Μεταπτυχιακή εργασία

Transcript

1 Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσ/νίκης, Φιλοσοφική Σχολή, Τμήμα Φιλολογίας, Τομέας Κλασικών Σπουδών. Μεταπτυχιακή εργασία Θέμα: «Ovidius ludens: Ο Προπέρτιος στο 1 ο βιβλίο των Amores του Οβιδίου». Μπαλλή Χαρίκλεια Επιτροπή: Κυριακίδης Στρατής Τρομάρας Λεωνίδας Επιβλέπων Καθηγητής: Παπαγγελής Θεόδωρος. Θεσσαλονίκη 2003.

2 Πρόλογος. Σκοπός αυτής της μελέτης είναι να καταδείξει τη σχέση Οβίδιου και Προπέρτιου στο 1 ο βιβλίο των Amores. Θα προσπαθήσουμε να δούμε με ποιους τρόπους παίζει ο Οβίδιος με το προπερτιανό κείμενο και, κυρίως, ποια είναι τα αποτελέσματα αυτού του παιχνιδιού. Θα μας απασχολήσουν συγκεκριμένα ορισμένα πολύ χαρακτηριστικά σημεία του 1 ου βιβλίου, όπου ο Οβίδιος υπενθυμίζει ή υπαινίσσεται το προπερτιανό κείμενο. Δεν πρόκειται για συγκυριακές αναφορές εν τη ρύμη του λόγου, ούτε για απλές διακειμενικές συντυχίες των δύο ποιητών, αλλά για συστηματική και συντεταγμένη «οικειοποίηση» της προπερτιανής ερωτικής ρητορικής από την πλευρά του νεότερου ποιητή, ο οποίος με αυτόν τον τρόπο οριοθετεί και επαναπροσδιορίζει τη λειτουργία και το νόημα του δικού του ελεγειακού λόγου. Πρωταρχικά θα μας απασχολήσουν τα προγραμματικά ποιήματα του 1 ου βιβλίου (1.1, 1.2, 1.15). Έτσι, για παράδειγμα, στην πρώτη ελεγεία θα δούμε τον Οβίδιο να αποστατεί προκλητικά από τις καθιερωμένες προγραμματικές δηλώσεις των προηγούμενων ελεγειακών ποιητών και κυρίως του Προπέρτιου. Δεν αυτοσυστήνεται δηλαδή ως ερωτόπληκτο θύμα μιάς domina, αλλά ως ένας πολλά υποσχόμενος επικός ποιητής ο οποίος πειθαναγκάζεται να στραφεί στην ελεγεία εξαιτίας του λαθρόχειρος Cupido, που του υπεξαιρεί έναν μετρικό πόδα από τον εξάμετρό του. Έπειτα, στην 1.2, αφού έχει προηγηθεί το τόξευμα του Cupido στην πρώτη, παρουσιάζεται εντελώς συμβατικά ως μάλλον κυριευμένος από τον θεό Amor χωρίς να γίνεται και πάλι λόγος για ένα φυσικό πρόσωπο που αποτελεί πηγή ερωτικού πάθους. Ο εραστής υποφέρει από αϋπνίες και ριπτασμό, από τα κλασικά δηλαδή συμπτώματα του έρωτα, και πιστεύει ότι μάλλον φταίει το τόξευμα του Ερωτιδέα. 1 Αποφασίζει να μην αντισταθεί στον αδυσώπητο θεό για να μην προκαλέσει την οργή του, του παραδίδεται άνευ όρων και παρελαύνει σιδηροδέσμιος μαζί με άλλους νέους στη θριαμβευτική πομπή του, όπου έχουν αλυσοδεθεί επίσης η Σύνεση (Mens Bona) και η Αιδώς (Pudor). 1 Am : sic erit: haeserunt tenues in corde sagittae,/ et possessa ferus pectora versat Amor 1

3 Η βασική μας υπόθεση είναι ότι σε περιπτώσεις σαν κι αυτές ο οβιδιακός εραστής επισκοπεί, και επισκοπώντας παρωδεί, τις ώριμες συμβάσεις του ερωτικού ελεγειακού είδους. Θα προσπαθήσουμε, συνεπώς, να ψηλαφήσουμε ορισμένους από τους τρόπους με τους οποίους η οβιδιακή ελεγεία βάζει όλο και περισσότερο μέσα σε εισαγωγικά την υποτιθέμενη συναισθηματική περιπέτεια και το βίωμα που στην προηγούμενη ερωτική ποίηση του Κάτουλλου και κυρίως του Τίβουλλου και του Προπέρτιου φαίνεται ακόμη να αποτελούν τον κυρίαρχο μύθο. Συχνά οι μελετητές αναζήτησαν τον οβιδιακό κυρίαρχο μύθο σε ένα ερωτικό πάθος ανάλογο με αυτό των ποιητών που προαναφέραμε και, μοιραία, κατέληξαν στο συμπέρασμα ότι ο Οβίδιος είναι κενός, θεατρικός, ρητορικός ή, ακόμη, και φλύαρος. Το συμπέρασμα αυτό είναι σχεδόν αναπόφευκτο για τους αναγνώστες που λησμονούν ότι οι Amores δεν έχουν άλλον πρωταγωνιστή ή πρωταγωνίστρια εκτός από τον κώδικα της ερωτικής ελεγείας. Τον κώδικα αυτόν ο Οβίδιος τον «διάβαζε» πιο ευκρινώς στο έργο του Προπέρτιου, και γι αυτόν τον λόγο ο Προπέρτιος αποτελεί το σημαντικότερο σημείο διακειμενικής αναφοράς των Amores. Αλλά η διακειμενικότητα αυτή τροφοδοτείται, όπως υπαινιχθήκαμε ήδη, κυρίως από μια διάθεση παικτικότητας, ειρωνείας και λογοτεχνικής παρωδίας. Εκτός από τις σαφώς προγραμματικές ελεγείες, στη συνέχεια θα εστιάσουμε την προσοχή μας και σε άλλα ποιήματα του πρώτου βιβλίου που, κατά την άποψή μας, δείχνουν, με άμεσο ή πιο έμμεσο τρόπο, αυτή τη στάση του οβιδιακού απέναντι στο προπερτιανό κείμενο. Οι Amores είναι μια ειδολογική παρωδία, μια ρητή ευθυμογραφική αποκωδικοποίηση του προγενέστερου και ήδη ωριμασμένου είδους της ερωτικής ελεγείας. Η ανάγνωσή τους είναι σίγουρα ευχάριστη. Πριν προχωρήσουμε σε αυτήν πρέπει να πω ότι στις αναλύσεις που ακολουθούν παρακάτω η βοήθεια του κύριου επόπτη μου καθηγητή κ. Θ. Παπαγγελή ήταν συνεχής και συστηματική και τον ευχαριστώ θερμά. Θα ήθελα να ευχαριστήσω επίσης τους γονείς μου για την ηθική, και όχι μόνον, υποστήριξη, καθώς και την αγαπημένη μου αδελφή για την πραγματική της «τλημοσύνη». 2

4 Ι. Τα προγραμματικά ποιήματα. Η μεταλογοτεχνική αυτοσυνειδησία του Οβιδίου. Amores 1.1. Στο πρώτο προγραμματικό ποίημα των Amores ο ποιητής ετοιμάζεται αρχικά να συνθέσει σοβαρή, επική ποίηση (Arma, violentaque bella) σε βαρυσήμαντο επικό ρυθμό (gravi numero) συνδυάζοντας το θέμα με το κατάλληλο μέτρο (materia conveniente modis): Arma gravi numero violentaque bella parabam 2 edere, materia conveniente modis. (Am ) Ακριβώς τη στιγμή του συνταιριάσματος (conveniente), ο αναγνώστης αντιλαμβάνεται ότι η απόπειρα του ποιητή έχει καταλήξει ατυχώς, αφού την κρίσιμη στιγμή ο αναμενόμενος αρειμάνιος εξάμετρος ακολουθείται από έναν χαρίεντα πεντάμετρο. 3 Επίκειται επομένως ποίηση σε ελεγειακό δίστιχο. Ποιος είναι ο υπεύθυνος της αποτυχίας των μεγαλόπνοων σχεδίων του ποιητή; Όχι, πάντως, ο καλλιμαχικός Απόλλων του Προλόγου των Αιτίων. Η μορφή του αυστηρού και βλοσυρού Απόλλωνα, ο οποίος συνιστά τα λεπτότερα είδη έναντι των βαρέων, εμφανίζεται στους υπόλοιπους Ρωμαίους Νεωτέρους. 4 Στον Οβίδιο τα πράγματα αλλάζουν. Ο παιχνιδιάρης Cupido είναι αυτός που αναστέλλει τις επικές αξιώσεις του ποιητή, γελώντας μάλιστα σκανδαλιάρικα. par erat inferior versus; risisse Cupido dicitur atque unum surripuisse pedem. (Am ) 2 Ο πρώτος στίχος αποτελεί εμφανώς υπαινιγμό στην αρχή της Αινειάδας: Arma virumque cano. O Stroh (Liebeselegie σελ. 145) μάλιστα παρατηρεί αντιστοιχία συμφώνων και φωνηέντων στους δύο στίχους. Ο Οβίδιος λοιπόν ετοιμαζόταν να συνθέσει ένα έπος βιργιλιανού τύπου. 3 Βλ. Keith (1992) σελ. 337 και Παπαγγελής (Ποιητική των Ρωμαίων «Νεωτέρων») σελ Πρβλ. Βιργ. Εκλ. 6, Οράτ. Ωδ. 4.15, Προπ

