H Ρητορική της «Επιγονικότητας» LIBER I

Transcript

1 H Ρητορική της «Επιγονικότητας» LIBER I 2

2 H Ρητορική της «Επιγονικότητας» 22

3 H Ρητορική της «Επιγονικότητας» Amores. Quο modo a Cupidine, pro bellis amores scribere coactus sit Arma gravi numero violentaque bella parabam edere, materia conveniente modis. par erat inferior versus--risisse Cupido dicitur atque unum surripuisse pedem. 'Quis tibi, saeve puer, dedit hoc in carmina iuris? 5 Pieridum vates, non tua turba sumus. quid, si praeripiat flavae Venus arma Minervae, ventilet accensas flava Minerva faces? quis probet in silvis Cererem regnare iugosis, lege pharetratae Virginis arva coli? 0 crinibus insignem quis acuta cuspide Phoebum instruat, Aoniam Marte movente lyram? sunt tibi magna, puer, nimiumque potentia regna; cur opus adfectas, ambitiose, novum? an, quod ubique, tuum est? tua sunt Heliconia tempe? 5 vix etiam Phoebo iam lyra tuta sua est? cum bene surrexit versu nova pagina primo, attenuat nervos proximus ille meos; nec mihi materia est numeris levioribus apta, aut puer aut longas compta puella comas.' 20 Questus eram, pharetra cum protinus ille soluta legit in exitium spicula facta meum, lunavitque genu sinuosum fortiter arcum, 'quod' que 'canas, vates, accipe' dixit 'opus!' Me miserum! certas habuit puer ille sagittas. 25 uror, et in vacuo pectore regnat Amor. Sex mihi surgat opus numeris, in quinque residat: ferrea cum vestris bella valete modis! cingere litorea flaventia tempora myrto, Musa, per undenos emodulanda pedes! 30 Επρόκειτο να γράψω πολεμικό έπος μα ο Cupido έκλεψε έναν πόδα από το δεύτερο στίχο μου (- 4). Διαμαρτυρήθηκα ότι δεν έχει δικαίωμα να παρεμβαίνει στην ποίησή μου (5-8). Πώς θα μπορούσα να γράψω ελεγείες αφού δεν ήμουν ερωτευμένος; (9-20) Tότε εκείνος μου απάντησε μ ένα ερωτικό βέλος, επιβάλλοντας έτσι και θέμα για την ποίησή μου (22-24). Τώρα πια είμαι αναγκασμένος να εγκαταλείψω το έπος και να στραφώ στην ελεγεία (25-30). Στην ερωτική ποίηση το αντικείμενο του πόθου είναι, ούτως ή άλλως, πάντα απόν R. Barthes, Αποσπάσματα Ερωτικού Λόγου Ύστερα από ένα προλογικό τετράστιχο, όπου συστήθηκαν ipsa voce ενώπιον των αναγνωστών τα τρία βιβλία της δεύτερης έκδοσης των Amores, ο Οβίδιος έρχεται στο προσκήνιο μ ένα ποιητολογικό «μανιφέστο» τριάντα στίχων, όπου αναδιηγείται το 23

4 H Ρητορική της «Επιγονικότητας» περιστατικό της μύησής του στον ερωτικό/ελεγειακό λόγο (discourse). Πρωταγωνιστής του επεισοδίου είναι ο φτερωτός τοξότης Ερωτιδεύς (Cupido), ο οποίος, τη στιγμή ακριβώς που ο ποιητής είναι έτοιμος να δοκιμάσει τις στιχουργικές του δυνάμεις στο πολεμικό έπος, του υπεξαιρεί έναν μετρικό πόδα από τον δεύτερο αρειμάνιο εξάμετρό προσγειώνoντάς τον ανώμαλα σε ελεγειακό έδαφος: Arma gravi numero violentaque bella parabam edere, materia conveniente modis. par erat inferior versus--risisse Cupido dicitur atque unum surripuisse pedem. Η εμφατική πρόταξη των arma και bella στον πρώτο στίχο αποτελεί σαφή ένδειξη για τον αναγνώστη ότι ο Οβίδιος έχει απομνημονεύσει καλά τα δύο προοίμια του Βιργιλίου στο πρώτο (Aen.. : Arma virumque cano, Troiae qui primus ab oris) και στο έβδομο βιβλίο (Αen. 7. 4: dicam horrida bella) της Αινειάδας αντίστοιχα. Εξίσου χαρακτηριστική δείχνει και η νεωτερική αντίθεση που υποβάλλεται ανάμεσα στα bella () και στον Amor (Cupido-3), η οποία είχε εξελιχθεί σε σύμβολο της ποιητικής χειραφέτησης των προκατόχων του Οβίδιου (Κορνήλιος Γάλλος, Προπέρτιος, Τίβουλλος). Όλα αυτά, ασφαλώς, δημιουργούν εξαρχής την υποψία στον αναγνώστη πως ο ποιητής μάλλον υιοθετεί απλώς μια διαδομένη νεωτερική σύμβαση (recusatio) παρά φαίνεται να αποστρέφεται ή να αποχωρίζεται συνειδητά την επική σύνθεση. Η Am.., όμως, περιέχει, σε νέα σκηνοθεσία, όλους τους τόπους της recusatio, όπως τους βλέπουμε στο έργο των προηγούμενων ελεγειακών, εμφανίζοντας μια προφανή ιδιαιτερότητα-πρωτοτυπία. Από τους εισαγωγικούς κιόλας στίχους η παρουσία του Cupido «απολυτοποιεί» και επιβάλλει τον έρωτα στον Οβίδιο όχι «βιωματικά», ως πάθος, αλλά ερωτογραφικά, δηλαδή ως ειδολογική κατεύθυνση, προσδίδοντας στην αναμενόμενη recusatio τον χαρακτήρα μιας εξ αποκαλύψεως (της «επιφάνειας» δηλαδή του Cupido) δήλωσης «αποκήρυξης» των bella και arma. Στη διαπίστωση αυτή δεν οδηγεί μόνον ο «ακρωτηριασμός» που μετατρέπει τον επικό εξάμετρο του Οβίδιου σε ελεγειακό πεντάμετρο, αλλά κυρίως ο ειρωνικός αυτο-στοχασμός (self-annotation) και η αποστασιοποίηση που ο ίδιος ο ποιητής υποδηλώνει με την «αλεξανδρινή υποσημείωση» του dicitur στην αρχή του στίχ. 4, η οποία παραπέμπει ασφαλώς σε εμπνευστικές «επιφάνειες» θεών στην προγενέστερη ποιητική παράδοση. 2 Οι σχολιαστές Για τη σχέση των στίχων με την Αινειάδα βλ. Korzeniewski (964) 87, Stroh (97) 45, McKeown (989) ad loc και Keith (992) Ο όρος «αλεξανδρινή υποσημείωση» (Hellenistic footnote) χρησιμοποιήθηκε για πρώτη φορά από τον Ross (975) 78. Ωστόσο, ο Hinds (998) -3 ήταν αυτός που μελέτησε διεξοδικότερα τη μεταγλωσσική λειτουργία λέξεων όπως dicitur, memini, ferunt, fama est, με τις οποίες οι ρωμαίοι Νεώτεροι και οι διάδοχοί τους υπαινίσσονταν τις διακειμενικές οφειλές τους. 24

