Παλιό - καινούργιο, κτισμένο - άκτιστο. Προβλήματα στην αρχιτεκτονική σύνθεση: Το παράδειγμα της πάνω πόλης Θεσσαλονίκης

Transcript

1 ΚΩΣΤΑΣ Ε. ΟΙΚΟΝΟΜΟΥ' Παλιό - καινούργιο, κτισμένο - άκτιστο. Προβλήματα στην αρχιτεκτονική σύνθεση: Το παράδειγμα της πάνω πόλης Θεσσαλονίκης Η Πάνω Πόλη της Θεσσαλονίκης, η οποία εφάπτεται στο βόρειο τμήμα του ιστορικού πυρήνα ενός μεγάλου αστικού κέντρου με συνεχή πορεία από τον 6ο π.χ. αιώνα, παίρνει την οριστική της μορφή στο τέλος του 19ου και στις αρχές του 20ου αιώνα. Από ανατολή, δύση και βορρά περικλείεται από τα βυζαντινά τείχη, ενώ το ιδιαίτερα πολύπλοκο οδικό δίκτυο, που χρονολογείται από τα βυζαντινά χρόνια, καθορίζεται όχι τόσο από τη μορφολογία του εδάφους, όσο από την ανάγκη για προστασία και ασφάλεια των κατοίκων της. Κατά τη ρωμαϊκή και ελληνιστική εποχή πρέπει να ήταν ακατοίκητη. Τα πολύτιμα μνημεία εκκλησιαστικής αρχιτεκτονικής που σώζονται σήμερα ανάγονται στη βυζαντινή εποχή. Την περίοδο της τουρκοκρατίας η περιοχή κατοικήθηκε χάρις στην ασφάλεια που πρόσφερε και το καλό κλίμα της. Αποτελούσε, μάλιστα την τουρκική συνοικία της Θεσσαλονίκης και έφερε το όνομα «Μπαΐρι». Το 1922 όμως με τη μικρασιατική καταστροφή και την ανταλλαγή πληθυσμών δέχεται κύμα προσφύγων. Έτσι τα άδεια σπίτα της καταλαμβάνονται από αυτούς και οι ακάλυπτοι χώροι κτίζονται. Το 1931 το ρυμοτομικό σχέδιο που προτάθηκε στάθηκε αδύνατο να εφαρμοστεί, κατά ευτυχή συγκυρία. Κατ αρχήν, δεν λάμβανε υπόψη του τα πραγματικά δεδομένα, δηλαδή, τη μορφολογία του εδάφους με τις έντονες κλίσεις, τη μορφή και το μέγεθος των οικοπέδων. Έπειτα, η περιοχή αντιμετωπιζόταν σαν ένα κομμάτι που έπρεπε να ενταχθεί στον ιστό της υπόλοιπης πόλης. Η αδυναμία εφαρμογής, μάλιστα, ενός ρυμοτομικού σχεδίου οδήγησε στην υποβάθμιση της περιοχής. Έτσι γεννήθηκε αργότερα η επιθυμία των κατοίκων να την εγκαταλείψουν η επιθυμία αυτή ήταν και ανάλογη της οικοδομικής δραστηριότητας που παρατηρήθηκε στη Θεσσαλονίκη στο διάστημα αυτό. Η καταστροφή του οικισμού της Πάνω Πόλης με την οπτική γωνία της τελευταίας δεκαπενταετίας δεν πραγματοποιήθηκε, αφού δεν την άγγιξαν οι γνωστές οικοδομικές δραστηριότητες της πρωτεύουσας της * Οικονόμου Κώστας, Αρχιτέκτων, Επίκουρος Καθηγητής Τμήματος Αρχιτεκτονικής Π.Σ. Α.Π.Θ. 529

