Η διαλεκτική ελεγείας και έπους στους Amores του Οβιδίου

Transcript

1 ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΤΜΗΜΑ ΦΙΛΟΛΟΓΙΑΣ ΤΟΜΕΑΣ ΚΛΑΣΙΚΩΝ ΣΠΟΥ ΩΝ Α ΚΥΚΛΟΣ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΟΣ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΩΝ ΣΠΟΥ ΩΝ ιπλωµατική Εργασία ΘΕΜΑ : Η διαλεκτική ελεγείας και έπους στους Amores του Οβιδίου Επιµέλεια : Σωτήριος Στάθης Επιβλέπων καθηγητής : Ε. Κυριακίδης Μέλη τριµελούς εξεταστικής επιτροπής : E. Κυριακίδης Ε. Περάκη-Κυριακίδου Β. Φυντίκογλου

2 2 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΕΙΣΑΓΩΓΗ Am.1.1, Am.2.1, Am.3.1 : το ρυθµιστικό πλαίσιο του ειδολογικού διαλόγου στους Amores Η διακειµενική δυναµική των Amores : από την ερωτική πρόσληψη στην ερωτική πλαισίωση του έπους Militia amoris : η ελεγειακή ανάγνωση των επικών σηµαινόντων ΕΠΙΛΟΓΟΣ 75 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ. 77

3 3 ΕΙΣΑΓΩΓΗ Η ειδολογική αυτοσυνειδησία αποτελεί ένα από τα καίρια γνωρίσµατα του αυγούστειου ποιητικού λόγου. Ο ορατιανός αφορισµός Descriptas servare vices operumque colores 1 εκφράζει απόλυτα την ποιητική αυτή συναίσθηση της τήρησης των θεµατολογικών και υφολογικών συµβάσεων κάθε γραµµατειακού είδους. Στην αυστηρή ωστόσο θεωρητική κωδικοποίηση των κανόνων κάθε λογοτεχνικού είδους αντιπαρατίθεται η ελαστική τους πρακτική εφαρµογή. Την ελαστικότητα αυτήν ανάµεσα στην ειδολογική θεωρία και την ειδολογική πράξη προκάλεσε, κατά την ελληνιστική κυρίως περίοδο, η σταδιακή αποσυσχέτιση των ειδών από την πρότυπη κοινωνική τους λειτουργικότητα και η επακόλουθη παγίωσή των ως κειµένων. Είναι αυτή η αποκλειστικά κειµενική υπόσταση των ειδών που επιτρέπει πλέον στους αυγούστειους ποιητές να δοκιµάζουν µε άνεση τις γραµµατειακές φόρµες και τις κατεστηµένες τους διατάξεις. Σε κάθε περίπτωση όµως η προκείµενη ειδολογική προσέγγιση δεν συνιστά µία αυθαίρετη απόπειρα αθέτησης των ειδολογικών ορίων, αλλά µία δηµιουργική προσπάθεια διεύρυνσής τους. Η µετα-ειδολογική αυτή πρακτική, αν και ελέγχει συνολικά την ποιητική των εκπροσώπων της αυγούστειας περιόδου, χαρακτηρίζει ιδιαίτερα την ποιητική στάση του Οβιδίου. Εκµεταλλευόµενος την αισθητική και φορµαλιστική µετριοπάθεια που διέκρινε την ύστερη χρονική του συγκυρία, ο Οβίδιος εισηγείται, σε ολόκληρο το ποιητικό του corpus και συνεπέστερα από κάθε άλλον εκφραστή της αυγούστειας ποίησης, το αίτηµα της διασταύρωσης των ειδών και της ανάµειξης των λογοτεχνικών γλωσσών. Τα έκτυπα αυτά γνωρίσµατα της οβιδιακής ποιητικής, η γραµµατειακή δηλαδή επιγονικότητα αλλά και η ειδολογική πρωτοτυπία, διέπουν και το πρωτόλειο ελεγειακό έργο του Οβιδίου, τους Amores. Όντας η όψιµη λογοτεχνική έκφραση ενός ποιητικού είδους που στην τριαντάχρονη παρουσία του είχε ήδη εξαντλήσει τα ρητορικά και θεµατικά του διαθέσιµα, οι Amores έρχονται αναπόφευκτα αντιµέτωποι µε τον ερωτογραφικό αναγνωστικό κορεσµό. Και ως λύση απέναντι στην πληθωρικότητα του ερωτικού ποιητικού λόγου προκρίθηκε η θεµατοποίηση της ελεγειακής τους εποπτείας. Οι Amores µε άλλα λόγια τοποθετούν στο επίκεντρο της ποιητικής τους πραγµάτευσης αυτές καθ εαυτές τις θεµατολογικές συµβάσεις και τις 1 Ars Poetica 86.

4 4 υφολογικές νόρµες του ελεγειακού κώδικα µε σκοπό να αποκαλύψουν τα συστατικά στοιχεία του ελεγειακού ερωτικού λόγου. Η ελεγειακή ωστόσο αυτεπίγνωση των Amores συντελεί παράλληλα και στην προσπάθεια της ειδολογικής τους διεύρυνσης. Η συνειδητοποίηση των εκφραστικών και θεµατικών ορίων της ερωτικής γραφής επισηµαίνει εµµέσως την αναγκαιότητα ανανέωσης του ελεγειακού ποιητικού λόγου. Και αυτή η αναµόρφωση πραγµατώνεται µέσω της διακειµενικής εµπλοκής του ελεγειακού µε τα άλλα είδη του ποιητικού λόγου. Κύριος συνοµιλητής της ελεγειακής γλώσσας στον ειδολογικό αυτό διάλογο είναι το έπος. Όντας οι αντίθετες βαθµίδες της κατεστηµένης ειδολογικής ιεραρχίας, ελεγεία και έπος συµµετέχουν στους Amores σε µία δυναµική, διακειµενική αντιπαράθεση η οποία δεν αναπαράγει απλώς τις συµβατικές ειδολογικές εντάσεις, αλλά κινητοποιεί πρωτότυπους µηχανισµούς ειδολογικής αφοµοίωσης. Αυτή τη διαλεκτική του ελεγειακού µε τον επικό λόγο καθώς και τις µεταποιητικές της προεκτάσεις εξετάζει η παρούσα εργασία. ιαρθρωµένη σε τρία διακριτά, από ερµηνευτικής άποψης, κεφάλαια, φιλοδοξεί να αναδείξει τις πολύσηµες εκφάνσεις του ειδολογικού αυτού διαλόγου. Καθοριστική, για το σύνολο της µελέτης, υπήρξε η βιβλιογραφική και ερµηνευτική συµβολή τόσο της υποµνηµατισµένης έκδοσης των Amores από τον McKeown 2 όσο και της διδακτορικής διατριβής του Αντωνιάδη 3. Οι επιµέρους ωστόσο διαφοροποιήσεις στις κριτικές εστιάσεις κάθε κεφαλαίου αποδίδονται σε εναλλακτικά βιβλιογραφικά µοντέλα. Το πρώτο κεφάλαιο, εξετάζοντας τον οβιδιακό χειρισµό των κατεστηµένων συµβάσεων των recusationes στις εισαγωγικές ελεγείες κάθε ποιητικού τόµου των Amores, βρίσκεται σε διαρκή συζήτηση µε τις οξυδερκείς παρατηρήσεις του Παπαγγελή 4, αναφορικά µε τη διαχρονική, και προϊούσης του χρόνου όλο και πιο χαλαρή, πρόσληψη της καλλιµαχικής αυτής ποιητικής φόρµας και των θεωρητικών της επισηµάνσεων από τους εκπροσώπους της νεωτερικής και της αυγούστειας ποιητικής γενιάς. Αξιοποιώντας την αναπόφευκτη αυτή αισθητική και φορµαλιστική µετριοπάθεια, ο όψιµος ελεγειακός Οβίδιος αναµορφώνει στις προγραµµατικές του ελεγείες όχι µε αυθαίρετο αλλά µε ανοίκειο τρόπο τα σχήµατα της αλεξανδρινής ποιητικής θεωρίας και τις συµβουλευτικές τους συνδηλώσεις. Με τη στάση τους αυτή οι εισαγωγικές 2 McKeown (1987), (1989) και (1998). 3 Αντωνιάδης (2006). 4 Παπαγγελής (1994).