5 H Ρητορική της «Επιγονικότητας» ανατρέχουν συνήθως στον Πρόλογο της Θεογονίας (Ησ. Θεογ. 30 εξξ.), όπου οι Πιερίδες Μούσες, χαρίζοντας το σκήπτρο της ποιήσης στον βοσκό Ησίοδο, καθιερώνονται ως οι πρώτες χορηγοί ποιητικής έμπνευσης. Περισσότεροι, ωστόσο, είναι εκείνοι που παραπέμπουν στην απολογία (recusatio) του Καλλίμαχου στον Πρόλογο των Αιτίων. Εκεί, ο Κυρηναίος ποιητής και φιλόλογος αποκηρύσσει την εποποιία ( eisma dihnekjστίχ.3) και την ομηρίζουσα κατάχρηση, επικαλούμενος την «επιφάνεια» του Απόλλωνα, ο οποίος του συνέστησε να κρατήσει την Μούσα του λεπταλέην και να πορευθεί σε keleúqouj tr ptouj της ποίησης. 2 Αν όμως προσέξουμε την κρίσιμη «σκηνοθετική» λεπτομέρεια του surripuisse pedem (4) στην «επιφάνεια» του Cupido εδώ, θα διαπιστώσουμε πως δεν είναι τόσο ο Πρόλογος των Αιτίων όσο η ποιητολογική κατακλείδα του καλλιμαχικού Ύμνου στον Απόλλωνα που φέρνει τον Ερωτιδέα της Am.. σε στενή σχέση και συνάρτηση με τον αρχηγέτη των Μουσών. Στον στίχ. 07 του Ύμνου ο Καλλίμαχος παρουσιάζει τον Απόλλωνα να επαναφέρει με βίαιο τρόπο στην τάξη τον Φθόνο, που εκφράζει επικά φρονήματα, πριν τον συνετίσει με λεπτά λόγια περί ποίησεως: tõn FqÒnon æpòllwn pod t ½lasen ïdš t œeipen Καλλ. Υμν Η κλωτσιά που καταφέρνει στον Φθόνο ο Απόλλωνας φαίνεται ότι έχει αφήσει τα «φυσικά» της «ίχνη» στο surripuisse pedem του στίχ. 4, με τον Οβίδιο βεβαίως να παίζει χιουμοριστικά ανάμεσα στην κυριολεξία και τη μεταφορά καθώς αναφέρεται στην κλοπή ενός μετρικού ποδός. 3 Ανάλογη πάντως αφορμή θα πρέπει να του έχει δώσει και η 6 η Εκλογή του Βιργιλίου, όπου μεταγράφεται σε βουκολικούς όρους τόσο ο Πρόλογος των Αιτίων όσο και η κατακλείδα του Ύμνου στον Απόλλωνα. 4 Στην αρχή του περίφημου αυτού Pastorale του Νεωτερισμού, ο βοσκός Τίτυρος, ως μετενσάρκωση του Ησ. Θεογ. 30 εξξ.: ìj œfasan koàrai meg lou DiÕj rtišpeiai, / ka moi skáptron œdon d fnhj riqhlšoj Ôzon /dršyasai, qhhtòn nšpneusan dš moi aùd¾n Βεβαίως και ο Όμηρος επικαλείται συχνά την Μούσα στην Ιλιάδα και την Οδύσσεια. H αναγωγή του ποιητικού οίστρου σε κάποια υπερβατική αρχή (τις Μούσες, τον Απόλλωνα, τις Χάριτες κλπ) πέρασε από το ηρωικό έπος στη λυρική ποίηση (Αλκμάν, Στησίχορος, Βακχυλίδης, Σιμωνίδης ο Κείος, Πίνδαρος, Βακχυλίδης) και το δράμα. Βλ. Δ. Ιακώβ (994) Η Ποιητική της Αρχαίας Ελληνικής Τραγωδίας Αθήνα, 7 εξξ. 2 Πρβ. Καλλ. Αίτια 2-24: '...]... oidš, tõ mn qúoj Ótti p ciston/ qršyai, t¾n Moàsan d' çgaq leptalšhn / prõj dš se] kaˆ tòd' nwga, t m¾ patšousin maxai / t ste bein, tšrwn cnia m¾ kaq' Ðm / d fron l n mhd' oœmon n platún, ll keleúqouj tr ptouj. Βλ. Reitzenstein (935) 67-68, Μc Keown (989) Δεν είναι τυχαίο επίσης ότι σε μια άλλη ελεγεία της συλλογής με ποιητολογικό χαρακτήρα, τη σφραγίδα Αm.. 5, ο Οβίδιος θα απευθυνθεί στον ίδιο τον Φθόνο (Quid mihi Livor edax, ignavos obicis annos-) με όρους ανάλογους με αυτούς που χρησιμοποιεί ο Καλλίμαχος για τους επικριτές της «λεπταλέης Μούσης» τόσο στον Πρόλογο τον Αιτίων όσο και στον κριτικό επίλογο του Ύμνου στον Απόλλωνα. Βλ. τα σχόλια εδώ στην ελεγεία, σελ. 8 εξ. 4 Στην 6 η Εκλογή παραπέμπoυν επίσης και οι Reitzenstein (935) 68, McKeown (989) 8 δίχως όμως να προχωρoυν σε ανάλογες επισημάνσεις. 25

6 H Ρητορική της «Επιγονικότητας» Καλλίμαχου και ποιητική persona του Βιργίλιου, δέχεται τη θεϊκή επιφοίτηση του Απόλλωνα, ο οποίος με λιγότερο βίαιο, πλην εξίσου «φυσικό» τρόπο, του τραβά το αυτί, επειδή έχει καταπιαστεί -όπως και ο Οβίδιος εδώ- με τραγούδια για πολέμους και βασιλιάδες: cum canerem reges et proelia, Cynthius aurem uellit et admonuit: 'pastorem, Tityre, pinguis pascere oportet ouis, deductum dicere carmen.' Verg. Ecl. 3-5 Είναι αντιληπτό ότι ο Ερωτιδεύς της Αm.. κινείται στην τροχιά του Απόλλωνα είτε λειτουργώντας απλώς ως άμεσος / κατώτερος εντολοδόχος του μεγαλόσχημου θεού είτε υποκαθιστώντας τον ειρωνικά ως μέντορας του Οβίδιου και ύστερος χορηγός του ελεγειακού λόγου και της ποιητικής του ρωμαϊκού Νεωτερισμού. Όσοι διαβάσουν το επεισόδιο του έρωτα του Απόλλωνα για τη Δάφνη στο πρώτο βιβλίο των Μεταμορφώσεων (Met ) θα υποψιαστούν ότι μάλλον συμβαίνει το δεύτερο. Το σχετικό χωρίο έχει ήδη βρεθεί στο επίκεντρο ορισμένων μελετών ως επανάληψη του σκηνικού της Am... Ο Απόλλωνας ειρωνεύεται τον Amor για τις ικανότητές του στην τοξοβολία μέχρι που ένα βέλος από τον γιο της Αφροδίτης τον κάνει να ερωτευθεί παράφορα την Δάφνη. Πρόκειται ουσιαστικά για τη μυθολογική εκδοχή της παρούσας ελεγείας, με τον Amor να έχει πλέον επικρατήσει πλήρως επί του ίδιου του Απόλλωνα και τον τελευταίο να μετατρέπεται από χορηγό της ποίησης σε εν δυνάμει ελεγειακό εραστή, ο οποίος επιζητεί απεγνωσμένα να βρει το αντικείμενο του πόθου του. Στο τέλος (Met εξξ.) η Δάφνη μεταμορφώνεται σε tenuis liber, παραπέμποντας όχι μόνο στον λεπτό κορμό του ομώνυμου δέντρου (Δάφνη), αλλά και σ ένα κομψό βιβλίο που ασφαλώς συνάδει με την αισθητική της ποίησης και της ποιητικής του Οβίδιου στις Μεταμορφώσεις. 2 Συνεπώς, η επέμβαση του Ερωτιδέα στην Am.. υποδηλώνει εμμέσως πλην σαφώς την υποταγή του Οβιδίου σ έναν επεξεργασμένο ερωτικό και ερωτογραφικό κώδικα, ο οποίος προκαθορίζει το περιεχόμενο και την αισθητική της ποίησής του. Αν προσθέσουμε το επεισόδιο αυτό των Μεταμορφώσεων στα διακείμενα της Am.. που εμφανίζουν τον Ερωτιδέα σε ρόλο εμπνευστή και χορηγού ποίησης 3, τότε δεν θα δυσκολευτούμε να αντιληφθούμε και την απρόσμενη αντίδραση του Οβίδιου στην Βλ. ιδίως Nicoll (980) και τα διαφωτιστικά σχόλια του Ηardie (2002) 34-35, Ov. Μet : vix prece finita torpor gravis occupat artus,/ mollia cinguntur tenui praecordia libro,/ in frondem crines, in ramos bracchia crescunt,/ pes modo tam velox pigris radicibus haeret,/ ora cacumen habet: remanet nitor unus in illa. 3 Βλ. McKeown (989) 8-9. Πρβ. Ευρ. α. 663 (Νauck): poiht¾n d' ra Erwj did skei, k n mousoj Ï tõ pr n, Νικίας Μιλ. SH 566: Ãn r' lhqj toàto, QeÒkrite oƒ g r Erwtej/ poiht j polloýj d daxan toýj prˆn moúsouj. Βλ. επίσης G.Β.Conte (997)