5 Αυτή η επέμβαση, άμεση και σκαμπρόζικα χειροπιαστή, απέχει πολύ από τη σοβαρή παραγγελία του καλλιμάχειου Απόλλωνα στον Πρόλογο των Αιτίων και είναι πολύ διαφορετική από τη γενικότερη στάση του Απόλλωνα στον επίλογο του «Ύμνου στον Απόλλωνα» του Καλλίμαχου, όπου ο θεός δεν φαίνεται να το διασκεδάζει. Η νεωτερικού τύπου επέμβαση του Απόλλωνα, όπως τη βλέπουμε για παράδειγμα στην Εκλογή 6 του Βιργιλίου, παρουσιάζεται ως «γεγονός» που σημαδεύει μια κρίσιμη καμπή στη σταδιοδρομία του ποιητή. Το πρώτο που παρατηρούμε είναι ότι ο Οβίδιος υπονομεύει ακριβώς αυτήν την αίσθηση του «γεγονότος», πλαγιάζοντας ρητορικά την εμπειρία της «Επιφάνειας» του Έρωτα: η λέξη- κλειδί είναι το dicitur. Η σκηνή της αποτροπής παρουσιάζεται διαμέσου του απρόσωπου ρήματος και έτσι η ευθύνη για την αυθεντικότητα των δρωμένων μετατοπίζεται. Πού μετατοπίζεται; Είναι προφανές ότι το dicitur ανήκει στους δείκτες εκείνους που χαρακτηρίστηκαν εύστοχα ως ενσωματωμένες σχολαστικές σημειώσεις (learned footnotes) και που αποτελούν χαρακτηριστικό της αλεξανδρινού τύπου doctrina. 5 Με άλλα λόγια, το dicitur παραπέμπει σε παρεμφερείς περιπτώσεις αποτροπής και αλλαγής ποιητικής ρότας όπου πρωταγωνιστούν μια θεότητα και ο ποιητής. Πίσω από το dicitur λανθάνει μια παράδοση κειμένων, και η «αυθεντικότητα» της εμπειρίας γίνεται τώρα με τρόπο προφανή συνάρτηση αυτής της κειμενικής παράδοσης. Με τον τρόπο αυτό ο Οβίδιος υπογραμμίζει τη «λογοτεχνικότητα» και την «κειμενικότητα» μιάς εμπειρίας που άλλοι ποιητές φροντίζουν να παρουσιάσουν ως «γεγονός». Πρόκειται για επίδειξη μεταποιητικής αυτοσυνειδησίας από τη μεριά του Οβίδιου. Αν, λοιπόν, η Am. 1.1 είναι μια ελεγεία όπου υπόκεινται σαφέστατα οι διατάξεις και οι απαγορεύσεις του καλλιμαχικού κώδικα, ο Οβίδιος σέβεται κατ αρχήν τον κώδικα αλλά δίνει τον ρόλο του Απόλλωνα στον Cupido. Η μορφή του Ερωτιδέα δεν διαθέτει ασφαλώς τη «σεμνότητα» της μορφής του Απόλλωνα, και έτσι θα μπορούσαμε να πούμε ότι η αντικατάσταση του δεύτερου από τον πρώτο λειτουργεί προγραμματικά ως σήμα ότι η ελεγειακή συλλογή που ακολουθεί θα χρησιμοποιήσει διαφορετικό τόνο από ό,τι οι γνωστές από την παράδοση ερωτικές συλλογές. Ο Cupido του Οβιδίου είναι ταυτόχρονα κίνηση πρωτοτυπίας και προγραμματική δήλωση παικτικότητας- 5 Βλ. S. Hinds, σελ. 1 κ.εξξ. 4

6 άλλωστε ο ίδιος ο θεός παρουσιάζεται κατά κανόνα ως παιχνιδιάρης και ζαβολιάρης. Είναι χαρακτηριστικό ότι και σε άλλες ελεγείες, εκτός από την 1.1, ο Οβίδιος, προφανώς για λόγους θεματικής ή σκηνοθετικής πρωτοτυπίας, αποφεύγει να δώσει στον Απόλλωνα τον ρόλο της «αποτρέπουσας θεότητας», προτιμώντας αντί γι αυτόν άλλα πρόσωπα. Στην 2.1, για παράδειγμα, όπου ο ποιητής προγραμματίζει μια «Γιγαντομαχία», παρεμβαίνει η ελεγειακή puella και του βροντά κατάμουτρα την πόρτα, ενώ στην 3.1 η προσωποποιημένη Ελεγεία, με απαράμιλλη χάρη, αντιπαρατίθεται με την Τραγωδία και πείθει τον ποιητή να μην ασχοληθεί μαζί της. Στους Amores ο Απόλλων εμφανίζεται μεν ως εκπρόσωπος της «λεπταλέης» ερωτικής ποίησης, αλλά ποτέ σε συμφραζόμενα αντιπαράθεσής της με τα «υψηλά» είδη. 6 Στη βάση αυτών των επισημάνσεων θα μπορούσαμε να πούμε ότι ο Οβίδιος φαίνεται να είναι ο πιο απροβλημάτιστος νεωτερικός επίγονος, όσον αφορά την πρόσληψη της καλλιμαχικής ποιητικής θεωρίας. Ενώ, για παράδειγμα, ο Κάτουλλος ενδιαφέρεται σοβαρά να ορίσει τις αποστάσεις του από την gravitas της παραδοσιακής υψηλής ποίησης και να προβάλει το παιχνίδι ως μέρος της καλλιμαχικής ποιητικής θεωρίας, ο Οβίδιος έχει την πολυτέλεια να κάνει την καλλιμαχική θεωρία μέρος του παιχνιδιού του. 7 Εδώ όμως θα έπρεπε να παρατηρήσουμε και κάτι άλλο: καθώς η ένταση της αντιπαράθεσης του ελεγειακού λόγου με άλλα είδη χάνει τον «σοβαρό» και «επείγοντα» χαρακτήρα της, ταυτόχρονα η ερωτική εξειδίκευση και η θεματική εξαπλούστευση του «λεπταλέου» φτάνει τη μέγιστη τιμή της. Η μορφή του Cupido επιβεβαιώνει πολύ ωραία αυτήν την παικτική και απροβλημάτιστη έμφαση στον ελεγειακό λόγο ως κατ εξοχήν ερωτικό λόγο. Ούτε καν η Φιλομμειδής Αφροδίτη δεν θα μπορούσε να είναι τόσο κατάλληλη γι αυτόν τον ρόλο. Ο Οβίδιος δίνει τον ίδιο αποτρεπτικό ρόλο στον Cupido και στην 2.18, όπου διηγείται πώς ο θεός (αλλά και η ελεγειακή puella) τον εμπόδισαν να ασχοληθεί με το έπος και με την τραγωδία. et tener ausuros grandia frangit Amor. 6 πρβλ. Am , , βλ. Παπαγγελής (1994), σελ Βλ. και Wimmel (1960) σελ , για τον χαλαρό και ευτράπελο χαρακτήρα των οβιδιακών recusationes. 5

7 sceptra tamen sumpsi, curaque Tragoedia nostra crevit, et huic operi quamlibet aptus eram. risit Amor pallamque meam pictosque cothurnos sceptraque privata tam cito sumpta manu; (Am ) Προφανώς ο Οβίδιος έχει στο μυαλό του προπερτιανά χωρία όπου ο Amor εμφανίζεται σε συμφραζόμενα ειδολογικού προβληματισμού και επιλογής ποιητικού είδους. Παρατηρούμε, ωστόσο, ότι στον Προπέρτιο ο Έρωτας δεν παρουσιάζεται πουθενά να αποτρέπει τον ποιητή από το υψηλόν είδος, αλλά απλά τον προσανατολίζει προς την ερωτική ποίηση. Για παράδειγμα στην ο ποιητής προσπαθεί να προχωρήσει με πιο βαριά βήματα, «ανεσπακώς τας οφρυς αυτου», αλλά παρεμβαίνει η Μούσα και του διδάσκει άλλη «κιθάρα». Σε υποστηρικτικό ρόλο υπάρχει ωστόσο και ο Amor που έχει «εμβαπτίσει» τη γραφή του ποιητή στα ήρεμα νερά του Περμησσού- γραφή που δεν γνωρίζει (ακόμη) τις επικές Ασκραίες πηγές 8 : nunc volo subducto gravior procedere vultu,/ nunc aliam citharam me mea Musa docet.nondum etiam Ascraeos norunt mea carmina fontes,/ sed modo Permessi flumine lavit Amor. ( ). 9 Στην 2.13 ο Προπέρτιος αναπτύσσει περαιτέρω αυτήν την ιδέα. O Amor εδώ τοξεύει ανελέητα τον ποιητή, του απαγορεύει να περιφρονεί τις «λεπτές» Μούσες και τον διατάζει να προσπαθεί να σαγηνεύσει μόνο την Cynthia: Non tot Achaemeniis armatur +etrusca+ sagittis/ spicula quot nostro pectore fixit Amor./ hic me tam graciles vetuit contemnere Musas,/ iussit et Ascraeum sic habitare nemus/ non ut./sed magis ut nostro stupefiat Cynthia versu. (Προπ ). Μπορούμε να υποθέσουμε ότι εκτός από τις ελεγείες 2.10 και 2.13 του Προπέρτιου, ο Οβίδιος έχει υπόψη του και την 1.7 και 1.9 όπου ο επικός ποιητής Ponticus προειδοποιείται για τις συνέπειες του έ(έ)ρωτα: «άπαξ και σε τοξεύσει, αποχαιρέτα τα στρατόπεδα και τα αγήματα των «Επτά» που χάνεις» (te quoque si certo puer hic concusserit arcu / longe castra tibi, 8 Ο Προπέρτιος υπαινίσσεται την 6 η Εκλογή του Βιργιλίου (στ.64) που παρουσιάζει τον Γάλλο να περιφέρεται στις όχθες του Περμησσού, πριν παραλάβει από τις Μούσες τον αυλό του Ησιόδου. Ο Προπέρτιος θέλει προφανώς να μας πει ότι δεν είναι ακόμη έτοιμος να ασχοληθεί με την επική ποίηση. 9 Ο Richardson δεν αποδέχεται τη γραφή Amor σε αυτό το σημείο, αλλά το κοινό ουσιαστικό amor, επειδή το πρώτο, λέει, θα σήμαινε ότι ο θεός «έκανε την μπουγάδα του» στον Περμησσό. Οι περισσότεροι εντούτοις μελετητές συγκλίνουν στη γραφή Amor, χωρίς κανέναν ενδοιασμό περί της ερμηνείας του χωρίου. 6