2 1. Παραδοσιακό σπίτι με τριγωνικά σαχνισί. 530

3 ΝΕΕΣ ΠΟΛΕΙΣ ΠΑΝΩ ΣΕ ΠΑΛΙΕΣ Μακεδονίας. Κατά συνέπειαν, αποτελεί ένα μοναδικό κομμάτι, καθώς διασώζει την πολεοδομία καί την αρχιτεκτονική του παρελθόντος. Η ωριμότητα που εκείνα τα χρόνια είχε αρχίσει να παρατηρείται, αλλά και η ευαισθησία σε ατομικό και συλλογικό επίπεδο δημιούργησαν τις προϋποθέσεις για τη διάσωσή της. Παρ' όλα αυτά, η πολιτεία συνέχιζε να μη βλέπει, να μην ακούει, να μην παίρνει θέση. Η απόρριψη των τσιμεντουπόλεων ήρθε αρκετά αργά. Η πολιτεία δυστυχώς και οι ιδιοκτήτες ακινήτων, για διαφορετικούς λόγους καθένας, αποδέχτηκαν την εντατική εκμετάλλευση και αξιοποίηση της γης. Το διάταγμα του 1931 που προαναφέραμε, ρυμοτομούσε το 37% των ιδιοκτησιών. Επίσης τα άρτια και μη άρτια οικόπεδα ύστερα από συνένωση έφταναν το 74%. Ευτυχώς, η ισχύουσα τότε νομοθεσία του ΓΟΚ και η έλλειψη ενός κοινωνικού προγραμματισμού, για περιοχές που απαιτούν ανάπλαση δεν βοήθησαν την οικοδομική δραστηριότητα της εποχής, εκτός από ελάχιστες περιπτώσεις. Η αλλαγή του ΓΟΚ το 1973 δε συνοδευόταν από ριζοσπαστικές αλλαγές. Το μεγάλο κόστος αποζημιώσεων, οι πολλές πράξεις τακτοποίησης των οικοπέδων και το καθεστώς ιδιοκτησίας αποτελούσαν τροχοπέδη στην εκμετάλλευση των οικοπέδων με το σύστημα της αντιπαροχής. Ακόμα και οι προσπάθειες των ιδιοκτητών συναντούσαν εκτός από ποικίλες δυσκολίες και τη γραφειοκρατία, που καθιστούσε πολύπλοκη καί χρονοβόρα τη διαδικασία έκδοσης οικοδομικών αδειών. Όσοι είχαν οικονομικές δυνατότητες άρχισαν να εγκαταλείπουν τα σπίτια με αποτέλεσμα να εγκαθίστανται νέοι κάτοικοι με χαμηλότερο μορφωτικό επίπεδο και περιορισμένη οικονομική άνεση. Ετσι, η αλλοίωση που παρατηρήθηκε στις κοινωνικές δομές πολλαπλασίασε τα προβλήματα. Τελικά, η πολιτεία δείχνει να αφυπνίζεται και να ευαισθητοποιείται, εξ αιτίας της δυσαρέσκειας και της μαχητικότητας των κατοίκων της Πάνω Πόλης, οι οποίοι συνειδητοποιούν ότι οι υπόλοιποι Θεσσαλονικείς απολαμβάνουν τα πλεονεκτήματα από τους υψηλούς συντελεστές δόμησης, ενώ στους ίδιους η πολιτεία σχεδόν αρνείται τη δυνατότητα ν αποκτήσουν στέγη. Και αυτό γιατί οι ειδικές επιτροπές που συγκρότησε με σκοπό την επίλυση των προβλημάτων της Πάνω Πόλης δεν οδηγούν σε πρόσφορες λύσεις για τους κατοίκους της. Τα σπίτια της Πάνω Πόλης είχαν τη μορφολογία που συναντά κανείς σε ολόκληρο το βαλκανικό χώρο. Κατασκευασμένα από τα συνηθισμένα υλικά για την εποχή, εκφράζουν την κατασκευαστική συνέπεια και μαρτυρούν στοιχεία από τη βυζαντινή αρχιτεκτονική παράδοση. Οι επιδράσεις όμως και της νεοκλασσικής αρχιτεκτονικής ενσωματώθηκαν διακριτικά στα διαχρονικά παραδοσιακά στοιχεία, χωρίς να προδώσουν την αρχιτεκτονική συνέχεια και συνέπεια, τόσο στη μορφή όσο και στην κατασκευή. Εξ άλλου, η διακριτική αυτή ενσωμάτωση των νεοκλασσικών στοιχείων είναι ανάγκη να αποτελέσει διδαχή για το σημερινό αρχιτέκτονα - συνθέτη. Οι νέες ιδέες δεν πρέπει να απορρίπτουν τις παλιές μορφές, αλλά να αφομοιώνονται στο χωνευτήρι της αρχιτεκτονικής παράδοσης μέσα από την κριτική αξιολόγησή τους. Αυτό επιτυγχάνεται όχι μόνο με το σεβασμό στην παράδοση, αλλά και με τις ιστορικές γνώσεις που χρειάζεται να κατέχει ο δημιουργός. 531

