περιεχόµενα 1 ο µέρος Αναλυτική θεωρία και απαντήσεις των ερωτήσεων του σχολικού βιβλίου Ι. Προφορικός και γραπτός λόγος

Transcript

1

2 περιεχόµενα 1 ο µέρος Αναλυτική θεωρία και απαντήσεις των ερωτήσεων του σχολικού βιβλίου Ι. Προφορικός και γραπτός λόγος 1. Επισηµαίνω τα στοιχεία της οµιλίας σελ Συγκρίνω τον προφορικό µε το γραπτό λόγο σελ. 106 α. Ο προφορικός και ο γραπτός λόγος ως µέσα επικοινωνίας σελ. 106 β. ιαφορές του προφορικού λόγου από το γραπτό σελ. 106 γ. Απροσχεδίαστος και προσχεδιασµένος λόγος σελ. 111 δ. Απόδοση του προφορικού λόγου σε γραπτό σελ. 117 ε. Το φανερό και το λανθάνον νόηµα σελ. 117 στ. Τελεστικός λόγος σελ. 117 Θέµατα για συζήτηση και έκφραση - έκθεση σχετικά µε τον προφορικό και το γραπτό λόγο σελ. 120 ΙΙ. ιάλογος 1. Η σχέση του λόγου µε το σώµα, το χρόνο, το χώρο σελ Προϋποθέσεις για την επιτυχία ενός διαλόγου σελ. 134

3 3. Λογοτεχνικός διάλογος σελ. 141 α. Ο διάλογος στα αφηγηµατικά λογοτεχνικά κείµενα σελ. 142 β. Ο θεατρικός λόγος σελ. 142 γ. Η φυσικότητα στο διάλογο σελ. 142 Θέµατα για συζήτηση και έκφραση - έκθεση σχετικά µε το διάλογο σελ. 149 Λεξιλόγιο σελ. 155 Θέµατα για συζήτηση και έκφραση - έκθεση σχετικά µε την εφηβεία σελ. 160 Θέµατα για συζήτηση και έκφραση - έκθεση σχετικά µε την αγάπη και τον έρωτα σελ ο µέρος Θεµατικοί κύκλοι (Περίληψη, πλαγιότιτλοι, λεξιλόγιο, απαντήσεις των ερωτήσεων του σχολικού βιβλίου) Η αξία του διαλόγου σελ. 173 Η νόθη και η γνήσια ψυχαγωγία σελ. 184

4 ΕΚΦΡΑΣΗ - ΕΚΘΕΣΗ Ο Λόγος 101 O ËÏÃÏÓ Ι. Προφορικός και γραπτός λόγος 1. Επισηµαίνω τα στοιχεία της οµιλίας 2. Συγκρίνω τον προφορικό µε το γραπτό λόγο α. Ο προφορικός και ο γραπτός λόγος ως µέσα επικοινωνίας β. ιαφορές του προφορικού λόγου από το γραπτό γ. Απροσχεδίαστος και προσχεδιασµένος λόγος δ. Απόδοση του προφορικού λόγου σε γραπτό ε. Το φανερό και το λανθάνον νόηµα στ. Τελεστικός λόγος Αναλυτική θεωρία και απαντήσεις των ερωτήσεων του σχολικού βιβλίου ΙΙ. ιάλογος 1. Η σχέση του λόγου µε το σώµα, το χρόνο, το χώρο 2. Προϋποθέσεις για την επιτυχία ενός διαλόγου 3. Λογοτεχνικός διάλογος α. Ο διάλογος στα αφηγηµατικά λογοτεχνικά κείµενα β. Ο θεατρικός διάλογος γ. Η φυσικότητα στο διάλογο