5 5 ελεγείες ορίζουν το ρυθµιστικό µεταποιητικό πλαίσιο µε το οποίο συµµορφώνονται κατά βάση και οι υπόλοιπες ελεγείες των Amores. Με αυτήν την εφαρµογή των κανονιστικών συνδηλώσεων που υπόκεινται στις προγραµµατικές ελεγείες ασχολείται το δεύτερο κεφάλαιο της εργασίας, το οποίο και πραγµατεύεται διεξοδικά τα ελεγειακά χωρία των Amores που διαλέγονται µε επικά διακείµενα αναζητώντας παράλληλα τις µεταποιητικές µεθόδους µε τις οποίες τα ελεγειακά συµφραζόµενα υποδέχονται σεσηµασµένους επικούς δείκτες. Σηµαίνουσες για την υποκείµενη ερµηνευτική προσέγγιση του κεφαλαίου υπήρξαν οι κριτικές επισηµάνσεις του Hinds τόσο για τη δεξίωση των επικών σηµάτων στα ελεγειακά συγκείµενα των οβιδιακών Fasti 5, όσο και για τη δυνατότητα της υποκειµενικής επανεγγραφής της πρότυπης γραµµατειακής παράδοσης σε ένα µεµονωµένο λογοτεχνικό έργο ανάλογα µε τις διακειµενικές εστιάσεις και τις προσωπικές εµφάσεις του κάθε ποιητή 6. Με άξονα τις νεωτερικές αυτές ειδολογικές επισηµάνσεις, το οικείο κεφάλαιο επιχειρηµατολογεί υπέρ της θέσης ότι και στους Amores ο Οβίδιος επικεντρώνει το διακειµενικό του ενδιαφέρον σε επικά µοτίβα που ενέχουν ήδη από τα κατεστηµένα τους ποιητικά συµφραζόµενα µία λανθάνουσα τάση ελεγειακής αφοµοίωσης. Η ειδολογική ωστόσο προσέγγιση του ελεγειακού µε τον επικό λόγο δε χαρακτηρίζεται αποκλειστικά από την ισχυρή αυτή ανάγνωση των ερωτικών στοιχείων του έπους. Απεναντίας, σε ορισµένες περιπτώσεις τα επικά σήµατα µεταφέρουν στα ελεγειακά τους συγκείµενα αυτούσιες τις πρότυπες ειδολογικές τους συνδηλώσεις και κινητοποιούν µε αυτόν τον τρόπο την αναµενόµενη αντιπαράθεση ελεγείας και έπους. Η ερωτική πρόσληψη του έπους µε άλλα λόγια δεν αναιρεί την αδιαµεσολάβητη ερωτική του πλαισίωση. Η υφιστάµενη ωστόσο αυτή αντίθεση ανάµεσα στην ελεγεία και το έπος ακυρώνεται σηµειολογικά στο πλαίσιο της µεταφοράς της militia amoris. Τη µεταφορική αυτή τροπή του ερωτικού ποιητικού λόγου επιδιώκει να ανα-θεωρήσει το τρίτο κεφάλαιο της εργασίας. Με αφορµή τη σηµαντική συζήτηση του Conte για την προωθηµένη µετα-ειδολογική συνείδηση των Amores και τη σηµειωτική της έκφραση 7, το κεφάλαιο επισηµαίνει τις µεθόδους µε τις οποίες επιτυγχάνεται η οργανική και οριστική ένταξη της επικής εικονοποιίας στον µεταποιητικό λόγο του ελεγειακού είδους. 5 Hinds (1992). 6 Hinds (1998), ιδιαίτερα το επιλογικό κεφάλαιο µε τίτλο : Tradition and self-fashioning. 7 Conte (1989).

6 6 Οι Amores εποµένως κεφαλαιοποιώντας τη γραµµατειακή τους επιγονικότητα και την ειδολογική τους αυτογνωσία ως αναφαίρετο συστατικό τους στοιχείο, επιδίδονται σε έναν εκτεταµένο διάλογο µε την επική παράδοση και τα σήµατά της που όχι µόνο δεν αµφισβητεί το δεδοµένο ελεγειακό τους status, αλλά αντίθετα διευρύνει ειδολογικά τις νόρµες και τις συµβάσεις του ελεγειακού κώδικα.

7 7 1. Am.1.1, Am.2.1, Am.3.1 : το κανονιστικό πλαίσιο του ειδολογικού διαλόγου στους Amores. Η ειδολογική διαλεκτική του ελεγειακού µε τον επικό λόγο ενδηµεί µε αξιοσηµείωτη συχνότητα στα προγραµµατικά συµφραζόµενα των εισαγωγικών ελεγειών κάθε ποιητικού τόµου των Amores. Στις προλογικές αυτές ελεγείες ο Οβίδιος, συµµεριζόµενος το γενικό ποιητολογικό πλαίσιο της νεωτερικής recusatio, θεµατοποιεί την ειδολογική του επιλογή ανάµεσα στα υφιστάµενα διαθέσιµα της ελεγείας, του έπους και της τραγωδίας φέροντας µε αυτόν τον τρόπο σε άµεση επαφή τον ερωτικό µε τα άλλα είδη ποιητικού λόγου. Η ευρηµατική ωστόσο διασκευή της κατεστηµένης σεναριακής εκδοχής των recusationes, η οποία λανθάνει και στις τρεις προγραµµατικές ελεγείες, σηµατοδοτεί µε εµβληµατικό τρόπο τον ανοίκειο χειρισµό της ειδολογικής αντιπαράθεσης που υπόκειται στους Amores. Αξιοποιώντας τη σταδιακή διάσταση των ειδών από τις πρότυπες ιστορικές και αισθητικές τους καταβολές, ο Οβίδιος επιχειρεί έναν ειδολογικό διάλογο που ανατρέπει τον παραδοσιακό ορίζοντα προσδοκιών. Και η προαιρετική αυτή ανατροπή αποτυπώνεται εµφατικά στους προλογικούς στίχους της εισαγωγικής ελεγείας των Amores : Arma gravi numero violentaque bella parabam edere, materia conveniente modis. par erat inferior versus; risisse Cupido dicitur atque unum surripuisse pedem. (Am ) Ο ποιητής αποπειράται να συγγράψει πολεµικό έπος, όταν ο Έρωτας του υπεξαιρεί έναν µετρικό πόδα και τον καθηλώνει σε ελεγειακή προοπτική. Η αναµενόµενη συνεπώς, στα εισαγωγικά ποιητικά συµφραζόµενα, ανακοίνωση της ειδολογικής και θεµατικής κατεύθυνσης της επικείµενης συλλογής γίνεται µέσω ενός ευτράπελου επεισοδίου, ο θεµατικός πυρήνας του οποίου ανακαλεί αντίστοιχες, µαταιωµένες δοκιµές σε υψηλά γραµµατειακά είδη από εκπροσώπους της νεωτερικής και της αυγούστειας ποιητικής παράδοσης. Είναι αυτός ο απροβληµάτιστος χειρισµός της κρίσιµης ποιητολογικά εισαγωγικής σκηνής που επιτρέπει στον Οβίδιο να παίξει µε τις αναγνωστικές προσδοκίες. ηλωτική του ανοικειωτικού αυτού παιχνιδιού είναι η εµφατική πρόταξη των arma (στ.1) και το συνεπαγόµενό της ειδολογικό παράδοξο. Εκµεταλλευόµενος την αρχαία τεχνοκριτική σύµβαση σύµφωνα µε την οποία τα λογοτεχνικά κείµενα ονοµατίζονταν όχι µόνο από τον εκδοτικό τους τίτλο, αλλά και

8 8 από την εισαγωγική τους φράση, ο Οβίδιος αποδίδει στους ελεγειακούς του Amores τον ανάρµοστο επικό τίτλο Arma 8. Η απροσδόκητη αυτή προµετωπίδα δεν ανακαλούσε απλώς το incipit της βιργιλιανής Αινειάδας (Aen.1.1: Arma virumque cano) 9, του κατεξοχήν δηλαδή έπους της αυγούστειας περιόδου 10, αλλά παρέπεµπε, εξαιτίας της συνεκδοχικής σήµανσης των arma, στο επικό είδος και στον κώδικα αξιών που αυτό συνδήλωνε 11. Σαφείς βιργιλιανές απηχήσεις φέρει και η αναφορά των bella (στ.1), η οποία ανατρέχει στο δεύτερο αινειαδικό προοίµιο του εβδόµου βιβλίου (Aen.7.41 : dicam horrida bella) 12, ενώ ανάλογες επικές αξιώσεις εγείρει και η χρήση των επιθέτων violenta (στ.1) και gravis (στ.1), τα οποία χαρακτηρίζουν τόσο το επικό µοντέλο πραγµατικότητας όσο και τον σύστοιχό του λογοτεχνικό κώδικα 13. Οι προλογικοί συνεπώς στίχοι της οβιδιακής ελεγείας αντί να προσηµάνουν την ερωτική διάσταση της συλλογής, την εγγενή µε άλλα λόγια διάσταση του ελεγειακού είδους, ανακαλούν µέσω των βιργιλιανών τους απηχήσεων τις ιδεολογικές και τις αισθητικές αρχές του επικού είδους. Η θεµατική και τονική αντίστιξη µε τους εισαγωγικούς στίχους της προπερτιανής Μονοβίβλου είναι πασίδηλη 14 : Cynthia prima suis miserum me cepit ocellis, contactum nullis ante cupidinibus. tum mihi constantis deiecit lumina fastus 8 Για τη συγκεκριµένη πρακτική βιβλιακής ονοµατοθεσίας αναφορικά µε τους Amores βλ. McKeown (1987) Χρήσιµη επίσης για την ελληνιστική πρακτική είναι και η µελέτη του Blum (1991). 9 Ο Stroh (1971) 145 υπ. 19, επισηµαίνει πως πέραν της προλογικής µορφολογικής σύµπτωσης και η διάταξη των σηµαινόντων στο πρώτο ηµιστίχιο των Amores (βλ. Arma gravi numero) συντονίζεται ηχητικά µε τη βιργιλιανή εισαγωγική φράση, (βλ. Arma virumque cano) αποτυπώνοντας µε αυτόν τον τρόπο εντονότερα την οβιδιακή οφειλή. Πρβλ. McKeown (1989) ad loc, Keith (1992) Τη συνειρµική αυτή σχέση του γλωσσικού όρου arma µε την Αινειάδα µαρτυρεί ο στίχος Am : Tityrus et fruges Aeneiaque arma legentur, όπου µνηµονεύεται η ποιητική παρακαταθήκη του Βιργιλίου. Η βιργιλιανή εργογραφία συνεπώς παρατίθεται είτε µέσω της αναφοράς στο incipit των Εκλογών (Tityrus), είτε µέσω της µνείας της θεµατικής πραγµάτευσης των Γεωργικών (fruges) είτε µέσω της συµπαράθεσης των προλογικών φράσεων κάθε προοιµίου της Αινειάδας (Aeneiaque arma). Βλ. McKeown (1989) 12, και Barchiesi (1997) Ο Conte (1986) 70-85, παραθέτει µε ενδελέχεια τις επικές προεκτάσεις, σε αισθητικό και ιδεολογικό επίπεδο, που επιδέχεται το βιργιλιανό λεκτικό σύνταγµα arma virumque και τις οποίες κινητοποιεί ειρωνικά η οβιδιακή προβολή των arma. 12 Βλ. το οικείο σχόλιο του McKeown (1989). 13 Η βιαιότητα που δηλώνει το violenta, και την οποία επιτείνει η συµπαράθεσή του µε το bella, ανήκει στον πυρήνα της επικής θεµατικής, ενώ και το επίθετο gravis προσδιορίζοντας το numero, έναν όρο δηλαδή που αναφέρεται ευθέως στη µετρική µορφή, προσλαµβάνει τη γνώριµή του σε ποιητολογικά συµφραζόµενα επική συνδήλωση. 14 Την παραβολή αυτή επιβάλλει η προσεκτική παρακολούθηση του προπερτιανού corpus από τους Amores τόσο στο θεµατολογικό όσο και στο ποιητολογικό επίπεδο. Οι προπερτιανές ελεγείες µε άλλα λόγια λειτουργούν ως το ειδολογικό µοντέλο των Amores και αυτή τη συσχέτιση µελετά η µονογραφία της Morgan (1977). Για τα γλωσσικά και µετα-γλωσσικά ίχνη της προλογικής ελεγείας της Μονοβίβλου στην αντίστοιχη των Amores βλ. Keith (1992)