4 ΟΙΚΟΝΟΜΟΥ ΚΩΣΤΑΣ 2. Δρόμος στην Πάνω Πόλη. Συνύπαρξη κτισμάτων παραδοσιακών, με ΓΟΚ 73 και ΕΟΚ 79. Στα ταπεινά και στα αστικά σπίτια της Πάνω Πόλης συναντούμε το στεγασμένο εξώστη, το χαγιάτι, και το σαχνισί, τα οποία εξ άλλου, αποτελούσαν Βασικά στοιχεία της μακεδονικής αρχιτεκτονικής. Όλοι οι άνθρωποι έχουν τις ίδιες Βασικές ανάγκες, συνεπώς τις ίδιες απαιτήσεις. Η αρχιτεκτονική δεν κάνει διακρίσεις, η ποιότητα κατασκευής, όμως, ποικίλλει στα διάφορα σπίτια. Το χαρακτηριστικό γνώρισμά τους ίσως είναι η τριγωνική προεξοχή στον όροφο, η οποία προκύπτει ως ανάγκη ορθογωνισμού των χώρων στους ορόφους. Οι κατοικίες δεν ακολουθούσαν πάντα το συνεχές σύστημα και φρόντιζαν να παρέχουν τον ανάλογο υπαίθριο χώρο. Ετσι η μετάβαση από τον εσωτερικό χώρο στο δημόσιο, γινόταν σταδιακά δια μέσου του ημιυπαίθριου χώρου και στη συνέχεια της αυλής. Ο σεισμός του 1978 αποτελεί και την αφετηρία λύσης των προβλημάτων της. Οι γερασμένες και ασυντήρητες κατοικίες Βιώνουν την αγωνία του τέλους τους και έτσι οι ιδιοκτήτες τους αναζητούν τον τρόπο να τις αντικαταστήσουν. Η πολιτεία αντιλαμβάνεται ότι χρειάζεται να δει το πρόβλημα σφαιρικά, οπότε συγκροτεί μια ομάδα εργασίας αποτελουμένην από μέλη του ΥΓΊΠΕ, του ΥΠΕΧΩΔΕ και του Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης. 532

5 ΝΕΕΣ ΠΟΛΕΙΣ ΠΑΝΩ ΣΕ ΠΑΛΙΕΣ 3. Πολυκατοικία με ΕΟΚ 79. Σ' αυτήν συμμετέχουν, επίσης καί εκπρόσωποι των κατοίκων της Πάνω Πόλης, με σκοπό οι προτάσεις να είναι κοινής αποδοχής. Διότι, είναι γνωστόν ότι οποιαδήποτε πρόταση για αποκατάσταση ή ανάπλαση ενός συνόλου υλοποιείται μόνο όταν έχει τη συναίνεση του κοινωνικού συνόλου. Για τις κατοικίες θέμα διατήρησης δεν υπήρχε επειδή είχαν υποστεί σημαντικές ζημιές από το σεισμό και, κατά συνέπειαν, η επισκευή τους ήταν δυσβάσταχτη για την πολιτεία. Το υπουργείο Πολιτισμού καθόρισε αρχικά ως διατηρητέα 132 σπίτια από τα και κατέληξε τελικά σε 48. Η μελέτη είχε ως στόχο την εξυγίανση της Πάνω Πόλης, την ανάδειξη των πολύτιμων βυζαντινών μνημείων της και την προβολή της σχέσης τους με το άμεσο περιβάλλον τους. Το νέο ρυμοτομικό σχέδιο που προτάθηκε, θεσμοθετήθηκε και άρχισε να εφαρμόζεται αμέσως, το Προέβλεπε τη διατήρηση της τότε ρυμοτομίας και οργάνωσε το οδικό δίκτυο με τέτοιο τρόπο, ώστε να δημιουργηθούν αρκετοί πεζοδρόμοι με τις ανάλογες κοινόχρηστες λειτουργίες. Παράλληλα, καθόρισε τα 40τ.μ. ως το ελάχιστο εμβαδόν οικοπέδου. Ας σημειωθεί εδώ ότι το 9% των οικοπέδων έχουν εμβαδόν 50τ.μ. και το υπόλοιπο 91% από τ.μ. Επιπρόσθε- 533

