Scharf, Photios, & του ιδίου, Quellenstudien, BZ. 52 ( 1959 ) G. Ostrogorsky, Ιστορία, 117. Ο Η. Hunger, Λογοτεχνία, Γ, 340 αναφέρει χειρόγραφο του 12 ου αιώνα, Cod. Bodl 173, που σε δύο σηµειώσεις στο περιθώριο, παραθέτει τα χωρία της Εισαγωγής 2, 1-3 και κατονοµάζει ως συντάκτη τους τον πατριάρχη Φώτιο. 288 Κ Άµαντος, Ιστορία, Ιω. Σκυλίτζη, 134: «Ο Βασίλειος τους πολιτικους νόµους κατά το προσηκον προσφόρως επανορθώσασθαι έσπευσε, και των µεν ανηρηµένων την αχρηστίαν περιελειν, των δε κυρίων ανακαθαραι το πληθος, ουκ έσχε δε καιρόν προκαταληφθείς θανάτω εξεπλήρωσε δε το έργον Λέων ο υιος αυτου». 95

96 Βλαστάρη 291 επέδρασε στους σλαβικούς λαούς και συνέβαλε αργότερα στη διαµόρφωση της ρωσικής πολιτικής θεωρίας» Σπ.Τρωιάνος, Πηγές, Ματθαίος Βλαστάρης, Σύνταγµα κατά στοιχειον, εν Γ.Α. Ράλλη- Μ. Ποτλη, Σύνταγµα, 6, I. Καραγιαννόπουλος, Ιστορία, 314. Σύµφωνα µε τον A. A. Vasiliev, Ιστορία, 424 η Εισαγωγή έχει µεταφραστεί στα σλαβικά και πολλά αποσπάσµατά της βρίσκονται στους σλαβικούς κώδικες, όπως στο ρωσικό κώδικα Kormchaia Kniga ή στον ιοικητικό Κώδικα, ο οποίος αναφέρεται από τον δέκατο αιώνα. Ο G.V. Vernadsky, Die kirchlich-politische Lehre der Epanagoge und ihr Einfluss auf das russische Leben im XVII. Jahrhundert, BNJ. 6 ( 1927 /8 ), 119 κε. κάνει λόγο για την επίδραση των ιδεών της Εισαγωγής την εποχή των πατριαρχών Φιλαρέτου ( ) και Νίκωνος ( ). A.V. Soloviev, L influence du Droit byzantin dans les pays orthodoxies ( X Congresso Internazionale di Scienze Storiche ) Relagioni 6 ( Firenze 1955 ) 615 & 636 κε. JGR. II. XV : για την επίδραση της Εισαγωγής επί του σικελικού δικαίου βλ. Siciliano Villanueva, Sur diritto graeco- romano ( privato ) in Sicilia, Palermo 1901 και τη σχετική κρίση του Heisenberg, BZ 11,1902,

97 Τα παράγωγα της Εισαγωγής «Στην Εισαγωγή ανάγουν την προέλευσή τους οι επόµενες συλλογές ή συµπιλήµατα : α) οι τίτλοι 1-11, 13 και 19 της Εισαγωγής που απαντούν συχνά ανεξάρτητοι στη χειρόγραφη παράδοση, µε κύριο περιεχόµενο το δηµόσιο δίκαιο, που αποτελούν και την µεγάλη καινοτοµία της Εισαγωγής και τη διακρίνουν από οποιοδήποτε άλλο νοµοθετικό έργο. Φαίνεται ότι η γένεση αυτής της συλλογής οφείλεται στην προσπάθεια κάποιου αντιγραφέα να συµπληρώσει τις διατάξεις που διαπίστωσε ότι έλειπαν από το Πρόχειρο Νόµο. Καµιά φορά µάλιστα εµφανίζονται µόνοι τους οι τίτλοι 2 και 3 που καθορίζουν τα καθήκοντα του αυτοκράτορα και του πατριάρχη. β) Η Eisagoge ( πρώην Epanagoge) cum Prochiro composite. Είναι, όπως δηλώνει και η ονοµασία της, µια σύνθεση Εισαγωγής και Πρόχειρου Νόµου - σπάνια µε προσθήκες από το κωδικοποιητικό έργο σε 60 βιβλία του Λέοντα - που αποτελείται από 42 τίτλους. Η σύνταξή της πρέπει να έγινε λίγο µετά τη δηµοσίευση του Πρόχειρου Νόµου, χωρίς βέβαια να λείπουν οι αντιρρήσεις. Υπάρχει µερική µόνο έκδοση του έργου. γ) Η αυξηµένη Εισαγωγή ( Eisagoge aucta, πρώην Epanagoge aucta). Είναι ένα µεγάλο κείµενο που κατά βάση αποτελείται από Εισαγωγή και Πρόχειρο Νόµο µε προσθήκες χωρίων από τα έργα των αντικηνσόρων, από τα Βασιλικά, µε επιτοµές των νεαρών του Λέοντα και, τέλος, τους τρεις «Νόµους» της προηγούµενης περιόδου, δηλαδή Γεωργικό, Ναυτικό και Στρατιωτικό, καθώς και τις «Ροπές». Η σύνταξη του πρέπει να τοποθετηθεί στο 10ο -11ο αιώνα» Σπ.Τρωιάνος, Πηγές,

