Θέσεις - τριμηνιαία επιθεώρηση Ο κοινωνικοοικονομικός και πολιτικός ρόλος των μικροϊδιοκτητών αγροτών Γιώργος Οικονομάκης, Φίλιππος Μπούρας

Transcript

1 Ο ΚΟΙΝΩΝΙΚΟΟΙΚΟΝΟΜΙΚΟΣ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΚΟΣ ΡΟΛΟΣ ΤΩΝ ΜΙΚΡΟΪΔΙΟΚΤΗΤΩΝ ΑΓΡΟΤΩΝ ΣΤΗ ΓΑΛΛΙΑ ΤΩΝ ΜΕΣΩΝ ΤΟΥ 19ου ΑΙΩΝΑ: Η ΑΝΑΛΥΣΗ ΤΟΥ ΜΑΡΞ ΚΑΙ ΠΛΕΥΡΕΣ ΤΗΣ ΘΕΩΡΗΤΙΚΗΣ ΤΗΣ ΑΞΙΟΠΟΙΗΣΗΣ ΑΠΟ ΤΟΝ ΝΙΚΟ ΠΟΥΛΑΝΤΖAτων Γιώργου Οικονομάκη και Φίλιππου Μπούρα 1. Εισαγωγή Ο ταξικός χαρακτηρισμός της μικροαστικής τάξης είναι πραγματικά η λυδία λίθος της μαρξιστικής θεωρίας για τις τάξεις Πουλαντζάς 2006: 259 Στο άρθρο που δημοσιεύεται στις προηγούμενες σελίδες του παρόντος τεύχους των Θέσεων (Μηλιός και Οικονομάκης 2007) επισημάνθηκε η κομβική σημασία της προηγούμενης παρατήρησης του Νίκου Πουλαντζά για τη μαρξιστική ανάλυση των κοινωνικών τάξεων, τόσο από την άποψη του ταξικού (δομικού) προσδιορισμού των βασικών τάξεων της καπιταλιστικής κοινωνίας (αστικής και εργατικής τάξης) όσο και από την άποψη της αναζήτησης των δυνατών ταξικών στάσεων ή τοποθετήσεων, επομένως και συμμαχιών-πολώσεων-συσχετισμού δύναμης, των κοινωνικών τάξεων στη συγκυρία. Στο παρόν άρθρο θα στρέψουμε την προσοχή μας στο από ιστορική άποψη «αρχέγονο» κομμάτι της μικροαστικής τάξης (άμεσο απότοκο της αποδιάρθρωσης των φεουδαρχικών σχέσεων επί του εδάφους), την τάξη της μικρής αγροτικής ιδιοκτησίας και παραγωγής, που προσδιορίζεται δομικά εντός της αγροτικής απλής εμπορευματικής παραγωγής (ΑΕΠ), για να εξετάσουμε την οπτική του Μαρξ όσον αφορά τον ταξικό (κοινωνικοοικονομικό και πολιτικό) της ρόλο στις ιστορικές συνθήκες του γαλλικού κοινωνικού σχηματισμού των μέσων του 19ου αιώνα (ειδικότερα της περιόδου ). Στο πλαίσιο αυτό θα μας απασχολήσουν επίσης οι συνθήκες ανάδυσης του βοναπαρτικού καθεστώτος και κράτους. Ταυτόχρονα, θα διερευνήσουμε πλευρές της θεωρητικής αξιοποίησης του σχετικού μαρξικού έργου από τον Νίκο Πουλαντζά, με έμφαση στα ζητήματα της ιδεολογίας και της πολιτικής στάσης της αγροτικής μικροαστικής τάξης και του ρόλου της ως στηρίγματος του (βοναπαρτικού τύπου) καθεστώτος και κράτους εκτάκτου ανάγκης. Η δομή του άρθρου μας θα είναι η ακόλουθη: στην επόμενη ενότητα θα αναφερθούμε εν συντομία στον δομικό-ταξικό προσδιορισμό της (αγροτικής) μικροαστικής τάξης, στην τρίτη ενότητα, που αποτελεί και το κύριο τμήμα της ανάλυσής μας, θα εστιάσουμε στο σχετικό μαρξικό έργο για τον ταξικό χαρακτηρισμό (επακόλουθα και ρόλο) της αγροτικής μικροαστικής τάξης στη συγκυρία επικράτησης του βοναπαρτικού καθεστώτος και ανάδυσης του βοναπαρτικού κράτους εκτάκτου ανάγκης (όπως φωτίζεται και από όψεις της ανάλυσης του Νίκου Πουλαντζά), ενώ στον επίλογο θα συνοψίσουμε τα βασικά μας συμπεράσματα. 2. Ο δομικός-ταξικός προσδιορισμός της (αγροτικής) μικροαστικής τάξης 2.1. Η απλή εμπορευματική παραγωγή Σελίδα 1 / 18

2 Η μικρή αγροτική παραγωγή εντάσσεται στο ευρύ σύνολο των «μικρών οικογενειακών επιχειρήσεων, όπου ο ίδιος φορέας είναι ταυτόχρονα ιδιοκτήτης-κάτοχος των μέσων παραγωγής και άμεσος εργαζόμενος» (Πουλαντζάς 2006: 260). Πρόκειται, κατά τον Πουλαντζά, για «μορφές παραγωγής» εφόσον εντός τέτοιων εργασιακών διαδικασιών δεν υπάρχει «οικονομική εκμετάλλευση, με την κυριολεξία του όρου, στο βαθμό που [ ] δεν χρησιμοποιούνται, ή έστω χρησιμοποιούνται μόνον ευκαιριακά, μισθωτοί εργάτες», και «[η] εργασία παρέχεται κυρίως από τον πραγματικό ιδιοκτήτη ή από τα μέλη της οικογένειάς του που δεν ανταμείβονται με τη μορφή του μισθού» (Πουλαντζάς 2006: 260). Η σύμπτωση κυριότητας-κατοχής και χρήσης των μέσων παραγωγής στον ίδιο ταξικό φορέα, την οικογενειακή «συλλογική οντότητα» των άμεσων παραγωγών, συγκροτεί την ΑΕΠ ως διακριτή ταξική διαδικασία παραγωγής εντός του καπιταλιστικού συστήματος, στο πλαίσιο της οποίας ορίζεται μια κοινωνική τάξη, η μικροαστική τάξη (βλ. Οικονομάκης 2000) ή η «παραδοσιακή» μικροαστική τάξη, σύμφωνα με τον Πουλαντζά (Πουλαντζάς 2006), ως η κοινωνική τάξη της απλής (μη καπιταλιστικής) αναπαραγωγής της ατομικής ιδιοκτησίας στα μέσα παραγωγής (βλ. Οικονομάκης 2000) Η απλή εμπορευματική παραγωγή ως μορφή μετάβασης και ενσωμάτωσης της γεωργίας στον καπιταλισμό Ιστορικά η ΑΕΠ στην ύπαιθρο προκύπτει ως αποτέλεσμα της αποδιάρθρωσης και εν τέλει ανατροπής των φεουδαρχικών σχέσεων επί του εδάφους στη διαδικασία μετατροπής της γαιοπροσόδου-σε-είδος σε γαιοπρόσοδο-σε-χρήμα και της περαιτέρω εξέλιξης της προσόδου σε χρήμα. Γράφει ο Μαρξ: «Με την πρόσοδο σε χρήμα, η παραδοσιακή με βάση το εθιμικό δίκαιο σχέση ανάμεσα στους υποτελείς άμεσους παραγωγούς, που κατέχουν και καλλιεργούν ένα μέρος της γης, και στον γαιοκτήμονα, μετατρέπεται κατ ανάγκην σε μια κατοχυρωμένη με συμβόλαιο και καθορισμένη πάνω στη βάση συγκεκριμένων διατάξεων του θετικού νόμου καθαρή χρηματική σχέση. Έτσι ο καλλιεργών κάτοχος μετατρέπεται στην ουσία σε απλό ενοικιαστή» (Μαρξ 1978β: 981). Από τη μετατροπή αυτή προκύπτουν στην περαιτέρω εξέλιξη οι διάφορες εναλλακτικές μορφές ενσωμάτωσης της γεωργίας στον καπιταλισμό: «Η μετατροπή αυτή, από τη μια μεριά χρησιμοποιείται, μέσα σε κατάλληλες γενικές σχέσεις παραγωγής, για να απαλλοτριώσουν σιγά σιγά τους παλιούς αγρότες-κατόχους και για να βάλουν στη θέση τους έναν κεφαλαιοκράτη ενοικιαστή. Και από την άλλη μεριά, οδηγεί στην απολύτρωση του ως τώρα κατόχου από την υποχρέωση να πληρώνει πρόσοδο και στη μετατροπή του σε ανεξάρτητο αγρότη με πλήρες δικαίωμα ιδιοκτησίας στη γη που καλλιεργεί» (Μαρξ 1978β: 981). Η πρώτη εκδοχή είναι εκείνη της άμεσης εμπέδωσης του καπιταλιστικού τρόπου παραγωγής (ΚΤΠ) επί του γεωργικού εδάφους. 1 Αυτή η διαδικασία απαλλοτρίωσης, ως διαδικασία βίαιης απόσπασης της κατοχής των μέσων παραγωγής από τους δουλοπάροικους άμεσους παραγωγούς, και έτσι μετατροπής τους σε ακτήμονες προλετάριους (κατόχους μόνο της εργασιακής τους δύναμης), έχει ως χαρακτηριστικό της παράδειγμα την αγγλική περίπτωση της λεγόμενης «πρωταρχικής συσσώρευσης», που εκτυλίχτηκε από τον 15ο μέχρι και τον 18ο αιώνα (Μαρξ 1978α: ), και η οποία «δεν είναι τίποτα άλλο παρά το ιστορικό προτσές χωρισμού του παραγωγού από τα μέσα παραγωγής» (όπ.π.: 739). Στη δεύτερη εκδοχή οι δουλοπάροικοι διατηρούν την κατοχή του εδάφους και αποσπούν την τυπική του κυριότητα από τον φεουδάρχη. Η ομολογία (σύμπτωση) αφ ενός κατοχής και κυριότητας (πραγματική οικονομική κυριότητα) και αφ ετέρου χρήσης, που μετατρέπει τον δουλοπάροικο σε ανεξάρτητο αγρότη με Σελίδα 2 / 18

