Η ΑΦΟΡΜΗΣH ΚΑΙ Η ΘΕΜΕΛΙΩΣΗ ΤΩΝ ΕΝΝΟΙΩΝ ΤΟΥ ΩΡΑΙΟΥ ΚΑΙ ΤΟΥ ΥΨΗΛΟΥ ΣΤΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ ΤΟΥ ΙMMANUEL ΚΑΝΤ

Transcript

1 ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΤΜΗΜΑ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑΣ ΚΑΙ ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΗΣ ΚΛΑΔΟΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑΣ ΕΙΔΙΚΕΥΣΗ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΤΗΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑΣ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ Η ΑΦΟΡΜΗΣH ΚΑΙ Η ΘΕΜΕΛΙΩΣΗ ΤΩΝ ΕΝΝΟΙΩΝ ΤΟΥ ΩΡΑΙΟΥ ΚΑΙ ΤΟΥ ΥΨΗΛΟΥ ΣΤΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ ΤΟΥ ΙMMANUEL ΚΑΝΤ ΔΙΔΑΣΚΟΥΣΑ: κα ΠΑΡΙΣΑΚΗ ΘΕΟΠΗ ΕΙΣΗΓΗΤΡΙΑ: ΜΗΧΑΝΤΑ ΠΑΡΑΣΚΕΥΗ Α.Ε.Μ.: 369 ΑΚΑΔΗΜΑΪΚΟ ΕΤΟΣ: , ΕΑΡΙΝΟ ΕΞΑΜΗΝΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ 2008

2 ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΤΜΗΜΑ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑΣ ΚΑΙ ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΗΣ ΚΛΑΔΟΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑΣ ΕΙΔΙΚΕΥΣΗ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΤΗΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑΣ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ Η ΑΦΟΡΜΗΣH ΚΑΙ Η ΘΕΜΕΛΙΩΣΗ ΤΩΝ ΕΝΝΟΙΩΝ ΤΟΥ ΩΡΑΙΟΥ ΚΑΙ ΤΟΥ ΥΨΗΛΟΥ ΣΤΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ ΤΟΥ ΙMMANUEL ΚΑΝΤ ΔΙΔΑΣΚΟΥΣΑ: κα ΠΑΡΙΣΑΚΗ ΘΕΟΠΗ ΕΙΣΗΓΗΤΡΙΑ: ΜΗΧΑΝΤΑ ΠΑΡΑΣΚΕΥΗ Α.Ε.Μ.: 369 ΑΚΑΔΗΜΑΪΚΟ ΕΤΟΣ: , ΕΑΡΙΝΟ ΕΞΑΜΗΝΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ

3 Περιεχόμενα Εισαγωγή 1. Η πορεία και ο τρόπος διαμόρφωσης της αισθητικής σκέψης του Immanuel Kant 1.1. Η στάση του απέναντι στους προγενέστερους φιλοσόφους 1.2. Το φιλοσοφικό του σύστημα Η φιλοσοφία του Ο Λόγος και το υπερβατολογικό φιλοσοφικό σύστημα Η θέση της εμπειρίας και της νόησης Η ηθική και η βούληση 1.3. Το αποκορύφωμα της κριτικής περιόδου Το πλαίσιο που οδήγησε στη συγγραφή της Κριτικής της κριτικής ικανότητας Η κριτική ικανότητα 1.4. Η ένταξη της αισθητικής στο φιλοσοφικό του στοχασμό Τα πρώτα βήματα στο χώρο της αισθητικής Οι αισθητικές κρίσεις στην καντιανή φιλοσοφία Τα δύο έργα του Immanuel Kant που αναφέρονται στην αισθητική 2. Οι έννοιες του ωραίου και του υψηλού από τη φιλοσοφία του Edmund Burke στη φιλοσοφία του Immanuel Kant 2.1. Η αισθητική του Edmund Burke Η προσφορά του στην αισθητική Η άποψή του για το γούστο Η έννοια του ωραίου στη φιλοσοφία του Η έννοια του υψηλού στη φιλοσοφία του 2.2. Η επίδραση του Edmund Burke στην αισθητική θεωρία του Immanuel Kant 3. Η ανάλυση της έννοιας του ωραίου στη φιλοσοφία του Immanuel Kant 3.1. Το ωραίο, η καλαισθητική κρίση και η φυσική ομορφιά 3.2. Οι τέσσερις στιγμές της ανάλυσης του ωραίου Η ποιότητα Η ποσότητα Η σκοπιμότητα 3

4 Ο τρόπος της ικανοποίησης 3.3. Η διάκριση του ωραίου από το ευχάριστο και το καλό 3.4. Η υποκειμενικότητα, η ανιδιοτέλεια και η καθολικότητα της καλαισθητικής κρίσης 3.5. Το ελεύθερο παιχνίδι των γνωστικών ικανοτήτων 3.6. Το ωραίο και η ηθική 3.7. Το ωραίο, η επιβεβαίωση και η κοινωνία 4. Η ερμηνεία και ο ρόλος της έννοιας του υψηλού στη φιλοσοφία του Immanuel Kant 4.1. Το υψηλό στην καντιανή φιλοσοφία Η φύση του υψηλού αισθήματος Η ερμηνεία του υψηλού μέσω της μαθηματικής και της δυναμικής του έννοιας 4.2. Το υψηλό και η ηθική 4.3. Η διάκριση του υψηλού από το ωραίο 4.4. Παραδείγματα του αισθήματος του ωραίου και του υψηλού 5. Οι απόψεις του Immanuel Kant για την Τέχνη 5.1. Η Τέχνη στην καντιανή φιλοσοφία 5.2. Η σχέση της φύσης με την Τέχνη κατά τον Immanuel Kant 5.3. Οι καλές τέχνες και η έννοια της μεγαλοφυΐας 5.4. Η διαίρεση και η ταξινόμηση των καλών τεχνών 6. Διαλεκτική και κριτική 6.1. Η Διαλεκτική της αισθητικής κριτικής ικανότητας 6.2. Σημεία κριτικής στην αισθητική θεωρία του Immanuel Kant Επίλογος 4

5 Εισαγωγή Ο Immanuel Kant ( ) είναι η κεντρική μορφή στη μετάβαση από την πρώιμη μοντέρνα στη μοντέρνα φιλοσοφία και το έργο του ακόμα καθορίζει θεμελιώδη θέματα και τοποθετήσεις στην επιστημολογία, τη μεταφυσική, την αισθητική και την ηθική και πολιτική φιλοσοφία. Έτσι, δικαιολογημένα ο Kant αποτελεί μια κορυφαία μορφή της πνευματικής ιστορίας των νέων χρόνων και μάλιστα από τις υψηλότερες σε όλη την ιστορία της φιλοσοφίας. Ο Immanuel Kant γεννήθηκε στο Konigsberg, πρωτεύουσα τότε της Ανατολικής Πρωσίας, στις 22 Απριλίου του Γιος του Georg- Johann Kant, σαγματοποιού και της Anne-Regint Reuter, είναι το τέταρτο παιδί (σε σύνολο έντεκα). Ο Kant σεβότανε βαθιά τον πατέρα του για την υποδειγματική του εντιμότητα, την ευψυχία, το μόχθο του να αναθρέψει σωστά τα παιδιά. Προς τη μητέρα του όλη του τη ζωή διατηρούσε απεριόριστο θαυμασμό και ευγνωμοσύνη. 1 Και των δύο γονέων η θρησκευτική τοποθέτηση ήταν ο ευσεβισμός 2, ένα μεγάλο ρεύμα στην κίνηση των προτεσταντικών ιδεών του 18 ου αιώνα. Οι οπαδοί του, χωρίς να αμφισβητούν τις βασικές αλήθειες του δόγματος, πίστευαν ότι η θρησκεία είναι κατά κύριο λόγο υπόθεση της καρδιάς όχι του νου και η πραγματική ευλάβεια εκδηλώνεται στην πράξη, στα έργα της αρετής. Ο Χριστιανισμός δεν ήταν γι αυτούς ούτε υπερβατική λογική αυτόνομων αποδείξεων ούτε μυστική ενόραση απρόσιτων αληθειών, αλλά απλή και καθαρή πίστη σε ένα συνετό και προνοητικό Θεό, που ζητάει από τον άνθρωπο ως πρώτο και κύριο χρέος την αρετή. Οι ιδέες αυτές είχαν βαθιά απήχηση στη θεωρητική και πρακτική φιλοσοφία του Kant. 3 Μεγάλο ρόλο έπαιξε στη ζωή του η μητέρα του, παρόλο που την έχασε πολύ νωρίς, στα 14 χρόνια του. Μόλις 8 ετών (1732) τον έγραψε στο Collegium Fridericianum 4, όπου θα κάνει τις εγκύκλιες και γυμνασιακές σπουδές του, μελετώντας καλά τη λατινική γλώσσα και γνωρίζοντας τους αρχαίους, κυρίως τους Λατίνους, ποιητές. Το 1740 εισήχθη στο πανεπιστήμιο της πατρίδας του. Ο Kant σπούδασε τόσο την ρασιοναλιστική φιλοσοφία του Gottfried Wilhelm Leibniz και του Christian Wolff, όσο και την μοντέρνα επιστήμη του Isaac Newton ως μαθητής του Martin Knutzen, ενός υποσχόμενου φιλοσόφου, του οποίου η καριέρα διεκόπη λόγω του πρόωρου θανάτου 1 Kant Immanuel, Δοκίμια, εισ.- μτφ - σχ. Ε. Π. Παπανούτσου, εκδ. Δωδώνη, Αθήνα, 1971, σ Θρησκευτική τάση που αναπτύχθηκε στους κόλπους του λουθηρανισμού, υποστηρίζοντας ότι η τελειοποίηση του ανθρώπου δεν επιτυγχάνεται μόνο μέσω της βάπτισης και της θείας χάριτος, αλλά κυρίως μέσω της επενέργειας του θείου λόγου και της ατομικής προσπάθειας. 3 Kant Immanuel, Δοκίμια, ο. π. σ Διευθυντής του Κολλεγίου ήταν τότε ο θεολόγος καθηγητής και ιεροκήρυκας Franz Albert Schultz, ένας φωτισμένος και ευσεβής άνθρωπος που στάθηκε φίλος και προστάτης του νεαρού Kant. 5