8 longe miser agmina septem/ flebis in aeterno surda iacere situ; Προπ ). «Γιατί στον έρωτα δεν ωφελούν τα κλέα ανδρών, παρά μόνο οι ήπιοι στίχοι με τον τρόπο του Μίμνερμου»: (plus in amore valet Mimnermi versus Homero; carmina mansuetus levia quaerit Amor. Προπ ). 10 Είναι προφανές ότι ο Έρωτας κάνει ό,τι μπορεί για να εξαναγκάσει τον ποιητή να αφιερωθεί αποκλειστικά στην ερωτική ποίηση, και από την άποψη αυτή ο έρωτας βρίσκεται σε σταθερή αντιπαράθεση με άλλα είδη ποίησης. Η διαφορά είναι ότι ενώ ο Προπέρτιος προτιμά να υποδηλώσει αυτήν την αντιπαράθεση, τουλάχιστον σε ό,τι αφορά τον Amor, ο Οβίδιος παρουσιάζει προγραμματικά τον Ερωτιδέα σε έναν ρόλο που, όπως είπαμε, διεκδικούσε κυρίως η «ανώτερη αρχή» του Απόλλωνα. 11 Ο αναγνώστης που διαβάζει παράλληλα τον ελεγειακό Προπέρτιο και τον ελεγειακό Οβίδιο αρχίζει να βεβαιώνεται ότι ο θεϊκός χορηγός και σπόνσορας των Amores, ο Cupido, έχει επιλεγεί συνειδητά και σε αντιδιαστολή προς τον Προπέρτιο, και προσημαίνει, όπως ήδη είπαμε, τον διαφορετικό τόνο της οβιδιακής ερωτικής ποίησης. Ενδιαφέρον, όμως, παρουσιάζει και η συγκεκριμένη χειρονομία με την οποία ο Cupido καταστέλλει τις επικές φιλοδοξίες του Οβιδίου: του κλέβει έναν μετρικό πόδα. Υποθέτουμε ότι κάτι ανάλογο, με αυτουργό όμως την Αφροδίτη, υπήρχε σε κάποιο αλεξανδρινό επίγραμμα, αν το 4.3 της Παλατινής Ανθολογίας μιμείται ένα παλιότερο αλεξανδρινό επίγραμμα (ἑκταῖον δὲ μέλος κλέπτουσα Κυθήρη/ εἰς ὀάρους ἐλέγοιο παρατρέψειε πορείην/ καὶ γλυκεροὺς ἐς ἔρωτας, Παλ. Ανθ ). Η υπεξαίρεση λοιπόν ενός μετρικού πόδα από τον εξάμετρο έχει βαθιές ρίζες στην ερωτογραφική παράδοση και αυτό ακριβώς υπαινίσσεται το μετα- ποιητικό dicitur. 12 Είναι προφανές ότι τα διακείμενα του Οβιδίου καλύπτουν ένα ευρύ φάσμα, ελληνικό και λατινικό, ωστόσο η 1.1 του Προπέρτιου φαίνεται να κατέχει ξεχωριστή θέση ανάμεσά τους, πολύ περισσότερο μάλιστα αφού το ποίημα αυτό έχει θεωρηθεί, και δικαίως, δήλωση ποιητικής. 13 Έτσι, για παράδειγμα, η Alison Keith, πιστεύει ότι ο Οβίδιος αφορμάται ειδικότερα από 10 Βλ. McKeown τόμ. 2, σελ Βλ. π.χ. Brandt 39-40, Wimmel 300, Barsby Μόνο ο Mckeown επισημαίνει τη σχέση του οβιδιακού κειμένου με το επίγραμμα του Αγαθία, αλλά την αναφέρει απλώς, χωρίς να τη θεωρεί ιδιαίτερη (βλ. τόμ. 2. σελ.13). 7

9 την εισαγωγική ελεγεία της Μονοβίβλου και παραπέμπει σε αυτήν με το dicitur. 14 Cynthia prima suis miserum me cepit ocellis, contactum nullis ante c u p i d i n i b u s. tum mihi constantis deiecit lumina fastus et caput impositis pressit Amor pedibus, 15 (Προπ ) Σύμφωνα με την Keith ο Οβίδιος αντιλήφθηκε την αμφισημία του pes 16 (πόδι και μετρικός πόδας) στο κείμενο του Προπέρτιου και την προσέλαβε ως ένα αυτοσυνείδητο ειδολογικό σχόλιο από την πλευρά αυτού του ποιητή. Σύμφωνα με αυτήν την ανάγνωση, ο Cupido επιβάλλει στον Προπέρτιο ένα συγκεκριμένο, και ειδολογικά σημαίνον, μέτρο. Άλλα «σήματα» συσχετισμού των δύο κειμένων, σύμφωνα με την Keith, είναι η φράση contactum nullis ante cupidinibus 17 (Προπ ), η οποία μπορεί να συσχετιστεί με την παρουσία του ονόματος Cupido στο ποίημα του Οβιδίου και η φράση cum tamen adversos cogor habere deos (Προπ ), η οποία θυμίζει την άτεγκτη αντιπαλότητα του Cupido απέναντι στον Οβίδιο Βλ. Ahl 80-98, Ross 59-70, Fedeli (1980) , Parca Βλ. Keith Τα πρότυπα του Προπέρτιου για την επιβολή του Έρωτα είναι γνωστά: Μελέαγρος (Παλ. Ανθ ) τόν με πόθοις ἄτρωτον ὑπὸ στέρνοισι Μύϊσκος/ ὄμμασι τοξεύσας τοῦτ ἐβόησεν ἔπος / τὸν θρασὺν εἶλον ἐγώ. τὸ δ ἐπ ὀφρύσι κεῖνο φρύαγμα σκηπτροφόρου σοφίας ἠνίδε ποσσὶ πατῶ. και (Παλ. Ανθ ) κεῖμαι λὰξ ἐπίβαινε κτ αὐχένος, ἄγριε δαῖμον, Παρθένιος (Etym. Magn. 148,33) Ἅρπυς ὁ Ἔρως, ὡς παρὰ Παρθενίῳ ἐν Κριναγόρᾳ Ἀμφοτέροις ἐπιβὰς Ἅρπυς ἐληίσατο παρὰ τὸ ἀρπάζειν τὰς φρένας. Βλ. Enk (1946) σελ Ο Προπέρτιος ωστόσο χρησιμοποιεί αμφίσημα τον όρο pes. 16 H προτίμηση του Προπέρτιου για τη διττή έννοια του pes είναι φανερή και από τον στ : quove pede ingressi? 17 Η ρωμαϊκή σύμβαση γραφής δεν επιτρέπει τη διάκριση μεταξύ του αφηρημένου cupidinibus και του συγκεκριμένου Cupidinibus. Μερικοί μελετητές υιοθετούν τη γραφή του συγκεκριμένου ουσιαστικού. Και στις δύο περιπτώσεις ωστόσο το κείμενο θα μπορούσε να αποτελεί πηγή έμπνευσης για τον Οβίδιο. 18 Η Keith παρατηρεί ότι υπάρχει και δομική αντιστοιχία ανάμεσα στα δύο ποιήματα. Τα θεϊκά παράδοξα των στίχων 7-12 της ελεγείας του Οβίδιου, όπου αναδεικνύεται η doctrina του ποιητή, είναι δομικό παράλληλο των στίχων του Προπέρτιου, όπου επίσης υπόκειται αλεξανδρινή μυθολογική doctrina. Οι αποστροφές επίσης του ποιητή στον Cupido πλαισιώνουν τα οβιδιακά αδύνατα ακριβώς όπως ο Προπέρτιος είχε πλαισιώσει το exemplum του Μιλανίωνα με αναφορές στον Amor. Αλλά αυτή η παρατήρηση της Keith δεν πείθει. Μάλλον υπερβολική πρέπει να θεωρηθεί και μια δεύτερη παρατήρησή της ότι, όταν η persona του Οβιδίου ελέγχει τον Ερωτιδέα για τις αρμοδιότητές του στην ποίηση, ίσως κάνει σαφή υπαινιγμό στον στ. 17 του Προπέρτιου: in me tardus Amor non ullas cogitat artes. Γιατί πρέπει να παρατηρήσουμε 8