3 πλήρες δικαίωμα ιδιοκτησίας στη γη που καλλιεργεί, συγκροτεί την ΑΕΠ επί του γεωργικού εδάφους και αποτελεί τον γενικό κανόνα στο μεγαλύτερο μέρος της Ευρώπης (Οικονομάκης 1999: 76), με ιστορικό της παράδειγμα ή υπόδειγμα τη Γαλλική Επανάσταση του 1789 που «επιβεβαίωσε οριστικά τις βάσεις της μικρής παραγωγής [ ] στην περιοχή της γεωργίας» (Πουλαντζάς 1982α: , 245 κ.ε.). Σ αυτή τη γαλλική περίπτωση, όπως εξελίχτηκε στα μέσα του 19ου αιώνα, θα στρέψουμε τώρα την προσοχή μας, ανατρέχοντας στο έργο του Μαρξ. 3. Ο Μαρξ για τους μικροϊδιοκτήτες αγρότες και την καπιταλιστική εξουσία στη Γαλλία των μέσων του 19ου αιώνα και η συνεισφορά του Ν. Πουλαντζά 3.1. Τα βασικά έργα Το βασικό θεωρητικό έργο του Μαρξ που επικεντρώνεται στην ταξική πάλη στη Γαλλία την περίοδο που κυρίως μας απασχολεί στο άρθρο αυτό ( ) είναι η 18η Μπρυμαίρ του Λουδοβίκου Βοναπάρτη (εδώ Μαρξ 1982), που άρχισε να γράφεται μετά το πραξικόπημα του Λουδοβίκου Βοναπάρτη τον Δεκέμβρη του 1851 και ολοκληρώθηκε τον Μάρτιο του Στη 18η Μπρυμαίρ ο Μαρξ επεξεργάζεται ξανά αλλά και επεκτείνει (κάτω από το βάρος του πραξικοπήματος του Δεκέμβρη) την ανάλυση του έργου του Οι Ταξικοί Αγώνες στη Γαλλία από το 1848 ως το 1850 (εδώ Μαρξ 2000), που γράφηκε μεταξύ 1849 και Οι επεξεργασίες αυτές έδωσαν μια στέρεα θεωρητική βάση για το μεταγενέστερο έργο του Ο Εμφύλιος Πόλεμος στη Γαλλία (εδώ Μαρξ 1976), που κυρίως αναφέρεται στην ταξική συγκυρία του Γαλλοπρωσικού πολέμου του 1870 και στην επαναστατική συγκυρία της Παρισινής Κομμούνας του 1871 και γράφηκε υπό τη μορφή διακηρύξεων του Γενικού Συμβουλίου της Διεθνούς Ένωσης Εργατών στο διάστημα από τον Ιούλη του 1870 (έναρξη του Γαλλοπρωσικού Πολέμου) έως το τέλος του Μάη του 1871 (κατάπνιξη της προλεταριακής επανάστασης στο Παρίσι) Από τη Φεβρουριανή Επανάσταση του 1848 στον Λουδοβίκο (Ναπολέοντα) Βοναπάρτη Ο Μαρξ στη 18η Μπρυμαίρ χωρίζει την περίοδο 1848 έως 1851 (Επανάσταση του Φλεβάρη-πραξικόπημα του Λουδοβίκου Βοναπάρτη) σε τρεις επιμέρους περιόδους. «Τρεις κύριες περίοδες είναι απαραγνώριστες: η περίοδος του Φλεβάρη. Από τις 4 του Μάη 1848 ως τις 28 του Μάη 1849: η περίοδος της συγκρότησης της δημοκρατίας ή η περίοδος της συνταχτικής συνέλευσης. Από τις 28 του Μάη 1849 ως τις 2 Δεκέμβρη 1851: η περίοδος της συνταγματικής δημοκρατίας ή της νομοθετικής εθνοσυνέλευσης» (Μαρξ 1982: 23). Στην ανάλυσή μας ωστόσο, για να αποφύγουμε περιττές ιστορικές περιπλοκές, θα μελετήσουμε το ερώτημά μας σχετικά με τον ταξικό ρόλο της αγροτικής μικροαστικής τάξης στη Γαλλία των μέσων του 19ου αιώνα σε αναφορά κυρίως με τα δυο κομβικά ιστορικά γεγονότα που χαρακτηρίζουν την αρχή και το τέλος της περιόδου Σελίδα 3 / 18

4 που μας απασχολεί. Την Φεβρουριανή Επανάσταση του 1848 και το πραξικόπημα του Λουδοβίκου Βοναπάρτη στις 2 Δεκέμβρη Η αστική δημοκρατία της Επανάστασης του Φλεβάρη «Η πρώτη περίοδος, από τις 24 του Φλεβάρη ή από την ανατροπή του Λουδοβίκου Φιλίππου ως τις 4 του Μάη 1848 που συγκλήθηκε η Συντακτική Συνέλευση [είναι] η καθαυτό περίοδος του Φλεβάρη» (Μαρξ 1982: 23, σχετικά και ). Σκοπός της Επανάστασης του Φλεβάρη: «Ο άμεσος σκοπός της Φεβρουριανής Επανάστασης ήταν να ανατρέψει τη δυναστεία της Ορλεάνης και το τμήμα της αστικής τάξης που κυβερνούσε στη διάρκεια της βασιλείας της. Ο σκοπός αυτός εκπληρώθηκε μόνο στις 2 Δεκέμβρη 1851» (Μαρξ 1982: 149). Δύο ζητήματα ή ερωτήματα που απαιτούν διασαφήνιση προκύπτουν εδώ. Πρώτον: Ποιος ήταν ο ταξικός χαρακτήρας της ιουλιανής μοναρχίας που είχε το στέμμα στη Γαλλία από το 1830 έως το 1848 και τι βρίσκεται πίσω από την ανατροπή της; Δεύτερον: Υπό ποια έννοια ο σκοπός της Φεβρουριανής Επανάστασης εκπληρώθηκε μόνο στις 2 Δεκέμβρη 1851, δηλαδή με το πραξικόπημα του Λουδοβίκου Βοναπάρτη; Ας ξεκινήσουμε με το πρώτο ερώτημα, σημειώνοντας πως στο δεύτερο μπορούμε αρχικώς να δώσουμε μια πρώτη (διαισθητική) απάντηση. Γράφει ο Μαρξ για την ιουλιανή μοναρχία στη 18η Μπρυμαίρ: «Κάτω [ ] από τον Λουδοβίκο Φίλιππο κυβερνούσε ένα μόνο μέρος από την εμπορική αστική τάξη» (Μαρξ 1982: 149). Στο προγενέστερο έργο του, τους Ταξικούς Αγώνες στη Γαλλία, είχε ήδη διατυπώσει τη σαφή του εκτίμηση για τον ταξικό χαρακτήρα του καθεστώτος του Λουδοβίκου Φιλίππου. Έγραφε εκεί μεταξύ άλλων: «Στην εποχή του Λουδοβίκου Φιλίππου δεν κυριαρχούσε η γαλλική αστική τάξη, αλλά μόνο μια ομάδα της [ ] η λεγόμενη αριστοκρατία του χρήματος. Αυτή κάθισε στο θρόνο, αυτή υπαγόρευε τους νόμους στα κοινοβούλια, αυτή μοίραζε τις δημόσιες θέσεις [ ] Η μοναρχία του Ιούλη δεν ήταν τίποτε άλλο από μια μετοχική εταιρία για την εκμετάλλευση του γαλλικού εθνικού πλούτου [ ] Ο Λουδοβίκος Φίλιππος ήταν ο διευθυντής αυτής της εταιρείας» (Μαρξ 2000: 36, 39). «Η καθαυτό βιομηχανική αστική τάξη αποτελούσε ένα μέρος της επίσημης αντιπολίτευσης, δηλαδή δεν αντιπροσωπευόταν στα κοινοβούλια παρά σα μειοψηφία [ ] Η μικροαστική τάξη σ όλες τις διαβαθμίσεις της, όπως και η αγροτική τάξη είχαν αποκλειστεί ολότελα από την πολιτική εξουσία. [ ] Η βιομηχανική αστική τάξη έβλεπε τα συμφέροντά της να κινδυνεύουν, η μικροαστική τάξη ήταν γεμάτη από ηθική αγανάκτηση» (Μαρξ 2000: 36, 40). Επομένως, υποστηρίζει ο Μαρξ, στις συνθήκες της ιουλιανής μοναρχίας το κράτος ήταν κράτος μιας ομάδας (ή μερίδας) της αστικής τάξης που κερδοσκοπούσε με την «καταχρέωση του κράτους» (Μαρξ 2000: 37), και ως τέτοιο κράτος αδυνατούσε να εγγυηθεί τη «διατήρηση των συνθηκών παραγωγής» και την αναπαραγωγή «των κοινωνικών συνθηκών της παραγωγής» (Πουλαντζάς 1982α: 336), καθώς δεν ήταν σε θέση να επιτελέσει τον ουσιαστικό ταξικό του ρόλο, δηλαδή «τη διατήρηση της συνοχής και της ενότητας ενός διαιρεμένου σε τάξεις κοινωνικού σχηματισμού επισφραγίζοντας την ταξική πολιτική κυριαρχία» της αστικής τάξης ως σύνολο (όπ.π.: 338) «μέσα στο καθεστώς της ταξικής πάλης» (όπ.π.: 336). Επρόκειτο για ένα κράτος που αφ ενός δεν μπορούσε να «αντιπροσωπεύει την πολιτική ενότητα», της αστικής «ταξικής εξουσίας», και αφ ετέρου απέκλειε την όποια αντιπροσώπευση της μικροαστικής τάξης και των μικροϊδιοκτητών αγροτών, δηλαδή δεν μπορούσε να εμφανιστεί ως ο δημιουργός της αστικής ενότητας του έθνους (Πουλαντζάς 1982β: 147) καθόσον ήταν εξαρτημένο ή στην υπηρεσία μιας ομάδας της αστικής τάξης. Αν όμως η «σχετική αυτονομία του κράτους και των πολιτικά κυρίαρχων τάξεων» είναι η προϋπόθεση για να υπηρετηθούν «τα κυρίως πολιτικά τους συμφέροντα», η απουσία ενότητας των κυρίαρχων τάξεων διακυβεύει τα κυρίως πολιτικά τους συμφέροντα Σελίδα 4 / 18