6 του. Αυτός ο δυϊσμός, αποτέλεσμα της υιοθέτησης του ορθολογισμού στη θεωρητική φιλοσοφία και του εμπειρισμού στην επιστημονική φιλοσοφία, θα αποτελέσει ένα από τα θεμελιώδη προβλήματα της καντιανής φιλοσοφίας, μέχρι τη στιγμή της υπέρβασής του από την κριτική φιλοσοφία. Μετά το τέλος των σπουδών του το 1747, ο Kant πέρασε τα επόμενα 8 χρόνια ως οικοδιδάσκαλος, επέστρεψε στο πανεπιστήμιο το 1755 ως ειδικός συνεργάτης και δίδαξε με αυτή την ιδιότητα για 15 χρόνια πριν να οριστεί καθηγητής της λογικής και της μεταφυσικής, θέση που διατήρησε μέχρι το 1797, οπότε αποσύρθηκε λόγω ηλικίας. Στο μεταξύ το όνομά του έγινε γρήγορα γνωστό σ ολόκληρη τη Γερμανία και την Ευρώπη και πολλά φημισμένα Πανεπιστήμια φιλοδόξησαν να τον αποκτήσουν. Ο Kant, όμως, δεν θέλησε να απομακρυνθεί από την πατρίδα του, παρόλο που οι οικονομικοί όροι ήταν πολύ ευνοϊκότεροι. 5 Σαράντα χρόνια δίδαξε από την πανεπιστημιακή έδρα ο Kant πολλά και ποικίλα μαθήματα: Λογική, Μεταφυσική, Φυσική, Θεολογία, Ηθική Φιλοσοφία και Φυσικό Δίκαιο, Φιλοσοφική Εγκυκλοπαίδεια, Παιδαγωγική, Μαθηματικά, Φυσική Ανθρωπολογία και Φυσική Γεωγραφία. Η ζωή του ήταν μια ήσυχη, μετρημένη, τυπική ζωή πανεπιστημιακού καθηγητή με μόνη απασχόληση και χαρά τη διδασκαλία και τη συγγραφή. Οικογένεια δεν έκανε και έζησε μόνος, με λίγους φίλους, παραδομένος στη μελέτη και στη σκέψη έως τα βαθιά του γεράματα. 6 Ο Kant ωρίμασε αργά και τα μεγάλα του έργα τα έγραψε σε προχωρημένη ηλικία. Πριν δημοσίευε μικρές, αλλά πάντα σημαντικές πραγματείες, όπως η «Γενική φυσική ιστορία και θεωρία του ουρανού» (1755), όπου υποστηρίζεται για το σχηματισμό του σύμπαντος η καθαρά μηχανική υπόθεση, η γνωστή με το όνομα θεωρία Kant Laplace. Από το 1760 ο Kant αρχίζει να παίρνει μέρος στα πιο επίμαχα προβλήματα του Διαφωτισμού (1759: Δοκίμιο σχετικά με τον οπτιμισμό. 1762: Περί της ψευδεπίγραφης οξύνοιας των μορφών του συλλογισμού). Αρχίζει να μελετά τους Γάλλους και τους Άγγλους φιλοσόφους της εποχής του, ειδικά τον Rousseau και τον Hume. Η επιρροή του Rousseau είναι έκδηλη σε όλο το καντιανό έργο, ιδιαίτερα στα ηθικά και πολιτικά του συγγράμματα. Σε ό,τι αφορά την επιρροή του Hume 7, ο ίδιος ο Kant δήλωνε ότι τον είχε «βγάλει από το δογματικό του ύπνο». Την ίδια περίοδο γνωρίζει το έργο του d Alembert και των Άγγλων φιλοσόφων 5 Επιστήμη και Ζωή, εκδ. Χατζηϊακώβου ΑΕ, τ. 8, Θεσσαλονίκη, 1982, σ Kant Immanuel, Δοκίμια, ο. π. σ Έτσι ενώ το 1763, στο έργο του Η μόνη δυνατή θεμελίωση της απόδειξης της ύπαρξης του Θεού, προβαίνει σε μία κριτική της καρτεσιανής απόδειξης της ύπαρξης του Θεού, αντικαθιστώντας την με μία άλλη, εξίσου οντολογική είναι επομένως ακόμη μεταφυσικός στην Ερμηνεία των ονείρων ενός οραματιστή μέσω των ονείρων της μεταφυσικής, στα 1766, ειρωνεύεται τα παραληρήματα του Swedenborg συγκρίνοντάς τα μ αυτά της μεταφυσικής. Η επιρροή του Ηume είναι ήδη έκδηλη. 6

7 του αισθήματος, που επιδρούν επίσης στη σκέψη του. Η τελευταία αρχίζει να αποκτά ένα λιγότερο μεταφυσικό χαρακτήρα και να προσεγγίζει αυτή των Γάλλων φιλοσόφων της εποχής του. Η αντιπαράθεση της επιστημονικής βεβαιότητας στην αβεβαιότητα της μεταφυσικής είναι άλλωστε ένα από τα θέματα που ενέπνευσαν την Κριτική του καθαρού λόγου. Το 1763 δημοσιεύει το Δοκίμιο για την εισαγωγή της έννοιας του αρνητικού μεγέθους στη φιλοσοφία. Το 1764 δημοσιεύονται οι Παρατηρήσεις πάνω στο αίσθημα του ωραίου και του υψηλού, το Δοκίμιο σχετικά με τις ασθένειες του νου και η Μελέτη της προφάνειας των αρχών της φυσικής θεολογίας και της ηθικής και το 1768 Το πρωταρχικό θεμέλιο της διάκρισης των περιοχών στο χώρο. 8 Όταν έγινε τακτικός καθηγητής (1770), δημοσιεύει τη λατινική διατριβή του «De mundi sensibilis atque intelligibilis forma et priscipiis» (Περί της μορφής και των αρχών του αισθητού και του νοητού κόσμου), όπου εκτίθενται για πρώτη φορά οι βασικές γραμμές της κριτικής του σκέψης. Στη συνέχεια και για 11 ολόκληρα χρόνια, δεν δημοσιεύει σχεδόν τίποτε (εκτός από ορισμένα άρθρα, το δοκίμιο Οι διαφορετικές ανθρώπινες φυλές, κ.λ.π.). μέχρι την ημέρα που εμφανίζεται το έργο που επρόκειτο να σημαδέψει πλέον το φιλοσοφικό διαλογισμό: Η κριτική του καθαρού λόγου (πρώτη έκδοση). Το κείμενο είναι δύσκολο και ο Kant (για να απαντήσει ταυτόχρονα σε ορισμένες κριτικές), δημοσιεύει, το 1783, σε πιο προσιτή μορφή τα Προλεγόμενα σε κάθε μελλοντική μεταφυσική, περιλαμβάνοντας τις κύριες ιδέες του καθαρού λόγου. Από τότε αρχίζει η παραγωγή των μεγάλων και αποφασιστικών έργων για την εξέλιξη των ιδεών του: 1781: «Η κριτική του καθαρού Λόγου» 1783: «Προλεγόμενα σε κάθε μελλοντική Μεταφυσική» 1785: «Θεμελίωση της Μεταφυσικής των ηθών» 1786: «Μεταφυσικές αρχές της φυσικής επιστήμης» 1788: «Η κριτική του πρακτικού Λόγου» 1790: «Η κριτική της κριτικής ικανότητας» 1793: «Θρησκεία μέσα στα όρια του απλού Λόγου» : «Μεταφυσική των ηθών». Παράλληλα προς τα καθαυτό φιλοσοφικά έργα ο Kant δημοσίευσε και άλλα δοκίμια, που είναι σημαντικά για τις φιλελεύθερες και πρωτότυπες ιδέες τους, σχετικά με θέματα της θρησκείας, της ιστορίας, του δικαίου, της ανθρωπολογίας, της λογικής και της παιδαγωγικής, 8 Kant Immanuel, Παρατηρήσεις πάνω στο αίσθημα του ωραίου και του υπέροχου, εισ.-μτφ. Τασάκος Χάρης, εκδ. Printa, Αθήνα, 1999, σ Το βιβλίο αυτό προκάλεσε σάλο και έδωσε στον Kant μεγάλες στενοχώριες. Η λογοκρισία απαγόρευσε την κυκλοφορία του και η υπερσυντηρητική τότε Κυβέρνηση έκανε κάτι παραπάνω: διέταξε τον ίδιο τον Kant και όλους όσοι στα γερμανικά πανεπιστήμια είχαν ενστερνιστεί τις ιδέες του, να μη διδάσκουν πια τη δική του φιλοσοφία από την έδρα. Μόνο το 1797 ανακλήθηκε αυτή η απαγορευτική διαταγή. Kant Immanuel, Δοκίμια, ο. π. σ. 20 7