10 Οι παρατηρήσεις της Keith είναι εύστοχες και δείχνουν ότι στην πρώτη και προγραμματική ελεγεία των Amores ο Οβίδιος επιλέγει συνειδητά να παραπέμψει στην αντίστοιχη πρώτη και προγραμματική ελεγεία της Μονοβίβλου. Πρόκειται για προσεκτική και «στενή» ανάγνωση του προπερτιανού κειμένου η οποία, πέρα από τη λεκτική και υπαινικτική της μαεστρία, διευκρινίζει με τον πιο δραστικό τρόπο την κειμενική παράδοση στην οποία ο αναγνώστης καλείται να εγγράψει τους Amores. Ωστόσο, όπως υπαινιχθήκαμε ήδη, ο Οβίδιος εμφανίζει τόσο την παράδοση όσο και την πρωτότυπη προσέγγιση. Εκτός από τον πρωταγωνιστικό ρόλο που δίνει στον Cupido, η συνέχεια της Am. 1.1 μαρτυρεί τη συστηματική προσπάθεια του Οβιδίου να προσδώσει νέο «ήθος» και χαρακτήρα στα δραματικά πρόσωπα της ελεγείας του. Έτσι παρουσιάζει τον εραστή- ποιητή να εξανίσταται εναντίον του θεού, επειδή τάχα η ποίηση δεν εμπίπτει στη δικαιοδοσία του. Είναι πολύ χαρακτηριστική η πρωτόγνωρη απροθυμία του ποιητή να υπακούσει στον θεό και να εγκαταλείψει τους μεγαλόπνοους εξαμέτρους του. Φέρει σθεναρές αντιρρήσεις και λογομαχεί μέχρι τελικής πτώσεως, για να τον πείσει. Με μια ριζική ανατροπή της σύμβασης σύμφωνα με την οποία ο θεός κατηχεί και ο ποιητής υπακούει σιωπηρά, ο ποιητής εδώ μιλά συνέχεια, παραπονιέται, γκρινιάζει και επιχειρηματολογεί σε μάκρος. 19 quis tibi, saeve puer, dedit hoc in carmina iuris? Pieridum vates, non tua, turba sumus. quid si praeripiat flavae Venus arma Minervae, ventilet accensas flava Minerva faces? quis probet in silvis Cererem regnare iugosis, lege pharetratae virginis arva coli? crinibus insignem quis acuta cuspide Phoebum instruat, Aoniam Marte movente lyram? sunt tibi magna, puer, nimiumque potentia regna: cur opus affectas ambitiose novum? an, quod ubique, tuum est? tua sunt Heliconia tempe? ότι ο στίχος του Προπέρτιου βρίσκεται σε ερωτικά συμφραζόμενα και αναφέρεται στην τέχνη της ερωτικής κατάκτησης και όχι στην τέχνη της ποίησης. 19 βλ. Keith και Boyd Αντίθετα στην 3.1 ο Οβίδιος ακολουθεί τη σύμβαση. Η Ελεγεία και η Τραγωδία, προσωποποιημένες, μιλούν σε έναν σιωπηλό ποιητή. 9

11 vix etiam Phoebo iam lyra tuta sua est? cum bene surrexit versu nova pagina primo, attenuat nervos proximus ille meos. nec mihi materia est numeris levioribus apta, aut puer aut longas compta puella comas. (Am ) Το σενάριο που αναπτύσσεται εδώ αποκλίνει δραστικά από όλα εκείνα που γνωρίζει ο αναγνώστης της recusatio. Ο ποιητής εδώ δεν πείθεται αλλά πειθαναγκάζεται δεν υπακούει ευπειθώς αλλά υποκύπτει στην εκβιαστική τακτική του Έρωτα. Με άλλα λόγια, η επιχειρούμενη recusatio (που τώρα έχει αντίστροφη αξία, καθώς ο εραστής- ποιητής επιμένει, προς το παρόν, στην επική του γραφή) συναντά την αξιωματική άρνηση του Cupido να περιοριστεί στην ερωτική σφαίρα. Ο Cupido του Οβιδίου σφετερίζεται εν γένει τις λειτουργίες του Απόλλωνα ως θεού της ποίησης 20 είναι όμως ένας Απόλλων που φέρεται με απληστία και πρωτόγνωρη αυταρχικότητα. Αν παρατηρήσουμε τις recusationes που σαφώς βρίσκονται πίσω από το oβιδιακό κείμενο, θα δούμε σημαντικές διαφορές. Ο Βιργίλιος, για παράδειγμα, ο οποίος επαναδιατυπώνει πρώτος, στην 6 η Εκλογή του, την επιλογή της καλλιμαχικής ποιητικής, 21 παρουσιάζει την persona του ποιητή να τραγουδά ήδη reges et proelia και τον Απόλλωνα να τραβά το αυτί του βουκόλου- ποιητή και να τον συμβουλεύει να θρέφει και να παχαίνει τα πρόβατά του, αλλά να γνέθει λεπτεπίλεπτα τα ποιήματά του. 22 Ο Βιργίλιος ακολουθεί το κείμενο του Καλλίμαχου, προσαρμόζοντάς το στις απαιτήσεις της βουκολικής σκηνοθεσίας ωστόσο, 23 όπως ακριβώς και το πρότυπό του, επιδεικνύει απόλυτη υπακοή στη θεϊκή εντολή. 20 Πρβλ. Καλλίμ. Πρόλ. Αιτ. στ.22-29:.ἀπόλλων εἶπεν ὅ μοι Λύκιος.τῷ πιθόμην 21 Βλ. Lyne Ο Τίτυρος είναι ο μοναδικός βουκόλος τραγουδιστής που παρουσιάζεται ως μετενσάρκωση του Καλλίμαχου και άμεσος εντολοδόχος του Απόλλωνα. Βλ. Παπαγγελής (1995) Το οιδαλέο θύμα των θεών μετατρέπεται στο κερδαλέο ποίμνιο του βουκόλου, μέσω μάλιστα μιας ευκρινούς παρήχησης που πολλαπλασιάζει τους φθόγγους p,r και t της Καλλιμάχειας φρασεολογίας: ἀοιδὲ τὸ μὲν θύος ὅττι πάχιστον/ θρέψαι, τὴν μοῦσαν δ ὠγαθὲ λεπταλέην βλ. Παπαγγελής (1994),

12 cum canerem reges et proelia, Cynthius aurem vellit et admonuit: pastorem, Tityre, pinguis pascere oportet ovis, deductum dicere carmen. (Βιργ. Εκλογ ) Το ίδιο συμβαίνει και στην Ωδή 4.15 του Οράτιου, όπου ο ποιητής επιθυμούσε να συνθέσει ποιήματα που θα αφορούσαν μάχες (proelia) και εκπορθημένες πόλεις (victas urbes), αλλά ο Φοίβος παρενέβη, άμεσα, αντηχώντας απειλητικά τη λύρα, με σκοπό να μην ανοίξει ο ποιητής τα μικρά του πανιά σε ένα μεγάλο πέλαγος. 24 Phoebus volentem proelia me loqui victas et urbes increpuit lyra, ne parva Tyrrhenum per aequor vela darem (Οράτ. Carm ) Ωστόσο, το κείμενο που ασκεί, ως recusatio, την πιο άμεση επίδραση στον Οβίδιο είναι η ελεγεία 3.3 του Προπέρτιου. Πρόκειται για μία κατάφωρα καλλιμαχική ελεγεία, όπου ο Προπέρτιος διευρύνει, διανθίζει και παραλλάσσει εικόνες και μεταφορικές τροπές τόσο από τον κριτικό Πρόλογο των Αιτίων όσο και από τον κριτικό επίλογο του Ύμνου στον Απόλλωνα. 25 Είναι μία κλασική, πλήν μεγάλου βεληνεκούς, recusatio, όπου εμφανίζονται ως ερωτικές, κυρίως, μεταφορές όλοι οι συμβατικοί τόποι μιας recusatio, δηλαδή το μεγαλείο του επικού είδους, οι περιορισμένες ικανότητες του ποιητή, οι συστάσεις του Απόλλωνα για μια περιφερειακότερη ποίηση και εν προκειμένω για ερωτική ποίηση. 26 Γι αυτό δεν είναι διόλου παράξενο που το προγραμματικό ποίημα των Amores αναπτύσσει ιδιαίτερες και πολύ στενές διακειμενικές σχέσεις με αυτό το κείμενο: 24 Η συμβουλή του Απόλλωνα βρίσκεται σε πλάγιο λόγο στους στ. 3-4, με ρήμα εισαγωγής το increpuit. 25 Βλ. Παπαγγελής (1994) Ο Απόλλων προσανατολίζει τον ποιητή όχι προς ατρίπτους κελεύθους γενικά, αλλά ειδικά στα μαλακά λειβάδια τα κατάλληλα για μικρές ρόδες, στο βιβλιαράκι για δεσποινίδες που περιμένουν τον έρωτα, ενώ η Μούσα του συστήνει το λευκό άρμα των κύκνων, και τα παρακλαυσίθυρα. Πρβλ. Προπ. 3.3, στ , 39, Επίσης από τα συμβολικά αντικείμενα της νεωτερικής ποίησης που υπάρχουν μέσα στο σπήλαιο, το οποίο καταδεικνύει ο Απόλλωνας, δηλαδή τα τύμπανα, τα όργια των Μουσών, τον αυλό του Πάνα και την εικόνα του Σειληνού, ο ποιητής οικειοποιείται τα περιστέρια της Αφροδίτης. Η έκφραση μάλιστα του Προπέρτιου (et 11

13 Visus eram molli recubans Heliconis in umbra, Bellerophontei qua fluit umor equi, reges, Alba, tuos et regum facta tuorum, tantum operis, nervis hiscere posse meis; parvaque tam magnis admoram fontibus ora unde pater sitiens Ennius ante bibit, (Προπ ) Ο Προπέρτιος ονειρεύεται ότι βρίσκεται πάνω στον Ελικώνα ανακλινόμενος στη δροσερή σκιά του (molli umbra), 27 προσπαθώντας να συνταιριάξει τα «κλέα» των βασιλέων της Alba, ένα τόσο μεγάλο έργο (tantum operis), στις δικές του «χορδές» (nervis), δηλαδή στα δικά του μέτρα. Έπειτα προσπαθεί να πλησιάσει τα «μικρά» του χείλη στην πηγή από την οποία είχε πιεί ο πατέρας Έννιος, για να τραγουδήσει τους Annales. 28 Ο Προπέρτιος αναφέρεται σαφώς στο διάσημο όνειρο του Εννίου στην αρχή των Annales (απόσπ. 3: visus Homerus adesse poeta), 29 ο οποίος είχε οραματιστεί πως πάνω στον Ελικώνα τον πλησίασε ο Όμηρος. Στο ίδιο ποιητικό τοπίο ο ποιητής, αντίθετα με τον Έννιο, ενώ προσπαθεί εναγωνίως να τραγουδήσει «εν άσμα ηρωϊκόν», κατορθώνει μόλις και μετά βίας να ανοίξει το στόμα του και να χαίνει (hiscere). Πρόκειται μήπως για νεωτερικό εφιάλτη; 30 Το άνοιγμα του στόματος σημαίνει ασφαλώς την αρχική παρόρμηση και προσπάθεια για εκφορά ποιητικού λόγου αλλά μπορεί να υπαινίσσεται και την αδυναμία του ποιητή να ολοκληρώσει το εγχείρημά του, ίσως ακόμη ένα είδος «τρόμου» που οφείλεται στη συνειδητοποίηση του Veneris dominae volucres, mea turba, columbae/ tingunt Gorgoneo punica rostra lacu;) θυμίζει τον στ. 6 του Οβίδιου (Pieridum vates, non tua, turba sumus). 27 Ενώ η mollis umbra του Ελικώνα φαίνεται εκ πρώτης όψεως να συνιστά ένα καλλιμαχικό σημείο, η σύγκριση και με άλλα παράλληλα κείμενα εκτός των Annales, αναδεικνύει τον Ησιόδειο Ελικώνα απλώς ως τον τόπο ο οποίος σηματοδοτεί την εισαγωγή ενός ελληνικού είδους, και δη έπους, στη Ρώμη. Το επίθετο mollis χαρακτηρίζει προφανώς ως πυκνόφυλλη τη σκιά του Ελικώνα και δεν προδιαγράφει έναν νεωτερικό χώρο. Πρβλ. Λουκρ : Ennius ut noster cecinit qui primus amoeno/ detulit ex Helicone perenni fronde coronam/ per gentes Italas hominum quae clara clueret και επίσης Βιργ. Γεωργ : primus ego in patriam mecum, modo vita supersit,/ Aonio rediens deducam vertice Musas;, όπου ο Βιργίλιος προεξαγγέλλει τη συγγραφή ενός έπους με θεματικό πυρήνα τον Καίσαρα. 28 Πρβλ. Προπ Βλ. Skutsch, The Annals of Ennius, Liber I, απόσπ. ιιι. 30 Πρβλ. Παπαγγελής (1994)