9 9 et caput impositis pressit Amor pedibus, donec me docuit castas odisse puellas improbus, et nullo vivere consilio. ei mihi, iam toto furor hic non deficit anno (Prop ) Εµφαίνοντας τη θεµατική προτεραιότητα της ελεγειακής puella, ως της κατεξοχήν πηγής της ερωτικής ύλης, και παρουσιάζοντας το ερωτικό πάθος ως νοσηρή, συναισθηµατική (miserum, furor) και ηθική (contactum, improbus, nullo consilio), εκτροπή, το προκείµενο χωρίο αποτελεί ενδεικτικό απόσπασµα του ερωτικού ελεγειακού λόγου. Ο αναγνώστης συνεπώς των εισαγωγικών αυτών στίχων δεν αµφιβάλλει για τον, θεµατικά και ρητορικά, ερωτικό τόνο της προπερτιανής συλλογής. Και αυτόν ακριβώς τον τόνο δίνει η πρόταξη του ονόµατος της Κυνθίας στην εναρκτήρια θέση της Μονοβίβλου. Αντίθετα, η προβολή των arma από µέρους του Οβιδίου στην προλογική θέση των Amores συνιστά µία κατάφωρη παραχάραξη της ελεγειακής γραφής. Η προφανής αυτή ένταση ανάµεσα στις επικές ειδολογικές συνδηλώσεις των arma και στα άµεσα ελεγειακά τους συµφραζόµενα καθιστά, σύµφωνα µε τον G.B.Conte, ειρωνική την ανάκληση των αινειαδικών προοιµίων και ασύµβατη τη δεξίωση των arma στον ποιητικό κόσµο των Amores µιας και υπάρχει µία αναντιστοιχία ανάµεσα στη λειτουργία (στο ύφος δηλαδή και στον τόνο) των πρωτότυπων ποιητικών συµφραζοµένων και στο στυλιστικό σύστηµα του οικειοποιούµενου γλωσσικού περιβάλλοντος. Ως αποτέλεσµα αυτής της ασυµβατότητας ανάµεσα στην εισερχόµενη ποιητική ύλη και το αποδεχόµενο οργανικό σύνολο, και τα δύο στοιχεία σηµατοδοτούν την ιδιαίτερή τους ταυτότητα και το ένα φαίνεται να απορρίπτει το άλλο 15. Τα arma εποµένως κινητοποιώντας το επικό συνδηλωτικό τους δυναµικό και προσλαµβάνοντας την ανοικειωτική αυτή ειρωνική διάσταση, καλλιεργούν αναγνωστικές προσδοκίες που δεν ανταποκρίνονται στην ελεγειακή ποιητική και την ερωτική θεµατική των Amores. Εξαιτίας της απροσάρµοστης αυτής µεταποιητικής τους διάθεσης, ο ποιητής της Am.1.1 είναι αναγκασµένος να αποπέµψει από τους ελεγειακούς του στίχους τα επικά σήµατα 15 Conte (1986) 87. Βασιζόµενος στις επισηµάνσεις αυτές ο ιταλός φιλόλογος εισηγείται µία διάκριση ανάµεσα στη µεταφορική παραποµπή, την παρουσία της οποίας στα νέα ποιητικά συµφραζόµενα δικαιώνει αυτή καθ εαυτήν η κειµενική προαίρεση που µεταφορικοποιεί την κυριολεκτική της γλωσσική σηµασία, και την ειρωνική παραποµπή, την οποία το υποδεχόµενο κειµενικό περιβάλλον αποπέµπει εξαιτίας της µη σηµασιολογικής και υφολογικής της προσέγγισης µε τα συγκείµενά της.

10 10 µε τα αισθητικά και ιδεολογικά τους συνηµµένα (Am : ferrea cum vestris bella valete modis). εδοµένης ωστόσο της ειδολογικής αυτογνωσίας και της ελεγειακής εποπτείας που διακρίνει τους Amores 16, η υποδοχή όχι µόνο των arma, αλλά και της επικής εικονοποιίας στη σηµαίνουσα ποιητολογικά προλογική ελεγεία εγείρει την υποψία πως ο Οβίδιος κινείται στα όρια µιας γνώριµης για τον ελεγειακό λόγο µεταφορικής τροπής, αυτή της militia amoris. Για τη σηµασιολογική µετατόπιση προειδοποιεί η νεωτερική αντίθεση που υποβάλλεται ανάµεσα στα bella (1) και στον Amor (Cupido- 3), η οποία είχε εξελιχθεί σε σύµβολο της ποιητικής χειραφέτησης των προκατόχων του Οβιδίου (Κορνήλιος Γάλλος, Προπέρτιος, Τίβουλλος) 17, αλλά τη µεταποιητική αυτή υποψία του ελεγειακού στιγµατισµού των επικών σηµάτων επαληθεύει οριστικά η συνολική θεώρηση των Amores και του υποκείµενου χειρισµού της militia amoris. Σε µία ελεγειακή συνεπώς συλλογή η οποία επανειληµµένα επιδιώκει να εξοµοιώσει τον εραστή µε τον πολεµιστή (militat omnis amans, Am.1.9) 18 και στην οποία το θέµα της ερωµένης δεν είναι κεντρικό µε τον τρόπο που είναι στη Μονόβιβλο, αλλά το θέµα των arma, του ανδρικού εξοπλισµού και των violenta bella, δηλαδή των rixae, αναµφίβολα είναι 19, η πρόταξη των arma, µε τη δυνητική τους ερωτική µεταφορική σήµανση, δεν είναι ασύµβατη ως προς τον θεµατικό και ποιητολογικό τόνο των Amores. Απεναντίας, η ερωτικοποίηση των arma παραδειγµατοποιεί την τεχνική της ελεγειακής ιδιοποίησης των επικών σηµάτων η οποία και ελέγχει σε µεγάλο βαθµό τα χωρία εκείνα των Amores όπου διαλέγονται τα ελεγειακά µε τα επικά στοιχεία. Τα arma εποµένως από απροσάρµοστοι στα ελεγειακά τους συγκείµενα επικοί δείκτες δύνανται να καταστούν προσαρµοσµένοι, ελεγειακοί εκφραστές της οβιδιακής µεταποιητικής πρακτικής των Amores. Ο µετριασµός ωστόσο της ειδολογικής έντασης, πέραν της ελεγειακής οικειοποίησης ενός έκτυπου επικού σήµατος, αντανακλάται ευρύτερα στην εισαγωγική ελεγεία των Amores και στη µεταχείριση της νεωτερικής ποιητικής σύµβασης της recusatio. Η µύηση της ποιητικής persona στον ελεγειακό ποητικό λόγο αποδίδεται µε δραµατικά περιστατικά τα οποία αναδοµούν τους οικείους 16 Για τη µεταλογοτεχνική ελεγειακή συνείδηση των Amores βλ. την κλασική µελέτη του Reitzenstein (1935), αλλά και την οξυδερκή θεώρηση του Conte (1989). 17 Αντωνιάδης (2006) Hinds (1992) Kennedy (1993) 59.