8 συγκεντρώνοντας την προσοχή του στη λύση συγκεκριμένων προβλημάτων, ορμώμενος, ωστόσο, πάντοτε από τις διατυπωμένες αρχές της κριτικής περιόδου του. Τα σπουδαιότερα απ αυτά είναι: 1784: «Ιδέα μιας γενικής ιστορίας με πρίσμα κοσμοπολιτικό», 1784: «Απόκριση στο ερώτημα: τι είναι Διαφωτισμός», 1786: «Πιθανή αρχή της ανθρώπινης ιστορίας», 1794: «Τέλος όλων των πραγμάτων». Μέχρι το θάνατό του στις 12 Φεβρουαρίου 1804, θα δημοσιεύσει με τη σειρά: 1795: Σχέδιο για την αιώνια ειρήνη, 1796: Σχετικά μ έναν υψηλό τόνο που υιοθετήθηκε πρόσφατα στη φιλοσοφία, 1797: Πρώτες μεταφυσικές αρχές της θεωρίας του δικαίου, Πρώτες φυσικές αρχές της θεωρίας της αρετής, 1798: Ανθρωπολογία από πραγματιστική άποψη, Η σύγκρουση των σχολών, : Λογική, Γεωγραφία, Φυσική. Από την αρχή της καριέρας του ο Kant προσπάθησε να συμφιλιώσει τα μεγάλα πνευματικά ζητήματα και ερωτήματα της εποχής του. Στο πρώτο του έργο προσπάθησε να επιλύσει το ζήτημα μεταξύ του Rene Descartes και του Leibniz σχετικά με τις «ζώσες δυνάμεις» και στα επόμενα του συγγράμματα τις δεκαετίες του προσπάθησε να συμφιλιώσει Νευτωνικούς φυσικούς με οπαδούς της μεταφυσικής του Leibniz, καθώς επίσης και να διαμεσολαβήσει στη γενικότερη συζήτηση μεταξύ ρασιοναλισμού και εμπειρισμού. Η ηθική φιλοσοφία του Kant εξίσου προσπαθεί να διατηρήσει ό,τι ήταν σωστό και ορθό τόσο στο ρασιοναλισμό, όσο και στον εμπειρισμό, δηλαδή από την μία πλευρά την τελειομανή θεωρία των υποχρεώσεων του Wolff και του Alexander Gottlieb Baumgarten και από την άλλη μία θεωρία σεβασμού σχετιζόμενη με την ηθική έννοια της φιλοσοφίας των Francis Hutcheson, David Hume και Adam Smith, ενώ ταυτόχρονα τοποθετεί και τις δύο θεωρίες σε μία βαθύτερη βάση καθαρού πρακτικού λόγου και της ουσιαστικής αξίας της ανθρώπινης ελευθερίας. Επίσης, στην αισθητική ο Kant ακολούθησε ένα συγκριτικό μονοπάτι διατηρώντας πολλές από τις εικόνες και αντιλήψεις τόσο των εμπειριστών, όπως ο Hutcheson και οι Βρετανοί διάδοχοί του, καθώς και των ρασιοναλιστών, όπως ο Baumgarten και ο Moses Mendelssohn, ενώ προσπαθούσε να τοποθετήσει αυτές τις αντιλήψεις σε ένα ριζοσπαστικά νέο επιστημολογικό, μεταφυσικό και τέλος ηθικό πλαίσιο. 10 Η φιλοσοφική σκέψη του Kant πέρασε από δύο περιόδους. Στην πρώτη περίοδο, τη λεγόμενη «προεμπειρική» βρισκόταν κάτω από την επίδραση των φιλοσοφικών απόψεων των Wolff και Leibniz. Στο διάστημα αυτό ανέπτυξε τη διαφορά μεταξύ της θεμελίωσης του λογικού από τη θεμελίωση του πραγματικού, καταπολέμησε τις μυστικιστικές 10 Encyclopedia of Aesthetics, M. Kelly, 4 Vol, Oxford, 1998, σ. 27 8

9 φιλοσοφικές απόψεις και ανέπτυξε τις εμπειρικές φιλοσοφικές μεθόδους περιορίζοντας, έτσι, το ρόλο των απαγωγικών μεθόδων. Το 1790 σημειώνεται το πέρασμα του Kant από την «προ-κριτική» στην «κριτική» περίοδο, που αποτελεί την παραγωγικότερη και σπουδαιότερη περίοδο της φιλοσοφικής του σκέψης. Ο Kant στα έργα που ανήκουν σ αυτή την περίοδο υποστήριξε ότι είναι αδύνατο να θεμελιωθεί η «μεταφυσική» (όπως λεγόταν τότε η θεωρητική φιλοσοφία) πριν ερευνηθούν τα όρια της γνωστικής ικανότητας του ανθρώπου. Στην πορεία της αναζήτησης αυτής, ο Kant κατέληξε στο σκεπτικισμό, υποστηρίζοντας ότι η φύση των πραγμάτων (τα πράγματα αυτά καθαυτά) είναι καταρχήν απρόσιτη στη γνώση. Η γνωστική ικανότητα αρχίζει, σύμφωνα με τον Kant, από την εμπειρία, αλλά δεν μπορεί να ολοκληρωθεί στα πλαίσιά της και μόνο. 11 Ο Kant εξέδωσε μόνο δύο έργα με θέμα την αισθητική, το πρώιμο Παρατηρήσεις πάνω στο αίσθημα του ωραίου και του υψηλού του 1764 και την «Κριτική της Αισθητικής κριτικής ικανότητας», το πρώτο μισό της τελευταίας από τις τρεις μεγάλες του κριτικές, την Κριτική της κριτικής ικανότητας του Στην πραγματικότητα οι Παρατηρήσεις αφορούν περισσότερο την κοινωνική και ηθική ψυχολογία παρά την τέχνη και την ομορφιά, με αποτέλεσμα η Κριτική της κριτικής ικανότητας από μόνη της να περιλαμβάνει την ουσιαστική συμβολή του Kant στην αισθητική. Αλλά οι υπάρχουσες αποδείξεις της πνευματικής του εξέλιξης και διδασκαλίας, όπως οι ίδιες του οι σημειώσεις καθώς και οι αναπαραγωγές φοιτητών των διαλέξεων του για την λογική και την ανθρωπολογία, αποδεικνύουν ότι η ώριμη αισθητική του Kant ήταν προϊόν πολλών δεκαετιών σκέψης. Και η επίδραση της Κριτικής της κριτικής ικανότητας στην αισθητική έχει υπάρξει τόσο σπουδαία, όσο και η επίδραση άλλων έργων του Kant στους τομείς της φιλοσοφίας. 12 Σε αντίθεση με πολλούς άλλους κύριους εκπροσώπους της ιστορίας της αισθητικής ο Kant προφανώς δεν εμπνεόταν από μία προσωπική σχέση με τις τέχνες. Η γνώση του τόσο της κλασσικής όσο και της μοντέρνας λογοτεχνίας φαίνεται να ήταν περιορισμένη σε σύγκριση με πολλούς από τους συγχρόνους του και η σχέση του με τη μουσική και τις εικαστικές τέχνες ήταν ακόμη πιο περιορισμένη. Αντίθετα, αρχικά ο Kant φαίνεται να έχει στοχαστεί πάνω σε ζητήματα αισθητικής, επειδή οι Γερμανοί πρωτοπόροι σε αυτό τον τομέα, Baumgarten και ο μαθητής του Georg Friedrich Meier, συμπεριέλαβαν κάποια στοιχεία των θεωριών τους περί αισθητικής στα εγχειρίδια τους της λογικής και της μεταφυσικής, τα οποία και αποτελούσαν κείμενα των διαλέξεων του Kant. Και ακόμη όταν το ενδιαφέρον του μεγάλωσε και πέραν των εν λόγω συγγραφέων και πάλι ο Kant φαίνεται να αντανακλά 11 Επιστήμη και Ζωή, ο. π. σ Encyclopedia of Aesthetics, ο. π. σ. 27 9

10 περισσότερο τα συγγράμματα άλλων φιλοσόφων και κριτικών, παρά το καθαυτό υλικό της λογοτεχνικής και καλλιτεχνικής φύσεως. Παρόλα αυτά ο Kant συγκεντρώθηκε περισσότερο στην αισθητική τα τελευταία χρόνια της δεκαετίας του 1780, όταν θεώρησε ότι κατάλαβε πώς να ανακατασκευάσει κάποια από τα βασικά αποτελέσματα των εξωπραγματικών προσπαθειών του αιώνα του στον τομέα της αισθητικής μέσα στα όρια της δικής του υπερβατικής φιλοσοφίας και ειδικά όταν αντελήφθη πώς να επιλύσει τη διαμάχη για την ανιδιοτέλεια της εμπειρίας του ωραίου. Η διαμάχη αυτή είχε ξεκινήσει μεταξύ των Anthony Ashley Cooper, τρίτου δούκα του Shaftesbury και του Hutcheson και συνεχίστηκε καθ όλη τη διάρκεια του αιώνα με το να αποδεικνύει πώς αυτή καθαυτή η αυτονομία της αισθητικής εμπειρίας από εξωτερικούς περιορισμούς, συμπεριλαμβανομένων διδακτικών περιορισμών επιβαλλόμενων από την ηθική, της επιτρέπει να λειτουργεί ως μια χειροπιαστή εμπειρία της ελευθερίας, που είναι η ουσία της ηθικής. Σύμφωνα με την προσωπική άποψη του Kant 13, μπορούσε τότε να δώσει μία ικανοποιητική φιλοσοφική απόδοση της κριτικής του γούστου. Η ένταξη των αισθητικών και τελεολογικών κριτικών σε μία και μοναδική αρχή της στοχαστικής κριτικής φαίνεται στη δομή της Κριτικής της κριτικής ικανότητας, η οποία διαιρείται σε μία «Κριτική της Αισθητικής κριτικής ικανότητας» και μία «Κριτική της Τελεολογικής κριτικής ικανότητας». Οι καλαισθητικές κρίσεις θεωρείται πως αποτελούν στοχαστικές κρίσεις σχετικά με τη μορφή συγκεκριμένων αντικειμένων, ενώ οι τελεολογικές κρίσεις είναι στοχαστικές κρίσεις, που αφορούν την εσωτερική οργάνωση τμημάτων φυσικών οργανισμών και τις εξωτερικές τους σχέσεις με άλλα φυσικά αντικείμενα. Στην πραγματικότητα υπάρχουν σημαντικές δυσαναλογίες μεταξύ της αισθητικής και της τελεολογικής κριτικής ικανότητας, καθώς και αναλογίες. Η προσπάθεια του Kant να δείξει ότι οι καλαισθητικές κρίσεις ανάγονται σε μία κατεξοχήν a priori αρχή ανάλογη με τις βασικές αρχές της φυσικής επιστήμης και ηθικής, είναι περίπλοκη τόσο που και η σύγχρονη επιστημονική σκέψη τώρα ξεκινά να κατανοήσει. Παρά το νέο πλαίσιο, το μεγαλύτερο μέρος των σημαντικών σημείων, όσον αφορά την ώριμη αισθητική του Kant, είναι συνεχόμενα με τις απόψεις που εξέφραζε πολύ πριν το Η μελέτη που ακολουθεί αποτελείται αρχικά από μια γενική έρευνα της φιλοσοφίας του Immanuel Kant και τη θέση που έχει η αισθητική μέσα σ αυτήν. Περνώντας από το φιλοσοφικό αισθητικό 13 Αυτή η άποψη εκφράστηκε σε μία επιστολή με ημερομηνία Δεκεμβρίου του 1787 στο μαθητή του Karl Leonhard Reinhold. 14 Encyclopedia of Aesthetics, ο. π. σ