98 «Ανακάθαρσις των Νόµων» και «εν τευχος» Η Εισαγωγή και ο Πρόχειρος Νόµος αποτελούσαν τη βάση ενός ευρύτερου κωδικοποιητικού έργου 60 βιβλίων, που περιείχε όλο το «ισχύον» δίκαιο. Τόσο στο προοίµιο του Πρόχειρου Νόµου όσο και της Εισαγωγής αναφέρεται : «Επειδη δε ανωτέρω ανακαθάρσεως των παλαιων νόµων εµνηµονεύσαµεν, ειδέναι χρη, ότι συναγηοχότες εν ενι τεύχει τα ανηρηµένα πάντα τεθείκαµεν ως αν δήλη και σαφης η τούτων αργία πασι γνωρίζοιτο τα µέντοιγε συνεστωτα των παλαιων νόµων εν τω οικείω σχήµατι µενόντων, εν ετέραις εξήκοντα βίβλοις καθυποτάξαµεν τοις βουλοµένοις σπουδήν και περί την γνωσιν και µάθησιν του πλάτους των νόµων εγκαταλείψαντες» 294. Τα «εξήκοντα βιβλία» για τα οποία γίνεται λόγος είναι τα Βασιλικά του Λέοντα ΣT, των οποίων η προετοιµασία άρχισε στις µέρες του Βασιλείου Α. 295 Είναι άγνωστο εάν η Ανακάθαρση των νόµων δηµοσιεύτηκε και τέθηκε σε ισχύ, όπως υποστηρίζει ο J.A.B. Morteuil. 296 Το κείµενο της δεν σώζεται αυτοτελώς. Εκτός όµως από τα «εξήκοντα βιβλία» συντέθηκε και ένα τεύχος µε τις καταργηµένες διατάξεις της ιουστινιάνειας νοµοθεσίας. Έτσι µπορούσε εύκολα κάποιος να γνωρίζει ποιες διατάξεις περιέπεσαν σε αχρηστία και ποιες διατηρούσαν την ισχύ τους. Το συγκεκριµένο κείµενο ωστόσο δεν έχει περισωθεί για έναν απλό κατά τον Σπ. Τρωιάνο λόγο : «σε ελάχιστους µπορούσε να φανεί χρήσιµο, αφού είναι γνωστό το πόσο 294 Πρόχειρος Νόµος, Προοίµιον, 117 & Εισαγωγή, Προοίµιον, 237 : «πρωτον µεν τα εν πλάτει των παλαιων νόµων κείµενα άπαντα ανακαθαρίσασα...νυν δε εκ των ειρηµένων τεσσαράκοντα βίβλων των προκεκριµένων ως θεοδιδάκτων νόµων εκλεξαµένη εν τεσσαράκοντα τίτλοις, ισαρίθµω τοις βίβλοις». Η µόνη διαφορά είναι ότι ο Πρόχειρος Νόµος κάνει λόγο για εξήντα βιβλία, ενώ η Εισαγωγή για σαράντα. I. Καραγιαννόπουλος, Ιστορία, 314. Α. Schmink, Rechtsbücher, 60, Σπ. Τρωιάνος, Πηγές, Ιω. Σκυλίτζης κε : «Ο Βασίλειος τους πολιτικους νόµους κατά το προσηκον προσφόρως επανορθώσασθαι έσπευσε, και των µεν ανηρηµένων την αχρηστίαν περιελειν, των δε κυρίων ανακαθαραι το πληθος. Ουκ έσχε δε καιρον προκαταληφθεις θανάτω εξεπλήρωσε δε το έργον Λέων ο υιος αυτου». J.A.B. Mortreuil, Droit II, 62. Ο H. Hunger, Λογοτεχνία, αποδεχόµενος τις απόψεις του Α. Schminck περί αναχρονολόγησης του Πρόχειρου Νόµου και της Εισαγωγής διακρίνει δύο στάδια στη διαδικασία εκκαθάρισης του δικαίου : Το πρώτο στάδιο το προσδιορίζει χρονικά στα τελευταία χρόνια του Βασιλείου Α ( δηλαδή πριν από το 984/ 5 στηριζόµενος στον κώδικα Parisinus Coislinianus 151, ο οποίος παρέχει µία εκτενέστερη παραλλαγή των Βασιλικών µε µεγαλύτερη προσέγγιση στις ιουστινιάνειες πηγές ), δικαιολογώντας κατά αυτόν τον τρόπο τη µνεία περί ανακάθαρσης στο προοίµιο της Εισαγωγής. Το δεύτερο στάδιο θεωρεί ότι ολοκληρώνεται µε την έκδοση του Πρόχειρου Νόµου από τον Λέοντα ΣΤ το 907. Μεταγενέστερα του Πρόχειρου Νόµου νοµικά έργα δεν προέρχονται από τον επίσηµο νοµοθέτη αλλά αποτελούν ανεπίσηµες πράξεις. 296 J.A.B. Mortreuil, Droit II, 46 κε. 98