11 11 σκηνοθετικούς τόπους των recusationes. Την καταγωγική αυτή σχέση της προκείµενης ελεγείας µε προγενέστερα ποιητικά χωρία, όπου θεµατοποιείται η ειδολογική επιλογή, προδίδει η χρήση του ρήµατος dicitur στο στίχο 4, το οποίο και λειτουργεί ως διακειµενικός δείκτης 20. Οι προλογικοί στίχοι της ησιόδειας Θεογονίας, όπου οι Πιερίδες Μούσες εγχειρίζουν στον ποιητή το δάφνινο σκήπτρο και συνεκδοχικά την ποιητική έµπνευση, παρέχουν την πρότυπη εκδοχή µιας επιφάνειας µε ποιητολογικό χαρακτήρα 21. Ο απολογητικός ωστόσο τόνος που χαρακτηρίζει τα αυγούστεια ποιητικά χωρία της οικείας παράδοσης ανάγεται στον Πρόλογο των καλλιµαχικών Αιτίων, όπου ο κυρηναίος ποιητής αποκηρύσσει την επική θεµατική και τεχνοτροπία συµµεριζόµενος την προτροπή του Απόλλωνα να συντηρεί λεπταλέα τη Μούσα του και να αποφεύγει τις πολυσύχναστες ποιητικές οδούς 22. Η έκτη βιργιλιανή εκλογή µεταγράφει σε βουκολικούς όρους τις καλλιµαχικές αυτές διατάξεις και εµφανίζει τον Απόλλωνα να επιπλήττει τον βουκόλο Τιτυρό που καταπιάστηκε µε ποιητικά θέµατα επικών διαστάσεων 23. Τις απολλώνειες αυτές επιφοιτήσεις, µε τις µεταποιητικές τους επιπτώσεις, ανακαλεί και το επιλογικό ποίηµα των ορατιανών Ωδών 24, ενώ ο Προπέρτιος είναι αυτός που εισηγείται τη δεξίωση των αποκαλυπτικών αυτών θεϊκών εµφανίσεων και των καλλιµαχικών τους συνδηλώσεων στον ελεγειακό προγραµµατικό λόγο 25. Η παραβολή συνεπώς της οβιδιακής recusatio µε τα αντίστοιχα χωρία της οικείας ποιητικής παράδοσης καταδεικνύει τον πρωτότυπο και νεωτερικό χειρισµό των συµβάσεων του λογοτεχνικού αυτού τόπου τόσο σε δραµατικό όσο και σε ποιητολογικό επίπεδο. Χορηγός της ποιητικής έµπνευσης και υποµνηµατιστής της προτιµητέας αισθητικής δεν είναι ο Απόλλωνας, ο κατεξοχήν θεός της ποίησης, αλλά ο Έρωτας, ο οποίος ορίζει την ποιητική φόρµα και την πραγµατευόµενη θεµατική των 20 Την παραπεµπτική αυτή δυνατότητα όχι µόνο του dicitur, αλλά και ανάλογων ρηµατικών τύπων (βλ. ferunt, fama est) που λειτουργούν αφηγηµατικά ως αλεξανδρινές υποσηµειώσεις κατά τον Ross (1975) 78, σχολιάζει αναλυτικά ο Hinds (1998) Ησ. Θεογ : ὣς ἔφασαν κοῦραι µεγάλου ιὸς ἀρτιέπειαι, / καί µοι σκῆπτρον ἔδον δάφνης ἐριθηλέος ὄζον / δρέψασαι, θηητόν ἐνέπνευσαν δέ µοι αὐδὴν. 22 Καλλ. Αίτια Pf. :.] ἀοιδέ, τὸ µὲν θύος ὅττι πάχιστον / θρέψαι, τὴ]ν Μοῦσαν δ ὠγαθὲ λεπταλέην / πρὸς δε σε] καὶ τόδ ἄνωγα, τὰ µὴ πατέουσιν ἅµαξαι / τὰ στείβε]ιν, ἑτέρων ἴχνια µὴ καθ ὁµά / δίφρον ἐλ]ᾶν µηδ οἷµον ἀνὰ πλατύν, ἀλλὰ κελεύθους / ἀτρίπτο]υς, εἰ καὶ στε[ι]νοτέρην ἐλάσσεις. 23 Verg. Ecl : cum canerem reges et proelia, Cynthius aurem / vellit et admonuit : pastorem, Tityre, pinguis / pascere oportet ovis, deductum dicere carmen. 24 Hor. Carm : Phoebus volentem proelia me loqui / victas et urbis increpuit lyra, / ne parva Tyrrhenum per aequor / vela darem. 25 Prop : cum me Castalia spelucans ex arbore Phoebus / sic ait aurata nixus ad antra lyra : / quid tibi cum tali, demens, est flumine? quis te / carminis heroi tangere iussit opus? / non hinc ulla tibi sperandast fama, Properti : mollia sunt parvis prata terenda toris. Πρβλ. Παπαγγελή (1994)

12 12 Amores µε αµφίσηµες και ποιητολογικά φορτισµένες ενέργειες 26. Εξαιτίας της ανοίκειας αυτής µετάθεσης του Έρωτα στο ρόλο της ποιητικής αυθεντίας, ο ποιητής της Am.1.1 όχι µόνο δε συµµορφώνεται άµεσα στις επιβαλλόµενες ποιητικές επιταγές, όπως άλλωστε προέβλεπε η κατεστηµένη σεναριακή εκδοχή των recusationes, αλλά ιστορώντας έναν κατάλογο περί των αρµοδιοτήτων κάθε θεού (στ.6-16) προβάλλει τις ενστάσεις του για την καταστρατήγηση της θεολογικής νόρµας 27. Παρόλη την αντίδραση ωστόσο της ποιητικής persona, ο Έρωτας επενεργεί δραστικά στη διαµόρφωση τόσο της µετρικής µορφής όσο και της ελεγειακής θεµατικής των Amores µε χειρονοµίες που υπαινίσσονται την προγραµµατική του διάσταση και τον αντιπαραβάλλουν εµµέσως µε προηγούµενες εµπνευστικές µορφές ποιητολογικών χωρίων. Η υφαρπαγή ενός µετρικού πόδα από τον εξάµετρο στίχο (Am : atque unum surripuisse pedem) ενθυµίζει τόσο το χτύπηµα που επέφερε ο Απόλλωνας στον επικίζοντα Φθόνο του κριτικού επιλόγου του Ύµνου στον Απόλλωνα (Καλ. Υµν Pf. : τὸν Φθόνον ὡπόλλων ποδί τ ἤλασεν ὧδέ τ ἔειπεν ), όσο και το µετρικό πάτηµα του Amor στον προπερτιανό εραστή της προλογικής ελεγείας της Μονοβίβλου (Prop : et caput impositis pressit Amor pedibus) 28. Αντίστοιχες ποιητολογικές απηχήσεις φέρουν και τα λόγια του Έρωτα που συνοδεύουν τη ρίψη του βέλους (και συνεκδοχικά της ελεγειακής θεµατικής) στον ενιστάµενο ποιητή της Am.1.1. (Am : quod que canas, vates, accipe dixit opus! ). Η προστακτική accipe, ανακαλώντας την περίφηµη σκηνή της ποιητικής µύησης του Γάλλου στην έκτη βιργιλιανή εκλογή (Virg. Ecl : hos tibi dant calamos (en accipe) Musae), εµπεδώνει τον προγραµµατικό ρόλο του Έρωτα και προσδίδει στη φράση του σηµαίνουσα ποιητολογική διάσταση 29. Η ποιητολογική αυτή διάσταση ωστόσο του οβιδιακού κειµένου διαφοροποιείται ουσιωδώς από την αντίστοιχη των ποιητικών του προκατόχων. Την απόρριψη του έπους και την επακόλουθη ελεγειακή µεταστροφή δεν την καθορίζουν οι ειδολογικές, οι αισθητικές και οι ιδεολογικές διαφορές των 26 Το σκηνοθετικό αυτό παράδοξο επιτείνεται στο επεισόδιο του Απόλλωνα και του Έρωτα στον εισαγωγικό τόµο των Μεταµορφώσεων (Met ). Τις αφηγηµατικές αντιστοιχίες ανάµεσα στα δύο οβιδιακά χωρία σηµειώνει η Nicoll (1980). 27 Βλ. ιδίως Am : cur opus affectas amibitiose novum? / an, quod ubique, tuum est? tua sunt Heliconia tempe? / vix etiam Phoebo iam lyra tuta sua est? 28 Ως σηµασιολογικό όχηµα της προκείµενης αυτής διακειµενικής παραποµπής λειτουργεί η αµφισηµία του pes το οποίο δύναται να δηλώνει τόσο τον ανθρώπινο (βλ. Ύµνος στον Απόλλωνα) όσο και τον µετρικό πόδα (βλ. Μονόβιβλος, Amores). Το καλλιµαχικό ίχνος στον στίχο των Amores εντοπίζει ο Αντωνιάδης (2006) 25, ενώ η µετρική µεταφορική πρόσληψη του pes στα προπερτιανά και οβιδιακά χωρία επισηµαίνεται από την Keith (1992) Στο µεταποιητικό αυτό χαρακτήρα της σύντοµης οµιλίας του Έρωτα συντείνει κατά την Keith (1992) 335, και η προσεκτική συµπαράθεση σηµαινόντων (canas, vates, accipe, opus) που αναφέρονται ευθέως στην ποιητική δηµιουργία.