5 εφόσον «αυτή η ενότητα είναι ο αναγκαίος όρος για τη δυνατότητα της σχετικής αυτονομίας του [του κράτους] απέναντι στις κυρίαρχες τάξεις» (όπ.π. 147). Σημειώνουμε, χωρίς να επεκταθούμε περισσότερο, ότι η ενότητα αυτή των κυρίαρχων τάξεων, η συγκρότηση της κρατικής εξουσίας «γενικά από μια συμμαχία κυρίαρχων τάξεων ή τμημάτων: άρχον συγκρότημα ενός καπιταλιστικού σχηματισμού» συνυφαίνεται με τη διατήρηση της ηγεμονίας μιας τάξης ή ενός τμήματος τάξης εντός του άρχοντος συγκροτήματος. Κατά τον Πουλαντζά, «επειδή ο κρατικός μηχανισμός καταναγκασμού αποτελεί τον κεντρικό πυρήνα του κράτους, η ηγεμονεύουσα τάξη ή το ηγεμονεύον τμήμα κρατά κατά κανόνα την εξουσία στο μηχανισμό αυτό» (Πουλαντζάς 2006: ). 2 Η ιουλιανή μοναρχία ιστορικά αντιπροσώπευε λοιπόν την αδυνατότητα εξυπηρέτησης των κυρίως πολιτικών συμφερόντων της αστικής τάξης, όντας εξουσία μιας ομάδας της, και η ανατροπή της πρέπει να γίνει αντιληπτή ακριβώς ως απόπειρα εξυπηρέτησης αυτών των πολιτικών συμφερόντων μέσα από τη συγκρότηση της ενότητας της αστικής τάξης στο κράτος, ενότητα που είναι ο αναγκαίος (αλλά όχι και επαρκής, όπως θα δούμε στα επόμενα) όρος για τη δυνατότητα της σχετικής αυτονομίας του κράτους απέναντι στις κυρίαρχες τάξεις. Γράφει ο Μαρξ: «Την αστική μοναρχία του Λουδοβίκου Φιλίππου μπορούσε μόνο η αστική δημοκρατία να την διαδεχτεί, δηλαδή αν κάτω από το όνομα του βασιλιά κυβέρνησε μια περιορισμένη μερίδα της αστικής τάξης, τώρα στο όνομα του λαού θα κυβερνάει το σύνολο της αστικής τάξης. [ ] [Μ] όνο κάτω από τη μορφή αυτή [της κοινοβουλευτικής δημοκρατίας] μπορούσαν [ ] να βάλουν [οι μερίδες της γαλλικής αστικής τάξης] [ ] στην ημερήσια διάταξη την κυριαρχία της τάξης τους αντί για το καθεστώς μιας μόνο προνομιούχας ομάδας της. [ ] Η κοινοβουλευτική δημοκρατία ήταν [ ] ο απαραίτητος όρος για την κοινή τους [των μερίδων της γαλλικής αστικής τάξης] κυριαρχία, η μοναδική κρατική μορφή, όπου το γενικό ταξικό τους συμφέρον κρατούσε σε υποταγή σύγχρονα τις αξιώσεις των ξεχωριστών ομάδων τους όπως και όλες τις άλλες τάξεις της κοινωνίας. [ ] Μόνο η κοινοβουλευτική δημοκρατία δέχτηκε όλα τα τμήματα της εμπορικής αστικής τάξης μέσα στην περιοχή του κράτους της [ ] Κάτω από το Λουδοβίκο Φίλιππο το ευνοούμενο τμήμα της αστικής τάξης σκέπαζε την εξουσία του κάτω από το στέμμα» (Μαρξ 1982: 25-26, 58, ). «Αντίθετα, η δημοκρατία του Φλεβάρη έπρεπε πριν απ όλα να ολοκληρώσει την κυριαρχία της αστικής τάξης μπάζοντας, πλάι στην αριστοκρατία του χρήματος, όλες τις ιδιοκτήτριες τάξεις στη σφαίρα της πολιτικής εξουσίας» (Μαρξ 2000: 45). Συμπληρώνει ωστόσο: «Στην κοινοβουλευτική δημοκρατία η εξουσία της αστικής τάξης, τη στιγμή που συνένωνε όλα τα στοιχεία και πλάτυνε το βασίλειό της ώστε να γίνει το βασίλειο μιας τάξης, παρουσίαζε ξεσκέπαστο το πρόσωπό της» (Μαρξ 1982: 150 η έμφαση δική μας, Γ.Οι.-Φ.Μπ.). «Η δημοκρατία του Φλεβάρη έκανε, τέλος, να προβάλει καθαρά η αστική κυριαρχία, παραμερίζοντας το στέμμα που πίσω του έμενε κρυμμένο το κεφάλαιο [ ] ενώ η μοναρχία [ ] επέτρεπε μονάχα σε ορισμένα τμήματα της αστικής τάξης να εκτεθούν [ ] άφηνε τα άλλα κρυμμένα στα παρασκήνια, περιβάλλοντάς τα με το φωτοστέφανο μιας κοινής αντιπολίτευσης» (Μαρξ 2000: 45, 61 η έμφαση δική μας, Γ.Οι.-Φ.Μπ.). Κι ακόμη: «Αν η κοινοβουλευτική δημοκρατία ήταν [ ] η κρατική μορφή που διαιρούσε λιγότερο από κάθε άλλη μορφή τις διάφορες ομάδες της άρχουσας τάξης άνοιγε όμως αντίθετα μιαν άβυσσο ανάμεσα σ αυτή την τάξη και ολόκληρο τον κοινωνικό οργανισμό που ζούσε έξω από τις αραιές γραμμές της» (Μαρξ 1976: 76-77). Συνεπώς η Επανάσταση του Φλεβάρη και η αστική δημοκρατία που αναδύθηκε απ αυτήν φαίνεται πως μπόρεσαν κατ αρχήν και μόνο μερικώς να εκπληρώσουν το στόχο της σχετικής αυτονομίας του κράτους έναντι των κυρίαρχων τάξεων. Τον εκπλήρωσαν κατ αρχήν στον αναγκαίο όρο της, στο μέτρο της διαφαινόμενης ενότητας των κυρίαρχων τάξεων στο κράτος. Ταυτόχρονα, όμως, φαίνεται πως τον εκπλήρωσαν μόνο μερικώς. Τον εκπλήρωσαν μόνο μερικώς εφόσον η υποταγή των άλλων (μη αστικών) τάξεων της κοινωνίας στο γενικό ταξικό συμφέρον της αστικής τάξης πραγματοποιείται με όρους φανερής ταύτισης του κράτους με την κυρίαρχη τάξη ή εμφανούς για την κοινωνία διάψευσης της ανεξαρτησίας του κράτους έναντι της αστικής τάξης (έκθεση του συνόλου της αστικής τάξης, καθώς το κράτος εμφανίζεται ως βασίλειο μιας τάξης χωρίς εσωτερική αντιπολίτευση, της αστικής τάξης, παρουσιάζεται πλέον ακάλυπτη η κυριαρχία του κεφαλαίου, και η άβυσσος που χωρίζει την κυρίαρχη τάξη από τον κοινωνικό οργανισμό, όπως μας λέει ο Μαρξ). Αρχίζουμε έτσι να ψηλαφούμε το δεύτερο ερώτημα που ήδη θέσαμε. Θυμίζουμε: Υπό ποια έννοια ο σκοπός της Φεβρουριανής Σελίδα 5 / 18

6 Επανάστασης εκπληρώθηκε μόνο στις 2 Δεκέμβρη 1851, δηλαδή με το πραξικόπημα του Λουδοβίκου Βοναπάρτη; Γράφει σχετικά ο Πουλαντζάς (1982β: 151): «Εντούτοις, το κράτος, για να πάρει συγκεκριμένα αυτή τη σχετική αυτονομία, που είναι [ ] αναγκαία για την ηγεμονική 3 ταξική κυριαρχία, στηρίζεται πάνω σε ορισμένες κυριαρχούμενες τάξεις της κοινωνίας, και καταλήγει να εμφανίζεται, μέσω μιας σύνθετης ιδεολογικής διαδικασίας, σαν ο αντιπρόσωπός τους: αυτό τις κινεί μ ένα ορισμένο νόημα, ενάντια στην κυρίαρχη τάξη ή τάξεις, αλλά για πολιτικό κέρδος αυτών των τελευταίων. Έτσι πετυχαίνει να τις κάνει να αποδεχθούν μια ολόκληρη σειρά συμβιβασμών [ ] σαν να είναι σύμφωνες με το πολιτικό τους συμφέρον». Προς το παρόν, από τις θέσεις αυτές του Πουλαντζά αφήνουμε για τη συνέχεια τις σημαντικότατες διαπιστώσεις για τις συνέπειες της εμφάνισης του κράτους ως αντιπροσώπου των κυριαρχούμενων τάξεων (κίνηση των κυριαρχούμενων τάξεων ενάντια στην κυρίαρχη τάξη ή τάξεις προς πολιτικό όφελος των τελευταίων) και εστιάζουμε την προσοχή μας στο εξής: Αν ο αναγκαίος όρος της σχετικής αυτονομίας του κράτους έναντι των κυρίαρχων τάξεων είναι η ενότητα των τελευταίων (όπως σημειώσαμε ήδη), ο επαρκής όρος είναι το κράτος να μπορέσει να εμφανιστεί, μέσω μια σύνθετης ιδεολογικής διαδικασίας, σαν ο αντιπρόσωπος των κυριαρχούμενων τάξεων, στηριζόμενο σε αυτές. Και σε αυτό το τελευταίο ο Μαρξ τονίζει ότι απέτυχε η αστική δημοκρατία που έφερε η περίοδος του Φλεβάρη, καθώς το αστικό κράτος που γέννησε εμφανίστηκε με ξεσκέπαστο το (αστικό του) πρόσωπο, με φανερή την ταξική-κεφαλαιοκρατική του υπόσταση μπροστά στην