14 μεγέθους του εγχειρήματος. Όπως και αν έχει το πράγμα, είναι ο Απόλλωνας που θα παρέμβει και θα διακόψει αυτή τη διαδικασία. 31 Ο ποιητής στη συνέχεια θα δεχτεί μια διπλή αποτρεπτική παρέμβαση, τόσο από τον Απόλλωνα όσο και από τη Μούσα Καλλιόπη. Στο προπερτιανό αυτό ποίημα, οι δύο παρεμβάσεις καταλαμβάνουν ευρύ χώρο και διακρίνονται από έναν μακρύ επιχειρηματολογικό ειρμό. 32 Ο Οβίδιος εκμεταλλεύεται ακριβώς αυτήν την επιχειρηματολογική επιμονή, μετατοπίζοντας, βέβαια, τον διπλό λόγο στην δική του persona ως ποιητή και εραστή. Το πρώτο που θα μπορούσαμε ίσως να παρατηρήσουμε είναι ότι τόσο ο Οβίδιος, όσο και ο Προπέρτιος, αφηγούμενοι την απόπειρά τους να συγγράψουν έπος, παραπέμπουν σε ένα προηγούμενο κείμενο. Ο αναγνώστης μάλιστα θα μπορούσε να δελεαστεί τόσο από την ομοιότητα των δύο κειμένων, ώστε να θεωρήσει ότι η παραπομπή του Προπέρτιου στον Έννιο δε γίνεται μόνο με τη βοήθεια της σκηνοθεσίας του ονείρου, αλλά και κυριολεκτικά, με μία δηλαδή υποσημείωση (learned footnote), όπως μπορεί να εκληφθεί η φράση visus eram. Η φράση αυτή μπορεί να σημαίνει βέβαια «ονειρεύτηκα» 33 ή «μου φάνηκε» και, συνεπώς, να οφείλεται στην κατάσταση ονείρου την οποία αφηγείται ο ποιητής από την άλλη μεριά όμως, το visus eram λειτουργεί τόσο αποστασιοποιητικά όσο και το dicitur στον Am και έτσι μπορεί να εκληφθεί, όπως και εκείνη, ως μετα- ποιητικός δείκτης υπαινιγμού σε άλλα κείμενα που αφηγούνται παρόμοιες ονειρικές μυήσεις. Πιστεύουμε ότι το dicitur του Οβιδίου οφείλει, εμμέσως πλην σαφώς, την παρουσία του στο κάπως αινιγματικό visus eram του Προπέρτιου- κάνει, όμως, την αίσθηση του πλαγιασμού και της μετατόπισης της ευθύνης για την αυθεντικότητα του λόγου πιο έντονη και προφανή. Αυτή είναι μια ορατή διαφορά ανάμεσα στην προπερτιανή και την οβιδιακή χρήση του μεταποιητικού σήματος. Μία άλλη διαφορά είναι ο τόνος της αυτοπεποίθησης που διακρίνει το οβιδιακό κείμενο. Γιατί, ενώ ο 31 Πρβλ. Προπ : cum me Castalia speculans ex arbore Phoebus/ sic ait aurata nixus ad antra lyra:. 32 Πρβλ. τους στίχους 15-26, Βλ. λήμμα videor, λεξικό του Κουμανούδη σελ.1041 και λεξικό των Lewis- Short, λήμμα ΙΙΒ7a,b,c, σελ O McKeown (τόμ. 2. Σελ.14) θεωρεί ότι ο Προπέρτιος, με το όνειρο, αποστασιοποιείται ελαφρώς από τον ισχυρισμό του περί εμπνεύσεως στον Ελικώνα, χωρίς καν να έχει αυτήν την πρόθεση, και ότι ο Οβίδιος δεν αποστασιοποιείται καθόλου από 13

15 Προπέρτιος «ονειρεύτηκε» ότι έκανε μία υπέρμετρη προσπάθεια για να συνθέσει έπος, η οποία απέβη άκαρπη και έμεινε μετέωρη, ο Οβίδιος «λέγεται» ότι ετοιμαζόταν να συγγράψει (edere) καλώς συγκείμενους εξαμέτρους (materia conveniente 34 modis) με θέμα τα άρματα και τους φονικούς πολέμους. Η ποιητική persona του Οβιδίου κάνει την εμφάνισή της με περισσή αυτοπεποίθηση για τις ικανότητές της όσον αφορά το έπος, αν κρίνουμε από την ευκολία με την οποία συνθέτει άρτιους επικούς εξαμέτρους (par erat inferior versus), αλλά πολλώ μάλλον από την αγανάκτησή της μετά την υφαρπαγή του μετρικού πόδα από τον Cupido. O Οβίδιος μάλιστα αποκαλεί τον εαυτό του vates 35 και συνάμα δηλώνει ότι, ενώ ο εξάμετρός του «έχει καλώς», ο πεντάμετρος του «εξασθενεί τα νεύρα». 36 Πρωτόγνωρες δηλώσεις για έναν κλασικό νεωτερικό ποιητή! Η αυτοϋποτίμηση που χαρακτηρίζει τις recusationes δεν συμπεριλαμβάνεται στους τόπους αυτού του ποιήματος. Ο Προπέρτιος, αντίθετα, μάλλον ανακουφίζεται όταν παρεμβαίνει ο Απόλλωνας, μια και απαλλάσσεται από τις εξαντλητικές, για τo δικό του στόμα (parva ora) και για τα ποιητικά του μέτρα (nervis), απαιτήσεις αυτού του τόσο υψηλού είδους (tantum operis). Η οβιδιακή αυτοπεποίθηση, που ισοδυναμεί με την επιλογή του επικού είδους, αποκλίνει θεαματικά από την τυπολογία της recusatio, όπως τη γνωρίζουμε από άλλους ποιητές. 37 Ο οβιδιακός ποιητής δεν έχει καμία αμφιβολία για το επικό του ταλέντο, είναι απόλυτα βέβαιος για την αρτιότητα τους δικούς του ισχυρισμούς. Πιστεύω όμως ότι και οι δύο ποιητές προτίθενται να πάρουν τις αποστάσεις τους και να δείξουν ότι παραπέμπουν αλλού. 34 Πρβλ. Προπ : nec mea convenient duro praecordia versu/ Caesaris in Phrygios condere nomen avos. 35 Am Το γεγονός ότι οι δύο λέξεις opus και nervus έχουν ποιητολογική σημασία και στα δύο κείμενα, ενισχύει την εντύπωση της στενής τους σχέσης. Πρβλ. Προπ : reges, Alba, tuos et regum facta tuorum,/ tantum operis, nervis hiscere posse meis;, στ 15-6: quis te/ carminis heroi tangere iussit opus?, στ.35: carmina nervis aptat, Am : sunt tibi magna, puer, nimiumque potentia regna:/ cur opus affectas ambitiose novum?, στ.24: quod que canas, vates, accipe dixit opus, στ. 27: sex mihi surgat opus numeris in quinque residat;, στ cum bene surrexit versu nova pagina primo,/attenuat nervos proximus ille meos. Η τελευταία φράση attenuat nervos εκτός του ότι σημαίνει ότι ο πεντάμετρος εξασθενεί τα νεύρα του ποιητή, ποιητολογικά σημαίνει ότι εκλεπτύνονται τα μέτρα του ποιητή. Ο Οβίδιος αναφέρεται σαφώς στο γεγονός ότι ο πεντάμετρος δημιουργεί, στον αντίποδα του του δριμύ εξαμέτρου, μια μείωση ενέργειας και μια πτώση η οποία διακόπτει την έντονη αφηγηματική ροή και εκφράζει έτσι εσωστρέφεια, υποκειμενικότητα και λυρικότητα. Βλ. Παπαγγελής (1995 ) σελ Ο ελιγμός της ειρωνικής αυτοϋποτίμησης εγκαινιάζεται από τον Βιργίλιο και ακολουθούν ο Οράτιος και ο Προπέρτιος. Βιργ. Εκλ.6.6-7: nunc ego (namque super tibi erunt qui dicere laudes,/ Vare, tuas cupiant et tristia condere bella)/., Οράτ ne parva Tyrrhenum per aequor/ vela darem, Προπ tantum operis, nervis hiscere posse meis;. 14