13 13 γραµµατειακών διαθέσιµων, αλλά αποκλειστικά και µόνο οι ενέργειες του Έρωτα. Είναι αυτή η απολυτοποίηση της σεναριακής δράσης του Έρωτα και της µεταποιητικής της επίπτωσης που διακρίνει την οβιδιακή εισαγωγική ελεγεία από την οικεία λογοτεχνική παράδοση των recusationes. Στην πρότυπη εκδοχή της ποιητικής αυτής φόρµας, αυτή του καλλιµαχικού Προλόγου, ο κυρηναίος ποιητής και κριτικός εντάσσει την ειδολογική και αισθητική του αντιπαράθεση µε τους εκφραστές της οµηρίζουσας εποποιίας σε ένα ευδιάκριτο πλαίσιο λογοτεχνικής πολεµικής. Ο καλλιµαχικός αφορισµός της µεθοµηρικής ποιητικής κατάχρησης ήταν πάνω από όλα µία απτή, επίκαιρη, γραµµατολογικού τύπου συνεκδοχή της γενικότερης άρνησής του να καταδεχτεί ένα ετοιµοπαράδοτο ποιητικό ιδίωµα που αναφερόταν ευθύγραµµα στον εξωτερικό βίο µε το εµπράγµατο, ιδεολογικό και εννοιολογικό φορτίο του 30. Ήταν µία άρνηση µε άλλα λόγια η οποία είχε πρωτίστως αισθητικές αφορµές, αλλά επιδεχόταν και εξωκειµενικές προεκτάσεις. Την ερµηνευτική αυτή αµφισηµία του Προλόγου αξιοποίησαν συνειδητά οι ποιητές της πρώτης νεωτερικής γενιάς οι οποίοι και ενέταξαν τις καλλιµαχικές αρνήσεις (ιδίως αυτή του ιστορικού έπους) στο, ποιητικά και κοινωνικοπολιτικά, αντικοµφορµιστικό τους πρόγραµµα. Οι Νεώτεροι ωστόσο υιοθετώντας µε αµείωτη ένταση τις ειδολογικές αντιπαραθέσεις που εισηγούνταν οι αλεξανδρινές θέσεις απέφυγαν να συνοµιλήσουν µε τα κοινωνικοπολιτικά τους συµφραζόµενα και απέπεµψαν αδιακρίτως το έπος από την ποιητική τους 31. Μία τέτοια αποσυσχέτιση των γραµµατειακών επιλογών από τις εµπράγµατες συνδηλώσεις τους ήταν περίπου αδιανόητη για τους ποιητές της αυγούστειας περιόδου. Η επίκληση των καλλιµαχικών αισθητικών αρχών για τη δικαιολόγηση της επιλογής τους να µη µνηµονεύσουν σε επικούς εξάµετρους στίχους τα πολεµικά κατορθώµατα του Αυγούστου και των στρατηγών του, δεν ήταν επαρκής. Όφειλαν να ασπαστούν µία απολογητική στάση που να µεσολαβεί ανάµεσα στην επιλεγµένη ποιητική και την επιβαλλόµενη ιδεολογία και τελικά η λύση που επιλέχτηκε ήταν µερικές τακτικές παραχωρήσεις προς τον Καίσαρα και ορισµένες επουσιώδεις, δυνητικού τύπου, αποκλίσεις από τον Καλλίµαχο 32. Το έπος πλέον αντιµετωπίζεται όχι ως µία ασύµβατη αισθητική 30 Παπαγγελής (1994) ηλωτικό της νεωτερικής αυτής απαξίωσης του επικού είδους είναι το κατουλλικό π.95 (στ.7-10 : at Volusi annales Paduam morientur ad ipsam / et laxas scombris saepe dabunt tunicas. / parva mei mihi sint cordi monimenta, / at populus tumido gaudeat Antimacho.). Για τους όρους και τις προϋποθέσεις της υποδοχής των καλλιµαχικών ιδεών στη νεωτερική ποιητική θεωρία βλ. την εµπεριστατωµένη συζήτηση του Παπαγγελή (1994) Παπαγγελής (1994) 196. Πρβλ. Mckeown (1989)

14 14 επιλογή, αλλά ως ένα αδύνατο ποιητικό διαθέσιµο 33. Και η αιτιολόγηση της συγκεκριµένης ποιητικής τους στάσης συµπεριελάµβανε αναγκαστικά την ειρωνική αυτοϋποτίµηση των λογοτεχνικών τους δυνάµεων µέσω της οποίας όµως αφ ενός όριζαν τις αποστάσεις τους από τη σύγχρονή τους στρατιωτικοπολιτική ιδεολογία, αλλά και τη σύστοιχή της επική έκφραση, και αφ ετέρου οµολογούσαν υπαινικτικά την καλλιµαχική τους ενηµέρωση. Οι ειδολογικές συνεπώς εντάσεις, όπως αυτές είναι ανιχνεύσιµες στα πολεµικά ποιητολογικά χωρία του Καλλίµαχου και του Κάτουλλου, έχουν πλέον ατονήσει και αυτήν ακριβώς την αισθητική και φορµαλιστική µετριοπάθεια εκµεταλλεύεται ο Οβίδιος, όταν παράτολµα διακηρύσσει την επιτυχή έκβαση της επικής του δοκιµής (Am.1.17: cum bene surrexit versu nova pagina primo). Οι δυνητικές έως τώρα επικές εκτροπές από τις αλεξανδρινές ατραπούς είναι πλέον τετελεσµένες, ενώ και η συµβατική αποποµπή τους δεν γίνεται στο όνοµα του Καλλίµαχου και των αισθητικών του αρχών ή έστω µέσω της οµολογίας της ποιητικής αδυναµίας, αλλά εξαιτίας της καταλυτικής παρέµβασης του Έρωτα, ο οποίος καθορίζει αποφασιστικά τη µετρική µορφή ( Am : unum surripuisse pedem) και το θεµατικό περιεχόµενο των ελεγειακών Amores ( Am : quod que canas, vates accipe dixit opus ). Ο ανατρεπτικός ωστόσο χειρισµός των συµβατικών αυτών τόπων των recusationes δεν αντανακλά την αδιαφορία, από µέρους του Οβιδίου, των καταστατικών για την αλεξανδρινή ποιητική ειδολογικών και αισθητικών αντιθέσεων, αλλά ορίζει το έσχατο θεωρητικό σηµείο αναδόµησης της καλλιµαχικής νόρµας. Η υπολογισµένη συµπαράθεση της ανοίκειας επικής αξίωσης του στ.17 µε την αλεξανδρινή εκλέπτυνση που επιφέρει η παρέµβαση του Έρωτα στο στ.18 ( Am : attenuat nervos proximus ille meos) επαναφέρει, σηµειολογικά και ποιητολογικά, τους Amores σε ελεγειακή και νεωτερική τροχιά 34. Οι ενστάσεις πλέον 33 Την αποστασιοποιηµένη αυτή κριτική άρνηση του έπους στην αυγούστεια ποίηση εξαιτίας της υφιστάµενης ιστορικής πραγµατικότητας παραδειγµατοποιεί το ακόλουθο χωρίο της εισαγωγικής ελεγείας του δεύτερου προπερτιανού βιβλίου : Prop , quod mihi si tantum, Maecenas, fata dedissent, / ut possem heroas ducere in arma manus, / non ego Titanas canerem, non Ossa Olympo / impositam, ut caeli Paelion esset iter, / nec veteres Thebas, nec Pergama nomen Homeri, / Xerxis et imperio bina coisse vada, / regnave prima Remi aut animos Carthaginis altae, / Cimbrorumque minas et benefacta Mari : / bellaque resque tui memorarem Caesaris, et tu / Caesare sun magno cura secunda fores. 34 Τόσο η ετυµολογική συσχέτιση του ρήµατος attenuo µε το επίθετο tenuis, το οποίο και µεταφράζει το εµβληµατικό επίθετο της καλλιµαχικής ποιητικής θεωρίας λεπτός (πρβλ. Αιτ.απ Pf: τοῖν δὲ] δυοῖν Μίµνερµος ὅτι γλυκύς, α[ἱ κατὰ λεπτὸν, Αιτ.απ Pf : ] ἀοιδέ, τὸ µὲν θύος ὅττι πάχιστον / θρέψαι, τὴ]ν Μοῦσαν δ ὠγαθὲ λεπταλέην ), όσο και η δυνητική αναφορά του nervus στη