6 ΟΙΚΟΝΟΜΟΥ ΚΩΣΤΑΣ 4. Δρόμος στα κάστρα με κατοικίες ΕΟΚ 79. τα, τα οικόπεδα κρίθηκαν άρτια και οικοδομήσιμα ως είχαν και απέκτησαν πρόσωπο στο δρόμο. Στην ανάλυση φάνηκε ότι ο αρχιτεκτονικός χαρακτήρας της Πάνω Πόλης δεν ακολουθεί ένα ορισμένο σύστημα δόμησης, αφού δεν το επιτρέπει η μορφολογία του εδάφους, αλλά και η μορφή των οικοπέδων. Οι όγκοι με τις προεξοχές πάνω στις επίπεδες επιφάνειες των όψεων, οι στεγασμένοι υπαίθριοι χώαοι και η χρωματική παρουσία δίνουν το στίγμα και προσδιορίζουν την ποιότητα της αρχιτεκτονικής μας παράδοσης. Μέσα από την πρόταση για ανανέωση της αρχιτεκτονικής δημιουργίας έγινε προσπάθεια να διατηρηθεί η ανθρώπινη κλίμακα, η ποιότητα των όγκων, οι πλαστικές αναλογίες των όψεων. Ο ειδικός οικοδομικός κανονισμός (ΕΟΚ) που θεσπίστηκε είχε σαν στόχο να κατευθύνει τους μελετητές στις παραπάνω αρχές kol να υπηρετήσουν μια αρχιτεκτονική που θα απαιτεί έμπνευση, δημιουργική φαντασία, ευαισθησία και γνώση τόσο της ιστορίας, όσο και της αρχιτεκτονικής παράδοσης. Ο ειδικός οικοδομικός κανονισμός (ΕΟΚ) του 1979 καθιστά δυνατή την ελεύ- 534

7 ΝΕΕΣ ΠΟΛΕΙΣ ΠΑΝΩ ΣΕ ΠΑΛΙΕΣ 5. Δρόυοη στην Πάνω Πόλη. θέρη τοποθέτηση της οικοδομής στο οικόπεδο και όχι στην πρόσοψη, όπως απαιτούσε ο ΓΟΚ του Η ελεύθερη αυτή τοποθέτηση της οικοδομής στο οικόπεδο, παρέχει στο μελετητή τη δυνατότητα μιας σωστής και λειτουργικής ένταξής της στο σχήμα και τη μορφή του οικοπέδου. Σήμερα, ανηφορίζοντας τα σοκάκια της Πάνω Πόλης η σύγκριση των οικοδομών που έγιναν με εφαρμογή του ΓΟΚ 73 και του ΕΟΚ 79 είναι αναπόφευκτη. Στις πρώτες, η δυνατότητα του μελετητή άρχιζε και τελείωνε στο μπαλκόνι της πρόσοψης. Ο ΓΟΚ του 73 αλλά και οι προηγούμενοι έδωσαν στα αστικά κέντρα κοινότοπες και κομφορμιστικές όψεις, ώστε περπατώντας αισθάνεται κανείς ότι βρίσκεται συνεχώς στο ίδιο σημείο. Αυτό το αίσθημα λείπει από την Πάνω Πόλη σήμερα, 14 χρόνια από την εφαρμογή του ΕΟΚ. Βέβαια τη λογική της αποτίμησης του χώρου με το τετραγωνικό μέτρο την πέρασε και σ' αυτήν πώς ήταν δυνατόν να γίνει το αντίθετο; Αλλωστε ο Σ.Δ. ήταν το επίμαχο σημείο των εκπροσώπων των κατοίκων της Πάνω Πόλης, οι οποίοι, με γνώμονα τις αδικίες τόσων δεκαετιών, υπήρξαν αδιάλλακτοι και αμετακίνητοι στο θέμα αυτό. Εκτός, λοιπόν, από την αναγκαστική αλλαγή της κλίμακας των όγκων, 535