7 H Ρητορική της «Επιγονικότητας» επέμβαση του Cupido. Σε αντίθεση με τον Καλλίμαχο και τους ρωμαίους «Νεωτέρους», που συνήθως εναρμονίζονταν άμεσα με τα κελεύσματα της λεπταλέης Μούσης, ο Οβίδιος, παρά την αφαίρεση ενός μετρικού ποδός και την έμμεση επίπληξη που δέχεται για το επικό του εγχείρημα, αδυνατεί να συμφιλιωθεί με το ελεγειακό πεπρωμένο του εραστή-ποιητή και αντιδρά μ έναν ανοίκειο, για τα ελεγειακά δεδομένα, τρόπο. Στους στίχ. 6-6 επιχειρεί μέσα από ένα σχεδόν επικίζοντα κατάλογο μια πραγματολογική επισκόπηση των αρμοδιοτήτων κάθε θεού και καταλήγει επικρίνοντας τον Cupido ότι με την παρέμβασή του εισέρχεται «στα χωράφια» του Απόλλωνα: an, quod ubique, tuum est? tua sunt Heliconia tempe? 5 vix etiam Phoebo iam lyra tuta sua est? Το ειρωνικό παράδοξο των στίχων είναι προφανές και πρωτοφανές: o Οβίδιος διαμαρτύρεται με το «ύφος και την αυθεντία» του Απόλλωνα, και για λογαριασμό του Απόλλωνα, επειδή βλέπει τον Cupido να κατ-έχει τη λύρα και, συνεκδοχικά, την πρωτοκαθεδρία του θεού-χορηγού της λεπταλέης ποίησης! Με γνώμονα όμως το επεισόδιο του Απόλλωνα και της Δάφνης στις Μεταμορφώσεις, μπορούμε νόμιμα να υποθέσουμε ότι ο Οβίδιος διαμαρτύρεται στην ουσία επειδή και αυτός πέφτει θύμα του Ερωτιδέα, χωρίς μάλιστα ο ίδιος να έχει ερωτικό αντικείμενο όπως ο εραστής Απόλλωνας. Στους στίχ οι αναστολές που εκφράζει απέναντι στην προοπτική ενασχόλησης με την ελεγειακή γραφή έχουν ακριβώς αυτό το ελατήριο: cum bene surrexit versu nova pagina primo, attenuat nervos proximus ille meos; nec mihi materia est numeris levioribus apta, aut puer aut longas compta puella comas.' 20 Η νέα επέμβαση του Cupido στον στίχ. 8 είναι καταλυτική και «καταστατικα / συστατικά» αλεξανδρινή. Δύσκολα μπορεί κανείς να παραβλέψει ότι το attenuat στην αρχή του στίχου αποπνέει την αύρα την καλλιμαχικής λεπτότητος. Για τον Οβίδιο όμως φαίνεται πως μερικά μόνο δίστιχα δεν είναι αρκετά να φέρουν την ελεγειακή άνοιξη στην ποίησή του. Η εξομολόγησή του στους στίχ. 9-20, αν και δείχνει να έχει βιωματικό / αυτοβιογραφικό χαρακτήρα, ουσιαστικά αποκαλύπτει τα πρώτα συμπτώματα ειδολογικής αυτοσυνειδησίας και ποιητικής επιγονικότητας που θα δούμε να χαρακτηρίζουν όλη την συλλογή των Amores. Πιο συγκεκριμένα, φαίνεται εξαρχής ότι o εραστής-ποιητής κατέχει την προηγούμενη ερωτική βιβλιογραφία και γνωρίζει καλά πως για να πληρωθούν στιχουργικά οι συμβάσεις και οι κοινοί τόποι του ελεγειακού κώδικα Bλ. ιδίως Wimmel (960) Ομοίως και Keith (992) Πρβ. ιδίως Prop : dicite, quo pariter carmen tenuastis in antro / quove pede ingressi? quamve bibistis aquam? / ah valeat, Phoebum quicumque moratur in armis! / exactus tenui pumice versus eat, 27

8 H Ρητορική της «Επιγονικότητας» πρέπει ο ίδιος, εκτός από ποιητής, να καταστεί και πρωταγωνιστής των ελεγειών του, δηλαδή εραστής ένας εραστής που θα υποφέρει εξαιτίας του ερωτικού του πάθους και, παρόλα αυτά, θα είναι απρόθυμος να θεραπευτεί, επειδή ακριβώς ο έρωτάς του για την puella αποτελεί την αναγκαία συνθήκη και τη ζωτική προϋπόθεση του ερωτικού λόγου. Αυτή ακριβώς είναι η περίπτωση του Προπέρτιου στην εισαγωγική ελεγεία της Μονοβίβλου: Cynthia prima suis miserum me cepit ocellis, contactum nullis ante cupidinibus. tum mihi constantis deiecit lumina fastus et caput impositis pressit Amor pedibus, donec me docuit castas odisse puellas 5 improbus, et nullo vivere consilio. ei mihi, iam toto furor hic non deficit anno Prop Η Κυνθία, η puella του Προπέρτιου, αποτελεί ταυτόχρονα τη Μούσα και την αποδέκτρια των ελεγειακών του διστίχων. Οι παραπάνω στίχοι είναι ένα χαρακτηριστικό απόσπασμα ελεγειακού ερωτικού λόγου (discourse) με όλα τα φορμαλιστικά και τυπολογικά του σύνδρομα: έρωτας με την πρώτη ματιά, έρωτας ως νόσος (contactum-2) που καταλήγει σε παράνοια (furor-7) και καταστρέφει στο τέλος συναισθηματικά και ηθικά τον εραστή- ποιητή (5-7). Η φιγούρα της Κυνθίας και η έμφαση στη σαγηνευτική ομορφιά της καθιστούν την ελεγεία του Προπέρτιου αυστηρά υποκειμενική, ενεργοποιώντας παράλληλα μια σειρά από ερωτογραφικά μοτίβα και κοινούς τόπους. Στους στίχ των Amores, όμως, υπάρχει μια κρίσιμη διαφορά: το πάθος του ποιητή «αντικειμενικοποιείται» ή, ίσως, απολυτοποιείται, καθώς ο Cupido φαίνεται να «προσωποποιεί» το cupidinibus του Προπέρτιου (Prop... 2). Ταυτόχρονα, όπως εύστοχα παρατηρεί και η Κeith (992) 34 εξξ., ο Οβίδιος παίζει με την αμφισημία των λέξεων και τη διττή-μεταποιητική τους λειτουργία: το surripuisse pedem μεταφορικοποιεί την εμπνευστική μέθοδο / τακτική του Απόλλωνα, αντικαθιστώντας τη «σκληρή κυριολεξία» του impositis pressit Amor pedibus (Prop... 6). Στις ερμηνευτικές προσεγγίσεις επομένων ελεγειών θα διαπιστώσουμε πως η «αποκαλυπτική» (που συχνά εγγίζει τα όρια της κυριολεκτικοποίησης) χρήση των ελεγειακών μεταφορών και μοτίβων είναι άρρηκτα συνδεδεμένη με την ποιητική και την ρητορική του ερωτικού λόγου των Amores, με απώτερο συνήθως στόχο την άρση ή την αποκάλυψη της ερωτογραφικής πλάνης. Το καίριο σημείο της Am.. είναι δίχως άλλο οι στίχοι 9-20 όπου ο ποιητής εξομολογείται ότι έχει ξεκινήσει να γράφει ελεγείες δίχως να είναι ερωτευμένος, Κeith (992) 34 εξξ. 28

9 H Ρητορική της «Επιγονικότητας» αποκαλύπτοντας ό,τι παραμένει λανθάνον στην ερωτική ρητορική και πειθώ του Προπέρτιου και των άλλων ελεγειακών. Η έλλειψη ερωτικού υλικού (materia) αποδεικνύει πως η επέμβαση του Cupido έχει πραγματοποιηθεί με τρόπο πρωθύστερο και, ως εκ τούτου, ο έρωτας είναι αυτός που πρέπει να επινοηθεί εκ των υστέρων και να «δραματοποιηθεί» μέσα από μια σειρά ελεγειακών τόπων και συμβάσεων. Ο επιγονικός Οβίδιος δεν ξεκινά τη συλλογή του δραματοποιώντας τον έρωτά του για την puella, όπως οι ελεγειακοί του προκάτοχοι, αλλά το ελεγειακώς γράφειν καθεαυτό. Η αντίδραση του Cupido θα είναι άμεση προκειμένου να επιταχυνθούν οι «ερωτικές εξελίξεις» και ο ποιητής να γίνει ο εραστής που επιτάσσει ο ελεγειακός κώδικας: Questus eram, pharetra cum protinus ille soluta legit in exitium spicula facta meum, lunavitque genu sinuosum fortiter arcum, 'quod' que 'canas, vates, accipe' dixit 'opus!' Me miserum! certas habuit puer ille sagittas. 25 uror, et in vacuo pectore regnat Amor. O Cupido εφαρμόζει τη συνήθη τακτική του και ρίχνει το βέλος στον ανυποψίαστο ποιητή. Έχει ήδη παρατηρηθεί ότι η προστακτική accipe (24) που το συνοδεύει παραπέμπει εκ νέου σε συμφραζόμενα ποιητικής μύησης στην έκτη Εκλογή του Βιργιλίου, όπου ο Λίνος απευθύνεται στον ελεγειακό ποιητή και πρόδρομο του Οβίδιου Κορνήλιο Γάλλο: hos tibi dant calamos (en accipe?) Musae. (Verg. Ecl ). Mε τον τρόπο αυτό εμφαίνεται για μια ακόμη φορά ο προγραμματικός ρόλος του Cupido στην ελεγεία. Η επιφωνηματική έκρηξη me miserum στον επόμενο στίχο, κλασικό δείγμα κληρονομημένου ελεγειακού λόγου, σηματοδοτεί την ειδολογική υποταγή του Οβίδιου και την «μετάλλαξή» του σε ελεγειακό εραστή. 2 Το vacuo pectore όμως που ακολουθεί στον στίχ. 26 ενισχύει την εντύπωση πως ο ποιητής παραμένει δίχως puella. Το καταληκτικό τετράστιχο της ελεγείας δεν αφήνει καμία αμφιβολία ότι η επικράτηση του Cupido είναι ολοκληρωτική και διασφαλίζει έναν πληθωρικό και κορεστικό περί έρωτος λόγο, έστω κι αν ο επιγονικός ελεγειακός δεν έχει εξασφαλίσει ακόμη την πολυπόθητη materia των στίχων του. 3 Δραματοποιώντας το «πρωθύστερον» η Am.. καθιστά σαφές ότι για τον Οβίδιο το είδος (genre) της ελεγείας είναι ήδη Bλ. McKeown (989) ad loc, ο οποίoς μάλιστα υποστηρίζει: Ovid may be alluding to a scene in which Gallus described his Dichterweihe. 2 Το me miserum, παρά το γεγονός ότι χρησιμοποιούνταν συχνά στον καθημερινό λόγο των Ρωμαίων ως επιφωνηματική έκφραση, απαντά μόνο περιστασιακά στους προηγούμενους ελεγειακούς (Tib , Prop..., 2. 33B. 35, ), ενώ ο Οβίδιος κάνει πραγματική κατάχρησή του. Εμφανίζεται 5 φορές στους Amores και συνολικά 45 στην ποίησή του. Σύμφωνα με τον Hinds (998) 30 εξξ. η χρήση της φράσης εδώ (στην προγραμματική ελεγεία των Amores) παραπέμπει εμμέσως στην αρχή της Μονοβίβλου του Προπέρτιου (Cynthia prima suis miserum me cepit ocellis,.. ) σηματοδοτώντας, με τον τρόπο αυτό, την ειδολογική υποταγή του Οβίδιου στον ελεγειακό κώδικα ή, διαφορετικά, τη «μετάλλαξή» του σε ελεγειακό εραστή. 29