κοινωνία, και σε διάσταση με την κοινωνία. Και αν είναι έτσι, φαίνεται πως το (αστικό) ταξικό καθήκον που μένει να εκπληρωθεί μετά τις 2 Δεκέμβρη 1851 αφορά την αδυναμία του κράτους να εμφανιστεί σαν ο αντιπρόσωπος των κυριαρχούμενων τάξεων, στηριζόμενο σε αυτές. Αλλά σε αυτό το ζήτημα θα επανέλθουμε πιο συγκεκριμένα στη συνέχεια. Εδώ χρειάζεται να κάνουμε μια παρατήρηση, η σημασία της οποίας θα φανεί αργότερα στην ανάλυσή μας: Γράψαμε στα προηγούμενα ότι η αστική δημοκρατία που προέκυψε από τη Φεβρουριανή Επανάσταση φαίνεται πως εκπλήρωσε κατ αρχήν τον αναγκαίο όρο της σχετικής αυτονομίας του κράτους, στο μέτρο της διαφαινόμενης ενότητας της αστικής τάξης στο κράτος. Υπογραμμίσαμε το «κατ αρχήν» και της «διαφαινόμενης» υπονοώντας τη διαλεκτική ενότητα αναγκαίου και επαρκούς όρου: η ενότητα των κυρίαρχων τάξεων στο κράτος δεν μπορεί να ολοκληρωθεί χωρίς την εμφάνιση του κράτους ως του αντιπροσώπου των κυριαρχούμενων τάξεων που στηρίζεται σ αυτές, αλλά και η ενότητα των κυρίαρχων τάξεων στο κράτος αποτελεί προϋπόθεση για την εμφάνιση του κράτους ως του αντιπροσώπου των κυριαρχούμενων τάξεων. Ποιας κυριαρχούμενης τάξης, ωστόσο, η στήριξη-αντιπροσώπευση ήταν το κυρίως ζητούμενο αλλά και το εφικτό ζητούμενο στη συγκεκριμένη ιστορική περίοδο που οδηγεί στο βοναπαρτικό καθεστώς; Πρόκειται για τη «μικρή αγροτιά και τη μικροαστική τάξη», για τους «αγρότες και μικροαστούς, που είχαν ορμήσει όλοι με μιας στην πολιτική σκηνή, όταν γκρεμίστηκαν οι φραγμοί της ιουλιανής μοναρχίας» (Μαρξ 1982: 25) καθώς «[μ] ε το γενικό εκλογικό δικαίωμα [που έδωσε η Επανάσταση του Φλεβάρη], οι ονομαστικοί ιδιοκτήτες που αποτελούν τη μεγάλη πλειοψηφία των Γάλλων, οι αγρότες, έγιναν διαιτητές της τύχης της Γαλλίας» (Μαρξ 2000: 45). Εντούτοις, «[ε] νώ η επανάσταση του 1789 άρχισε με την αποτίναξη των φεουδαρχικών βαρών από τους αγρότες, η επανάσταση του 1848, για να μη βάλει σε κίνδυνο το κεφάλαιο και για να εξασφαλίσει τη λειτουργία του κρατικού μηχανισμού του, εμφανίστηκε στον αγροτικό πληθυσμό με την επιβολή ενός νέου φόρου. [ ] Η προσωρινή κυβέρνηση επέβαλε ένα πρόσθετο φόρο από 45 λεπτά σε κάθε φράγκο πάνω στους τέσσερις άμεσους φόρους [...] ο φόρος αυτός χτύπησε πριν απ όλα την αγροτική τάξη, δηλαδή την πλειοψηφία του γαλλικού λαού. Οι αγρότες έπρεπε να πληρώσουν τα έξοδα της επανάστασης του Φλεβάρη, και σ αυτούς η αντεπανάσταση βρήκε το κυριότερο υλικό της. Ο φόρος των 45 λεπτών ήταν για τον Γάλλο αγρότη ζήτημα ζωής ή θανάτου, και ο αγρότης το μετέτρεψε σε ζήτημα ζωής ή θανάτου για τη δημοκρατία. Από τη στιγμή αυτή η δημοκρατία για τον Γάλλο αγρότη ήταν ο φόρος των 45 λεπτών και στο παρισινό προλεταριάτο έβλεπε ο αγρότης τον άσωτο που καλοπερνούσε με δικά του έξοδα 4» (Μαρξ 2000: 54-55). Τρία σημεία πρέπει να τονιστούν εδώ. Πρώτον, η Επανάσταση του Φλεβάρη βρήκε την πολιτική υποστήριξη των μικροϊδιοκτητών αγροτών (και της μικροαστικής τάξης, γενικότερα)? η άρση του αποκλεισμού τους από την πολιτική εξουσία και η μετατροπή τους σε δυνάμει διαιτητές της τύχης της Γαλλίας, μέσω ακριβώς του γενικού εκλογικού δικαιώματος που έφερε η Φεβρουριανή Επανάσταση, θα πρέπει να συμπεριληφθούν στους λόγους αυτής της πολιτικής υποστήριξης. Δεύτερον, η αστική δημοκρατία που γέννησε η Επανάσταση του Φλεβάρη, σε αντίθεση με την Επανάσταση του 1789, διέψευσε τις προσδοκίες τους «όταν η δημοκρατία είχε προσθέσει κι άλλα καινούργια βάρη στα παλιά» (Μαρξ 2000: 140) με τα αυξανόμενα φορολογικά βάρη, 5 τα αυξανόμενα «ενυπόθηκα χρέη», σε συνθήκες μείωσης των τιμών των δημητριακών, οι αγρότες ένιωσαν «γελασμένοι σε όλες τους τις ελπίδες, καταστραμμένοι περισσότερο από κάθε άλλη φορά» (Μαρξ 1982: 78). Τρίτον, η διάψευση αυτή τους έστεψε ενάντια στη δημοκρατία και ενάντια στο προλεταριάτο. Για να αντιληφθούμε την τελευταία αυτή διαπίστωση του Μαρξ χρειάζεται πλέον να ασχοληθούμε πιο συστηματικά με τη γαλλική αγροτική μικροαστική τάξη: την κατάστασή της και τις ιδέες της στην ιστορική περίοδο που εξετάζουμε, όπως προσλαμβάνονται από τον ίδιο τον Μαρξ. Σελίδα 6 / 18

7 Οι ιδέες του μικρού κλήρου και η κατάσταση της γαλλικής μικροαστικής αγροτικής τάξης στην ταξική συγκυρία που οδηγεί στο βοναπαρτικό καθεστώς και κράτος Στο Κομμουνιστικό Μανιφέστο, που κατ εντολήν της Κεντρικής Επιτροπής της «Ένωσης Κομμουνιστών» γράφει ο Μαρξ και ο Ένγκελς μέσα στον Γενάρη του 1848, δηλαδή λίγο πριν ξεσπάσει η Φεβρουριανή Επανάσταση, τονιζόταν: «Οι μεσαίες τάξεις, ο μικροβιομήχανος, ο μικρονοικοκύρης, ο χειροτέχνης, ο χωρικός, όλοι ετούτοι πολεμούν τη μπουρζουαζία για να εξασφαλίσουν την ύπαρξή τους σα μεσαίες τάξεις από την καταστροφή. Δεν είναι λοιπόν επαναστατικές, μα συντηρητικές. Κι ακόμα πιο πολύ, είναι αντιδραστικές, ζητούν να γυρίσουν προς τα πίσω τον τροχό της ιστορίας. Αν καμιά φορά κάνουν τον επαναστάτη, αυτό γίνεται από φόβο μην ξεπέσουν στο προλεταριάτο. Έτσι δεν υπερασπίζουν τα τωρινά τους συμφέροντα, μα τα μελλοντικά τους, γι αυτό αφήνουνε τη δική τους άποψη για να ταχθούν με την άποψη του προλεταριάτου» (Μαρξ - Ένγκελς χ.χ.έ: 68). Συνεπώς, κατά τον Μαρξ, η ίδια η δομική (ταξική) θέση της μικροαστικής τάξης γενικά, και της αγροτικής μικροαστικής τάξης ειδικά, την καθιστά τάξη ανταγωνιστική απέναντι στην εργατική τάξη: η ιδιοκτησία ενάντια στην απώλειά της. Ακόμη και αν συγκυριακά η μικροαστική τάξη εμφανίσει αντικαπιταλιστικές (ιδεολογικοπολιτικές) τάσεις τασσόμενη με το μέρος του προλεταριάτου ενάντια στην αστική τάξη, αυτό θα το κάνει, μας λέει ο Μαρξ, μόνο για να υπερασπιστεί τα μελλοντικά ταξικά της συμφέροντα και να μην ξεπέσει στο προλεταριάτο: 6 για να αναπαραχθεί ως κοινωνική τάξη της απλής (μη καπιταλιστικής) αναπαραγωγής της ατομικής ιδιοκτησίας στα μέσα παραγωγής και της οικογενειακής εργασίας ή ως τάξη της οικογενειακής «συλλογικής οντότητας», φορέας πραγματικής (μη καπιταλιστικής) οικονομικής κυριότητας στα μέσα παραγωγής (το δικαίωμα στην οικογενειακή ιδιοκτησία). Προσθέτουμε: Υπό την ταξική οπτική μιας τέτοιας αναπαραγωγής το συντηρητικό-αντιδραστικό χαρακτηριστικό της μικροαστικής τάξης μπορεί να εμφανιστεί σαν αντικαπιταλισμός (εντός του καπιταλισμού), στο επίπεδο ενός ιστορικού κοινωνικού σχηματισμού, και μέσα στην ταξική συγκυρία. 