99 σπάνιζε το πλήρες κείµενο του Corpus iuris civilis. Επιπρόσθετα, ο Σπ. Τρωιάνος είναι επιφυλακτικός στην άποψη του Α. Schminck, σύµφωνα µε την οποία το «τεύχος» ταυτίζεται µε τις νεαρές του Λέοντα ΣΤ υπό τη µορφή «µονοβίβλου» προβάλλοντας τα παρακάτω επιχειρήµατα : α) ο κύριος σκοπός των νεαρών του Λέοντα δεν ήταν πάντα η κατάργηση και µάλιστα ιουστινιάνειων διατάξεων, καθώς η έκδοση ορισµένων νεαρών είχε ως µοναδικό στόχο την κάλυψη κενών β) είναι µάλλον απίθανο ο κύριος σκοπός των νεαρών του Λέοντα ΣΤ να ήταν απλώς η κατάργηση των διατάξεων του Ιουστινιανού, ο οποίος ήταν για εκείνον πρότυπο και ο µεγάλος του αντίζηλος» Σπ. Τρωιάνος, Πηγές, Α. Schmink, Rechstbücher, 66. Κατά τον H. Hunger, Λογοτεχνία, 343 το «τευχος» πρέπει να θεωρηθεί «φάντασµα» και να εξοβελιστεί από την ιστορία του βυζαντινού δικαίου. Η ενσωµάτωση των ρυθµίσεων των νεαρών του Λέοντα Στ έγινε επισήµως µε τη σύνταξη των Βασιλικών. Αντίθετα κατά την κατάρτιση του Πρόχειρου Νόµου έλαβαν υπόψη τις Νεαρές του Λέοντα. Πρβλ. Α. Schmink, Rechstbücher, 89κε. 99