11 στοχασμό του Edmund Burke, που αποτέλεσε γονιμοποιό έδαφος για τη διαμόρφωση της αισθητικής θεωρίας του Kant, στο κείμενο αυτό θα συνοψιστούν ερμηνείες πάνω σε θεμελιώδεις έννοιες της καντιανής αισθητικής σκέψης όπως η αισθητική ιδέα, οι καλαισθητικές κρίσεις, η μεγαλοφυΐα, η σχέση του ωραίου με την ηθική, η σχέση του ωραίου με τις καλές τέχνες, η αντινομία της καλαισθησίας προκειμένου να καταστούν σαφέστερες και να ερμηνευτούν οι έννοιες ωραίο και υψηλό. 1. Η πορεία και ο τρόπος διαμόρφωσης της αισθητικής σκέψης του Immanuel Kant 1.1. Η στάση του απέναντι στους προγενέστερους φιλοσόφους Ο Kant είναι ένας φιλόσοφος που άνοιξε νέους δρόμους στη μεταφυσική, στην επιστημολογική και στην ηθική έρευνα. Ο Kant όντας βαθιά εξοικειωμένος με τους φιλοσοφικούς στοχασμούς των προκατόχων του θεωρούσε το έργο του σαν μια απόλυτα αναγκαία απάντηση στα αναπάντητα ερωτήματα των προδρόμων του. Ήταν ένας δεινός μελετητής με φιλελεύθερο πνεύμα, μεθοδικός και διεισδυτικός στην έρευνά του. Ο Kant και όταν ακόμη ζούσε αξιώθηκε να δει πόσο η σκέψη του, κατά την περίοδο του ευρωπαϊκού Διαφωτισμού, είχε αρχίσει να επηρεάζει τις συνειδήσεις και να δίνει στη φιλοσοφία ένα νέο προσανατολισμό. Έπειτα από το θάνατό του το ρεύμα δυνάμωσε περισσότερο, στη Γερμανία πρώτα, έπειτα στις άλλες ευρωπαϊκές χώρες. Από τότε ανήκει πια στους «κλασικούς», στους φιλοσόφους που άφησαν τη σφραγίδα τους πάνω στην παγκόσμια σκέψη. Για να διαμορφώσει το δικό του φιλοσοφικό σύστημα και να καταλήξει στη νέα κατεύθυνση του «κριτικισμού», βρέθηκε αντιμέτωπος από τη μια με το δογματισμό του ορθολογισμού (Leibniz Wolff) και από την άλλη με το σκεπτικισμό του εμπειρισμού (David Hume). Πρόγραμμά του έγινε η διερεύνηση των όρων της έγκυρης γνώσης (με σκοπό τη στερεή θεμελίωση της επιστήμης) και ο προσδιορισμός των ορίων της (για να αναιρεθεί η αβασάνιστη και ανεύθυνη Μεταφυσική). 15 Ο Kant με την κριτική του ανέτρεψε την παλιά δογματική μεταφυσική. Στο ερώτημα του δογματικού εμπειριστή ή του σκεπτικιστή, οι οποίοι καθιστώντας απόλυτη εξίσου την εμπειρία αναρωτιούνται προς τι η αναζήτηση του απόλυτου, ο Kant δίνει την εξήγηση ότι στην αναζήτηση του απόλυτου, ο λόγος καθοδηγείται από την αρχετυπική εικόνα μιας αυθυπόστατης, πρωταρχικής δημιουργικής διάνοιας, την οποία φαντάστηκε ως το έσχατο και ύψιστο θεμέλιο της εμπειρίας. Έχοντάς την ως πρότυπο, στη δική του αναζήτηση του απόλυτου, ο 15 Kant Immanuel, Δοκίμια, ο. π. σ

12 ανθρώπινος Λόγος δημιουργεί αρχετυπικές εικόνες, ικανές να δώσουν στην εμπειρία το νοητό της θεμέλιο. Θα πρέπει, επίσης, να διακρίνουμε την πολεμική που άσκησε ο εμπειρικός ορθολογισμός, στη διάρκεια του 18 ου αιώνα, εναντίον της μεταφυσικής από την κριτική που της άσκησε ο Kant, στα τέλη του ίδιου αιώνα, με αποτέλεσμα όχι βέβαια την εναρμόνισή της με τη μηχανιστική φυσική, αλλά τη μεθερμηνεία της. Η τελευταία αναγνωρίζεται στο εξής ως δημιουργία ενός πνεύματος που λειτουργεί όχι πλέον ως μηχανή, αλλά ως δύναμη αυτοπροσδιορισμού και αυτονόμησης. 16 Έτσι, ο Kant έδωσε τέλος στη δογματική μεταφυσική ενσωματώνοντας στη γερμανική νοησιαρχία τον αγγλικό εμπειρισμό. Ο Kant αναγνώρισε, όπως οι εμπειρικοί φιλόσοφοι, ότι η γνώση μας βασίζεται στις πληροφορίες που μας παρέχουν οι αισθήσεις μας, ενσωματώνοντας την εμπειρικότητα στην υπερβατολογικότητα. Για να αποκτήσουν, όμως, οι γνώσεις μας κύρος και αντικειμενική ισχύ θα πρέπει να εξευρεθεί ένας τρόπος προκειμένου να αποφανθούμε για την ύπαρξη της εξωτερικής πραγματικότητας. Ο Kant απέρριψε κάθε αντίληψη ενός σταθερού σώματος αλήθειας που περίμενε να μαθευτεί: η φιλοσοφική σκέψη ήταν στην καλύτερη περίπτωση μία αξιόπιστη μέθοδος διαδικασίας για να φτάσει κάποιος στην αλήθεια. Το 1784, όταν μεσουρανούσαν τα μεγάλα πνεύματα του Διαφωτισμού, ο Kant τον προσδιόρισε ως την ανάκυψη του ανθρώπου από την αυτό επιβαλλόμενη διδασκαλία και διακήρυσσε την εξάσκηση του αποδεσμευμένου κριτικισμού. Όπως οι άλλοι φιλόσοφοι και ο Kant είδε το Διαφωτισμό σαν μια απαίτηση του ανθρώπου να αντιμετωπίζεται ως υπεύθυνο ον. 17 Την ίδια χρονιά, στο δοκίμιο που ο Kant προσπάθησε να ορίσει το Διαφωτισμό, εξέφρασε κάποιο σκεπτικισμό σχετικά με τον αιώνα του, 18 πράγμα που δείχνει πως ακόμα και στα τέλη του 18 ου αιώνα, με όλες τους τις επιδράσεις και τις χειροπιαστές τους επιτυχίες, οι φιλόσοφοι είχαν λόγους για αμφιβολίες Το φιλοσοφικό του σύστημα Η φιλοσοφία του Ο Kant δημιούργησε μία νέα εποχή στη φιλοσοφία, αλλά και στον τρόπο γραφής της ιστορίας της φιλοσοφίας. Την ιστορία της φιλοσοφίας δεν μπορούμε να τη συλλάβουμε μόνο ιστορικά, αλλά και a priori ως μία 16 Δεληγιώργη Αλεξάνδρα, Ο μοντερνισμός στη σύγχρονη φιλοσοφία, Η αναζήτηση της χαμένης ενότητας, εκδ. Αλεξάνδρεια, Αθήνα, 2007, σ Peter Gay, The enlightenment: an interpretation, The Rise of Modern Paganism, eds Weidenfeld and Nicholson, London, 1967, σ «Αν κάποιος ρωτήσει αν ζούμε σε μία διαφωτισμένη εποχή σήμερα η απάντηση είναι όχι». Αλλά αμέσως πρόσθεσε «ζούμε στην εποχή του Διαφωτισμού». 12