7 Σε όρους της ανάλυσης Πουλαντζά (2006: 264) η προαναφερθείσα θέση μας αντιστοιχεί ευθέως στις δυο πρώτες, από τις τρεις, εκφάνσεις στο ιδεολογικό επίπεδο οι οποίες προσιδιάζουν στον ταξικό-δομικό προσδιορισμό της «παραδοσιακής» μικροαστικής τάξης: «α) Μια αντικαπιταλιστική ιδεολογική χροιά του κοινωνικού status quo: εναντίον του μεγάλου πλούτου και των μεγάλων περιουσιών, αλλά υπέρ του κοινωνικού status quo εν γένει, γιατί αυτή η κατηγορία μικροαστών είναι προσκολλημένη στην ιδιοκτησία και φοβάται την προλεταριοποίηση. [ ] β) Μια ιδεολογική χροιά που συνδέεται όχι με τον επαναστατικό μετασχηματισμό της κοινωνίας, αλλά με το μύθο του γεφυρώματος. Φοβάται την προλεταριοποίηση αλλά και έλκεται από την αστική τάξη: η μικροαστική τάξη προσδοκά να γίνει αστική». Από την άποψη αυτής της δομικής προσέγγισης που ακολουθούμε (μικροαστική τάξη ως τάξη της ατομικής ιδιοκτησίας στα μέσα παραγωγής) είναι πρώτα απ όλα κατανοητό γιατί η μικροαστική τάξη βρέθηκε κατά την προλεταριακή εξέγερση 8 τον Ιούνη του 1848 στο συνασπισμό υπό την ηγεσία του Κόμματος της Τάξης 9 των «σωτήρων» της κοινωνίας «από τους εχθρούς της κοινωνίας» (Μαρξ 1982: 28), γιατί «[σ] τις μέρες του Ιούνη του 1848 η αστική τάξη και η μικροαστική, σαν εθνοφυλακή, συνενώθηκαν με τον στρατό ενάντια στο προλεταριάτο» (όπ.π.: 70), γιατί για την υπεράσπιση της αστικής δημοκρατίας συμμάχησαν τα μεσαία στρώματα (μεσαία τάξη, μικροαστοί, πληθυσμός της υπαίθρου) με την ενωμένη αστική τάξη («η αριστοκρατία του χρήματος, η βιομηχανική αστική τάξη»), τον στρατό και το κουρελοπρολεταριάτο ενάντια στην εργατική τάξη (Μαρξ 1982: 26), γιατί, τέλος, σε αυτόν το συνασπισμό ενάντια στο προλεταριάτο «όλα τα μεσαία στρώματα της κοινωνίας βρίσκονταν στα χέρια της αστικής τάξης» (Μαρξ 2000: 59): «Ο τίτλος ιδιοκτησίας του αγρότη είναι το μαγικό μέσο, που μ αυτό, το κεφάλαιο τον κρατά κάτω από τη γοητεία του, το πρόσχημα, που μ αυτό τον διεγείρει ενάντια στο βιομηχανικό προλεταριάτο» (Μαρξ 1982: 140). Από την άποψη της ίδιας δομικής προσέγγισης (η μικροαστική τάξη ως τάξη της απλής μη καπιταλιστικής αναπαραγωγής και της οικογενειακής εργασίας) μπορούν επίσης να ερμηνευτούν: πρώτον, ο αντιδραστικός χαρακτήρας της μικροαστικής τάξης για τον οποίο μιλάει ο Μαρξ (να γυρίσουν προς τα πίσω τον τροχό της ιστορίας σε μια εποχή χωρίς καπιταλιστική εκμετάλλευση ξένης εργασίας, χωρίς καπιταλιστικό ανταγωνισμό και καπιταλιστική ανάπτυξη βλ. σχετικά και Πουλαντζάς 1982α: 251) δεύτερον, η ταύτιση της μικροαστικής τάξης με το αστικό συντηρητικό τρίπτυχο «ιδιοκτησία, οικογένεια, θρησκεία», 10 λάβαρο στον αγώνα ενάντια στο προλεταριάτο στις μέρες του Ιούνη (Μαρξ 1982: 28) τρίτον, οι αμφιθυμίες των μικροαστών ως προς το προλεταριάτο: αφήνουν τη δική τους άποψη για να ταχθούν με το προλεταριάτο, όπως λέει ο Μαρξ, όταν η καπιταλιστική δυναμική (οικονομικός ανταγωνισμός και κρατική πολιτική) τους θέτει μπροστά στον κίνδυνο της προλεταριοποίησης και, προσθέτουμε, όταν δεν μπορεί να εμφανιστεί ικανή εγγύηση απέναντι σε προλεταριακή (επαναστατική) αμφισβήτηση της ιδιοκτησίας τους (το Σελίδα 7 / 18

8 θέμα της ισχύος του προλεταριάτου ως επαναστατικής κοινωνικής δύναμης στον ταξικό συσχετισμό δύναμης). Στο τελευταίο αυτό ζήτημα θα επιμείνουμε, αλλά πιο πριν ας δούμε, μέσα από την ανάλυση του Μαρξ, πρόσθετα κοινωνικοοικονομικά δεδομένα για την κατάσταση της γαλλικής αγροτικής μικροαστικής τάξης στην περίοδο που εξετάζουμε. Γράφει ο Μαρξ: «Ο πληθυσμός της υπαίθρου πάνω από τα δυο τρίτα όλου του γαλλικού πληθυσμού αποτελείται στο μεγαλύτερο μέρος του από τους λεγόμενους ελεύθερους ιδιοκτήτες γης. Η πρώτη γενιά, που η επανάσταση του 1789 την απελευθέρωσε δωρεάν από τα φεουδαρχικά βάρη της, δεν είχε πληρώσει αντίτιμο για τη γη. Οι επόμενες όμως γενιές πλήρωναν, με τη μορφή της τιμής της γης, αυτό που οι μισο-δουλοπάροικοι πρόγονοί τους πλήρωναν με τη μορφή της γαιοπροσόδου, της δεκάτης, των αγγαρειών κλπ.» (Μαρξ 2000: ). Κι ακόμα: «Η οικονομική εξέλιξη της τεμαχισμένης μικροϊδιοκτησίας ανέτρεψε από τη βάση τους τις σχέσεις των αγροτών με τις άλλες τάξεις της κοινωνίας. Τον καιρό του Ναπολέοντα, ο τεμαχισμός της γης και του εδάφους συμπλήρωνε τον ελεύθερο συναγωνισμό και τη μεγάλη βιομηχανία που τότε άρχιζε στις πόλεις. [...] Οι ρίζες που άπλωσε στο γαλλικό έδαφος η τεμαχισμένη μικροϊδιοκτησία στέρησαν τον φεουδαλισμό από κάθε τροφή. [...] Στην πορεία όμως του δέκατου ενάτου αιώνα τη θέση του φεουδάρχη την πήρε ο τοκογλύφος στις πόλεις, τη θέση των φεουδαρχικών υποχρεώσεων της γης η υποθήκη, τη θέση της αριστοκρατικής γαιοκτησίας το αστικό κεφάλαιο» (Μαρξ 1982: ). Αν λοιπόν η αστική τάξη, όπως σημειώσαμε σχετικά και στα προηγούμενα, στήριξε μετά την Επανάσταση του 1789 τη μικρή αγροτική ιδιοκτησία και παραγωγή καθώς στηρίχτηκε σε αυτήν στον αγώνα της κατά της φεουδαρχικής αριστοκρατίας, 11 η αστική δημοκρατία που γέννησε η Φεβρουριανή Επανάσταση ένιωθε αρκετά ισχυρή για να απαιτήσει αντίτιμο έναντι του μικροαστικού ιδανικού της ατομικής ιδιοκτησίας. Ο κλονισμός της ενότητας ανάμεσα στην αστική τάξη και τους φορείς της μικροϊδιοκτησίας, που κατ αυτόν τον τρόπο προέκυψε, δεν σήμαινε, εντούτοις, μια στρατηγική διάρρηξη της συμμαχίας από την πλευρά της αστικής τάξης με την αγροτική μικροαστική τάξη και μια συμμαχία της πρώτης με τους ευγενείς. «Κάθε συμμαχία αυτού του είδους, αν πάρουμε υπόψη μας την παρουσία αυτών των τάξεων [μικροαστική τάξη-μικροϊδιοκτήτες αγρότες], δεν θα μπορούσε να σημαίνει παρά μια βαθειά επιστροφή προς τα πίσω που δοκιμάστηκε πραγματικά επί Καρόλου 10ου : αυτό όχι μόνο θα ερχόταν σε αντίθεση με τα πιο στοιχειώδη συμφέροντα της αστικής τάξης αλλά, επιπλέον, θα σήμαινε ότι δεν παίρνονται υπόψη αυτές οι τάξεις που φρενάριζαν αυτή την επιστροφή προς όφελος τους στάτους κβο» (Πουλαντζάς 1982α: 246). Πρόκειται όμως αναμφισβήτητα για μια αντίφαση. Για τον Πουλαντζά (1982α: 246) η ιδιαίτερη μορφή που παίρνει αυτή η αντίφαση στην ιστορική περίοδο που εξετάζουμε οδηγεί στο ιστορικό φαινόμενο «της δεύτερης Αυτοκρατορίας του Λουδοβίκου Βοναπάρτη». Αλλά πριν φτάσουμε σε αυτό το ζήτημα ας συλλογιστούμε ότι αυτή η αντίφαση (ως κίνδυνος προλεταριοποίησης, στη βάση όσων θέσαμε στα προηγούμενα) θα μπορούσε να φέρει τη μικροαστική (αγροτική) τάξη κοντά στην εργατική, από πολιτική άποψη. «Βλέπει κανείς ότι η εκμετάλλευσή τους δε διαφέρει παρά στη μορφή από την εκμετάλλευση του βιομηχανικού προλεταριάτου. Ο εκμεταλλευτής είναι ο ίδιος: το κεφάλαιο. Οι ξεχωριστοί κεφαλαιοκράτες εκμεταλλεύονται τους ξεχωριστούς αγρότες με την υποθήκη και την τοκογλυφία. Η κεφαλαιοκρατική τάξη εκμεταλλεύεται την