15 15 του ποιητή της Am.1.1 απέναντι στην παρεµβατικότητα του Cupido αφορούν αποκλειστικά την ελεγειακή θεµατική (Am : nec mihi materia est numeris levioribus apta, / aut puer aut longas compta puella comas. ) 35 και εκφέρονται µε τον αρχετυπικό ελεγειακό τρόπο (Am : questus eram, ) 36. Τις ανανεωµένες αυτές αισθητικές και θεµατικές συντεταγµένες των Amores προβάλλουν µε σαφήνεια οι καταληκτικοί στίχοι της εισαγωγικής ελεγείας : me miserum! certas habuit puer ille sagittas. uror, et in vacuo pectore regnat Amor. sex mihi surgat opus numeris, in quinque residat; ferrea cum vestris bella valete modis. cingere litorea flaventia tempora myrto, Musa per undenos emodulanda pedes. (Am ) Η αποκήρυξη του πολεµικού έπους (στ.28), µε λεκτικές απηχήσεις του καλλιµαχικού αφορισµού ἔλλετε Βασκανίης ὀλοὸν γένος 37, συντονίζεται απόλυτα µε τα άµεσα ποιητικά της συγκείµενα στα οποία τα ελεγειακά σήµατα εντείνονται 38. Η επιφωνηµατική φράση me miserum 39 (στ.25), το συναισθηµατικά φορτισµένο uror (στ.26), η οριστική κατίσχυση του Έρωτα (στ.26) καθώς και η αναφορά του λογοτεχνική δύναµη ενός ποιητικού έργου προσδίδουν στην επέµβαση του Cupido τη µεταποιητική αυτή διάσταση. Πρβλ. Mckeown (1989) 21-22, Keith (1992) Την αναφορά του δίστιχου στο ελεγειακό είδος σηµατοδοτεί η χρήση του επιθέτου levis ως προσδιοριστικού του ουσιαστικού numerus (το ίδιο ουσιαστικό µε την πρόταξη του gravis δήλωνε το επικό είδος στον προλογικό στίχο της ελεγείας, Am.1.1:.gravi numero..).πρβλ. Keith (1992) Παράλληλα, ο Αντωνιάδης (2006) 27-29, επισηµαίνει πως στην οµολογία της ποιητικής persona, ότι στερείται της κατάλληλης ερωτικής ύλης (puer, puella), λανθάνει η οβιδιακή ειδολογική αυτοσυνειδησία της δραµατοποίησης των ερωτικών σεναρίων. 36 Οι δυνητικές θρηνητικές συνδηλώσεις του queror ανακαλούν την πιθανή ετυµολόγηση του ονόµατος της ελεγείας από τις πένθιµες αρχαιοελληνικές φράσεις ἒ ἒ λέγειν και ἔλεος. Σε κάθε περίπτωση όµως, το queror συντονίζεται µε την γνώριµη στα ελεγειακά συµφραζόµενα παθητική και συναισθηµατική διάσταση. Βλ. Keith (1992) 334 υπ Αιτ.απ Pf. 38 Αυτή καθ εαυτήν η τοποθέτηση της επικής αποποµπής στον πεντάµετρο του ελεγειακού δίστιχου, στο µετρικό δηλαδή σηµείο όπου η επική και η ελεγειακή µορφή διακρίνονται, συνιστά κατά την Keith (1992) 335, ακόµη µία εκδήλωση της ελεγειακής αυτοσυνειδησίας του Οβίδιου. Σε αντιστοιχία συνεπώς µε την αναφορά της επικής δοκιµής στον αρχικό, επικό εξάµετρο της ελεγείας (Am : Arma gravi numero violentaque bella parabam ), η αναφορά της επικής αποδοκιµασίας (Am : ferrea cum vestris bellis valete modis) σηµειώνεται στον ελεγειακό πεντάµετρο. Το ζήτηµα της ειδολογικής αυτής οριοθέτησης του έπους και της ελεγείας θεµατοποιείται εκτενώς στους Fasti (Πρβλ. Fasti : quid volui demens elegis imponere tantum / ponderis? heroi res erat ista pedis) και σχολιάζεται µε οξυδέρκεια από τον Hinds (1992). 39 Η ελεγειακή διάσταση της επιφωνηµατικής αυτής έκφρασης προκύπτει κατά τον Hinds (1998) 29-34, από την παρουσία της στην προγραµµατική εισαγωγική ελεγεία της Μονοβίβλου ( Prop : Cynthia prima suis miserum me cepit ocellis). Για την οβιδιακή κατάχρηση του me miserum βλ. Mckeown (1989) ad loc.

16 16 επιλογικού δίστιχου στην ερωτική Μούσα 40 σηµατοδοτούν την οριστική υποταγή της ποιητικής persona στα κελεύσµατα του Amor και τη µεταστροφή της στον ελεγειακό ερωτικό λόγο. Η εισαγωγική συνεπώς ελεγεία των Amores, µε τον πρωτότυπο και ευτράπελο χειρισµό των συµβάσεων της προγραµµατικής recusatio, επικαθορίζει το ειδολογικό και ποιητολογικό πλαίσιο της οβιδιακής συλλογής. Η προτεραιότητα του ελεγειακού κώδικα και των σηµάτων του είναι δεδοµένη, η µετριασµένη ωστόσο ένταση ανάµεσα στα γραµµατειακά είδη, απόρροια της επιγονικής πρόσληψης των ειδολογικών και αισθητικών αντιπαραθέσεων, παρέχει στον Οβίδιο την ευχέρεια να διαλέγεται απροβληµάτιστα µε ετερόκλιτους γραµµατειακούς δείκτες. Σε αυτήν τη µεταποιητική προοπτική εντάσσεται και η προλογική ελεγεία του δεύτερου βιβλίου των Amores, όπου η ποιητική persona θεµατοποιεί µε δραµατικούς όρους εκ νέου την ελεγειακή της προσήλωση και τη µαταίωση των επικών της αξιώσεων : ausus eram, memini, caelestia dicere bella centimanumque Gygen (et satis oris erat), cum male se Tellus ulta est ingestaque Olympo ardua devexum Pelion Ossa tulit. in manibus nimbos et cum Iove fulmen habebam, quod bene pro caelo mitteret ille suo. clausit amica fores: ego cum Iove fulmen omisi; excidit ingenio Iuppiter ipse meo. Iuppiter, ignoscas : nil me tua tela iuvabant; clausa tuo maius ianua fulmen habet. blanditias elegosque leves, mea tela, resumpsi: mollierunt duras lenia verba fores. (Am ) Ο Οβίδιος, µε την απόπειρά του να συνθέσει µία Γιγαντοµαχία (στ.11-14), αποστασιοποιείται και πάλι ειρωνικά από τις συµβάσεις της νεωτερικής recusatio. Το συγκεκριµένο έπος µε την αυστηρή και µεγαλεπήβολη θεµατική του πραγµάτευση 40 Την ελεγειακή αυτοαναφορικότητα του δίστιχου καταδεικνύει τόσο η στέψη της Μούσας µε την, αφιερωµένη στην Αφροδίτη, µυρτιά (litorea myrto) όσο και ο νεολογισµός του, αποδιδόµενου στη Μούσα, επιθέτου emodulanda, το οποίο και υποδηλώνει συνειρµικά την ελεγειακή µετρική διάταξη (Musa per undenos emodulanda pedes.) Πρβλ. Barsby (1973) 43, Mckeown (1989) 29-30, Keith (1992)

17 17 αναδείχτηκε στα κριτικά συµφραζόµενα του καλλιµαχικού Προλόγου σε συνεκδοχικό σύµβολο της απορριπτέας επικής τεχνοτροπίας 41 : µηδ ἀπ ἐµεῦ διφᾶ]τε µέγα ψοφέουσαν ἀοιδήν τίκτεσθαι βροντᾶ]ν οὐκ ἐµόν, [ἀλλὰ ] ιός. (Αιτ.απ , Pf.) Ως αλληγορικό δείκτη υψηλής και ποµπώδους σύνθεσης προσέλαβαν την Γιγαντοµαχία στα προγραµµατικά τους χωρία και οι αυγούστειοι ποιητές και αυτή την συνδηλωτική της εµβέλεια αξιοποιεί ο Προπέρτιος στο εισαγωγικό ποίηµα του δεύτερου βιβλίου των ελεγειών του, όπου τη µνηµονεύει πρώτη σε µία σειρά δυνητικών επικών δοκιµών : quod mihi si tantum, Maecenas, fata dedissent, ut possem manus ducere in arma manus, non ego Titanas canerem, non Ossan Olympo impositam, ut caeli Pelion esset iter (Prop ) Ο εξειδικευµένος ωστόσο αλεξανδρινός επικαθορισµός της ποιητολογικής σηµασίας αυτού του έπους υποδηλώνεται µε τους ακόλουθους στίχους, οι οποίοι απηχούν υπαινικτικά την καλλιµαχική διατύπωση βροντᾶν οὐκ ἐµόν, ἀλλὰ ιός : sed neque Phlegraeos Iovis Enceladique tumultus intonet angusto pectore Callimachus (Prop ) Με την ευρηµατική εικόνα της καλλιµαχικής στηθάγχης (angusto pectore) που απαγορεύει οποιαδήποτε επική υπερένταση (neque intonet) 42 το προπερτιανό χωρίο µεθερµηνεύει το αλεξανδρινό κανονιστικό πλαίσιο και ταξινοµεί τη Γιγαντοµαχία στα απορριπτέα επικά διαθέσιµα. Ο προγραµµατικός σχεδιασµός συνεπώς του Οβιδίου να συγγράψει ένα έπος µε τέτοιες βαρυσήµαντες ειδολογικές προεκτάσεις, αλλά και η παρενθετική οµολογία του στίχου 12 (et satis oris erat), πως κρίθηκε εκφραστικά επαρκής για την περαίωση της επικής του απόπειρας 43, αθετεί ειρωνικά τους συµβατικούς τόπους της recusatio Τις µεταποιητικές αυτές συνδηλώσεις της Γιγαντοµαχίας αλλά και την κειµενική της παρουσία σε ελληνιστικά και αυγούστεια προγραµµατικά χωρία συνοψίζει ο Hinds (1987) Πρβλ. McKeown (1998) Παπαγγελής (1994) Σύστοιχη µε την θεωρητική αυτή δήλωση περί επικής επάρκειας είναι και η επική φρασεολογία των στίχων οι οποίοι πραγµατεύονται την υποτιθέµενη οβιδιακή Γιγαντοµαχία. Τόσο το ρήµα audeo του στ.11, το οποίο απαντά σε συµφραζόµενα λογοτεχνικής απόπειρας σε ποιητικά είδη υψηλότερα