100 Επίλογος Ο Βασίλειος Α ( ), ένας άσηµος, αγράµµατος και φτωχός κατά τα πρώτα χρόνια της ζωής του άνδρας, κατάφερε να ανέλθει στην υπαλληλική κλίµακα, να απαλλαγεί από τον καίσαρα Βάρδα και στη συνέχεια τον Μιχαήλ Γ και να γίνει ο ίδιος αυτοκράτορας. Υπήρξε ο ιδρυτής της µακεδονικής δυναστείας, η οποία παρά το γεγονός ότι θεµελιώθηκε σε δύο πολιτικές δολοφονίες βασίλευσε στο Βυζάντιο για διάστηµα λίγο µικρότερο των δύο αιώνων. 298 Ο Βασίλειος Α αναµφίβολα «δεν ήταν ο ιδιοφυής πολιτικός που θα χάραζε καινούργιους δρόµους και δεν καινοτόµησε πουθενά». 299 Ήταν επίσης πρωτόγονος, και αποδεικνυόταν αγνώµων και βίαιος όταν ήθελε να πετύχει το στόχο του. Από την άλλη πλευρά αξίζει ωστόσο να παρατηρήσουµε ότι ήταν ένας αποφασιστικός, ευφυής και ικανός πολιτικός, ο οποίος αναγνώριζε τις αρετές των αντιπάλων του και επιδείκνυε µεγάλη προσαρµοστικότητα ακόµη και στις πιο δύσκολες συνθήκες. Κατά τη βασιλεία του ( ), πέτυχε τη χειραφέτηση της ανατολικής εκκλησίας από τη δυτική και την ένταξη της Βουλγαρίας στη σφαίρα επιρροής του Βυζαντίου, γεγονός που προκάλεσε ρήξη στις σχέσεις των δύο εκκλησιών. Το δεύτερο επίτευγµα αφορά την κατάληψη της Βάρης (875) και την εδραίωση της βυζαντινής κυριαρχίας στην Αδριατική, τον εκχριστιανισµό του µεγαλύτερου µέρους των Σλαβικών φυλών της Πελοποννήσου, των Ιουδαίων της αυτοκρατορίας και του δυτικού τµήµατος της βαλκανικής χερσονήσου. «Παράλληλα κατάφερε ισχυρό πλήγµα κατά των Αράβων κουρσάρων στη Μεσόγειο, ενώ στα Βαλκάνια για να αποκρούσει τις βουλγαρικές επιθέσεις εγκατέστησε Παυλικιανούς από την Ανατολή». Το τρίτο επίτευγµά του αφορά την εσωτερική ενδυνάµωση του κράτους. Ο Βασίλειος Α δεν είχε να αντιµετωπίσει ιδιαίτερες δυσκολίες καθώς µετά την περίοδο της Εικονοµαχίας ήταν γενική η επιθυµία για εσωτερική ειρήνη. Έτσι, µε αποφασιστικότητα έλαβε µέτρα που αφορούσαν την εξυγίανση της διοίκησης θέτοντας ως όρο της εκλογής των υπαλλήλων την ικανότητά τους και επιβλέποντας ο ίδιος προσωπικά τον τρόπο 298 Ι. Καραγιαννόπουλος, Ιστορία, 304. Ch. Diehl, Μορφές, Αικ. Χριστοφιλοπούλου, Ιστορία Β2,

101 λειτουργίας της κρατικής µηχανής. Λόγω της φτωχικής του καταγωγής προσπάθησε να προστατεύσει τους αδυνάτους από την ασυδοσία των δυνατών και ανέπτυξε µεγάλο φιλανθρωπικό έργο. Ενίσχυσε το στρατό και το ναυτικό. Αγωνίστηκε για τη δικαιοσύνη επιλέγοντας έντιµους και µορφω- µένους δικαστές, τους οποίους φρόντισε να τους καταστήσει οικονοµικά ανεξάρτητους, πολλαπλασιάζοντας τα κατώτερα δικαστήρια και καλύπτοντας τα έξοδα παραµονής των διαδίκων στην Κωνσταντινούπολη. Με την Νέα Εκκλησία και το οικοδοµικό του πρόγραµµα ο Βασίλειος Α θέλησε να ανταγωνιστεί ίσως και να ξεπεράσει το πρότυπό του, τον Ιουστινιανό. Προχώρησε επίσης στην κωδικοποίηση της νοµοθεσίας. Εξέδωσε τον Πρόχειρο Νόµο και την Εισαγωγή µε σκοπό την αναβίωση του ιουστινιάνειου δικαίου προσαρµοσµένου στις σύγχρονες ανάγκες και την κατάργηση της Εκλογής των Ισαύρων, της οποίας η επιρροή είναι παρόλα αυτά ισχυρή στα δύο νοµοθετικά έργα. Η Εισαγωγή παρουσιάζει ιδιαίτερο ενδιαφέρον, καθώς για πρώτη φορά γίνεται προσπάθεια καθορισµού των αρµοδιοτήτων της κοσµικής και εκκλησιαστικής εξουσίας. 300 Ο Πρόχειρος Νόµος και η Εισαγωγή αποτελούσαν τη βάση ενός ευρύτερου κωδικοποιητικού έργου εξήντα βιβλίων, το βασικό νοµοθετικό έργο του Βασιλείου Α, την «Ανακάθαρσιν των νόµων», η οποία χρησίµευσε ως βάση των «Βασιλικών» του Λέοντα ΣΤ. Εκτός όµως από τα «εξήκοντα βιβλία» συντέθηκε και «ένα τεύχος» µε τις καταργηµένες διατάξεις της ιουστινιάνειας νοµοθεσίας. 300 Ι. Καραγιαννόπουλος, Κράτος,

102 O Βασίλειος Α και ο Λέων Στ 102

103 Νοµίσµατα που εικονίζουν τον Βασίλειο Α, τον γιο του Κωνσταντίνο και τη δεύτερη σύζυγό του Ευδοκία Ιγγερίνα. 103

104 104