16 της επικής του τεχνικής, θεματικής και μετρικής, και σχεδόν θεωρεί αδιανόητη την ειδολογική του μετακίνηση. Με τον τρόπο αυτό, η οβιδιακή ελεγεία, που είναι σαφώς προσδιορισμένη από την τυπολογία της recusatio, αρνείται τα σημαντικότερα «ψυχολογικά» χαρακτηριστικά του ποιητή που γράφει recusatio. Δεν πρόκειται, ωστόσο, τόσο για αναίρεση της recusatio όσο για ένα είδος ειρωνικής αντιστροφής: το οβιδιακό ποίημα αρνείται να εγκταλείψει την επική θεματική και τεχνική όταν οι άλλες recusationes προσπαθούν ακριβώς να την αποφύγουν ο οβιδιακός ποιητής διαφημίζει το επικό του «ύψος» όταν οι άλλοι ομολογούν τη μη επική «ταπεινότητά» τους. 38 Η υπερβολική και συνάμα ειρωνική αυτή υπερτίμηση διακρίνεται και σε άλλα οβιδιακά χωρία, όπως τα ausus eram, memini, caelestia dicere bella centimanumque Gygen (et satis oris erat), (Am ) sceptra tamen sumpsi curaque Tragoedia nostra crevit, et huic operi quamlibet aptus eram, (Am ) nunc habeam per te Romana Tragoedia nomen: implebit leges spiritus iste meas. (Am ) Και είναι συνέπεια ακριβώς αυτής της αυτοπεποίθησης και υπερτίμησης η ρητορική έκρηξη των Am , η οποία παρακολουθεί στενά τους Προπ : 39 Quid tibi cum tali, demens, est flumine? quis te carminis heroi tangere iussit opus? non hic ulla tibi speranda est fama, Properti: mollia sunt parvis prata terenda rotis, ut tuus in scamno iactetur saepe libellus, quem legat exspectans sola puella virum. cur tua praescriptos evecta est pagina gyros? 38 Πρβλ. McKeown (τόμ. 2) σελ.18, Boyd σελ.148, Keith σελ Βλ. σελ. 9 το παράθεμα του οβιδιακού κειμένου. 15

17 non est ingenii cumba gravanda tui. alter remus aquas, alter tibi radat harenas, tutus eris: medio maxima turba mari est. dixerat, et plectro sedem mihi monstrat eburno, Τόσο το προπερτιανό όσο και το οβιδιακό χωρίο υιοθετούν υψηλούς εκφραστικούς τόνους και χρησιμοποιούν με επισημότητα μια σειρά από παραδοσιακές εικόνες- σύμβολα ποιητολογικής ρητορικής. Ειδικά το κείμενο του Προπέρτιου, όπου υπόκειται σαφώς ο καλλιμαχικός αυτοπεριορισμός και η λατρεία του «μικρού», του «ελαφρού» και του «ολίγου», αποτελεί μια πολύ εντυπωσιακή, από άποψη εικονοποιίας, επεξεργασία των διαφόρων ποιητολογικών τόπων της αλεξανδρινής αναθεώρησης του ποιητικού λόγου και της παρεπόμενης άρνησης του υψηλού είδους. Ωστόσο, το εξηρμένο και επίσημο ύφος στην περίπτωση του Οβίδιου έρχεται σε σαφή αντίθεση με την παικτική και σχεδόν καθημερινή στην απλότητά της αντιπαράθεση ανάμεσα στον «επικίζοντα» ποιητή και τον Cupido. Στην πραγματικότητα πρόκειται για ένα είδος «καβγά» ανάμεσα σε χαρακτήρες με διαμετρικά αντίθετες απόψεις. Από την ασυμμετρία αυτή το οβιδιακό κείμενο παράγει ειρωνεία, υπερβολή και χιούμορ που απουσιάζουν από τον Προπέρτιο. Η ποιητική persona του Οβίδιου απευθύνεται στον Cupido ως εξής: ποιός σου έδωσε τέτοια δικαιώματα στην ποίηση, παληόπαιδο; εμείς οι ποιητές στις Πιερίδες ανήκουμε Μούσες, δεν είμαστε δικιά σου ακολουθία. Το λεξιλόγιο και το ύφος μοιάζουν καταπληκτικά με τα λόγια του Απόλλωνα: τι δουλειά έχεις εσύ με έναν τέτοιο χείμαρρο, άμυαλε; ποιος σε πρόσταξε να «θίξεις» το ηρωϊκό είδος; δεν πρέπει να ελπίζεις ότι από εδώ μπορεί να προέλθει η φήμη για σένα, Προπέρτιε 40. Η προτροπή επίσης του Οβίδιου ( μεγάλο και παντοδύναμο είναι το βασίλειό σου νεαρέ, γιατί φιλόδοξα ζητείς καινούργιες εξουσίες; ) 41 μπορεί να μας θυμίσει την αντίστοιχη προτροπή του Απόλλωνα ( οι μικρές ρόδες πρέπει να πατούν τα μαλακά λειβάδια. Το δικό σου βιβλίο πρέπει να το διαβάζει μόνο μια κοπέλα που προσμένει έναν άντρα. Γιατί η συλλογή σου ξέφυγε από τις προδιαγεγραμμένες κατευθυντήριες γραμμές της; ) 42 Πρέπει να προσέξουμε έπειτα ότι ο Οβίδιος εκφέρει την ultima ratio του, εισάγοντάς την, όπως ακριβώς εισάγει και ο Απόλλων το δικό του τελευταίο επιχείρημα, δηλ. με μία άρνηση, 43 και τέλος ότι ολόκληρος ο ευθύς λόγος και των δύο επισφραγίζεται από ένα λεκτικό ρήμα σε γ πρόσωπο, το οποίο μάλιστα βρίσκεται και στα δύο ποιήματα σε χρόνο υπερσυντέλικο και επιπλέον τοποθετείται στην ίδια θέση 40 Είναι εμφανής η παρήχηση του u στα δύο χωρία. Πρβλ. τις υπογραμμισμένες φράσεις των δύο κειμένων στις σελ. 10 και Am Προπ Πρβλ. Am : nec mihi materia est numeris levioribus apta,/ aut puer aut longas compta puella comas και Προπ : non est ingenii cumba gravanda tui..tutus eris: medio maxima turba mari est. 16

18 (στην αρχή δηλαδή) του πρώτου στίχου ο οποίος έπεται του ευθέος λόγου. Τα ρήματα αυτά είναι το dixerat και questus eram στον Προπέρτιο και στον Οβίδιο αντίστοιχα. Σημαντικές ομοιότητες και παράλληλα παρατηρούνται εξάλλου και με τον λόγο της Μούσας Καλλιόπης στους στίχ της προπερτιανής ελεγείας. Όταν ο Οβίδιος, προκειμένου να αποτρέψει τον Cupido από το ατόπημα της καταπάτησης ξένης περιουσίας, ενισχύει την επιχειρηματολογία του με ένα καταιγισμό ερωτήσεων σχετικών με το πόσο ανορθόδοξο θα ήταν να καταπατούν οι θεοί τις σφαίρες επιρροής ο ένας του άλλου, ή να καταπιαστούν ο ένας με τα καθήκοντα του άλλου, 44 παραπέμπει σαφώς στην Καλλιόπη που είχε πει στον Προπέρτιο ότι, όσο παράδοξο θα ήταν να αγγίξει ο Άρης το δάσος του Ελικώνα, τόσο παράδοξο θα ήταν και για εκείνον να είναι με ένα βραχνό κέρας σαλπιγκτής στη μάχη (όπου βέβαια πρόκειται για καλλιμαχικού τύπου ποιητολογική μεταφορά, ανάλογη του «βροντᾶν οὐκ ἐμόν»). nil tibi sit rauco praeconia classica cornu flare, nec Aonium tingere Marte nemus, (Προπ ) Η ιδέα του να οικειοποιηθεί ο Άρης, ο θεός του πολέμου, οτιδήποτε Ελικώνειο, είτε αυτό είναι το δάσος του Ελικώνα στην περίπτωση του Προπέρτιου, είτε είναι η Ελικώνεια λύρα στην περίπτωση του Οβιδίου, απορρίπτεται μετά βδελυγμίας. crinibus insignem quis acuta cuspide Phoebum instruat, Aoniam Marte movente lyram? (Am ) Η ιδέα λοιπόν του Οβιδίου περί του απαραβιάστου των σφαιρών επιρροής των θεών προφανώς οφείλεται στον Προπέρτιο. 45 Μόνο που στα λεγόμενα του Οβίδιου υπάρχει έντονη ειρωνεία. Όταν ως vates, στο δραματικό επίπεδο, λέει ότι είναι τόσο ανορθόδοξο να παρεμβαίνει ο Cupido στις υποθέσεις των ποιητών, όσο θα ήταν να έπαιρνε τα όπλα η Αφροδίτη και τον αναμμένο δαυλό του έρωτα η Αθηνά, αυτό θα φαινόταν, αν μη τι άλλο, υπερβολικό, στους αναγνώστες μιάς συλλογής που τιτλοφορείται Amores. Γιατί ναι μεν οι Μούσες και ο Απόλλων ως γνωστόν (Ησίοδος, Καλλίμαχος) είναι αρμόδιοι για την ποίηση, ουδείς όμως είναι αρμοδιότερος του Cupido -ή της Αφροδίτης- για την ερωτική ποίηση ειδικά. 46 Ο Οβίδιος βάζοντας τον Cupido στον ρόλο του Απόλλωνα, να αποτρέπει δηλαδή τον ποιητή από το έπος, και τον ποιητή να εξανίσταται ως άλλος Απόλλων, επειδή ο Cupido καταπατά την περιοχή του Απόλλωνα και των Μουσών, 47 πρώτα πρώτα μας κάνει αναλογιστούμε τις recusationes των υπόλοιπων «Νεωτέρων», και κυρίως του Προπέρτιου, και έπειτα να καταλάβουμε ότι αποκαθιστά την ελεγειακή τάξη σε σχέση με τους προγενέστερους. Είναι προφανές δηλαδή ότι ενδιαφέρεται για καθαρά είδη και ότι θα επιμείνει στην τεχνική και την καθαρότητα της ερωτικής ελεγείας. Και σε αυτό ασφαλώς τον βοηθά το ότι συγγράφει σε μια όψιμη εποχή, όταν δηλαδή το είδος αυτό είχε ήδη υποστεί πλήρη επεξεργασία. 44 Βλ. στ στη σελ Η Morgan επιπλέον παρατηρεί ομοιότητα και ανάμεσα στους εξαμέτρους των δύο χωρίων, όπου η παρήχηση του c και στις δύο περιπτώσεις μπορεί να εκληφθεί ως ένδειξη διακειμενικής σχέσης (σελ. 10). 46 Πρβλ. Παλ. Ανθ (Στράτων 2 ος αι. μ.χ.): ἐκ Διὸς ἀρχώμεσθα, καθὼς εἴρηκεν Ἄρατος / ὑμῖν δ, ὦ Μοῦσαι, σήμερον οὐκ ἐνοχλῶ,/ εἰ γὰρ ἐγὼ παῖδάς τε φιλῶ καὶ παισὶν ὁμιλῶ/ τοῦτο τί πρὸς Μούσας τὰς Ἐλικωνιάδας; 47 Στ.6: Pieridum vates, non tua, turba sumus, στ.15-6: an, quod ubique, tuum est? tua sunt Heliconia tempe?/ vix etiam Phoebo iam lyra tuta sua est? 17