18 18 Ο τυπικός χαρακτήρας που προσέλαβε η ποιητική αυτή φόρµα, αλλά και ο σταδιακός αποσυσχετισµός της από τις πρότυπες αισθητικές της καταβολές παρέχουν στον Οβίδιο την ευχέρεια να νεωτερίζει ως προς τις σκηνοθετικές του επιλογές και εστιάσεις. Υπό το πρίσµα αυτής της επιγονικής και µετριοπαθούς πρόσληψης, γίνεται κατανοητή και η ανοίκεια χειρονοµία της ποιητικής persona στο στίχο 15 (in manibus nimbos et cum Iove fulmen habebam,) να συµµαχήσει σε δραµατικό επίπεδο µε το ία, καταστρατηγώντας παράλληλα σε ποιητολογικό την καλλιµαχική διακήρυξη βροντᾶν οὐκ ἐµόν, ἀλλὰ ιός. Η αθέτηση των σχηµάτων της καλλιµαχικής ποιητικής θεωρίας και των ειδολογικών της συνδηλώσεων είναι πλέον προφανής, αλλά, όπως έχει ήδη σηµειωθεί, αυτή η δυνητική παρεκτροπή από τη θεωρητική νόρµα αφ ενός προϋποθέτει άρτια αλεξανδρινή ενηµέρωση και αφ ετέρου σηµατοδοτεί τον έσχατο ειρωνικό χειρισµό των οικείων συµβατικών τύπων. Τελικά το φιλόδοξο επικό εγχείρηµα του ποιητή µαταιώνεται άδοξα, όταν η puella του κλείνει βροντερά την πόρτα (Am : clausit amica fores:). Η σφοδρότητα της ελεγειακής αυτής χειρονοµίας είναι τέτοιας έντασης που αναγκάζει την ποιητική persona να αφαιρέσει την επική της εξάρτυση µε τα αρχετυπικά της σύµβολα ( Am : ego cum Iove fulmen omisi) και να ανα-λάβει τα κατεστηµένα σήµατα του ελεγειακού κώδικα µε τις δεδοµένες, αλεξανδρινές αναφορές τους (Am : blanditias elegosque leves, mea tela, resumpsi:/ mollierunt duras lenia verba fores.). Η συνειδητή επιλογή σηµαινόντων που λειτουργούν ως δείκτες τόσο του ελεγειακού ερωτικού λόγου (blanditias 45, elegos, mollierunt, lenia 46 ) όσο και της του ελεγειακού (πρβλ. Am : et tener ausuros grandia frangit Amor.), όσο και η απαρεµφατική διατύπωση του στ.11 caelestia dicere bella, µε τις βιργιλιανές απηχήσεις του δεύτερου αινειαδικού προοιµίου ( Aen : dicam horrida bella), καθώς και το επίθετο centimanus, το οποίο µεταφράζει το ιλιαδικό ἑκατόγχειρος ( πρβλ. Ιλ.1.402) προσδίδουν επικό τόνο στο οικείο χωρίο και συντονίζουν τη θεµατική πραγµάτευση µε την εκφραστική αποτύπωση. 44 Όπως έχει ήδη επισηµανθεί, οι αυγούστειοι ποιητές επικαλούνταν ειρωνικά την έλλειψη ποιητικών ικανοτήτων προκειµένου να δικαιολογήσουν την άρνησή τους για τη συγγραφή υψηλών γραµµατειακών συνθέσεων. Πρβλ. Verg. Ecl. 6.3εξξ., Prop. 3.3, Hor. Carm Βλ. Booth (1991) Από την κυριολεκτική σηµασία της λέξης, ως κολακευτικός ερωτικός λόγος, προέκυψε η δυνητική, συνεκδοχική της δήλωση του ελεγειακού είδους (πρβλ. Am ). Η ερωτογραφική αυτή διάσταση του όρου απεικονίζεται και στην παρουσία των προσωποποιηµένων Blanditiae, µαζί µε τον Error και τον Furor, στη θριαµβική ποµπή του Έρωτα στη δεύτερη ελεγεία του πρώτου βιβλίου των Amores (Am : Blanditiae comites tibi erunt Errorque Furorque, / assidue partes turba secuta tuas). Βλ. Booth (1991) ad loc. 46 Η Booth (1991) ad loc., και ο Mckeown (1998) ad loc., µνηµονεύουν τα ακόλουθα προπερτιανά χωρία όπου τα επίθετα mollis και lenis υποδηλώνουν τον ελεγειακό ποιητικό λόγο : Prop (απευθυνόµενος στον επικό Ποντικό) : frustra cupies mollem componere versum, Prop : carmina mansuetus lenia quaerit Amor.

19 19 καλλιµαχικής ποιητικής θεωρίας (leves, duras 47 ), σηµατοδοτούν την ειδολογική και αισθητική µεταστροφή του ποιητή. Η προσήλωσή του όµως αυτή στον ελεγειακό κώδικα και τις ποιητικές του συνιστώσες δεν εδράζεται, σε δραµατικό τουλάχιστον επίπεδο, στην πεποίθησή του για αισθητική και ιδεολογική προτεραιότητα του ερωτικού έναντι του επικού ποιητικού λόγου, αλλά στην προγραµµατική απολυτοποίηση της χρηστικής διάστασης της ελεγειακής γραφής. Η επισήµανση της εµπράγµατης αυτής πτυχής του ερωτικού ποιητικού λόγου ήταν ένα εγγενές στοιχείο της ελεγειακής επιχειρηµατολογίας, ιδιαίτερα σε συµφραζόµενα ειδολογικής αντιπαράθεσης 48. Παραδειγµατικές από την άποψη αυτή για το οβιδιακό εισαγωγικό ποίηµα είναι οι προπερτιανές ελεγείες 1.7 και 1.9, οι οποίες απευθύνονται στον επικό ποιητή Ποντικό και τον προϊδεάζουν για τη µαταιότητα της επικής ενασχόλησης στις ερωτικές περιστάσεις 49 : quid tibi nunc misero prodest grave dicere carmen aut Amphioniae moenia flere lyrae? plus in amore valet Mimnermi versus Homero: carmina mansuetus lenia quaerit Amor. (Prop ) Η αξίωση όµως αυτή για τη χρηστική υπεροχή του ελεγειακού έναντι του επικού ποιητικού λόγου πλαισιώνεται από σαφείς καλλιµαχικές νύξεις (grave carmen, carmina lenia), οι οποίες καθιστούν την αντιπαράθεση πρωτίστως ειδολογική και αισθητική. Η γραµµατειακή και ποιητολογική αυτή ένταση του προπερτιανού χωρίου µετριάζεται στην οβιδιακή ελεγεία όπου αυτή καθ εαυτήν η πρακτική ωφελιµότητα της ελεγειακής σύνθεσης προσλαµβάνει καταστατική αξία για την ειδολογική εκλογή Τόσο ο επιθετικός προσδιορισµός levis όσο και το αντώνυµό του durus φέρουν διακεκριµένες θεωρητικές και κριτικές συνδηλώσεις που προκύπτουν από την παρουσία τους στα προγραµµατικά συµφραζόµενα του Προλόγου των Αιτίων (πρβλ. κατὰ λεπτὸν, λεπταλέην). Βλ. επίσης και τους ακόλουθους στίχους της εισαγωγικής ελεγείας του δεύτερου βιβλίου του Προπέρτιου µε σαφείς τις καλλιµαχικές τους απηχήσεις : Prop : sed neque Phlegraeos Iovis Enceladique tumultus/ intonet angusto pectore Callimachus/ nec mea conveniunt duro praecordia versu. 48 Το µοτίβο της πρακτικής αυτής διάστασης του ελεγειακού ποιητικού λόγου (Nützlichkeitstopik) σχολίαζει η µελέτη του Stroh (1971). 49 Mckeown (1989) 2-3, Αντωνιάδης (2006) Όπως αναφέρει άλλωστε ο Αντωνιάδης (2006) 132, υπ.1, ο πλεονασµός των καλλιµαχικών σηµαινόντων σε βάρος των εννοιολογικών τους σηµαινοµένων στην εισαγωγική ελεγεία του δεύτερου βιβλίου των Amores καταδεικνύει την εξαπλουστευτική και µονοσήµαντη οβιδιακή πρόσληψη των αλεξανδρινών σηµάτων ποιητικής, προκειµένου να εξυπηρετηθούν αποκλειστικά οι οβιδιακές ερωτογραφικές σκοπιµότητες.