13 σταδιακή εξέλιξη του ανθρώπινου λόγου. Ο Kant αποδεικνύει το μεταφυσικό ενδιαφέρον του ανθρώπου. Το σχήμα μέσα από το οποίο συλλαμβάνει ο Kant την ιστορία της φιλοσοφίας είναι το εξής: ο λόγος στην ιστορική του πορεία πέρασε από τρία στάδια: το δογματισμό, το σκεπτικισμό και τον κριτικισμό. Ο Kant προσπαθεί να δείξει ότι τα τρία αυτά στάδια όχι μόνο διαγράφουν την πορεία της ιστορίας της φιλοσοφίας, αλλά και ότι στη διαδοχή τους έχουν άμεση συνάφεια με τη φύση του Λόγου. 19 Η κοσμοθεωρία είναι μία γενική θεώρηση της ζωής και της ύπαρξης. Κάθε κοσμοθεωρία απαρτίζεται από τρία στοιχεία. Το πρώτο είναι το «κοσμο είδωλο», η γενική δηλαδή εικόνα που σχηματίζουμε για την εξωτερική πραγματικότητα. Το δεύτερο στοιχείο είναι «η εμπειρία της ζωής», η συναισθηματική δηλαδή απήχηση που δημιουργείται στην ψυχή μας από την εκ μέρους μας αντιμετώπιση της ζωής. Το τρίτο στοιχείο είναι το «ιδεώδες της ζωής», βάσει του οποίου καθορίζονται οι πρακτικοί ηθικοί σκοποί που τίθενται προς πραγματοποίηση. Τα τρία αυτά βασικά στοιχεία υπάρχουν σε κάθε κοσμοθεωρία σε διαφορετικό όμως βαθμό. Ανάλογα με την επικράτηση του ενός από τα τρία αυτά στοιχεία απαντούμε τρεις βασικούς τύπους κοσμοθεωριών: 1. τον υλισμό, όπου προέχει η μελέτη της φύσης, η αναζήτηση της φυσικής νομοτέλειας, όπως αυτή εκφράζεται από τους φυσικούς νόμους, ενώ οι έννοιες αξία και τέλος δεν έχουν καμία θέση, 2. τον αντικειμενικό ιδεαλισμό: πρόκειται για τον τύπο κοσμοθεωρίας, όπου προέχουν οι αξίες της ζωής και το νόημα του κόσμου, 3. τον ιδεαλισμό της ελευθερίας, όπου δεσπόζει το τρίτο στοιχείο, δηλαδή το ιδεώδες της ζωής, τον οποίο απαντούμε και στον Kant. Οι κοσμοθεωρίες δίνουν στον άνθρωπο μία εσωτερική συνοχή και με τον τρόπο αυτό τον βοηθούν στη ζωή. Η φιλοσοφία είναι μία μορφή κοσμοθεωρίας 20. Η πραγματική σχέση ουσίας και υποκειμένου έρχεται για πρώτη φορά στο φως με τον Kant. Ο Kant ανακαλύπτει ότι το υποκείμενο που σκέφτεται είναι η πρωταρχική συνθετική ενότητα. Το «εγώ σκέφτομαι» σημαίνει ωστόσο: σκέφτομαι τις κατηγορίες που συνιστούν τη σταθερή ουσία του αντικειμένου του ίδιου. Το εγώ, όταν σκέφτεται, ενεργεί ως καθαρός νους. Επειδή τώρα οι κατηγορίες, ως καθαρός νους, συνιστούν την ουσία του αντικειμένου εν γένει, το αισθητό νοείται εκ των προτέρων (a priori) ως αλλαγή κατάστασης ενός σταθερού στη μεταβολή. Με τον Kant γίνεται φανερό ότι η κυριαρχία της έννοιας του υποκειμένου είναι επακόλουθο του ότι το νοούν εγώ εκλαμβάνεται ως μέτρο εξήγησης του 19 Αυγελής Νίκος, Εισαγωγή στη Φιλοσοφία, επιμέλεια Κουτσούρη Αρχέλαου, Θεσσαλονίκη, 2000, σ Οι άλλες κοσμοθεωρίες είναι η θρησκεία και η τέχνη. Αυγελής Νίκος, Εισαγωγή στη Φιλοσοφία, ο. π. σ

14 Είναι. 21 Επίσης, ο Kant κλονίζει συνάμα την πίστη μας στο υποκείμενο, αφού το «εγώ σκέφτομαι» συνοδεύει βέβαια όλες τις παραστάσεις μας, όμως δεν επιτρέπει να βγάλουμε το συμπέρασμα ότι υφίσταται μια σταθερή ψυχή-ουσία μέσα στη μεταβολή των παραστάσεων. Σύμφωνα με τον Kant μόνο η ενότητα της αυτοσυνείδησης αποτελεί τον ανώτατο όρο δυνατότητας της αντικειμενικής γνώσης. Έτσι, έδειξε ότι η πρωταρχική ενότητα της υπερβατολογικής κατάληψης προηγείται όλων των τρόπων ενότητας στην παράσταση. Ο Kant θεωρεί ότι το πράγμα καθαυτό, το «πραγματικό», συλλαμβάνεται a priori αναλογικά προς το Εγώ. Το μέτρο συνεπώς των πραγμάτων είναι το Εγώ και η ουσία του πράγματος δεν συνάγεται άμεσα από το πραγματικό, όπως πιστεύει ο ρεαλισμός, αλλά από το Εγώ. Ο Kant μετέτρεψε τον εμπειρικό ρεαλισμό σε έναν υπερβατολογικό ιδεαλισμό. Σύμφωνα με τον Kant η φιλοσοφία χωρίζεται σε θεωρητική και πρακτική φιλοσοφία. Επίσης, υπάρχουν δύο είδη εννοιών που επιτρέπουν αντίστοιχα δύο διαφορετικές αρχές της δυνατότητας των αντικειμένων τους: οι έννοιες της φύσης και οι έννοιες της ελευθερίας. Με βάση, λοιπόν, τις αρχές τους η θεωρητική φιλοσοφία αντιστοιχεί στη φιλοσοφία της φύσης και η πρακτική φιλοσοφία στην ηθική φιλοσοφία. 22 Συνεπώς, όλοι οι τεχνικοί πρακτικοί κανόνες στο βαθμό που οι αρχές τους βασίζονται σε έννοιες πρέπει να λογαριάζονται μονάχα ως ζητήματα της θεωρητικής φιλοσοφίας. Η χρήση της γνωστικής μας ικανότητας βάσει αρχών και γενικά η φιλοσοφία, λαμβάνει χώρα όσο έχουν εφαρμογή οι a priori αρχές. Οι έννοιες αναφέρονται στα αντικείμενα και το τμήμα του εδάφους στο οποίο νομοθετούν αποτελεί τον τομέα των εννοιών και των γνωστικών ικανοτήτων που αναλογούν στα συγκεκριμένα αντικείμενα. Η γνωστική μας ικανότητα στο σύνολό της διαθέτει δύο τομείς, τον τομέα των εννοιών της φύσης και αυτόν της έννοιας της ελευθερίας και μέσω αυτών των εννοιών νομοθετεί a priori. 23 Η νομοθέτηση, λοιπόν, μέσω φυσικών εννοιών πραγματοποιείται από τη νόηση και είναι θεωρητική, ενώ η νομοθέτηση μέσω της έννοιας της ελευθερίας πραγματοποιείται από το Λόγο και είναι μόνο πρακτική. Η νόηση και ο Λόγος έχουν, επομένως, να επιτελέσουν διαφορετικό νομοθετικό έργο, στο ίδιο έδαφος της εμπειρίας, χωρίς να υπάρχει σύγκρουση μεταξύ τους. Η έννοια της φύσης παριστά τα αντικείμενά της μέσα στην εποπτεία, όχι ως πράγματα καθαυτά, αλλά ως απλά φαινόμενα, ενώ αντίθετα η έννοια της ελευθερίας παριστά μέσα στο αντικείμενό της ένα πράγμα καθαυτό, αλλά 21 Αυγελής Νίκος, Εισαγωγή στη Φιλοσοφία, ο. π. σ Kant Immanuel, Κριτική της κριτικής ικανότητας, μετ.- εισ.- σχ. : Χάρης Τασάκος, εκδ. PRINTA, Αθήνα, 2000, σ Kant Immanuel, Κριτική της κριτικής ικανότητας, ο. π. σ

15 όχι μέσα στην εποπτεία. 24 Επομένως, υπάρχει για τη γνωστική μας ικανότητα στο σύνολό της ένα απεριόριστο αλλά απρόσιτο πεδίο, δηλαδή το πεδίο του υπεραισθητού, στο οποίο δεν υπάρχει κανένα πεδίο άμεσης γνώσης για τα έλλογα όντα Ο Λόγος και το υπερβατολογικό φιλοσοφικό σύστημα Η φιλοσοφία του Kant αποτελεί μία πηγαία σύνθεση ορθολογισμού και εμπειρισμού και ταυτόχρονα ξεπερνάει τα πεδία αυτά, καθώς ορίζει με σαφήνεια τα όριά τους. Ενάντια στον εμπειρισμό δείχνει ότι η εμπειρία προϋποθέτει a priori στοιχεία που δεν πηγάζουν από την εμπειρία, αλλά είναι όροι της εμπειρίας (σ αυτό το σημείο συμφωνεί με τον ορθολογισμό). Ενάντια στον ορθολογισμό δείχνει ότι τα a priori στοιχεία (κατηγορίες) αναφέρονται στην εποπτεία και ότι χωρίς την εποπτεία δεν μας δίνουν γνώση (σ αυτό το σημείο συμφωνεί με τον εμπειρισμό). Το πιο γενικό φιλοσοφικό σχέδιο του Kant είναι να δικαιολογήσει τον ισχυρισμό ότι η αντικειμενική γνώση είναι δυνατή. Στο πλαίσιο της φιλοσοφίας του ισχυρίζεται ότι η γνώση δεν προέρχεται από τα πράγματα, αλλά από το Λόγο. Το πρόβλημα της υπερβατολογικής φιλοσοφίας του δεν είναι το αντικείμενο της γνώσης, αλλά η γνώση του αντικειμένου στο μέτρο που η τελευταία είναι a priori, δεν πηγάζει δηλαδή από την εμπειρία, αλλά αντίθετα καθιστά την εμπειρία δυνατή. Ο Λόγος αποτελεί την ανώτερη γνωστική ικανότητα, η οποία υποβάλλει στην ύψιστη ενότητα της σκέψης το υλικό που έχει επεξεργαστεί η νόηση. Ο Λόγος είναι η ικανότητα των αρχών και το καθαυτό αντικείμενο του Λόγου είναι η νόηση. Όπως η νόηση προβαίνει στη σύνθεση της πολλαπλότητας των αντικειμένων μέσω εννοιών, έτσι ο Λόγος προβαίνει στη σύνθεση των εννοιών μέσω Ιδεών. Ο Λόγος ως ανώτερη γνωστική ικανότητα, που παρέχει a priori τις αρχές της γνώσης, αντιπαρατίθεται στην εμπειρία και ως ικανότητα που παράγει τις Ιδέες (της Ψυχής, του Κόσμου, του Θεού), αντιπαρατίθεται στη νόηση. 25 Με την υπερβατολογική λογική ο Kant θεμελίωνε τη γνώση των εσωτερικών σχέσεων των πραγμάτων. Ο όρος υπερβατολογικός σε αντίθεση με τον όρο εμπειρικός είναι αυτό που αποτελεί μια a priori συνθήκη και όχι ένα δεδομένο της εμπειρίας. Ακόμη, ο όρος υπερβατολογικός δεν πρέπει να συγχέεται με τον όρο υπερβατικός, που αναφέρεται στη γνώση που υπερβαίνει τα όρια της δυνατής εμπειρίας. Με τη μεσολάβηση της νοητικής εποπτείας, η υπερβατολογική λογική προσπαθεί να φωτίσει την αρχή της δομής και της οργάνωσης του συγκεκριμένου. Η υπερβατολογική συνείδησή μας, όντας πίσω και έξω 24 Kant Immanuel, Κριτική της κριτικής ικανότητας, ο. π. σ Kant Immanuel, Κριτική της κριτικής ικανότητας, ο. π. σ