19 Η συγκριτική εξέταση των δύο κειμένων δείχνει πως ο Οβίδιος, αντιστρέφοντας τις συμβάσεις της recusatio αλλά και με σταθερή αναφορά στα προπερτιανά διακείμενα, δίνει έναν πιο ειρωνικό τόνο στην ελεγειακή του γραφή, κάνοντας τον Cupido ιδιόρρυθμο και «κακομαθημένο» πρωταγωνιστή στο καινούργιο δικό του σενάριο. Στη διαδικασία αυτή, η καλλιμαχική ποιητική και ποιητολογία κατέχει, όπως και στον Προπέρτιο, εξέχουσα θέση, είναι σαφής όμως η αίσθηση ότι ο Οβίδιος δεν «αγωνιά» για κάποια ποιητική επιλογή. Αντίθετα, ενώ είναι ειρωνικά, υπερβολικά και αποφασιστικά ταγμένος στην επική ποίηση, εξαναγκάζεται από ένα θεϊκό «καπρίτσιο» να γίνει ελεγειακόςερωτικός ποιητής. Ακόμη και με αυτά τα δεδομένα, η οβιδιακή πρωτοτυπία είναι προφανής. Παρόλα αυτά το οβιδιακό κείμενο επιφυλάσσει ένα κεφαλαιώδες, και συνάμα πολύ δηλωτικό, παράδοξο «ωραία», λέει ο ποιητής, «να γράψω ερωτική ελεγεία Αλλά πώς να γράψω αφού δεν είμαι ερωτευμένος με puella ή puer;» (στ ). Το γεγονός ότι, ελέω του Ερωτιδέα, ο Οβίδιος γίνεται ερωτικός ποιητής χωρίς ερωτικό υλικό και αντικείμενο αποτελεί μια από τις πιο χαρακτηριστικές ανατροπές και υπονομεύσεις των συμβάσεων της ερωτικής ελεγείας. Εδώ δεν υπάρχει ούτε Κυνθία ούτε Δηλία ούτε Νέμεση ούτε Μάραθος. Υπάρχει μόνο η αυθαίρετη βούληση και επιλογή του Cupido. Πρόκειται για μια επινόηση που αφορά, εκ πρώτης όψεως, την ίδια την οντολογία του ερωτικού πάθους και του ερωτικού λόγου. Στον Τίβουλλο και τον Προπέρτιο αυτά τα δύο είναι ταυτισμένα και ιεραρχημένα έτσι ώστε το δεύτερο να προκύπτει φυσιολογικά από το πρώτο. Και αυτό είναι ιδιαίτερα προφανές στην ποίηση του Προπέρτιου, και κυρίως στην προγραμματική ελεγεία της Μονοβίβλου. Η αντιστροφή της φυσικής αυτής ακολουθίας από τον Οβίδιο αποκαλύπτει άμεσα τη σημαντικότητα της ελεγειακής του γραφής και ταξινομεί το ερωτικό πάθος ως τυπικό υλικό που υπόκειται σε ρητορική «εύρεσιν» (inventio). Φυσικά ο Οβίδιος δεν παρουσιάζει το πράγμα με θεωρητικό και αφηρημένο τρόπο. Στο πλαίσιο του σεναρίου του ο Cupido δίνει ερωτικό υλικό στον ποιητή με μία εξίσου τυπική και συμβατική χειρονομία: τον τοξεύει με τα διάσημα και μοιραία βέλη του. Έτσι ο ποιητής περνάει ως εκ θαύματος από μια κατάσταση μη- πάθους σε μια κατάσταση καταλυτικού και ηφαιστειώδους 18

20 πάθους. Θα μπορούσαμε να πούμε ότι εδώ, μαζί με την αυθαιρεσία του Cupido, θριαμβεύει ο κώδικας της ερωτικής ελεγείας και γίνεται αυτός η γενεσιουργός αιτία του ποιητικού ερωτικού λόγου. Ο κώδικας είναι που έχει σημασία- οι «βιωματικές» αφορμές και οι εμπειρίες έπονται: questus eram, pharetra cum protinus ille soluta legit in exitium spicula facta meum lunavitque genu sinuosum fortiter arcum quod que canas, vates, accipe dixit opus. me miserum! certas habuit puer ille sagittas. uror, et in vacuo pectore regnat Amor. 48 sex mihi surgat opus numeris, in quinque residat; ferrea cum vestris bella valete modis. cingere litorea flaventia tempora myrto, Musa per undenos emodulanda pedes. (Am ) Συνοψίζοντας, θα μπορούσαμε να πούμε ότι η σταθερή παρουσία του Προπέρτιου πίσω από την Am. 1.1, εκτός του ότι τονίζει τον προφανή προγραμματικό χαρακτήρα του ποιήματος, επιτρέπει στον Οβίδιο να δηλώσει ή να υποδηλώσει κατ αντιπαράθεσιν τις κατευθύνσεις της προσωπικής του ελεγειακής γραφής. Με άλλα λόγια, περισσότερο από κάθε άλλο διακείμενο, το προπερτιανό κείμενο αποτελεί τον γνώμονα τόσο για το διακειμενικό παιχνίδι του Οβιδίου όσο και για τη μετα- ειδολογική του αυτοσυνειδησία. Η αυτοσυνειδησία αυτή εκφράζεται με ειρωνεία, υπερβολή και παράδοξα, 49 που 48 Οι περισσότεροι μελετητές μεταφράζουν αυτόν τον στίχο: «καίγομαι και, στο άλλοτε κενό μου στήθος, βασιλεύει ο Έρωτας». Ο McKeown (τόμ. 2, σελ. 27-8) παραπέμπει στον Οράτιο (1.6.19), όπου η Μούσα του υπαγορεύει να γράφει μόνο για συμπόσια και έρωτα, είτε είναι, είτε δεν είναι ερωτευμένος: vacui, sive quid urimur. Λέει ότι, αν ο Οβίδιος έχει υπόψη του το ορατιανό κείμενο, δημιουργεί εδώ ένα πνευματώδες παράδοξο. Σημαίνει δηλαδή ότι ο Οβίδιος θα γράψει ερωτική ελεγεία χωρίς να είναι ερωτευμένος. Η Boyd (σελ. 148) παραπέμπει στον McKeown και ερμηνεύει αυτόν τον στίχο με τον ίδιο τρόπο. Όπως όμως και αν ερμηνεύσουμε το χωρίο, είτε «στο άλλοτε κενό μου στήθος», είτε «στο κενό μου στήθος», δηλαδή «χωρίς μια γυναίκα στην καρδιά μου», είναι ήδη σαφές ότι ο Οβίδιος έχει γίνει κατά συνθήκην μόνο εραστής, όπως είδαμε παραπάνω. Απλώς, αν δεχτούμε τις ερμηνείες του McKeown και της Boyd, τότε η φαινομενικά οξύμωρη σύζευξη του Οβιδίου σε σχέση με το ορατιανό κείμενο θα ήταν πολύ ευρηματική. 49 Κάτι άλλο που πρέπει να παρατηρήσουμε επίσης είναι ότι στον Οβίδιο υπάρχουν πυκνές σεξουαλικές υποδηλώσεις και μεταφορές, οι οποίες θα χαρακτηρίζουν το οβιδιακό ύφος σε ολόκληρη τη συλλογή των Amores. Βλ. τους στ. 17 και 27, όπου συνυποδηλώνεται με το ρήμα surgo, από καθαρά ανδρική οπτική, η σεξουαλική διέγερση: cum bene surrexit versu nova pagina primo, sex mihi surgat opus numeris, in quinque residat;. Βλ Keith