20 20 Είναι αυτή η χρηστική υπεροχή του ελεγειακού κώδικα που επιτρέπει την απερίφραστη και ποιητολογικά απροβληµάτιστη αποκήρυξη των εµβληµατικών σηµάτων της επικής θεµατικής από τον ελεγειακό ορίζοντα προσδοκιών: quid mihi profuerit velox cantatus Achilles? quid pro me Atrides alter et alter agent, quique tot errando quot bello perdidit annos, raptus et Haemoniis flebilis Hector equis? (Am ) Ο Οβίδιος εποµένως απορρίπτει την επική πραγµάτευση δίχως να θεµατοποιεί τις θεωρητικές και ιδεολογικές διαφοροποιήσεις ανάµεσα στο ελεγειακό και το επικό είδος. Η παραδειγµατική αξία των επικών ηρώων αποπέµπεται απλώς ως απρόσφορη στις ερωτικές επιδιώξεις και όχι ως ασύµβατη µε τις ποιητικές προαιρέσεις των Amores. Η αδιαφορία ωστόσο αυτή για τις ποιητολογικές συνδηλώσεις των σηµάτων του επικού κώδικα παρέχει τη δυνατότητα στον Οβίδιο να µεταχειρίζεται τους ειδολογικούς αυτούς δείκτες µε πρωτότυπο και ευρηµατικό τρόπο. Ενώ δηλαδή οι στίχοι 29-31(velox Achilles, Atrides, quique tot errando quot bello perdidit annos) µεταφράζουν πιστά τα επικά σηµαίνοντα στα ελεγειακά τους συγκείµενα, αποδίδοντας τα πρότυπα ειδολογικά τους σηµαινόµενα 51, ο στίχος 32, µε τον ανοίκειο και ανατρεπτικό χαρακτηρισµό flebilis που προσδίδει στον Έκτορα, διαψεύδει τις αναγνωστικές προσδοκίες. Η ανοικειωτική αυτή τροπή προκύπτει ευκρινέστερα από την παραβολή του οβιδιακού στίχου µε το παρεµφερές θεµατολογικά απόσπασµα του Προπέρτιου 52 : fortem illum Haemoniis Hectora traxit equis (Prop ) Σε αντίθεση συνεπώς µε τη παθητική διάσταση που προσδίδει στον Έκτορα το οβιδιακό flebilis, το προπερτιανό fortem ανακαλεί το πρότυπο επικό ήθος του Τρώα ήρωα. Ο απροσδόκητος συνεπώς οβιδιακός χειρισµός του επικού Έκτορα αντιδιαστέλλεται προς την προπερτιανή τήρηση της ειδολογικής κανονικότητας. Μία προσεκτική ωστόσο εξέταση του επιθέτου flebilis καταδεικνύει πως ούτε ο Οβίδιος 51 Ο προσδιορισµός του Αχιλλέα µε το επίθετο velox, το οποίο παραπέµπει στα τυπικά οµηρικά του επίθετα (πρβλ. ὠκύς, ποδάρκης, ποδώκυς), η µνεία του Αγαµέµνονα και του Μενέλαου µε το πατρωνυµικό ουσιαστικό Atrides, αλλά και η υπαινικτική αναφορά στον Οδυσσέα µέσω της φράσης tot errando quot bello perdidit annos, που ανακαλεί τους εισαγωγικούς στίχους του οδυσσειακού προοιµίου (Οδ.1.1-2:.ὃς µάλα πολλὰ / πλάγχθη, ἐπεὶ Τροίης ἱερὸν πτολίεθρον ἔπερσε ) παρακολουθούν µε συνέπεια την κατεστηµένη γραµµατειακή εκδοχή των επικών αυτών ηρώων. 52 Βλ. Booth (1991) 104, McKeown (1998) 21.

21 21 αυθαιρετεί έναντι της επικής γραµµατειακής ιστορίας του Έκτορα. Εκεί όµως που ο Προπέρτιος παρακολουθεί ευλαβικά την κατεστηµένη κειµενική παρουσία του τρώα ήρωα, ο Οβίδιος εστιάζει µέσω του flebilis σε µία εξαιρετική αφηγηµατική του στιγµή. Όπως επισηµαίνει ο McΚeown 53, το συγκεκριµένο επίθετο παραπέµπει σηµασιολογικά στο επιλογικό βιβλίο της Ιλιάδας, θεµατικός πυρήνας του οποίου είναι ο θρήνος για τον νεκρό Έκτορα. Το συγκεκριµένο όµως επικό στιγµιότυπο σχετίζεται µε τη σειρά του άµεσα µε τις γενετικές περιστάσεις του ελεγειακού είδους, τον επικήδειο δηλαδή θρήνο 54. Την καταγωγική αυτή σχέση του ελεγειακού είδους µε τις θρηνητικές συνθήκες επισηµαίνει ο Οράτιος στην Ars Poetica: versibus impariter iunctis querimonia primum (A.P.75) Και αυτές ακριβώς τις πένθιµες καταβολές του ελεγειακού ποιητικού λόγου εµφαίνει και ο Οβίδιος στον ποιητικό επικήδειο του ελεγειακού Τίβουλλου στην Am.3.9 : Memnona si mater, mater ploravit Achillem, et tangunt magnas tristia fata deas, flebilis indignos, Elegia, solve capillos: a, nimis ex vero nunc tibi nomen erit! (Am ) Η παρουσία συνεπώς του flebilis στα θρηνητικά αυτά συµφραζόµενα, αλλά και η ετυµολογική του απόδοση στο προσωποποιηµένο είδος της Ελεγείας, το καθιστά ένα δόκιµο ελεγειακό σήµα. Ο προσδιορισµός εποµένως του επικού Έκτορα µε ένα επίθετο που φέρει σαφείς ελεγειακές συνδηλώσεις ανατρέπει εύλογα τις σχετικές αναγνωστικές προσδοκίες. Όπως όµως επισηµάνθηκε, το flebilis, παρά τους διαπιστωµένους ελεγειακούς συνειρµούς που υποβάλλει, δεν είναι εντελώς ανοίκειο ως προς την ιλιαδική γραµµατειακή προϊστορία του τρώα ήρωα. Σ αυτό ακριβώς το παράτυπο απόσπασµα των επικών συµφραζοµένων εστιάζει ο Οβίδιος και αποδίδει το ελεγειακό πρόσηµο του flebilis στον ηρωικό Έκτορα. Η µεροληπτική αυτή αξιοποίηση της προγενέστερης επικής παράδοσης, για την αποκλειστική εξυπηρέτηση των ερωτογραφικών σκοπών του Οβιδίου, επαληθεύει τη µετριασµένη, αισθητικά και ιδεολογικά, διαλεκτική σχέση ανάµεσα στα 53 McKeown (1998) Οι αρχαιοελληνικές απόπειρες ετυµολόγησης της ἐλεγείας από το ἔλεος και τις θρηνώδεις φράσεις εὖ λέγειν και ἒ ἒ λέγειν συσχετίζουν άµεσα το γραµµατειακό αυτό είδος µε πένθιµες περιστάσεις. Βλ. Hinds (1987) , Keith (1992) 334 υπ. 25. Πρβλ. επίσης και Tib µε Maltby (2002) ad loc, για περισσότερες αναφορές.

22 22 ειδολογικές γλώσσες και τα σήµατά τους. Ο επιγονικός αυγούστειος ποιητής εξαιτίας αυτής της άµβλυνσης της ειδολογικής έντασης έχει την ευχέρεια να µετέρχεται όχι µε καταχρηστικό, αλλά σαφέστατα ειρωνικό τρόπο τους εξω-ελεγειακούς τύπους και τις κατεστηµένες τους συνδηλώσεις. Ο µετριασµένος αυτός ποιητολογικός τόνος διακρίνει και την εισαγωγική ελεγεία του τρίτου και τελευταίου βιβλίου των Amores, παρά τη διαφοροποίηση στους όρους της ειδολογικής αντιπαράθεσης, µιας και τη θέση του έπους, ως αντιστικτικού πόλου της ελεγείας, καταλαµβάνει η τραγωδία. Οι καλλιµαχικέςνεωτερικές προκαταλήψεις που επικαθορίζουν την ειδολογική διαλεκτική στα προγραµµατικά συµφραζόµενα της Am.1.1 και της Am.2.1, δραµατοποιούνται στην προκείµενη ελεγεία µέσω της συνοµιλίας του ποιητή µε την Ελεγεία και την Τραγωδία. Τη µεταποιητική αυτή διάσταση της συνάντησης προοικονοµεί ο σκηνικός της χώρος : το αρχαίο δάσος (Am.3.1.1: stat vetus silva), η ιερή πηγή (Am : fons sacer) και το εσωτερικό σπήλαιο (Am.3.1.3: spelunca) όχι µόνο ανακαλούν το ποιητικό τέµενος της προπερτιανής , αλλά αποτελούν και το γνώριµο διάκοσµο σκηνών ποιητικής µύησης 56. Περιφερόµενος σε αυτόν τον ποιητολογικά οριοθετηµένο χώρο και αναζητώντας λογοτεχνική καθοδήγηση (Am.3.1.6: quod mea quaerebam Musa moveret opus.), ο ποιητής έρχεται αντιµέτωπος µε δύο ανόµοιες θηλυκές µορφές, την ευειδή Ελεγεία και τη βλοσυρή Τραγωδία : venit odoratos Elegia nexa capillos, et, puto, pes illi longior alter erat. forma decens, vestis tenuissima, vultus amantis, et pedibus vitium causa decoris erat venit et ingenti violenta Tragoedia passu: fronte comae torva, palla iacebat humi; 55 Τις εκφραστικές οµοιότητες της οβιδιακής έκφρασης (Am : fons sacer in medio speluncaque pumice pendens, / et latere ex omni dulce queruntur aves) και της προπερτιανής τοπογραφίας της 3.3 (πρβλ. ιδίως Prop : hic erat affixis viridis spelunca lapillis / pendebantque cavis tympana pumicibus ) επισηµαίνει λεπτοµερώς η Morgan (1977) Για τις καλλιµαχικές ποιητολογικές συνδηλώσεις της προπερτιανής περιγραφής στην 3.3 βλ. Παπαγγελή (1994) Στα διακειµενικά εξάλλου πρότυπα της οβιδιακής σκηνής η Boyd (1997) 196, παραθέτει εκτός του προπερτιανού χωρίου και τις βιργιλιανές περιγραφές του Αόρνου (Aen ) και του ιερού δάσους του Καπιτωλίου ( Aen ). 56 Στην εµπνευστική και αποκαλυπτική αυτή διάσταση του προκείµενου τοπίου συντείνει κατά τον Hunter (2006) 29, και η µεταφορική σηµασιολογική συσχέτιση του όρου silva µε τον λατινικό όρο material αλλά και µε τον αντίστοιχο αρχαιοελληνικό όρο ὕλη, οι οποίοι και δηλώνουν την πρωτογενή ποιητική ύλη. Τη µεταποιητική αυτή δυναµική του όρου silva, σε σχέση όµως µε τη βιργιλιανή του χρήση στην Αινειάδα, σχολιάζει και ο Hinds (1998)