αγροτική τάξη με τους κρατικούς φόρους» (Μαρξ 2000: 140). «Ο μικρός κλήρος του αγρότη είναι ακόμη μόνο το πρόσχημα που επιτρέπει στον καπιταλιστή να βγάζει κέρδος, τόκο και πρόσοδο από το χωράφι και να αφήνει τον ίδιο τον αγρότη να κοιτάζει με τι τρόπο θα βγάλει το μεροκάματό του. [ ] Το αστικό καθεστώς, που στην αρχή του αιώνα έβαλε το κράτος φρουρό στο νεοδημιουργημένο μικρό κλήρο και που το λίπανε με δάφνες, μεταβλήθηκε σε βρικόλακα που ρουφάει το αίμα του και το μεδούλι και τα πετάει στην αλχημιστική χύτρα του κεφαλαίου» (Μαρξ 1982: 161). «Έτσι ο Γάλλος αγρότης έφτασε στο σημείο να παραχωρεί στον κεφαλαιοκράτη, με τη μορφή των τόκων για τις δεσμευτικές υποθήκες της γης, με τη μορφή των τόκων για τις μη ενυπόθηκες προκαταβολές του τοκογλύφου, όχι μονάχα τη γαιοπρόσοδο, όχι μονάχα το βιομηχανικό κέρδος, με μια λέξη όχι μονάχα ολόκληρο το καθαρό κέρδος, αλλά ακόμα κι ένα μέρος του μισθού εργασίας» (Μαρξ 2000: 139). Σελίδα 8 / 18

9 Θα μπορούσε λοιπόν κανείς να υποστηρίξει, όπως ο Μαρξ: «Έτσι, τα συμφέροντα των αγροτών δεν βρίσκονται πια, όπως τον καιρό του Ναπολέοντα, σε συμφωνία αλλά σε αντίθεση με τα συμφέροντα της αστικής τάξης, με το κεφάλαιο. Βρίσκουν, λοιπόν, τον φυσικό τους σύμμαχο και καθοδηγητή στο προλεταριάτο των πόλεων που καθήκον του είναι η ανατροπή του αστικού καθεστώτος» (Μαρξ 1982: ). «Μόνο η πτώση του κεφαλαίου μπορεί να σηκώσει τον αγρότη. Μόνο μια αντικεφαλαιοκρατική, μια προλεταριακή κυβέρνηση μπορεί να σπάσει την οικονομική του αθλιότητα, τον κοινωνικό του εξευτελισμό» (Μαρξ 2000: 140). Θεωρώντας ότι οι θέσεις αυτές του Μαρξ ερμηνεύονται στην κατεύθυνση που μας έδωσε ο ίδιος στο Κομμουνιστικό Μανιφέστο (και δεν αντιφάσκουν με αυτές), θα λέγαμε, λοιπόν, ότι βρισκόμαστε σε μια ταξική συγκυρία κατά την οποία η μικροαστική (αγροτική) τάξη θα μπορούσε να εμφανίσει αντικαπιταλιστικές τάσεις τασσόμενη με το μέρος του προλεταριάτου ενάντια στην αστική τάξη για να υπερασπιστεί τα μελλοντικά ταξικά της συμφέροντα και να μην ξεπέσει στο προλεταριάτο, υπό την προϋπόθεση βεβαίως ότι το προλεταριάτο θα αναδεικνυόταν σε επαναστατική κοινωνική δύναμη. Αυτό δεν αντιφάσκει με το ότι, μετά τον Ιούνη του 1848, οι αγρότες μικροαστοί, για το δικό τους (συντηρητικό-αντιδραστικό) ταξικό συμφέρον, την αναπαραγωγή τους ως μικροϊδιοκτητών, θα άλλαζαν οπτική και: «Όπως προηγούμενα έβλεπαν την αιτία της αθλιότητάς τους στην άνοδο του προλεταριάτου, έτσι τώρα ήταν υποχρεωμένοι να βλέπουν στην ήττα του την αιτία της αθλιότητάς τους» (Μαρξ 2000: 67). Γράψαμε ότι η μικροαστική αγροτική τάξη θα μπορούσε να υιοθετήσει αντικαπιταλιστικές πολιτικές στάσεις, διότι στην πραγματικότητα δεν έγιναν έτσι τα πράγματα: η αγροτική μικροαστική τάξη δεν βρέθηκε μαζί με την εργατική σε αντικαπιταλιστική προλεταριακή προοπτική, το συντηρητικό-αντιδραστικό χαρακτηριστικό της αγροτικής μικροαστικής τάξης δεν εμφανίστηκε ως αντικαπιταλισμός (όπως δεν μεταφράστηκε σε πραγματικό αντικαπιταλισμό στη συγκυρία η αντικειμενική ταξική θέση της εργατικής τάξης, όπως θα δούμε). Στην ταξική συγκυρία του τέλους της δεκαετίας του 1840 οι αγρότες εκφράζουν τον αντικαπιταλισμό τους εντός του καπιταλισμού, στρεφόμενοι μαζικά προς τον Λουδοβίκο Βοναπάρτη. Γράφει ο Μαρξ στους Ταξικούς Αγώνες στη Γαλλία: «Η 10η του Δεκέμβρη 1848 [εκλογή του Λουδοβίκου Βοναπάρτη στο προεδρικό αξίωμα] ήταν η μέρα της αγροτικής εξέγερσης. Μόνο απ τη μέρα αυτή χρονολογείται ο Φλεβάρης των Γάλλων αγροτών. [...] Η δημοκρατία είχε αναγγείλει την παρουσία της στην τάξη αυτή με το φοροεισπράκτορα κι εκείνη αναγγέλθηκε στη δημοκρατία με τον αυτοκράτορα. Ο Ναπολέων ήταν ο μόνος άνθρωπος που είχε αντιπροσωπεύσει εξαντλητικά τα συμφέροντα και τη φαντασία της νέας τάξης των αγροτών που είχε δημιουργηθεί στα Η αγροτιά, γράφοντας το όνομα του Ναπολέοντα στην προμετωπίδα της δημοκρατίας, κήρυττε [ ] την επιβολή των ταξικών συμφερόντων της. Ο Ναπολέων δεν ήταν για τους αγρότες ένα πρόσωπο, αλλά ένα πρόγραμμα. [ ] Όχι άλλοι φόροι, κάτω οι πλούσιοι, κάτω η δημοκρατία, ζήτω ο αυτοκράτορας! Πίσω απ τον αυτοκράτορα κρυβόταν ο πόλεμος των χωρικών. Η δημοκρατία που καταψήφισαν ήταν η δημοκρατία των πλουσίων [ ] Για τη μικροαστική τάξη ο Ναπολέων σήμαινε την κυριαρχία του οφειλέτη πάνω στον πιστωτή» (Μαρξ 2000: 81-82). Και στη 18η Μπρυμαίρ σημειώνει: «Ανέπτυξα σε άλλο μέρος [ Ταξικοί αγώνες στη Γαλλία ] τη σημασία της εκλογής της 10 του Δεκέμβρη. [ ] Εδώ φτάνει να παρατηρήσω πώς αυτό ήταν μια αντίδραση των χωρικών, που έπρεπε να πληρώσουν τα έξοδα της επανάστασης του Φλεβάρη, ενάντια στις υπόλοιπες τάξεις του έθνους, μια αντίδραση της υπαίθρου ενάντια στην πόλη» (Μαρξ 1982: 42). Οι γελασμένοι σε όλες τους τις ελπίδες από τη δημοκρατία που γέννησε η Φεβρουριανή Επανάσταση, και καταστραμμένοι περισσότερο από κάθε άλλη φορά, αγρότες εναπόθεσαν πλέον τις ελπίδες τους στο αντιπλουτοκρατικό πρόγραμμα του Βοναπάρτη. Η εργατική τάξη ήταν αρκετά αποδυναμωμένη πολιτικά μετά την ήττα του Ιούνη του 1848, δεν συγκροτούσε κοινωνική δύναμη σε επαναστατική κατεύθυνση, για να αποτελέσει πόλο ταξικής συμμαχίας με τους μικροαστούς αγρότες. 12 Άλλωστε, το προλεταριάτο ψήφισε μαζί με τη μικροαστική αγροτική τάξη Λουδοβίκο Βοναπάρτη, καθώς «η εκλογή του Ναπολέοντα σήμαινε [ ] την αποπομπή του αστικού δημοκρατισμού, την ακύρωση της νίκης του Ιούνη» (Μαρξ 2000: 82-83), την ήττα, τελικά, της πλουτοκρατικής δημοκρατίας των φόρων. Η περαιτέρω αποδυνάμωση της εργατικής τάξης ως επαναστατικής κοινωνικής δύναμης ήρθε με την «κατάργηση του γενικού εκλογικού δικαιώματος» με τον εκλογικό νόμο της 31 του Μάη του 1850 που «ήταν το coup d etat [πραξικόπημα] της αστικής τάξης» ενάντια στη μικροαστική Montagne (Ορεινούς) μετά τις εκλογές στις 10 Μάρτη 1850, αλλά και μια απόπειρα «να περάσει λαθραία η προεδρική εκλογή από τον λαό στην Εθνοσυνέλευση» κατάργηση στην οποία, ας σημειωθεί, αντιτάχθηκε ο Λουδοβίκος Βοναπάρτης, ο οποίος και επανέφερε την καθολική ψηφοφορία. Γράφει ο Μαρξ για τις συνέπειες αυτού του εκλογικού νόμου για την εργατική τάξη, ειδικότερα για το παρισινό προλεταριάτο: «Μόνο που ο εκλογικός νόμος της 31 του Μάη 1850, το απόκλειε από κάθε συμμετοχή στην πολιτική εξουσία. Το ξέκοβε από αυτό το ίδιο το πεδίο της μάχης. Ξανάριχνε τους εργάτες πίσω στην κατάσταση του παρία που βρίσκονταν πριν από την επανάσταση του Φλεβάρη». Οι εργάτες έτσι «απόδειξαν πως η ήττα του Ιούνη 1848 τους είχε κάνει για χρόνια ανίκανους για πάλη και πως η ιστορική πορεία θα πρέπει να συνεχίσει το δρόμο της περνώντας πρώτα-πρώτα πάνω από τα κεφάλια τους» (βλ. Μαρξ 1982: 49, ιδίως 83-89, 100, , , 151, σχετικά και Μαρξ 2000: 154 κ.