8 ΟΙΚΟΝΟΜΟΥ ΚΩΣΤΑΣ που προκάλεσε η αύξηση του Σ.Δ. σε σχέση με τους υπάρχοντες, η ομάδα εργασίας, μέλος της οποίας υπήρξα, θα μπορούσε να αποτρέψει τη συνένωση των οικοπέδων. Η πίεση, όμως, του χρόνου και τα γεγονότα δεν μας επέτρεψαν να ασχοληθούμε πολύ με το ζήτημα αυτό. Πάντως, θα απέτρεπε την κατασκευή τεραστίων σε όγκο κτισμάτων που αλλοιώνουν οπωσδήποτε την αρχιτεκτονική κλίμακα της Πάνω Πόλης στα οποία, όμως, δεν παύει να αιωρείται η μνήμη της παράδοσης. Πρέπει, βέβαια, να τονίσουμε ότι οι Σ.Δ. που θεσμοθετήθηκαν ήταν πολύ χαμηλοί σε σχέση μ' αυτούς που ίσχυαν σ' άλλες περιοχές της Θεσσαλονίκης. Οι περιοχές υψών καθορίστηκαν σε δύο, έχοντας έτσι διώροφα και τριώροφα κτίσματα. Τονίζουμε, επίσης, τη δυνατότητα που δόθηκε στους ιδιοκτήτες να κατασκευάσουν τα σπίτια μόνοι τους, με την παροχή χαμηλότοκων δανείων, για να αποφευχθεί το σύστημα της αντιπαροχής που ευνοήθηκε όμως από τη συνένωση των οικοπέδων. Η ευκαιρία που δόθηκε από τον ΕΟΚ να μπορούν να κατασκευάζονται και δύο κτίσματα στο ίδιο οικόπεδο έμεινε μάλλον αναξιοποίητη. Πρέπει να αναγνωρίσουμε ότι από το 1979, με την εφαρμογή του ειδικού οικοδομικού κανονισμού στην Πάνω Πόλη άρχισε μια αναζήτηση όγκων, μορφών, πλήρων - κενών, εσοχών, αναλογιών, χρωμάτων. Η πορεία αυτής της αναζήτησης προχωρεί θετικά και αυτό είναι το ζητούμενο. Τα ίχνη της αποτυπώνονται καθημερινά καί διαπιστώνεται η αγωνία να περάσει η μνήμη του χθες στο σήμερα και το αύριο. Και όταν αυτή η προσπάθεια γίνεται συνειδητά από τον αρχιτέκτονα τότε είναι βέβαιο το θετικό αποτέλεσμα. Η προσωπική μας αγωνία συνοψίζεται μήπως τα βέλη της μεταμοντέρνας σκέψης την αγγίξουν μακάρι να περάσουν αριστερά και δεξιά αυτής είτε για να χαθούν είτε για να βρουν άλλους στόχους μακριά από αυτήν. Ας μην ξεχνάμε τη φράση του Άρη Κωνσταντινίδη, ότι ο/ αρχιτέκτονες αυτοκτονούν στις ρόδες. Μια φράση γεμάτη αλήθεια, γιατί η αρχιτεκτονική δεν είναι σήμερα, αλλά είναι η πορεία του χθες στο σήμερα και το αύριο. Πρέπει να αντιληφθούμε ότι η αρχιτεκτονική δεν είναι ένδυμα, είναι κέλυφος, έχει διάρκεια και πρέπει να μπορεί να αντέχει στο χρόνο. Δυστυχώς η αρχιτεκτονική δεν γίνεται πάντα μόνον από τον αρχιτέκτονα, πρέπει όμως να γεννιέται από αυτόν. Οι όποιες νέες ιδέες απαιτούν χρόνο για να αφομοιωθούν και να εξελιχθούν. 536