16 από το πλέγμα των εμπειριών μας, είναι ο κοινός παρατηρητής και εκτιμητής όλων όσα συμβαίνουν στον εσωτερικό μας κόσμο και επιλέγει από τις αποσπασματικές παραστάσεις που έχουμε σχηματίσει μέσω των αισθήσεών μας, εκείνες που είναι κατάλληλες για να συγκροτήσει οργανωμένα σύνολα. Ο Kant υιοθέτησε το βασικό αξίωμα της θεωρίας του εμπειρισμού, σύμφωνα με το οποίο η γνώση μας για τα πράγματα περιορίζεται στις παραστάσεις που μπορούμε να σχηματίσουμε γι αυτά μέσω των αισθήσεών μας. Τον κόσμο, κατά τον Kant, μπορούμε να τον γνωρίσουμε μόνο ως φαινόμενο, όπως μας φαίνεται μέσω των αισθήσεών μας. Συγχρόνως όμως ο Kant, σε αντίθεση προς τους εισηγητές της θεωρίας του εμπειρισμού, υπογράμμισε την ανάγκη αναφοράς μας στην ύπαρξη της εξωτερικής πραγματικότητας. Ο Kant ανέπτυξε τις απόψεις του γύρω από τον αγνωστικισμό και το δυϊσμό (ντουαλισμό) διακρίνοντας τα «πράγματα καθαυτά» από τα «φαινόμενα». Σύμφωνα με τον Kant το ανθρώπινο λογικό είναι αντινομικό και η ανθρώπινη γνώση αυστηρά περιορισμένη, γιατί ο πραγματικός κόσμος, ο μη εξαρτημένος («τα πράγματα καθαυτά»), είναι απρόσιτος στη γνώση. Ο κόσμος των αντικειμένων, που είναι ο μόνος προσιτός στη γνώση, δεν είναι πραγματικός, αλλά φαινομενικός και εξαρτημένος, γιατί παράγεται στο νου από τον πραγματικό κόσμο μέσω των εμπειρικών αισθημάτων. 26 Ο κόσμος που γνωρίζουμε συνεπώς δε συνιστά γνήσια ενότητα, γιατί είναι μια απλή επίφαση της πραγματικότητας. Η έννοια της ελευθερίας πρέπει να πραγματώσει τους σκοπούς, που επιβάλλουν οι νόμοι της, μέσα στον αισθητό κόσμο. Επομένως, πρέπει να μπορούμε να σκεφτούμε τη φύση με τέτοιο τρόπο που η νομιμότητα της μορφής της να συμφωνεί με τη δυνατότητα των σκοπών, οι οποίοι πρέπει να πραγματοποιηθούν μέσα σ αυτήν σύμφωνα με τους νόμους της ελευθερίας. Πρέπει, άρα, να υπάρχει ένα θεμέλιο της ενότητας του υπεραισθητού 27, που βρίσκεται στη βάση της φύσης, με το πρακτικό περιεχόμενο της έννοιας της ελευθερίας, η έννοια του οποίου καθιστά δυνατή τη μετάβαση από τον τρόπο σκέψης βάσει των αρχών του ενός στον τρόπο σκέψης βάσει των αρχών του άλλου. Για τον Kant ο Λόγος πριν ακόμα μου εξασφαλίσει τη δυνατότητα να σκεφτώ την ελευθερία, μου επιτρέπει πρωτίστως να την ασκήσω. 28 Ο Λόγος συνάγει την ιδέα του νόμου που διέπει την ελευθερία του, μέσω των σκοποθεσιών που καθοδηγούν τη δράση του. 26 Επιστήμη και Ζωή, ο. π. σ Υπεραισθητό είναι αυτό που υπερβαίνει όχι μόνο την κατ αίσθηση αντίληψη, αλλά και κάθε εννοιολογική επεξεργασία των αισθητών δεδομένων, κάθε εμπειρική γνώση. Τα υπεραισθητά αντικείμενα της γνώσης μας είναι: ο Θεός, η ελευθερία, η αθανασία. Το υπεραισθητό μπορεί να προσδιοριστεί μοναχά από ηθική άποψη, μέσω της υπόστασης της έννοιας της ελευθερίας. 28 Δεληγιώργη Αλεξάνδρα, Ο μοντερνισμός στη σύγχρονη φιλοσοφία, ο. π. σ

17 Επίσης, ο Kant υποστήριξε ότι υπάρχουν ορισμένες a priori έννοιες που αποτελούν αναγκαίες προϋποθέσεις της εμπειρίας μας και τις αποκαλεί με τον όρο κατηγορίες 29. Χάρη στις κατηγορίες αυτές, κατά τον Kant, είμαστε σε θέση να βάλουμε σε τάξη το πολύμορφο περιεχόμενο της εμπειρίας μας, να το οργανώσουμε σε συγκροτημένες ενότητες και να συντάξουμε σε έννοιες τις παραστάσεις που σχηματίζουμε με τις αισθήσεις μέσα μας. Η μορφή της εμπειρίας υπαγορεύει κάθε φορά το είδος των κατηγοριών προκειμένου να οργανώσουμε το περιεχόμενό της και να αποκτήσουμε έτσι τη γνώση της πραγματικότητας. Ο τρόπος με τον οποίο αναφέρεται άμεσα η γνώση μας σε αντικείμενα είναι η εποπτεία 30. Η εποπτεία που αναφέρεται μέσω του αισθήματος στο αντικείμενο ονομάζεται εμπειρική. Ο Kant διακρίνει την εμπειρική εποπτεία από την καθαρή εποπτεία, που δεν έχει εμπειρικά στοιχεία, αλλά περιέχει μόνο τη μορφή. Η καθαρή εποπτεία είναι a priori, που σημαίνει ότι δεν πηγάζει από τις αισθήσεις, αλλά προϋπάρχει μέσα μας πριν από όλες τις αισθητηριακές εντυπώσεις. Χώρος και χρόνος είναι δύο a priori μορφές της εποπτείας, τρόποι δηλαδή με τους οποίους το υποκείμενο συντάσσει τα αισθήματα και τις παραστάσεις του. Ο χώρος είναι η μορφή της εξωτερικής αίσθησης, ο τρόπος με τον οποίο ορίζεται η μορφή, το μέγεθος και η σχέση των αντικειμένων μεταξύ τους. Ο χρόνος είναι η μορφή της εσωτερικής αίσθησης, δηλαδή ο τρόπος με τον οποίο κατατάσσουμε και εποπτεύουμε τα εσωτερικά μας βιώματα και ορίζουμε τη σχέση ανάμεσά τους. 31 Εκτός από τη μεταφυσική παραγωγή των κατηγοριών που εξηγεί την a priori προέλευση εν γένει των κατηγοριών από την πλήρη σύμπτωσή τους με τις γενικές λογικές λειτουργίες της νόησης, ο Kant μας δίνει και μια υπερβατολογική παραγωγή των κατηγοριών, η οποία εξηγεί τη δυνατότητα του να αποκτούμε μέσω κατηγοριών a priori γνώση των αντικειμένων που μπορούν να παρουσιάζονται στις αισθήσεις μας. Στην υπερβατολογική παραγωγή, που αποτελεί την καρδιά της καντιανής κριτικής της γνώσης, οι κατηγορίες συνάγονται από την ενότητα της υπερβατολογικής κατάληψης, της αυτοσυνειδησίας, την ενότητα δηλαδή του καθαρού Εγώ Συνολικά διακρίνει δώδεκα κατηγορίες, τις οποίες ταξινομεί σε τέσσερις ομάδες: πρώτο του ποσού, όπου υπάγει τις κατηγορίες της ενότητας, της πολλαπλότητας και της ολότητας δεύτερο του ποιού, όπου εντάσσει τις κατηγορίες της πραγματικότητας, της άρνησης και του περιορισμού τρίτο της αναφοράς, όπου τοποθετεί τις κατηγορίες της ουσίας, της αιτιότητας και της αλληλεπίδρασης τέταρτο του τρόπου, όπου περιλαμβάνονται οι κατηγορίες της δυνατότητας, της ύπαρξης και της αναγκαιότητας. 30 Η εποπτεία είναι μια παράσταση που εξαρτάται άμεσα από την παρουσία του αντικειμένου. 31 Αυγελής Νίκος, Εισαγωγή στη Φιλοσοφία, ο. π. σ Αυγελής Νίκος, Εισαγωγή στη Φιλοσοφία, ο. π. σ