ε., ιδίως 160 κ.ε.). Οι Γάλλοι αγρότες, εντούτοις, όχι μόνο ψήφισαν μαζικά στις 10 Δεκέμβρη 1848 τον Λουδοβίκο Βοναπάρτη αλλά και τον στήριξαν εξίσου μαζικά στο πραξικόπημά του στις 2 Δεκέμβρη 1851 (αποκορύφωση της πάλης «ανάμεσα στην κοινοβουλευτική αστική τάξη [και την Εθνοσυνέλευσή της] και τον Βοναπάρτη» από τις 31 του Μάη, δηλαδή από την κατάργηση του γενικού εκλογικού δικαιώματος βλ. Μαρξ 1982), νομιμοποιώντας τον ανοικτά και με την ψήφο τους. 13 Γράφει ο Μαρξ: «Η ιστορία τους κρατούσε από τον λόγο της και η πλειοψηφία ήταν σε τέτοιο βαθμό δεσμευμένη από τις αυταπάτες της που ίσα - ίσα στους πιο κόκκινους νομούς ο αγροτικός κόσμος ψήφισε ανοικτά το Βοναπάρτη» (όπ.π.: 159 η έμφαση δική μας, Γ.Οι.- Φ.Μπ.). Νομίζουμε ότι η λέξη-κλειδί εδώ είναι «αυταπάτες»: ο Λουδοβίκος Βοναπάρτης σαν πρόγραμμα αυταπατών των μικροαστών αγροτών, για ένα καθεστώς και κράτος Σελίδα 9 / 18

10 ενάντια στους κρατικούς φόρους, ενάντια στη δημοκρατία των πλουσίων-πιστωτών. Θα λέγαμε ότι αυταπάτες είναι η λέξη που παραπέμπει (ή αντιστοιχεί) στη σύνθετη ιδεολογική διαδικασία, για την οποία μας μίλησε ο Πουλαντζάς, μέσω της οποίας το κράτος μπορεί να εμφανιστεί ως ο αντιπρόσωπος των κυριαρχούμενων τάξεων, στηριζόμενο σε αυτές, δηλαδή σε ό,τι ονομάσαμε επαρκή όρο για τη σχετική αυτονομία του κράτους έναντι των κυρίαρχων τάξεων. Ας δούμε όμως αυτή την, προκαταβολική μάλλον, διαπίστωσή μας προχωρώντας σε όψεις της ανάλυσης του Μαρξ για το βοναπαρτικό καθεστώς και κράτος Το βοναπαρτικό καθεστώς και κράτος Το βοναπαρτικό καθεστώς και κράτος και η αγροτική μικροαστική τάξη Πώς λοιπόν εξηγεί ο Μαρξ την έκφραση των αυταπατών του συντηρητικού-αντιδραστικού αντικαπιταλισμού των μικροαστών αγροτών μέσω του βοναπαρτικού καθεστώτος και κράτους; Γράφει (Μαρξ 1982: 156): «Ο Βοναπάρτης αντιπροσωπεύει μια τάξη, και μάλιστα την πολυαριθμότερη τάξη της γαλλικής κοινωνίας, τους μικροχωρικούς. [ ] Οι μικροί χωρικοί αποτελούν μια τεράστια μάζα, που τα μέλη της ζουν κάτω από τις ίδιες συνθήκες, χωρίς όμως να έρχονται μεταξύ τους σε πολλών ειδών σχέσεις. Ο τρόπος της παραγωγής τους τούς απομονώνει τον ένα από τον άλλο, αντί να τους φέρνει σε αμοιβαία επικοινωνία. Η απομόνωση μεγαλώνει χάρη στα άσκημα συγκοινωνιακά μέσα της Γαλλίας και στη φτώχια των αγροτών. Το παραγωγικό τους πεδίο, ο μικρός κλήρος, δεν επιτρέπει [ ] κανένα πλούτο στις κοινωνικές σχέσεις. Κάθε ξεχωριστή αγροτική οικογένεια είναι σχεδόν αυτάρκης [ ] και αποχτάει έτσι τα μέσα συντήρησής της πιο πολύ με την ανταλλαγή με τη φύση, παρά από τις σχέσεις με την κοινωνία. [...] Εφόσον εκατομμύρια οικογένειες ζουν κάτω από οικονομικές συνθήκες που ξεχωρίζουν τον τρόπο ζωής τους, τα συμφέροντά τους και τη μόρ φωσή τους από τον τρόπο ζωής, τα συμφέροντα και τη μόρφωση των άλλων τάξεων και τις αντιπαραθέτουν εχθρικά σ αυτές, αποτελούν μια τάξη. Εφόσον στους μικρούς αγρότες υπάρχει μόνο τυπική συνάφεια και η ταυτότητα των συμφερόντων τους δε δημιουργεί ανάμεσά τους καμιά ενότητα, κανένα εθνικό δεσμό και καμιά πολιτική οργάνωση, δεν αποτελούν τάξη. Κατά συνέπεια, είναι ανίκανοι να επιβάλουν με το όνομά τους τα ταξικά τους συμφέροντα, είτε με ένα κοινοβούλιο, είτε με μια συμβατική συνέλευση. Δεν μπορούν να αντιπροσωπεύουν τον εαυτό τους πρέπει να τους αντιπροσωπεύουν. Ο αντιπρόσωπός τους πρέπει ταυτόχρονα να παρουσιάζεται και σαν κύριός τους, σαν εξουσία πάνω σ αυτούς, σαν απεριόριστη κυβερνητική δύναμη, που τους προστατεύει από τις άλλες τάξεις και τους στέλνει απ τα πάνω τη βροχή και τον ήλιο. Η πολιτική επιρροή των μικροαγροτών βρίσκει, λοιπόν, την τελευταία της έκφραση στην εκτελεστική εξουσία που υποτάσσει την κοινωνία». Έχουμε την εντύπωση ότι στο προηγούμενο απόσπασμα συμπυκνώνεται η βασική ερμηνευτική προσέγγιση του Μαρξ, αλλά ταυτόχρονα αναδεικνύονται κάποια βασικά προβλήματα της ανάλυσής του επί του προσδιορισμού των κοινωνικών τάξεων, περιφερειακά ωστόσο σε σχέση με ό,τι μας απασχολεί εδώ. Ας ξεκινήσουμε με τα προβλήματα: Ο Μαρξ δείχνει να ταυτίζει την αντικειμενική θέση της κοινωνικής τάξης με την ταξική της συνείδηση ή τοποθέτηση στη συγκυρία, με την εμφάνισή της στο πολιτικό επίπεδο. Αρνείται ότι οι μικροαγρότες αποτελούν κοινωνική τάξη (την αγροτική μικροαστική τάξη) εφόσον η ταυτότητα των συμφερόντων τους δεν δημιουργεί πολιτική οργάνωση. Γράφει σχετικά ο Πουλαντζάς (1982α: 100, σχετικά και 101 κ.ε., 104 κ.ε.): «Η διάκριση που καθιέρωνε ο Μαρξ [ ] ανάμεσα στην τάξη καθεαυτή και την τάξη για τον εαυτό της, παραμένει ένα μόνιμο πρόβλημα στα πολιτικά του έργα. Γιατί παρουσιάζεται μόνιμα να δέχεται την ύπαρξη μιας τάξης σαν τάξης μονάχα στο πολιτικό επίπεδο, πράγμα που είναι καθαρό στις [ ] πολιτικές αναλύσεις του για το προλεταριάτο [ ] και μέσα στις αναλύσεις του για τους μικροϊδιοκτήτες αγρότες» (βλ. για το σχετικό ζήτημα και Οικονομάκης 2000). Παρακάμπτοντας αυτό το ζήτημα, ας δούμε τώρα ποια είναι η βασική συλλογιστική του Μαρξ αναφορικά με τη στήριξη που πρόσφερε η αγροτική μικροαστική τάξη στον Λουδοβίκο Βοναπάρτη. Ας ξεκινήσουμε από αυτό που επισημάναμε κριτικά στα προηγούμενα για να πάρουμε το ουσιαστικό ερμηνευτικό του στοιχείο σε ό,τι εδώ μας απασχολεί. Ο Μαρξ επισημαίνει ότι οι όροι οργάνωσης της οικονομικής ζωής των μικροαγροτών οδηγούν στην απομόνωση του ενός από τον άλλο αλλά και από τον κοινωνικό κορμό και στην αδυναμία συγκρότησής τους στο πολιτικό επίπεδο, γεγονός που τους οδηγεί στο να προσβλέπουν στην απευθείας εκπροσώπησή τους και προστασία τους από την κρατική εκτελεστική εξουσία και μάλιστα μια κρατική εκτελεστική εξουσία απεριόριστης κυβερνητικής δύναμης. Αν και αυτό δεν σημαίνει ότι οι μικροϊδιοκτήτες αγρότες δεν αποτελούν κοινωνική τάξη, δίνει ωστόσο μια κατεύθυνση ερμηνείας της στήριξής τους στο βοναπαρτισμό. Ας ανατρέξουμε και πάλι στην ανάλυση του Πουλαντζά και ειδικότερα στην έννοια του «αποτελέσματος απομόνωσης». Κατά τον Πουλαντζά (1982α: ) το «αποτέλεσμα απομόνωσης» «[σ] υνίσταται στο ότι οι νομικές και ιδεολογικές δομές, που καθορίζονται σε τελευταία ανάλυση από τη δομή της διαδικασίας εργασίας, και αποκαθιστούν, στο επίπεδό τους, τους δρώντες παράγοντες, τους κατανεμημένους σε κοινωνικές τάξεις, σε νομικά και ιδεολογικά υποκείμενα, έχουν σαν Σελίδα 10 / 18