10 H Ρητορική της «Επιγονικότητας» καθεστώς τόσο μορφολογικά όσο και θεματικά και ότι ο ερωτικός λόγος των Amores έχει τη δυνατότητα να εξελιχθεί και ερήμην του «ερωτικού πάθους». Στις επόμενες ελεγείες ο ποιητής θα συνεχίσει να μας λέει, με λιγότερο ή περισσότερο υπαινικτικό τρόπο, verba teneo, materia deest, θυμίζοντας στον αναγνώστη όχι μόνο τον Τερέντιο, αλλά και τον Roland Barthes, ο οποίος γράφει στα Αποσπάσματα του Ερωτικού Λόγου ότι «στην ερωτική ποίηση το αντικείμενο του πόθου είναι, ούτως ή άλλως, πάντα απόν». Επιλεγμένη Βιβλιογραφία ελεγείας Am.. Cahoon, Leslie. (985). A Program for Betrayal. Ovidian Nequitia in Amores,, 2., and 3.. Helios 2: Conte, G. B. (997). Τhe Interpretation of Roman Elegy: Empiricism or Hermineutics? In Karl Galinsky (ed.) Studien zur klassische Philologie, Band 67, Frankfurt am Main ). 33 εξξ. Greene, Ellen. (998). The Erotics of Domination. Baltimore and London. Hardie, Philip R. (2002). Ovid s Poetics of Illusion. Cambridge Hinds, S. E. (998). Allusion and Intertext. Cambridge. εξξ. Keith, A.M. (992). Amores.: Propertius and the Ovidian Programme. in: Carl Deroux (Hg.): Studies in Latin Literature and Roman History VI. Bruxelles. Coll.Latomus 27: Kennedy,D. (993). The Arts of Love: Five Studies in the Discourse of Roman Love Elegy. Cambridge. 59 εξξ. Korzeniewski, D. (964). Ovids elegisches Prooimium. Hermes 92: Liebermann, W.-L. (2000). Liebe und Dichtung. Was hat Amor/Cupido mit der Poesie zu schaffen? - Ovid, Amores I,. Mnemosyne 53: Morgan, Kathleen. (977). Ovid's Art of Imitation. Propertius in the Amores. Leiden (Mnemosyne Suppl. 47). Nicoll, W. S. M. (980). Cupid, Apollo and Daphne. CQ 30: Wimmel, W. (960). Kallimachos im Rom. Hermes Einzehlschriften 37. Wiesbaden Σε μια εμπεριστατωμένη μελέτη o Κennedy (993) 60 κατέδειξε τα ερωτικά υπονοούμενα (sexual connotations) που λανθάνουν ειρωνικά στην συμπαράταξη των opus, surgat, numeris και modis στους στίχ Για την ερωτικοποίηση των λέξεων αυτών βλ. γενικότερα Αdams (982) Roland Barthes (977) Αποσπάσματα Ερωτικού Λόγου (μτφρ. Β. Παπαβασιλείου) Εκδόσεις Ράππα, σελ

11 H Ρητορική της «Επιγονικότητας» Amores.2 Ad Cupidinem Esse quid hoc dicam, quod tam mihi dura videntur strata, neque in lecto pallia nostra sedent, et vacuus somno noctem, quam longa, peregi, lassaque versati corporis ossa dolent? nam, puto, sentirem, siquo temptarer amore. 5 an subit et tecta callidus arte nocet? sic erit; haeserunt tenues in corde sagittae, et possessa ferus pectora versat Amor. Cedimus, an subitum luctando accendimus ignem? cedamus! leve fit, quod bene fertur, onus. 0 vidi ego iactatas mota face crescere flammas et rursus nullo concutiente mori. verbera plura ferunt, quam quos iuvat usus aratri, detractant prensi dum iuga prima boves. asper equus duris contunditur ora lupatis, 5 frena minus sentit, quisquis ad arma facit. acrius invitos multoque ferocius urget quam qui servitium ferre fatentur Amor. En ego confiteor! tua sum nova praeda, Cupido; porrigimus victas ad tua iura manus. 20 nil opus est bello--veniam pacemque rogamus; nec tibi laus armis victus inermis ero. necte comam myrto, maternas iunge columbas; qui deceat, currum vitricus ipse dabit, inque dato curru, populo clamante triumphum, 25 stabis et adiunctas arte movebis aves. ducentur capti iuvenes captaeque puellae; haec tibi magnificus pompa triumphus erit. ipse ego, praeda recens, factum modo vulnus habebo et nova captiva vincula mente feram. 30 Mens Bona ducetur manibus post terga retortis, et Pudor, et castris quidquid Amoris obest. omnia te metuent; ad te sua bracchia tendens vulgus 'io' magna voce 'triumphe!' canet. blanditiae comites tibi erunt Errorque Furorque, 35 adsidue partes turba secuta tuas. his tu militibus superas hominesque deosque; haec tibi si demas commoda, nudus eris. Laeta triumphanti de summo mater Olympo plaudet et adpositas sparget in ora rosas. 40 tu pinnas gemma, gemma variante capillos 3

12 H Ρητορική της «Επιγονικότητας» ibis in auratis aureus ipse rotis. tunc quoque non paucos, si te bene novimus, ures; tunc quoque praeteriens vulnera multa dabis. non possunt, licet ipse velis, cessare sagittae; 45 fervida vicino flamma vapore nocet. talis erat domita Bacchus Gangetide terra; tu gravis alitibus, tigribus ille fuit. Ergo cum possim sacri pars esse triumphi, parce tuas in me perdere, victor, opes! 55 adspice cognati felicia Caesaris arma-- qua vicit, victos protegit ille manu. Τι μου συμβαίνει κι έχω χάσει τον ύπνο μου(-4); Θα πρέπει μάλλον να είμαι ερωτευμένος (5-8). Ίσως είναι καλύτερα να μην αντισταθώ, γιατί τότε ο πόνος θα είναι μεγαλύτερος (9-8). Εμπρός, Έρωτα, σύρε με αιχμάλωτο στον θρίαμβό σου (9-48) μα, σε παρακαλώ, δείξε λίγη επιείκεια (49-57). H προγραμματική επέμβαση του Cupido μπορεί να άλλαξε τον ποιητικό προσανατολισμό του Οβίδιου, στο τέλος όμως της Am.. η παράδοξη φιγούρα ενός ελεγειακού ποιητή χωρίς ερωμένη (nec mihi materia est numeris levioribus apta, / aut puer aut longas compta puella comas, 9-20) εξακολουθεί να υφίσταται. Στην Am.. 2 ο Οβίδιος, ενώ παρουσιάζει τα πρώτα συμπτώματα «ειδολογικής αυτοσυνειδησίας», δείχνει και πάλι ότι δυσκολεύεται να προσαρμοστεί στον «δραματικό ρόλο» του εραστή που επιτάσσει ο ελεγειακός κώδικας. Οι πρώτοι στίχοι περιγράφουν την κατάσταση αβεβαιότητας στην οποία βρίσκεται: Esse quid hoc dicam, quod tam mihi dura videntur strata, neque in lecto pallia nostra sedent, et vacuus somno noctem, quam longa, peregi, lassaque versati corporis ossa dolent? nam, puto, sentirem, siquo temptarer amore. 5 an subit et tecta callidus arte nocet? Τόσο οι Έλληνες όσο και οι Ρωμαίοι θεωρούσαν την αϋπνία ένα από τα πλέον τυπικά συμπτώματα του έρωτα. Αυτό μαρτυρούν, εκτός των ελληνικών παραθεμάτων, και ποικίλα χωρία σε ελεγείες του Τίβουλλου και του Προπέρτιου που έχουν ήδη εντοπιστεί από τους σχολιαστές. Επιπλέον, η αβεβαιότητα που εκφράζουν οι στίχ. -6 θυμίζει στην Boyd την παρόμοια ανησυχία που είχε διαταράξει τον ύπνο του Κάτουλλου εξωθώντας Πρβ. το vacuo pectore (στιχ. 26) της Αm.. και βλ. McKeown (989) ad loc. Η αγρυπνία ως ερωτικό σύμπτωμα διαθέτει μακρά παράδοση. Πρβ. το Φαίδρο του Πλάτωνα 25 Ε, Θεόκριτο 0. 0, Π.Α 5. 66, 7. 95, όπως επίσης και Plaut. Merc. 25, Ter. Eun. 29, Catull , Verg. Aen Για το ίδιο μοτίβο στους ρωμαίους ελεγειακούς βλ. Τib κεξξ., εξ., Prop... 33, ,.. 5, εξ.,