21 et possessa ferus pectora versat Amor. 52 (Am ) δεν λείπουν, βέβαια, από τον Προπέρτιο, υπηρετούν όμως στο κείμενό του τον κυρίαρχο ερωτικό μύθο και υποτάσσονται στο σενάριο του πάθους. Αντίθετα, στον Οβίδιο το ερωτικό πάθος υποτάσσεται στην κυριαρχία του ελεγειακού ειδολογικού κώδικα. 50 Αυτόν τον κώδικα ενσαρκώνει ο Cupido στην Am Am. 1.2 Στην Am. 1.2 ο ποιητής αναρωτιέται σε τι οφείλονται τα συμπτώματα της αγρύπνιας και του ριπτασμού του. Πρόκειται για κλασικά συμπτώματα έρωτα, όπως τα γνωρίζουμε από τον Κάτουλλο. 51 Ο Οβίδιος όμως δεν είναι καθόλου σίγουρος για την ερωτική τους αιτιολογία. Θα το ένιωθα νομίζω, λέει, αν γευόμουν κάποιο ερωτικό συναίσθημα. Αλλά πάλι, συνεχίζει, μήπως ο υποχθόνιος Έρως με βλάπτει τεχνηέντως και συγκεκαλυμμένα; -nam, puto, sentirem, si quo temptarer amore-/ an subit et tecta callidus arte nocet? (Am ). Μετά από έναν καταιγισμό ερωτήσεων προς εαυτόν και υποθέσεων (στ.1-6), ο Οβίδιος σπεύδει να αποκαταστήσει την ελεγειακή τάξη. sic erit: haeserunt tenues in corde sagittae, Η μετάβαση από τις αβεβαιότητες στην «πραγματικότητα» γίνεται με το sic erit, το οποίο με τη σειρά του εκφράζει πιθανότητα μάλλον παρά βεβαιότητα. Η ταχύτητα με την οποία γίνεται η μετάβαση από την άγνοια και τον προβληματισμό στην πιθανή εξήγηση μπορεί ασφαλώς να εξηγηθεί με αναφορά στην προηγούμενη ελεγεία, όπου ο Cupido αποφασίζει να «κάνει» τον ποιητή ερωτευμένο με ένα απλό «γεννηθήτω». Άλλωστε η εικόνα του έρωτατοξευτή επαναλαμβάνεται τώρα για να επιβεβαιώσει την αιφνίδια ερωτοπληξία. Αυτό σημαίνει παράλληλα ότι συνεχίζεται και η «συμβατική» αιτιολόγηση της 50 Ο Προπέρτιος αρχίζει με καθαρά ερωτικό λόγο. Ο παράλληλος ερωτικός και ανακλώμενος μεταποιητικός λόγος εμφανίζεται αργότερα στο προπερτιανό corpus (π.χ. 1.6, 1.7) και πολύ αργότερα ο μεταποιητικός λόγος πυκνώνει κατά κόρον, ενώ ο ερωτικός σχεδόν εκλείπει (π.χ. 3.1, 3.3). βλ. Boyd Πρβλ. Κάτ : nec somnus tegeret quiete ocellos,/ sed toto indomitus furore lecto/ versarer, cupiens videre lucem,/ ut tecum loquerer simulque ut essem 52 Ο Οβίδιος ανακαλεί σε αυτό το σημείο το τόξευμα του Cupido στην προηγούμενη ελεγεία: me miserum! certas habuit puer ille sagittas./ uror, et in vacuo pectore regnat Amor. 20

22 ερωτικής κατάστασης, όπως την είδαμε στην Am Ο ποιητής, δηλαδή, δεν ομολογεί μια «ένδοθεν» κατάσταση πάθους που τρέφεται από ένα ερωτικό αντικείμενο (γυναίκα ή νεαρό) αλλά συνεχίζει το σενάριο της «έξωθεν» και «άνωθεν» ερωτικής επιβολής, και μάλιστα σε ύφος και γλώσσα που ανακαλούν άμεσα την κλασική συμπτωματολογία της παραδοσιακής ερωτογραφίας, από τη Σαπφώ μέχρι τον Κάτουλλο και τους ελεγειακούς. Με τον ίδιο ειρωνικά αυτοϋπονομευτικό τρόπο ο Οβίδιος σκιαγραφεί εδώ και τον τύπο του servus amoris. Μεταμορφώνεται πολύ εύκολα, με ένα μόλις τόξευμα του ομολογουμένως παντοδύναμου Cupido, και από αυτάρεσκος vates, ο οποίος αποκαλεί μάλιστα τον Cupido σαφώς υποτιμητικά puer, γίνεται ένας δύστηνος ελεγειακός ποιητής. Τώρα τον βλέπουμε να αποφασίζει ανερυθρίαστα, για λόγους επιβίωσης, επειδή δηλαδή αποδεδειγμένα ο Έρως είναι ιδιαίτερα δριμύς και δύστροπος σε όσους του αντιστέκονται, να ενδώσει στην αιφνίδια φλόγα του. 53 Τα παραδείγματα (exempla) 54 που αναφέρει ως αποδείξεις τεκμηριώνουν λογικά την απόφασή του. Βλέπουμε ότι ο Οβίδιος κάνει κάτι που το συνηθίζει επικαλείται τη λογική σε ακατάλληλη στιγμή, όταν δηλαδή περιγράφει την υποταγή του στον παθιασμένο έρωτα. 55 Πρόκειται για χαρακτηριστική οβιδιακή χειρονομία. Ο ποιητής έχει μια έτοιμη και εύκολη λογική ερμηνεία για ένα πάθος που ο Κάτουλλος, για παράδειγμα, το θεωρεί πηγή πλήρους λογικής αποδιάρθρωσης και αμηχανίας. Την ίδια κατάσταση, άλλωστε, αμηχανίας και λογικής αδυναμίας αποδίδουν και ελεγείες του Προπέρτιου όπως οι 1.1, 1.5, 1.6. Νομίζουμε ότι εδώ έχουμε πρωτίστως ένα ζήτημα αυτοπαρουσίασης. Ο Κάτουλλος και ο Προπέρτιος αυτοπαρουσιάζονται ως ανήμπορα θύματα μιας δύναμης που υπερβαίνει τη λογική τους αντίθετα, ο Οβίδιος, παρόλο που επαναλαμβάνει όλα τα τυπικά συμπτώματα του ερωτικού πάθους, αυτο- παρουσιάζεται ως ένα πληροφορημένο και συναινετικό θύμα που είναι έτοιμο να δεχτεί όλες τις συνέπειες της νέας κατάστασής του- με άλλα λόγια, είναι έτοιμος να αναπαραγάγει όλη την περί πάθους ρητορική με τους 53 Πρβλ. Am : cedimus, an subitum luctando accendimus ignem?/ cedamus: leve fit, quod bene fertur, onus. Το δίστιχο αυτό θυμίζει την παντοδυναμία του Έρωτα στην 10η Εκλογή του Βιργιλίου omnia vincit Amor: et nos cedamus Amori. (στ. 69) 54 βλ. στους στ τα παραδείγματα της αναρριπιζομένης δάδας, του νεοσύλλεκτου στο όργωμα βοδιού και του ατίθασου αλόγου. 55 βλ. Lyne 258, Boyd

23 κοινούς τόπους και τις εικόνες της. Τελικά, είναι ο ίδιος ο ελεγειακός κώδικας που ερμηνεύει στον Οβίδιο τα πάθη του. Υπό αυτές τις συνθήκες και γι αυτούς τους λόγους που είδαμε, ο αφηγητής αποφασίζει να γίνει ένας servus Amoris. Ομολογεί την υποταγή του στην εξουσία του Amor και κάνει μια confessio imperii. 56 Ακολουθεί η περιγραφή του θριάμβου του Cupido, όπου και διευρύνεται η εικόνα του παντοδύναμου αυτού θεού όπως τη γνωρίσαμε στην προηγούμενη ελεγεία. Ο Cupido, λέει ο ποιητής, πρέπει να οδηγήσει το άρμα των περιστεριών της μητέρας του και να ακολουθούν πίσω του σιδηροδέσμιοι στη θριαμβευτική πομπή νέοι, νέες και ο ίδιος ο ποιητής. Πρόκειται για προσφιλή πρακτική του Οβίδιου, να αποδίδει δηλαδή έναν ελεγειακό τόπο κυριολεκτικά, με ρεαλισμό, οπτική αποτελεσματικότητα και απτότητα, όπως είδαμε και στην 1.1 όπου μιλάει για την ανάσχεση της εποποιίας του ποιητή εξαιτίας της κλοπής του μετρικού πόδα. 57 Ο «ρεαλισμός» συνίσταται ασφαλώς στη λεπτομερή απόδοση του «θριάμβου του Έρωτα», όπου το servitium amoris «κυριολεκτικοποιείται» με την εικόνα του αιχμάλωτου ποιητή. Είναι, ωστόσο, προφανές ότι η συσσώρευση τόπων, εικόνων και τεχνικών λεπτομερειών στην Am εξξ. τελικά δρα υπονομευτικά για την ιδέα του servitium amoris. Εξάλλου, η περιγραφική επιμονή αναδεικνύει τον εραστή σε περίοπτο λάφυρο του έρωτα και του εξασφαλίζει κεντρική θέση στην εικόνα της ελεγείας. Ωστόσο η εικόνα του ερωτικού θριάμβου δεν αποτελεί επινόηση του Οβιδίου. Το βασικό πρότυπό του φαίνεται να είναι και εδώ ένα προγραμματικό ποίημα του Προπέρτιου, η ελεγεία 3.1. Στο ποίημα αυτό ο Προπέρτιος δηλώνει την πρόθεσή του να ασχοληθεί διεξοδικότερα με θέματα και φόρμες προσφιλείς στον Φιλιτά και στον Καλλίμαχο. Αυτό θα έχει ως αποτέλεσμα να τον σηκώσει η Φήμη με τα φτερά της πάνω από τη γή, και να τελέσει έναν θρίαμβο μαζί με τη Μούσα, την εκπορευόμενη από αυτόν, και τους μικρούς Ερωτιδείς με άρμα που θα το οδηγούν στεφανωμένα άλογα 58. Ο Προπέρτιος προλέγει το θρίαμβο της επερχόμενης νεωτερικής του ποίησης. Η ποίησή του θα είναι μάλιστα τόσο ρηξικέλευθη, ώστε θα γεννήσει μια δέκατη Μούσα. Πλήθος ποιητών θα 56 πρβλ. Am : en ego confiteor: tua sum nova praeda, Cupido;/ porrigimus victas ad tua iura manus 57 βλ. Lyne 258, Boyd Η περιγραφή δανείζεται στοιχεία τόσο από έναν ρωμαϊκό θρίαμβο, όσο και από έναν θίασο της Αφροδίτης, όπου οι φτερωτοί Ερωτιδείς είναι οι συμβατικοί της ακόλουθοι. 22