11 αποτέλεσμα στην ταξική οικονομική πάλη να συσκοτίζονται κατά ένα ιδιαίτερο τρόπο στους δρώντες παράγοντες οι σχέσεις τους σαν ταξικές σχέσεις. Τις οικονομικές κοινωνικές σχέσεις πραγματικά τις ζουν τα υποστηρίγματα με τον τρόπο ενός διαμερισμού και μιας ειδικής ατομικοποίησης [ ] το αποτέλεσμα απομόνωσης [ ] έχει μια κεφαλαιώδη σημασία, κυρίως επειδή συσκοτίζει στους δρώντες παράγοντες της παραγωγής τις ταξικές τους σχέσεις μέσα στην οικονομική πάλη». Καίτοι «το αποτέλεσμα απομόνωσης [ ] είναι ένα ειδικό για τον ΚΤΠ διαποτίζει επίσης, με τρόπο υπερπροσδιοριστικό, τις τάξεις των μη κυρίαρχων τρόπων παραγωγής ενός κεφαλαιοκρατικού σχηματισμού, προστιθέμενο [ ] στην απομόνωση που προσιδιάζει στους όρους της οικονομικής τους ζωής». Επομένως το ειδικό για τον ΚΤΠ «αποτέλεσμα απομόνωσης» που σημαίνει ότι συσκοτίζονται κατά έναν ιδιαίτερο τρόπο στους δρώντες παράγοντες οι σχέσεις τους ως ταξικές σχέσεις επιτείνεται στην υπερπροσδιοριστική επίδρασή του στους μη καπιταλιστικούς τρόπους (ή μορφές) παραγωγής, όπως η αγροτική ΑΕΠ, 14 λόγω των ιδιαίτερων συνθηκών απομόνωσης που χαρακτηρίζουν τους όρους της οικονομικής τους ζωής. Αυτή η υπερπροσδιορισμένη απομόνωση, επιτεινόμενη από τους ιδιαίτερους όρους απομόνωσης που προσιδιάζουν στην οικονομική ζωή της μικροϊδιοκτησιακής αγροτικής παραγωγής, ιδίως σε συνθήκες όπως της γαλλικής υπαίθρου στα μέσα του 19ου αιώνα, έχει ως δυνατό συνεπακόλουθο την αδυναμία πολιτικής οργάνωσης-αυτοτελούς αντιπροσώπευσης των δρώντων υποκειμένων της (αγροτική μικροαστική τάξη). Γράφει σχετικά ο Πουλαντζάς (1982α: 168): Πρόκειται «για την απουσία ταξικής πολιτικής οργάνωσης σε συνάρτηση με την απομόνωση της οικονομικής πάλης. Αυτό έπληξε κυρίως τις τάξεις που, πέρα από την απομόνωση που οφείλεται στους όρους της οικονομικής ζωής τους, υφίστανται ταυτόχρονα τα αποτελέσματα από την απομόνωση που επιβλήθηκε στους άλλους τρόπους παραγωγής, απ τον καπιταλιστικό τρόπο παραγωγής, δηλαδή τη μικροαστική τάξη και ορισμένες μερίδες της αγροτιάς, όπως π.χ. η μικρή αγροτική ιδιοκτησία». Και ερχόμαστε στο κράτος: «Το κράτος, μέσω μιας σύνθετης ιδεολογικής διαδικασίας, επωφελείται απ την ανικανότητα πολιτικής επιβεβαίωσης αυτών των τάξεων, εξ αιτίας της θέσης τους μέσα στην παραγωγική διαδικασία [ ]: το κράτος εμφανίζεται συχνά άμεσα σαν ο πολιτικός αντιπρόσωπος των συμφερόντων της μικρής παραγωγής» και οι τάξεις της (εδώ η αγροτική μικροαστική τάξη) «αποτελούν συχνά τάξεις στηρίγματα» του καπιταλιστικού κράτους (Πουλαντζάς 1982α: 155). Στις ειδικές ιστορικές συνθήκες, λοιπόν, ανάδυσης του βοναπαρτικού «καθεστώτος και Κράτους Εκτάκτου Ανάγκης» (Πουλαντζάς 2006: 63 κ.ε.) υπό τους όρους, πρώτον, της απογοήτευσης των αγροτικών μικροαστικών μαζών από τη δημοκρατία (απογοήτευση που συμπυκνώνεται στον κίνδυνο προλεταριοποίησής τους), δεύτερον, της παρατεταμένης σύγκρουσης της κοινοβουλευτικής αστικής τάξης (που εκπροσωπούσε την απαξιωμένη, ως ταυτισμένη με την αστική τάξη, δημοκρατία) με την εκτελεστική εξουσία (που εκπροσωπούσε το κράτος), τρίτον, της απομόνωσης που προσιδίαζε στους οικονομικούς όρους ζωής τους, οι μάζες αυτές στήριξαν το κράτος, δηλαδή τον Λουδοβίκο Βοναπάρτη, βρήκαν την πολιτική τους εκπροσώπηση στο βοναπαρτικό καθεστώς και κράτος, το οποίο επωφελήθηκε μέσω μιας σύνθετης ιδεολογικής διαδικασίας που, όπως σημειώσαμε ήδη, παραπέμπει στις αγροτικές μικροαστικές αυταπάτες από την ανικανότητα πολιτικής τους επιβεβαίωσης (πολιτικής οργάνωσης-αυτοτελούς αντιπροσώπευσης). Θα επιμείνουμε στις αυταπάτες, για τις οποίες μας μίλησε ο Μαρξ, που ας πούμε συνοψίζονται στον (υποτιθέμενο) αντιπλουτοκρατισμό του Βοναπάρτη (αντιπλουτοκρατισμό εντός του καπιταλισμού). Οι αυταπάτες αυτές ως έκφραση του συντηρητικού-αντιδραστικού αντικαπιταλισμού των μικροαστών αγροτών, στο μέτρο που ενεργοποιούνται από το κράτος, όπως στην περίπτωση του βοναπαρτικού κράτους (μέσα στις ειδικές ιστορικές συνθήκες της Γαλλίας του τέλους της δεκαετίας του 1840), επιτελούν ακριβώς τον επαρκή όρο της σχετικής αυτονομίας του κράτους, εφόσον, όπως έχουμε υποστηρίξει, ο επαρκής όρος για τη σχετική αυτονομία του κράτους είναι το κράτος να μπορέσει να εμφανιστεί, μέσω μιας σύνθετης ιδεολογικής διαδικασίας, ως ο αντιπρόσωπος των κυριαρχούμενων τάξεων, στηριζόμενο σε αυτές. Εδώ χρειάζεται να προστεθεί και το εξής: «Η καθεαυτό πολιτική λειτουργία του κράτους μέσα στην πάλη των τάξεων θα είναι πολύ πιο σημαντική [στη Γαλλία] από ό,τι στη Μεγάλη Βρετανία, εξαιτίας του ρόλου των κοινωνικών δυνάμεων της αγροτιάς και της μικροαστικής τάξης» (Πουλαντζάς 1982α: 248), αλλά και ο ιδιαίτερος ρόλος των Γάλλων μικροαστών αγροτών ως προς το κράτος έχει ακριβώς να κάνει με την ιδιαιτερότητα της ιστορικής τους συγκρότησης ως συμμάχου της γαλλικής αστικής τάξης στην αντιφεουδαρχική της πάλη, ιδιαιτερότητα που τους καθιστούσε εν δυνάμει κοινωνική δύναμη. Από την άλλη, οι ίδιες οι αντιπλουτοκρατικές αγροτικές μικροαστικές αυταπάτες ή γενικά προσδοκίες (ο συντηρητικός-αντιδραστικός αντικαπιταλισμός τους εντός του καπιταλισμού) δύνανται να εκφραστούν μέσω του κράτους εκ του ίδιου του περιεχομένου τους (τόσο στην ιδεολογική όσο και την πολιτική του διάσταση), ιδίως μέσω ενός κράτους εκτάκτου ανάγκης βοναπαρτικού τύπου, δηλαδή ενός κράτους που ακριβώς βρίσκεται στη φάση ιστορικής πραγμάτωσης της σχετικής αυτονομίας του ως της προϋπόθεσης για να εξυπηρετηθούν τα κυρίως πολιτικά συμφέροντα των κυρίαρχων τάξεων. Γράφει ο Πουλαντζάς (2006: ), μεταξύ άλλων, αναφερόμενος στην τρίτη, κατ αυτόν, προσίδια στον ταξικό-δομικό προσδιορισμό της «παραδοσιακής» μικροαστικής τάξης έκφανση στο ιδεολογικό επίπεδο: «γ) Ιδεολογική χροιά του φετιχισμού της εξουσίας [ ] Λόγω της οικονομικής απομόνωσής της (που προκαλεί επίσης και το μικροαστικό ατομικισμό ) και λόγω της οικονομικής συγγένειας και συνάμα αντίθεσης προς την αστική τάξη και το προλεταριάτο, η μικροαστική τάξη πιστεύει στη φενάκη του υπερταξικού ουδέτερου κράτους. Προσμένει ότι το ουδέτερο κράτος θα της φέρει το εξ ουρανού μάννα, δηλαδή ότι θα βάλει τέλος στην κατάντιά της. Στην ακραία περίπτωση, οδηγείται συχνά σε μια λατρεία του κράτους. Τότε, η μικροαστική τάξη ταυτίζεται με το κράτος». Αυτός ο «φετιχισμός της εξουσίας», για τον οποίο μας μιλάει ο Πουλαντζάς, συνδέεται άμεσα με το «αποτέλεσμα απομόνωσης» και τη δυνατή (στη συγκυρία) συνεπαγωγή του, την ανικανότητα Σελίδα 11 / 18