13 H Ρητορική της «Επιγονικότητας» τον, ύστερα από μια βραδιά λογοτεχνικών εντρυφήσεων στο σπίτι του Κάλβου, στη μεταμεσονύκτια συγγραφή του 50 ου ποιήματος της συλλογής του. Η αξία του carmen vigilatum ήταν γνωστή στον Οβίδιο, καθώς μάλιστα για τους ρωμαίους «Νεωτέρους» και τους αλεξανδρινούς προπάτορές τους, με εξέχοντα τον Καλλίμαχο, η αγρυπνία ήταν σύμβολο ποιητικού μόχθου. 2 Από την άποψη αυτή δεν αποκλείεται η αϋπνία του ποιητή στην Αm.. 2, ιδωμένη ως αγρυπνία, να παρουσιάζει τη συγκεκριμένη ελεγεία (ή ακόμη και την συλλογή των Amores συνολικά) ως carmen vigilatum και να υποβάλλει διακριτικά τις ποιητολογικές του προθέσεις. Με τον τρόπο αυτό εξηγείται καλύτερα τόσο η αμηχανία (esse quid hoc dicam -) και η συναισθηματικήβιωματική αποστασιοποίηση που δημιουργούν οι ρητορικές ερωτήσεις των στίχ. 4-6 όσο, κυρίως, και η αυτοστοχαστική ειρωνεία του puto στον στίχ. 5 που μοιάζει, όπως το dicitur της Am... 4, να μειώνει την αίσθηση του «πάθους»: sic erit; haeserunt tenues in corde sagittae, et possessa ferus pectora versat Amor. Cedimus, an subitum luctando accendimus ignem? cedamus! leve fit, quod bene fertur, onus. 0 Είναι φανερό ότι οι στίχ. 7-8 αποτελούν τη συνέχεια, σε δραματικό επίπεδο, της σκηνής της Αm.., όπου o ποιητής είδε τον Cupido να εξαπολύει εναντίον του τα βέλη του έρωτα: Me miserum! certas habuit puer ille sagittas./ uror, et in vacuo pectore regnat Amor. (25-26) 3. Την αίσθηση όμως της δραματικής εξέλιξης, που μεταλλάσσει σταδιακά τον ποιητή σε εραστή, την υπερβαίνει η υποψία πως ο Οβίδιος εδώ απλώς αφουγκράζεται τον ερωτικό λόγο των προκατόχων του ή, τουλάχιστο, αποφασίζει συνειδητά να ερμηνεύσει το πάθος του με βάση την προηγούμενη ερωτογραφία, όπως άλλωστε υποδεικνύει και η περίπτωση του κατουλλικού διακειμένου. Το δίλημμα που εκθέτει στους στίχ. 9-0 φαίνεται τώρα να απηχεί, μέσω της επανάληψης του ρ. cedo, το πρόβλημα του Κορνήλιου Γάλλου στην βιργιλιανή 0 η Εκλογή, με τη διάσημη κατάληξη του στίχ. 69: omnia vincit Amor: et nos cedamus Amori. Δεδομένου ότι η υποταγή του Γάλλου στον Amor έχει τόσο ερωτικό όσο και ερωτογραφικό / ειδολογικό χαρακτήρα, Πρβ. Cat : atque illinc abii tuo lepore/ incensus, Licini, facetiisque,/ ut nec me miserum cibus iuuaret/ nec somnus tegeret quiete ocellos,/ sed toto indomitus furore lecto/ uersarer, cupiens uidere lucem,/ ut tecum loquerer, simulque ut essem./ at defessa labore membra postquam/ semimortua lectulo iacebant/ hoc, iucunde, tibi poema feci,/ ex quo perspiceres meum dolorem. Bλ. Boyd (997) Πρβ. ιδίως το Επίγρ. 27. Pf. του Καλλίμαχου, όπου η λεπτή ποίηση των Φαινομένων του Αράτου χαιρετίζεται ως σύμβολον αγρυπνίης. Bλ. Βuchan (995) 58-60, Βoyd (997) 50-5 και τα σχόλια εδώ στην ελεγεία Am Την εξέλιξη σε σχέση με το vacuo pectore του προηγούμενου ποιήματος (στιχ.26) επισημαίνουν οι ΜcKeown (989) 33 και Moles (99) 552. Βλ. ωστόσο Cameron (968) 320 εξξ., ο οποίος εντοπίζει «δραματική ασυνέχεια» ανάμεσα στην δύο ελεγείες υποστηρίζοντας ότι η Am.. 2 είχε τοποθετηθεί από τον Οβίδιο στην αρχή κάποιου από τα βιβλία της πεντάτομης έκδοσης των Amores. 33

14 είναι πολύ πιθανό κάτι ανάλογο να συμβαίνει και στην περίπτωση του Οβιδίου. Επιπλέον, στους στίχ. 0 εξξ. η παράδοση στα δεσμά του Έρωτα αποτυπώνεται μέσα από μία σειρά εικόνων με κοινό πυρήνα τον ελεγειακό τόπο του servitium amoris, που είχε δεχτεί ευρεία επεξεργασία από τον Προπέρτιο και τον Τίβουλλο και, προφανώς, από τον Γάλλο. 2 Το σκηνικό όμως της ελεγείας αλλάζει θεαματικά από τον στίχ. 9 εξξ., καθώς ο Οβίδιος παραδίδεται αυτοβούλως στον Cupido και σέρνεται αιχμάλωτος στον θρίαμβό του: En ego confiteor! tua sum nova praeda, Cupido; porrigimus victas ad tua iura manus. 20 nil opus est bello--veniam pacemque rogamus; nec tibi laus armis victus inermis ero.. inque dato curru, populo clamante triumphum, 25 stabis et adiunctas arte movebis aves. Ασφαλώς, η «ρητορική περί θριάμβου» παραπέμπει σε σύγχρονες πολιτικο-στρατιωτικές πρακτικές. Ο τριπλός θρίαμβος του Οκταβιανού (Άκτιο, Δαλματία, Ιλλυρία) το 29 π.χ και οι διαδοχικές εκστρατείες στα πρώιμα χρόνια της αυτοκρατορίας είχαν καταστήσει τον θρίαμβο κοινό τόπο στην αυγούστεια ποίηση. 3 Σε σχέση με την Am.. 2, πάντως, η διεκδίκηση ενός ποιητικού θριάμβου από τον Προπέρτιο στo 3 ο βιβλίο του ελεγειακού του corpus είναι αυτή που ξεχωρίζει μεταξύ άλλων διακειμένων, επειδή φέρνει σε διαλεκτική αντιπαράθεση τον ελεγειακό κόσμο με ένα από τα κατεξοχήν σύμβολα του imperium Romanum, τον triumphus. 4 Tο έναυσμα δίνουν συνήθως οι αναγνώσεις των στίχ 9-2 της προγραμματικής 3. : quo me Fama levat terra sublimis, et a me nata coronatis Musa triumphat equis, et mecum in curru parvi vectantur Amores, scriptorumque meas turba secuta rotas Prop Ο Προπέρτιος επαίρεται για την επιτυχία των ελεγειών του, φιλοτεχνώντας για τον εαυτό του το μεγαλεπήβολο πορτραίτο του θριαμβευτή που σέρνει στο άρμα του τους Amores, είτε πρόκειται για τις προσωποποιημένες ελεγείες του είτε για τους δίδυμους γιους της Αφροδίτης (Amorini). Ορισμένοι σχολιαστές σημειώνουν ότι το triumphat του στίχ. 0 μιμείται ή παρωδεί στιγμιαία τον στόμφο με τον οποίο ο Βιργίλιος προβλέπει στην αρχή Βλ. τις ιδιαίτερα διαφωτιστικές αναλύσεις της 6 ης Εκλογής από τους Conte (986) και Παπαγγελή (995) 83 εξξ. 2 Πρβ. ενδεικτικά Prop και Tib Ενδεικτικά αναφέρουμε Τib.7, 2.5.5εξξ, Prop. 3.4, 3., Hor. Carm. 4.2, Ovid. Ars.77εξξ (βλ. παρακάτω) Trist.4.2, Pont 2., Bλ. ιδίως την πρόσφατη προσέγγιση της 3. 4 του Προπέρτιου από τον Miller (2004)