18 Η θέση της εμπειρίας και της νόησης Για τον Kant, η γνώση που πηγάζει από το νου, έχει ως αφετηρία αλλά όχι ως πηγή την εμπειρία. Περνώντας από τον κόσμο της εμπειρίας και γνωρίζοντάς τον με τους μηχανισμούς τους οποίους διαθέτει ο νους, πριν ακόμη έρθει σε επαφή με την εμπειρία, φτάνουμε σε ένα όριο που σηματοδοτεί το τέλος της εμπειρίας. Εξετάζοντας μέσα σε μια ιδεατή συνθήκη τους κανόνες, βάσει των οποίων η καθαρή λογική συσχετίζει τις παραστάσεις της εμπειρίας, για να εκφέρει a priori κρίσεις, ο Kant φέρνει στο φως ένα νέο πεδίο συνθηκοποίησης της γνώσης, το πεδίο της υπερβατολογικότητας, που το διαχωρίζει από το πεδίο της εμπειρίας. 33 Τη διάκριση του υπερβατολογικού από το εμπειρικό ο Kant θα την αποδώσει στην κριτική εξέταση στην οποία επέβαλε τον τρόπο σχηματισμού των γνώσεων ανεξάρτητα από οποιαδήποτε αναφορά στο αντικείμενο. Υπάρχουν δύο κλάδοι της γνώσης: η αισθητικότητα (μέσα από την οποία μας δίνεται ένα αντικείμενο) και η νόηση (μέσα από την οποία σκεφτόμαστε το αντικείμενο αυτό σε σχέση με την παράστασή του). Εποπτεία και έννοιες, λοιπόν, απαρτίζουν τα στοιχεία της ανθρώπινης γνώσης, έτσι ώστε ούτε έννοιες χωρίς αντίστοιχη κατά κάποιο τρόπο προς αυτές εποπτεία ούτε εποπτεία χωρίς έννοιες να μπορούν να μας δώσουν γνώση. Και οι δύο, δηλαδή οι εποπτείες και οι έννοιες είναι ή καθαρές ή εμπειρικές. Η καθαρή εποπτεία περιέχει απλώς και μόνο τη μορφή που μας επιτρέπει να εποπτεύσουμε κάτι, ενώ η καθαρή έννοια περιέχει μόνο τη μορφή με την οποία νοείται ένα αντικείμενο εν γένει. 34 Οι καθαρές εποπτείες ή καθαρές έννοιες είναι δυνατές μόνο a priori, ενώ οι εμπειρικές μόνο a posteriori. Οι a priori εποπτείες είναι ο χώρος και ο χρόνος, οι καθαρές, a priori έννοιες είναι οι κατηγορίες. Η επιστημολογία και η μεταφυσική του Kant βασίζονται σε μία διάκριση μεταξύ της αισθητικότητας και της νόησης. Η αισθητικότητα είναι η παθητική ικανότητα να επηρεαζόμαστε από πράγματα προσλαμβάνοντας τις εντυπώσεις των αισθήσεων, αλλά αυτό ακόμη δε φτάνει στο επίπεδο της σκέψης. Η νόηση, από την άλλη πλευρά, είναι μη αισθητή είναι πλατειαστική και ασχολείται με γενικές έννοιες, όχι με ατομικές διαισθήσεις είναι η δυναμική ικανότητα παραγωγής σκέψεων. 35 Η κοινή εμπειρία προκύπτει μέσω της σύνθεσης αυτών των δύο δυνάμεων του νου: το υλικό των εντυπώσεων των αισθήσεων συλλαμβάνεται υπό μία έννοια, και έτσι προκύπτει μία σκέψη (ή κρίση). Όσο κι αν προσπαθήσουμε, σύμφωνα με τον Kant, κάνοντας όσο το δυνατόν μεγαλύτερη αφαίρεση της αισθητικότητας, να 33 Δεληγιώργη Αλεξάνδρα, Ο μοντερνισμός στη σύγχρονη φιλοσοφία, ο. π. σ Αυγελής Νίκος, Εισαγωγή στη Φιλοσοφία, ο. π. σ The Routeledge Companion to Aesthetics, London New York Routeledge, 2001, σ

19 αποδεσμεύσουμε τις έννοιες από την αίσθηση, πάντοτε υπάρχουν δίπλα τους αισθητικές παραστάσεις, που κύριος προορισμός τους είναι να καταστήσουν τις έννοιες αυτές, που κατά τα άλλα δεν έχουν παραχθεί από την εμπειρία, κατάλληλες για χρήση εμπειρική. Γιατί δεν θα μπορούσαμε να δώσουμε στις έννοιες μας νόημα και σημασία, αν δε συνδέονταν με μία οποιαδήποτε εποπτεία. Για τον Kant η εσωτερική εμπειρία μέσω της οποίας αντιλαμβάνομαι ότι υπάρχω είναι αναμφισβήτητη, αλλά είναι ταυτοχρόνως δυνατή μόνο μέσω της εξωτερικής εμπειρίας που λειτουργεί με βάση την a priori μορφή εποπτείας που είναι ο χώρος. Χωρίς εξωτερική εμπειρία, δεν υπάρχει εσωτερική εμπειρία. Χωρίς το χώρο δεν υπάρχει χρόνος και επομένως, υπερβατολογικός σχηματισμός με βάση την φαντασία. Ο Kant υποστηρίζει ότι γνωρίζω το Εγώ μου στο μέτρο που γνωρίζω τα εξωτερικά αντικείμενα. Αυτό σημαίνει ότι δεν είμαι σε θέση να ξέρω αν η συνείδησή μου θα ήταν δυνατή ανεξάρτητα από τη γνώση του εξωτερικού κόσμου. Γιατί χωρίς τις παραστάσεις των φαινομένων του εξωτερικού κόσμου, με βάση τις οποίες τα γνωρίζω με τη μεσολάβηση της νόησης, συνειδητοποιώ την ύπαρξή μου όχι απλώς ως σκεπτόμενο υποκείμενο, αλλά ως γνωστικό υποκείμενο. 36 Ο άνθρωπος που γνωρίζει τη φύση, με πρώτο διαμεσολαβητικό όρο τις αισθήσεις του, κατανοεί τον εαυτό του μέσω μιας αυτοσυνείδησης άρρηκτα συνυφασμένης με την ενέργεια, την οποία κατευθύνει η ελευθερία που διέπει το λόγο. Έτσι, ακόμη κι αν ως σκεπτόμενο ον, ο άνθρωπος συνιστά ένα σύνολο φαινομένων της εσωτερικής εμπειρίας, την ίδια στιγμή, με βάση την αυτοσυνειδησία του, είναι νοητό ον. Παράλληλα, η προσπάθειά του να θεμελιώσει την ολοκληρωμένη γνώση έφτανε και σε ένα άλλο αποτέλεσμα: καθώς διευκρίνιζε τους όρους της βέβαιης γνώσης (ότι είναι κατά κανόνα προϊόν ούτε μόνο της εμπειρίας ούτε μόνο της νόησης, αλλά και των δύο σε στενή και αδιάρρηκτη συνεργασία) και χάραζε τα όρια που με κανένα τρόπο δεν μπορεί να υπερβεί ο θεωρητικός Λόγος, αποκτούσε και η επιστήμη τις εγγυήσεις της. Κύρια φροντίδα του Kant ήταν ακριβώς να ασφαλίσει την επιστημονική γνώση από τις επιθέσεις του σκεπτικισμού Η ηθική και η βούληση Ο Kant υποστήριξε ότι την πραγματικότητα, που δεν μπορούμε να τη γνωρίσουμε, μπορούμε να την προσεγγίσουμε με τον Πρακτικό Λόγο, δηλαδή μέσω της ηθικής. Η ηθική για τον Kant δεν είναι επιστήμη, αλλά 36 Δεληγιώργη Αλεξάνδρα, Ο μοντερνισμός στη σύγχρονη φιλοσοφία, ο. π. σ Kant Immanuel, Δοκίμια, ο. π. σ