15 του τρίτου βιβλίου των Γεωργικών πως μια μέρα θα φέρει με θρίαμβο στη Ρώμη τις Μούσες από τον Ελικώνα. Ταυτόχρονα, αρκετοί θεωρούν ότι ο Προπέρτιος, διαγράφοντας ως ποιητής τον δικό του θρίαμβο, πρωτίστως καταστρατηγεί την σημαίνουσα λειτουργία ενός κατεξοχήν ρωμαϊκού θεσμού και φέρνει στο προσκήνιο το βιοθεωρητικό δίλημμα μεταξύ ποίησης και πολιτικής που αντιμετώπιζαν οι αυγούστειοι ποιητές. 2 Δεν αποκλείεται, ωστόσο, ο προκάτοχος του Οβιδίου να χρησιμοποιεί απλώς τον triumphus ως εικαστικό διακείμενο κατασκευάζοντας μια νέα θριαμβική εικονοποιία στην οποία πρωταγωνιστής δεν είναι ο Αύγουστος αλλά ο ίδιος. Κάτι αντίστοιχο κάνει και ο Οβίδιος στην Am.. 2, με μία όμως καίρια, από ερμηνευτική σκοπιά, διαφορά. Στους στίχ είναι ο ίδιος που παραδίδεται αυτοβούλως στον θρίαμβο του Cupido, δίνοντας την εντύπωση πως υπακούει όχι μόνο στα προηγούμενα «θριαμβολογικά» διακείμενα αλλά και στην ελεγειακή του επιγονικότητα: ipse ego, praeda recens, factum modo vulnus habebo et nova captiva vincula mente feram. 30 Mens Bona ducetur manibus post terga retortis, et Pudor, et castris quidquid Amoris obest. omnia te metuent; ad te sua bracchia tendens vulgus 'io' magna voce 'triumphe!' canet. blanditiae comites tibi erunt Errorque Furorque, 35 adsidue partes turba secuta tuas. Η παρουσία των recens, modo και nova στο ίδιο δίστιχο (29-30) τονίζει εμφατικά την οψιμότητα της ερωτικής υποδούλωσης του Οβίδιου παραπέμποντας υπαινικτικά στον κοινό ελεγειακό τόπο του servitium amoris και τη θεματική του θριάμβου. Η εικονοποιία, εξάλλου, του θριάμβου στην Am.. 2 είναι ακόμη πιο αμφίσημη (σε σχέση τουλάχιστο με την Prop. 3. ), καθώς στον ρόλο του θριαμβευτή δεν βρίσκεται ο Οβίδιος αλλά ο Eρωτιδεύς. Μολονότι είναι και εδώ προφανές (όπως και στον Προπέρτιο) ότι ο θρίαμβος τoυ Cupido ερωτικοποιεί έναν θεσμό που συμβολίζει τις αξίες του imperium, η ιδέα ότι η παντοδυναμία του θριαμβεύοντος Cupido αποτελεί αντι-αυγούστεια αιχμή θα μπορούσε εξίσου εύκολα να αντιστραφεί αν προτιμήσουμε την εξίσωση: παντοδύναμος Έρωτας = παντοδύναμος Καίσαρας! Με άλλα λόγια, ο Οβίδιος αφήνει ειρωνικά ανοιχτή τη δυνατότητα ανάγνωσης είτε του Αυγούστου ως παντοδύναμου Cupido είτε του Amor ως παντοδύναμου Αυγούστου, δίχως να καθιστά σαφές αν στοχεύει σε μία παρωδική Πρβ. Verg. G temptanda uia est, qua me quoque possim / tollere humo uictorque uirum uolitare per ora. / primus ego in patriam mecum, modo uita supersit, / Aonio rediens deducam uertice Musas; Βλ. Richardson (977) ad loc. 2 Στην 3. 4 του Προπέρτιου το δίλημμα αυτό και η σχετική αμφιταλάντευση του ποιητή αντικατοπτρίζονται με ιδιαίτερα εμφανή τρόπο Prop : Arma deus Caesar dites meditatur ad Indos,/ et freta gemmiferi findere classe maris. /magna, Quiris, merces: parat ultima terra triumphos;/tigris et Euphrates sub tua iura fluent;/sera, sed Ausoniis veniet provincia virgis;/ assuescent Latio Partha tropaea Iovi. 35

16 υποβάθμιση του imperator ή σε μία παικτική αναβάθμιση του Cupido. Έτσι, την ίδια στιγμή που ο παραδοσιακός Ρωμαίος «εκπλήσσεται» από τον στρατηγό Έρωτα, ο νεωτερικός εραστής-αναγνώστης «εκπλήσσεται» από τον Έρωτα ως στρατηγό. Σε κάθε περίπτωση, το σημαντικότερο στοιχείο των παραπάνω στίχων είναι το διακειμενικό παιχνίδι με τον Προπέρτιο, ο οποίος είχε παρουσιαστεί στην 3. ως θριαμβευτής και αρματηλάτης. Από την άποψη αυτή, δεν αποκλείεται στην Am.. 2 να λανθάνει η μεταποιητική «ομολογία» του Οβίδιου ότι, σε αντίθεση με τον Προπέρτιο, αυτός είναι δέσμιος του ελεγειακού κώδικα. Προς την κατεύθυνση αυτή κινείται και η προσπάθεια της Αθανασσάκη να αποδείξει πως η περιγραφή του θριάμβου από τον Οβίδιο έχει κατά βάση προγραμματικό (και όχι αντι-αυγούστειο) χαρακτήρα και σηματοδοτεί ουσιαστικά την υποταγή του Οβίδιου στην ελεγειακή γραφή. 2 Η προγραμματική διάσταση της ελεγείας είναι εγγυημένη τόσο από τη θέση της στη συλλογή όσο και λόγω της δραματικής της συνέχειας με την Am... Αυτό που προσθέτει η Am.. 2 είναι αφενός η ανοιχτή αμφισημία της θριαμβικής εικονοποιίας, που υπονομεύει και ταυτόχρονα επιβεβαιώνει / επαυξάνει την αυγούστεια ρητορική (discourse) και, αφετέρου, η μεταποιητική ανάγνωση του θριάμβου του Cupido ως θριάμβου του ελεγειακού λόγου. Στο τέλος της ελεγείας ο αναγνώστης αντιλαμβάνεται ότι ο αιχμάλωτος και «οριζόμενος» από τον ερωτογραφικό κώδικα Οβίδιος είναι στην πραγματικότητα αυτός που θα έχει την ευκαιρία και την ελευθερία να παίζει πιο άνετα και αποστασιοποιημένα με τον ελεγειακό κώδικα. Από την άλλη πλευρά, ο ερωτικός θρίαμβος του Cupido μπορεί να λειτουργεί εδώ ως χιουμοριστικό vaticinium post eventum για τον στρατιωτικοπολιτικό θρίαμβο του Αυγούστου, κάτι που θα συμβεί ακόμη πιο ευδιάκριτα σ ένα ανάλογο χωρίο της Ars Amatoria. 3 Το adspice cognati felicia Caesaris Η ζεύξη άρματος ως αλληγορία για την ενασχόληση με την ποίηση απαντά τόσο στον Πίνδαρο όσο και στον Πρόλογο των Αιτίων του Καλλιμάχου (α., 25-28, Pf). Εδώ μάλιστα ο Cupido καλείται να ζέψει όχι άλογα, αλλά περιστέρια (στιχ. 23), που συμβολίζουν συχνά τη λεπτή και άχραντη ποίηση (Prop και 5-52). Εξίσου χαρακτηριστική είναι η στέψη του Cupido με μυρτιά που συμβολίζει επίσης την υψγηλή ποίηση, πρβ. Αm , Am και Αm Σύμφωνα με την Αθανασσάκη (992) 32 η λαμπρότητα που προσδίδουν στην εμφάνιση του Cupido o χρυσός και τα διαμάντια (4-42) θυμίζει έντονα τη περιγραφή του λειασμένου ύφους στην ποίηση από τον Κικέρωνα (de Orat. 3, 96). 2 Αthanassaki (992) Όπως τονίσαμε προηγουμένως, ωστόσο, η μεταποιητική γλώσσα των recens και nova praeda στους στίχ κατά κύριο λόγο παρουσιάζει έναν όψιμο και ελεγειακό ποιητή, ο οποίος δείχνει αναγκασμένος εξαιτίας της ειδολογικής επιγονικότητάς του να υποταχθεί στον ελεγειακό κώδικα και τις συμβάσεις του. Έτσι, συμπληρώνοντας τις παρατηρήσεις της Aθανασσάκη, θα λέγαμε ότι η Am.. 2 δραματοποιεί περισσότερο έναν θρίαμβο του ελεγειακού κώδικα, όπως τον «βιώνει» ο όψιμος ελεγειακός ποιητής. 3 Πρβ. την θριαμβολογική προφητεία του magister amoris στην Ars (βλ. Addendum) ενόψει της επικείμενης εκστρατείας του Αυγούστου κατά των Πάρθων. Λίγους στίχους πριν (Ars. 77κεξξ.), ο Οβίδιος είχε προτείνει τους αυτοκρατορικούς θριάμβους και παρελάσεις ως ιδανική περίσταση για την εξεύρεση ερωμένων στις κερκίδες του Circus Maximus. Στους στίχους εδώ ο Οβίδιος, εμφανίζοντας τον Cupido να στέλνει τα φλογερά του βέλη στις κερκίδες, προκαταβάλλει με ειρωνικό τρόπο το σκηνικό της Ars όπου ο Αύγουστος, αστράφτοντας κι αυτός πάνω στο άρμα του (aureus- Ars.. 24), όπως ο 36

17 arma (56), που απευθύνει ο Οβίδιος στον Cupido για να εξασφαλίσει ευμενή μεταχείριση ως αιχμάλωτος, έχει θεωρηθεί από τους σχολιαστές ως ειρωνικό αντι-αυγούστειο σχόλιο. Αν, όμως, για τον Davis (999, 439) «o Cupido αποκτά τελικά το δικαίωμα θριάμβου στην Am.. 2, επειδή είναι συγγενής του Καίσαρα (!)», όσα προηγήθηκαν οδηγούν στη διαπίστωση πως ο Καίσαρας είναι μάλλον αυτός που αποκτά δικαίωμα εισόδου στους Amores μέσω του Cupido, δηλαδή μέσω του ελεγειακού κώδικα που ενσαρκώνεται «θριαμβευτικά» από τον Cupidο. Η πολιτική και ο Αύγουστος ενσωματώνονται στους Amores με τρόπους που δεν επιτρέπουν εύκολα μονοσήμαντες ερμηνείες. Επιλεγμένη βιβλιογραφία ελεγείας Am.. 2 Athanassaki, Lucia.(992). The Triumph of Love and Elegy in Ovid's Amores,2. MD 28: Buchan, Mark. (995). Ovidius Imperamator: Beginnings and Endings of Love Poems and Empire in the Amores.Arethusa 28.: Cameron, Alan.(968). The First Edition of Ovid's Amores. CQ 8: Davis, Peter J. (999). Ovid's Amores. A Political Reading. CPh 94: Galinsky, Karl. (969). The Triumph Theme in the Augustan Elegy Wiener Studien 82: Miller, John F. (995). Reading Cupid's Triumph. CJ 90 : Μiller, Paul Allen. (2004). Subjecting Verses. Latin Love Elegy and the Emergence of the Real. Princeton Moles, John. (99). The Dramatic Coherence of Ovid, Amores. and.2. CQ 4.2 : Moretti, G. (994). Trionfi d' amore. Due Note Esegetiche ad Amores I 2. Maia 46 : Philipps, Charles. (980). Love's Companions and Ovid, Amores,2. in: Carl Deroux (ed.): Studies in Latin Literature and Roman History II. Bruxelles (Collection Latomus 68). Reitzenstein, E. (935). Das neue Kunstwollen in den Amores Ovids RhM 84: Walter, H. (999). Zum Gedichtsschluß von Ovid, Am., 2. In: Ovid. Werk und Wirkung. Festgabe für Michael von Albrecht zum 65. Geburtstag. Vol. I ed. Werner Schubert, Cupido (aureus- Am ), χαρίζει ψυχική ευφορία στα πλήθη των νέων ώστε να ερωτευθούν. Βλ. Μc Keown (989) ad loc, Buchan (995) και, πιο πρόσφατα, τις αξιόλογες επισημάνσεις του Walter (999)

18 Amores. 3 Desultor Amoris Iusta precor: quae me nuper praedata puella est, aut amet aut faciat, cur ego semper amem! a, nimium volui--tantum patiatur amari; audierit nostras tot Cytherea preces! Accipe, per longos tibi qui deserviat annos; 5 accipe, qui pura norit amare fide! si me non veterum commendant magna parentum nomina, si nostri sanguinis auctor eques, nec meus innumeris renovatur campus aratris, temperat et sumptus parcus uterque parens-- 0 at Phoebus comitesque novem vitisque repertor hac faciunt, et me qui tibi donat, Amor, et nulli cessura fides, sine crimine mores nudaque simplicitas purpureusque pudor. non mihi mille placent, non sum desultor amoris: 5 tu mihi, siqua fides, cura perennis eris. tecum, quos dederint annos mihi fila sororum, vivere contingat teque dolente mori! te mihi materiem felicem in carmina praebe-- provenient causa carmina digna sua. 20 carmine nomen habent exterrita cornibus Io et quam fluminea lusit adulter ave, quaeque super pontum simulato vecta iuvenco virginea tenuit cornua vara manu. nos quoque per totum pariter cantabimur orbem, 25 iunctaque semper erunt nomina nostra tuis. Τα δίκαια που σου ζητώ, Αφροδίτη, εισάκουσε και κάνε το κορίτσι μου να μ αγαπά ή την αγάπη μου έστω να μην αρνείται. (-4). Σκλάβος σου θα είμαι για πάντα, κορίτσι μου, γι αυτό δέξου την αγάπη μου κι ας είμαι φτωχός με ταπεινή καταγωγή (5-0). Είμαι εκλεκτός των θεών της ποίησης και θα σου είμαι πιστός για πάντα (-8). Γίνε η Μούσα μου, δώσε μου έμπνευση να γράφω για τον έρωτά μας: οι στίχοι μου θα σε κάνουν διάσημη σαν τις γυναίκες που αγάπησε ο Δίας (9-24) και σ όλον τον κόσμο αιώνια θα μας τραγουδούν (25-26). «Yπάρχουν άνθρωποι που δε θα είχαν ερωτευθεί ποτέ, αν δεν είχαν ακούσει κάποτε να γίνεται λόγος περί έρωτος» (La Rochefoucauld, Réflexions ou Sentences et Maximes morales, απόφθεγμα 36). Ύστερα από την προγραμματική επέμβαση του Cupido (Am..) και την παράδοση του ποιητή στο θρίαμβο του Amor (Am.. 2) σειρά έχει η εύρεση της materia.numeris levioribus apta (Am ), της puella δηλαδή που θα 38

19 προσφέρει στον Οβίδιο το αναγκαίο ερωτικό «υλικό». Στην Αm.. 3 το πρόβλημα της απουσίας ερωμένης φαίνεται ότι έχει πλέον λυθεί, καθώς ο εραστής-ποιητής εμφανίζεται αιχμάλωτος μιας puella ήδη από τον πρώτο στίχο: Iusta precor: quae me nuper praedata puella est, aut amet aut faciat, cur ego semper amem! a, nimium volui--tantum patiatur amari; audierit nostras tot Cytherea preces! Accipe, per longos tibi qui deserviat annos; 5 accipe, qui pura norit amare fide! Το nuper praedata συνεχίζει την ιδέα της «πρόσφατης λείας», παραπέμποντας ευθέως στην εικόνα της εκούσιας παράδοσης του ποιητή στα δεσμά του Έρωτα που μόλις προηγήθηκε (Am : en ego confiteor! tua sum nova praeda, Cupido, : praeda recens). Ειδικά το nuper, όμως, θα πρέπει να προσεχτεί ιδιαιτέρως επειδή φαίνεται να συνδέει ουσιαστικά την Αm.. 3 με τις προγραμματικές επισημάνσεις της νέας ειδολογικής σταδιοδρομίας που είδαμε να δρομολογείται με την Am... Ως εκ τούτου το συνακόλουθο praedata εμφανίζει τον ποιητή-εραστή ως αιχμάλωτο όχι μόνο του έρωτα και των καταστάσεων που έχουν ήδη περιγραφεί στην Am.. 2, αλλά, κατά κύριο λόγο, του ελεγειακού κώδικα που, όπως ήδη διαπιστώθηκε, βρίσκεται στο επίκεντρο της προγραμματικής ουβερτούρας των Amores. Από την άλλη πλευρά, βεβαίως, το praedata του στίχ., σε συνδυασμό και με το deserviat του στίχ. 5, αποτελεί προπομπό ενός κατεξοχήν ελεγειακού τόπου, του servitium amoris. Δεν είναι άλλωστε τυχαίο ότι τo πορτραίτο της γυναίκας - κυνηγού είχε σκιαγραφηθεί με ανάλογους όρους και από τον Προπέρτιο: Una meos quoniam praedata est femina sensus, Prop Την ίδια στιγμή που οι εκκλήσεις του εραστή-ποιητή προς την puella να δεχτεί τον έρωτά του φαίνεται να τοποθετούν την Αm.. 3 στην περιοχή της «βιωματικής αλήθειας», η επαναφορά του προπερτιανού praedata est 2 και, κυρίως, η κατάχρηση της υμνικής τυπολογίας και φρασεολογίας στους στίχ. 4-6 και 6-9 στη συνέχεια (σύμφωνα με το Καθώς η ερωτική υποδούλωση (servitium amoris) φαίνεται ότι καθιερώθηκε ως μοτίβο στην ελεγειακή ποίηση από τον Κορνήλιο Γάλλο -πρβ. απ (Buchner): domina mea- ο Cairns (993) 08- θεωρεί ότι η Am.. 3 δέχεται έντονες επιδράσεις από την ελεγειακή ποίηση του προδρομικού ελεγειακού. Το μοτίβο της ερωτικής υποδούλωσης εντοπίζεται συχνότερα στον Προπέρτιο και στον Τίβουλλο. Στους Amores εμφανίζεται αρκετά σπάνια (μόνον εδώ και, σε πλήρη έκταση, στην Αm. 2. 7). Βλ. McKeown (989) 6-62 και, γενικότερα, Murgatoyd, P. (98) Servitium amoris and the Roman elegists, Latomus 40: O ΜcKeown (989) 60-6 διακρίνει επίσης ομοιότητες ανάμεσα στην Αm.. 3 και στην 3. 2 του Προπέρτιου με βάση την αντίθεση ανάμεσα στην paupertas του ελεγειακού ποιητή και την ικανότητα των στίχων του να χαρίσουν φήμη στην ερωμένη του. 39