20 η μεταφυσική των ηθών, γιατί ασχολείται με το τι πρέπει να γίνει, με το τι πρέπει να υπάρχει. Ο Kant υποστηρίζει ότι οι ηθικές επιλογές που κάνουμε στη ζωή μας υπαγορεύονται από τη βούλησή μας. Διακρίνει δύο μορφές βούλησης, την καθαρή και την εμπειρική. Η διαφορά μεταξύ των δύο αυτών μορφών βούλησης έγκειται στο γεγονός ότι, σε αντίθεση με την καθαρή βούληση, η εμπειρική βούληση προκαλείται από εξωγενείς παράγοντες. Ο Kant θεωρεί ότι η ηθική συμπεριφορά μας είναι προϊόν της βούλησής μας, εννοώντας όχι τις διάφορες μορφές της εμπειρικής βούλησης, αλλά τη βούλησή μας στην καθαρή μορφή της. Το κριτήριο, κατά τον Kant, για τη συνάρτηση της ηθικής συμπεριφοράς μας με την καθαρή μορφή της βούλησής μας είναι η ελευθερία. Η ελευθερία αποτελεί αναγκαίο όρο για την ηθική συμπεριφορά μας. Όμως σε κάθε μορφή βούλησης, καθαρής ή εμπειρικής, υπάρχει το στοιχείο της δέσμευσης. Η δέσμευση της καθαρής βούλησης όμως, κατά τον Kant, είναι διαφορετική από τη δέσμευση της εμπειρικής βούλησης. Η καθαρή βούληση δεσμεύεται από εκείνο που η ίδια θέτει ως επιδίωξή της. 38 Η βούληση υπό την καθαρή μορφή της, όπως την όρισε ο Kant, είναι ελεύθερη, επειδή αυτοκαθορίζεται. Η αυτονομία της βούλησης κατά τον Kant έχει δύο παραμέτρους. Πρώτο, επειδή η βούληση υπό την καθαρή μορφή της είναι αυτόνομη και δε δεσμεύεται από τίποτε έξω από αυτήν, η ελευθερία επιλογής του τρόπου που θα διατεθεί είναι απόλυτη. Δεύτερο, το γεγονός ότι μόνη της η βούληση υπό την καθαρή μορφή της έχει επιλέξει τον τρόπο που θα διατεθεί της στερεί κάθε δικαίωμα απόκλισής της από τις αποφάσεις της. Οι δύο αυτές παράμετροι, της απόλυτης ελευθερίας και της άτεγκτης υπακοής, που απορρέουν από την αυτονομία της βούλησής μας, εν ονόματι της οποίας ρυθμίζουμε την ηθική μας συμπεριφορά, επισημάνθηκαν από τον Kant στο πλαίσιο της περίφημης κατηγορικής προσταγής. 39 Απόλυτος κανόνας της ηθικής είναι η κατηγορική προσταγή που απαιτεί να ενεργεί ο καθένας με τέτοιο τρόπο, ώστε οι ενέργειές του να μπορούν να χρησιμεύσουν σαν γενικός κανόνας. Η «προσταγή» αυτή συνίσταται στην απόλυτη υποταγή στο καθήκον, δεν επιβάλλεται όμως στο άτομο από μια εξωτερική δύναμη, αλλά είναι έμφυτη στον ίδιο τον εαυτό του. Η κατάσταση, όπου, όταν συγκρούονται ορισμένοι σκοποί με τον ηθικό νόμο του καθήκοντος, το άτομο έχει τη συνείδηση, ότι προτιμά το καθήκον, είναι η μόνη καθαυτή αγαθή κατάσταση. Ο άνθρωπος οφείλει να εκτελεί το καθήκον του με πλήρη ανιδιοτέλεια και πρέπει να διαχωρίζει εντελώς από την έννοια του καθήκοντος την απαίτησή του για ευτυχία, για να έχει καθαρή αυτή την έννοια. 38 Πελεγρίνης Ν. Θεοδόσιος, Αρχές Φιλοσοφίας, ΟΕΔΒ, Αθήνα, 2001³, σ Πελεγρίνης Ν. Θεοδόσιος, Αρχές Φιλοσοφίας, ο. π. σ

21 1.3. Το αποκορύφωμα της κριτικής περιόδου Το πλαίσιο που οδήγησε στη συγγραφή της Κριτικής της κριτικής ικανότητας Ο Immanuel Kant είναι ο πατέρας της κριτικής φιλοσοφίας (τουλάχιστο κατά τη νεώτερη, την ωριμότερη μορφή της). Ο κριτικισμός του Kant θέλει να δείξει την αδυναμία της δογματικής μεταφυσικής στον τρόπο που θεμελιώνει τις αλήθειες περί των μεταφυσικών προτάσεων, των εννοιών του Θεού, της ψυχής και του κόσμου, για να φανερωθεί στο τέλος η αληθινή φύση των μεταφυσικών αληθειών και η στερεή θεμελίωσή τους. Σκοπός του Kant δεν είναι να εκμηδενίσει τη μεταφυσική, αλλά να την ανακατασκευάσει, δίνοντάς της μία διαφορετική προοπτική. Ένας από τους ισχυρισμούς του Kant είναι ότι ο άνθρωπος έχει τρεις τρόπους συνειδητότητας, τη γνώση, την επιθυμία και το συναίσθημα και ότι το έργο της Κριτικής του καθαρού λόγου είναι να μελετήσει τον πρώτο, της Κριτικής του πρακτικού λόγου να μελετήσει τον δεύτερο, ενώ ο τρίτος είναι έργο της Κριτικής της κριτικής ικανότητας. Ο Kant αναφέρει ακόμα ότι η τρίτη Κριτική αποβλέπει στην επανασύνδεση των κόσμων της Φύσης και της Ελευθερίας, που οι δύο προηγούμενες Κριτικές είχαν διαχωρίσει. 40 Αφού, λοιπόν, διερεύνησε τις ποικιλίες των εμπειρικών και των a priori προτάσεων στις δύο πρώτες Κριτικές, θέλησε να ασχοληθεί με το γνωστικό ρόλο των αισθητικών κρίσεων (ειδικά αυτών που αναφέρονται στο υψηλό και το ωραίο) και των τελεολογικών κρίσεων (των κρίσεων, δηλαδή, που αναφέρονται σε σκοπούς). Αν οι δύο προηγούμενες κριτικές (του καθαρού και του πρακτικού λόγου) επιβεβαίωσαν το χάσμα που υπάρχει ανάμεσα στη θεωρητική χρήση του λόγου (για τη γνώση της φύσης) και την πρακτική χρήση του λόγου (για τον προσδιορισμό της ηθικής βούλησης), δικαιολογημένα η Κριτική της κριτικής ικανότητας θεωρήθηκε σαν μια απόπειρα ενοποίησης της υπερβατολογικής φιλοσοφίας μέσω της αισθητικής πράξης. Το έργο του Kant Η Κριτική της κριτικής ικανότητας, που εκδόθηκε το 1790, γενικά θεωρείται ως η θεμελιώδης πραγματεία στην μοντέρνα φιλοσοφική αισθητική. Καμία άλλη ένταξη αισθητικής θεωρίας σε ένα ολοκληρωμένο φιλοσοφικό σύστημα δεν ξεπερνά την τρίτη Κριτική του Kant και τη σημασία και την επίδρασή της, που είναι ακόμη και σήμερα έκδηλη, όσο και στις δεκαετίες που ακολούθησαν την έκδοσή της. Όσα έθεσε ο Kant στην Κριτική της κριτικής ικανότητας συνεπάγονταν μια 40 Beardsley M. C., Ιστορία των Αισθητικών Θεωριών, μετ. Κούρτοβικ Δ.- Χριστοδουλίδη Π., εκδ. Νεφέλη, Αθήνα, 1989, σ

22 νέου τύπου φιλοσοφία, όπου η ίδια η γνώση ήταν καρπός δημιουργικής δράσης. Το έργο αυτό είναι η αποκορύφωση του έντονου διαλόγου του 18 ου αιώνα σχετικά με το ωραίο και το γούστο και η πηγή και ο στόχος των περισσότερων τελευταίων τάσεων στην αισθητική. Το έργο είχε ελάχιστη επιρροή στην κριτική της τέχνης και μάλιστα στις ίδιες τις τέχνες, παρόλο που σχετικά αρκετές ενότητες είναι αφιερωμένες στην τέχνη. Επίσης, στον πλούτο και την πυκνότητα αυτών των ενοτήτων φαίνεται πως πολλοί καλλιτέχνες και θεωρητικοί της τέχνης ολοφάνερα αντίθετων τάσεων άγγιξαν τη σκέψη του Kant και οι φορμαλιστές και οι νατουραλιστές, για παράδειγμα, ή υπέρμαχοι και της «τέχνης για την τέχνη» και του ηθικού σκοπού στην τέχνη. 41 Τέτοιες επιδράσεις δέχτηκε ο Kant για να πάρει τα στοιχεία και να κατασκευάσει ένα συστηματικό σύνολο. Στο πρώτο μέρος της τρίτης Κριτικής ο Kant ακολουθεί όσο μπορεί το γενικό σχήμα της υπερβατολογικής φιλοσοφίας που είχε διαμορφώσει προηγουμένως: πρέπει να υπάρχει α) μια Αναλυτική της αισθητικής κρίσης στην οποία η κρίση αυτή θα αποσαφηνίζεται και θα επαληθεύεται μέσα από την εξέταση των προϋποθέσεών της και β) μια Διαλεκτική στην οποία να εκτίθεται και να λύνεται η αντινομία της. Ο Kant έχει μία θεωρία για το ωραίο και μία θεωρία για το υψηλό, που τις εκθέτει χωριστά, αρχίζοντας από το ωραίο, το κατηγόρημα της «καλαισθητικής κρίσης». 42 Στο πρώτο τμήμα του κειμένου της «Κριτικής της Αισθητικής κριτικής ικανότητας», της «Αναλυτικής του ωραίου» ο Kant ξεκίνησε με την ανάλυση της έννοιας μίας αισθητικής κρίσης, ως μίας κρίσης η οποία αφορά, αλλά και τοποθετείται, στη βάση ενός απαραίτητα υποκειμενικού συναισθήματος αυτό θεωρούσε ότι υποδηλώνεται με τον όρο αισθητικό το οποίο στη συνέχεια θα μπορούσε να είναι ένα αίσθημα ευχαρίστησης (ή δυσαρέσκειας) ανιδιοτελούς και αναγκαίας. Θα ήταν φυσικό για τον ίδιο τον Kant να συνεχίσει με ένα αναλυτικό τρόπο, πηγαίνοντας από τον όρο αισθητικό στον όρο κρίση, θεωρώντας ότι ως μορφή κρίσης μία αισθητική κρίση θα πρέπει να απαιτεί γενική διϋποκειμενική ισχύ, παρά το γεγονός ότι αφορά απλά την ευχαρίστηση και στη συνέχεια θα μπορούσε να προσπαθήσει να χαρακτηρίσει και να εξηγήσει το είδος της ευχαρίστησης, η οποία επιδέχεται διϋποκειμενικά ισχύουσα κρίση. 43 Αλλά ο Kant έκανε το επιχείρημα του ακόμη πιο περίπλοκο με το να συμπεριλάβει στη συζήτηση και τη θεωρία των κατηγοριών, την οποία ανέπτυξε στην Κριτική του Καθαρού Λόγου. 41 Key Writers on Art: from Antiquity to the Nineteenth Century, ed. Chris Murray, London, 2003, σ Beardsley M. C., Ιστορία των Αισθητικών Θεωριών, ο. π. σ Encyclopedia of Aesthetics, ο. π. σ