20 λεγόμενο Du-Stil ) δημιουργούν εξαρχής την εντύπωση ότι ο ποιητής καλλιεργεί το ρομαντικό πρόσχημα για να συνθέσει ελεγειακά δίστιχα, ενώ στην πραγματικότητα η puella που αναζητεί δεν έχει αποκτήσει ακόμη «σάρκα και οστά». Το βιωματικό αυτό κενό που παρουσιάζει «ἐν τῇ γενέσει» του το ζεύγος των δύο εραστών καλύπτεται εδώ από τον πληθωρικό περί έρωτος λόγο, τον οποίο μετέρχεται ο ποιητής στην προσπάθειά του να κερδίσει την puella. Έτσι, την κατάχρηση τύπων του amare (amet amem-2, amari-3, amare-6) στην ερωτική εξομολόγηση των πρώτων στίχων διαδέχεται η συστηματική επίκληση της fides που ξεκινά στον στίχο 6 (pura fide-6) και κορυφώνεται στους στίχ. 5-7: et nulli cessura fides, sine crimine mores nudaque simplicitas purpureusque pudor. non mihi mille placent, non sum desultor amoris: 5 tu mihi, siqua fides, cura perennis eris. tecum, quos dederint annos mihi fila sororum, vivere contingat teque dolente mori! Παρά το γεγονός ότι και οι παραπάνω στίχοι φαίνεται να περιέχουν κάποια σπέρματα βιωματικής αλήθειας, είναι διαπιστωμένο ότι ανάλογοι αφροδίσιοι όρκοι και υποσχέσεις αιώνιας πίστης από την πλευρά των εραστών-ποιητών ήταν κοινός τόπος στην ερωτογραφία που γνωρίζει ο Οβίδιος. 2 Την επιτηδευμένη αντικατάσταση εδώ των γνήσιων αισθημάτων από την παραδεδομένη ρητορική περί έρωτος δεν υποδεικνύει τόσο η ενδόμυχη αίσθηση ότι ο desultor amoris γνωρίζει καλά πως οι όρκοι του δεν είναι «εμποίνιμοι» όσο η εμφατική αναφορά στη fides (4, 6) που καθιστά τους ερωτικούς όρκους υπερ-αναγνώσιμους. Η επανάληψη της λέξης και, κυρίως, η αμφισημία της προδιαθέτουν τον αναγνώστη για το ότι το ζήτημα που τίθεται δεν είναι μόνο η ερωτική πίστη και αφοσίωση αλλά και η ερωτογραφική αξιοπιστία και πειστικότητα. 3 Ειδικά η διττή σημασία της fides (πίστη-αξιοπιστία / αληθοφάνεια-πειστικότητα) φανερώνει ότι το «πρόβλημα» για τον ποιητή, ο οποίος επιχειρεί να πείσει την puella να γίνει μούσα και πρωταγωνίστρια των ελεγειών του, δεν είναι ηθικό ούτε αφορά την ακεραιότητα του χαρακτήρα του. Είναι πρωτίστως πρόβλημα μεταποιητικό που αφορά κυρίως την ικανότητά του να πείσει με τον ερωτικό του λόγο την puella -και, σε δεύτερο επίπεδο, τον αναγνώστη- πως βιώνει έναν αληθινό έρωτα, τη στιγμή μάλιστα που τα «αποσπάσματα ερωτικού λόγου», τα οποία αντλεί από κοινούς ερωτογραφικούς τόπους, Βλ. τους στίχ. 5-9: tu 6, tecum 7, teque-8, te-9 και Cairns (993) 06 08, o οποίος επισημαίνει παράλληλα τo λατρευτικό περιεχόμενο λέξεων και φράσεων όπως iusta precor (), audierit (4) preces (4), καθώς επίσης και την αναφορά του accipe (6, 7). 2 Βλ. McKeown (989) ad loc και πρβ. Prop εξξ,. 2. 5εξξ, , και Τib εξ. 3 Για την αμφισημία εδώ της fides βλ. επίσης Hardie (2002)

21 δείχνουν ακριβώς προς την αντίθετη κατεύθυνση. Προς την ίδια κατεύθυνση κινείται, ύστερα από το servitium amoris και τους αφροδίσιους όρκους των πρώτων στίχων, η σαφής αναφορά στο θέμα του ερωτικού θανάτου (amor-mors) των στίχ. 8-9, η οποία παραπέμπει εύγλωττα στον ερωτικό λόγο του Προπέρτιου και του Τίβουλλου. Η εντύπωση ότι ο Οβίδιος πρεσβεύει περισσότερο την κειμενική credulitas παρά την ερωτική fidelitas επιβεβαιώνεται στους αμέσως επόμενους στίχους που υπόσχονται φήμη: te mihi materiem felicem in carmina praebe-- provenient causa carmina digna sua. 20 carmine nomen habent exterrita cornibus Io et quam fluminea lusit adulter ave, quaeque super pontum simulato vecta iuvenco virginea tenuit cornua vara manu. nos quoque per totum pariter cantabimur orbem, 25 iunctaque semper erunt nomina nostra tuis. To μοτίβο του «πτωχού αλλά ευνοημένου από τις Μούσες εραστή», που είχε εμφιλοχωρήσει και στους στίχ. 7-2, είναι διαδεδομένο και έχει καλλιμαχική καταβολή. 2 Το ίδιο μοτίβο επανέρχεται έμμεσα στους στίχ. 20 εξξ., προκαλώντας αυτή τη φορά ένταση της προγραμματικής μεταγλώσσας, καθώς ο ποιητής αναδεικνύει εκ νέου, μέσω του mihi materiem praebe που απευθύνει στην Κορίννα, την κειμενικότητα της puella, παραπέμποντας στη materia.numeris levioribus apta που ο ίδιος αναζητούσε στην Am Το νέο όμως στοιχείο που προσθέτουν oι στίχοι στην ελεγεία είναι η ιδέα της ποιητικής φήμης. Οι περισσότεροι από τους αναγνώστες εστιάζουν συνήθως στην ειρωνεία των μυθολογικών παραδειγμάτων των στίχ , με τα οποία ο ποιητής υπόσχεται στην puella φήμη ανάλογη μ εκείνη της Ιώς, της Λήδας και της Ευρώπης. Όπως έχει επισημανθεί, το γεγονός ότι η μυθολογική παράδοση παρουσιάζει και τις τρεις γυναίκες να έχουν υποκύψει στις ορέξεις του Δία, αρχετυπικού adulter και desultor amoris μεταξύ θεών και θνητών, θέτει και πάλι υπό αμφισβήτηση τόσο τη fides του ποιητή όσο και τη fidelitas των αφροδίσιων όρκων του. 3 Δεν θα είναι, ωστόσο, η μοναδική φορά Πρβ. επίσης Αrs όπου ο mαgister amoris διδάσκει στους επίδοξους εραστές την τεχνική της ερωτικής προσποίησης με τους ίδιους ακριβώς όρους: Elige cui dicas, tu mihi sola places/ / Est tibi agendus amans, imitandaque vulnera verbis;/ Haec tibi quaeratur qualibet arte fides./ Nec credi labor est: sibi quaeque videtur amanda;/ Pessima sit, nulli non sua forma placet./ Saepe tamen vere coepit simulator amare,/ Saepe, quod incipiens finxerat esse, fuit. O μαθητευόμενος εραστής της Ars δεν καλείται να χρησιμοποιήσει κάποια τυχαία ερωτόλογα, αλλά να μετέλθει ουσιαστικά τη ρητορική που ακολουθεί ο ελεγειακός ποιητής στην Am.. 3 προκειμένου να κατακτήσει την puella. Πρβ. ιδίως Ars. 608: tu mihi sola places και Am : nοn mihi mille placent. 2 Βλ. ΜcKeown (989) 60-6, ο οποίος επικεντρώνεται ιδίως στις ομοιότητες της. 3 με την Prop. 3. 2, όπου κυριαρχεί επίσης η αντίθεση ανάμεσα στην paupertas του ελεγειακού ποιητή και στην ικανότητά του να κάνει διάσημη την ερωμένη του με τους στίχους του. 3 Βλ. Barsby (975) 44-45, Woytek (994-95) 425 εξξ. και Hardie (2002) 39. 4