5 102 ΕΚΦΡΑ Σ Η - Ε ΚΘ Ε Σ Η Ο Λόγος Ι. Προφορικός και γραπτός λόγος 1. Επισηµαίνω τα στοιχεία της οµιλίας Εάν σας ζητούσε κανείς, ύστερα από µία ώρα µάθηµα, να επαναλάβετε κατά λέξη, όσα ακούσατε στην αρχή του µαθήµατος, πολλοί λίγοι από εσάς, αν όχι κανείς, θα µπορούσαν να το κάνουν. Αυτό, βέβαια, δεν φανερώνει κάποια δική σας αδυναµία, αλλά σχετίζεται µε το βασικό χαρακτηριστικό του προφορικού λόγου, την παροδικότητα. Ίσως κάποιοι να σκεφτείτε, ότι θα µπορούσατε να µαγνητοφωνήσετε τον καθηγητή και µε τον τρόπο αυτό να ξανακούσετε όσα ειπώθηκαν όσες φορές επιθυµείτε. Τη δυνατότητα αυτή µας την παρέχουν τα σύγχρονα τεχνικά µέσα (µαγνητοφώνηση, βιντεοσκόπηση κλπ.), µε τα οποία καταγράφουµε τον προφορικό λόγο, κάνοντάς τον αθάνατο. Πάντα, όµως, όταν µιλάµε για προφορικό λόγο, θα πρέπει να έχουµε υπόψη µας, ότι σε αυτόν, εκτός από το λεκτικό φώνηµα, το οποίο µεταδίδει το µήνυµα, µεγάλη σηµασία έχουν και τα εξωγλωσσικά και παραγλωσσικά γνωρίσµατα, τα οποία διαµορφώνουν σηµασίες. Πιο συγκεκριµένα, εξωγλωσσικά γνωρίσµατα είναι οι χειρονοµίες, η έκφραση του προσώπου, το βλέµµα, οι κινήσεις κλπ., ενώ παραγλωσσικά γνωρίσµατα είναι το ανεβοκατέβασµα (επιτονισµός) και η ένταση της φωνής, οι παύσεις, η προφορά κλπ. Ο οπαδός (µεταλλογραφία, Βιβλιοθήκη Τεχνών, Βερολίνο) Ο ρήτορας (µεταλλογραφία, Βιβλιοθήκη Τεχνών, Βερολίνο) Ο δηµόσιος κατήγορος (µεταλλογραφία, Βιβλιοθήκη Τεχνών, Βερολίνο) Ο δηµοσιογράφος (µεταλλογραφία, Βιβλιοθήκη Τεχνών, Βερολίνο)

6 ΕΚΦΡΑΣΗ - ΕΚΘΕΣΗ Ο Λόγος 103 Το παρακάτω αποµαγνητοφωνηµένο απόσπασµα (Α) προέρχεται από απάντηση που δόθηκε στα εξής ερωτήµατα: Νοµίζετε ότι υπάρχει αυξηµένη επιθετικότητα στους νέους σήµερα Αν δέχεστε ότι υπάρχει, πώς αιτιολογείτε το φαινόµενο Παρατηρήστε πώς αποδίδεται σ αυτό (το Απόσπασµα Α) ο προφορικός λόγος (σχολ. βιβλ. σ.92). Στο απόσπασµα αυτό ο προφορικός λόγος αποδίδεται µε στοιχεία ενδογλωσσικά, δηλαδή λέξεις ή φράσεις (λεκτικά εκφωνήµατα) και συντακτικά σχήµατα (µορφήµατα) που εξυπηρετούν τις ανάγκες του συγκεκριµένου οµιλητή. Ταυτόχρονα χρησιµοποιούνται και παραγλωσσικά στοιχεία που υποβοηθούν ακόµη περισσότερο την προφορική επικοινωνία του οµιλητή. Παραγλωσσικά στοιχεία: Με τη χρήση της παύλας (-) δηλώνεται η µικρή παύση της οµιλίας του προσώπου. Με τη χρήση του συν (+) δηλώνεται η µέτρια παύση της οµιλίας. Με τη χρήση του διπλού συν (++) δηλώνεται η παρατεταµένη παύση. Με τη χρήση του ανοδικού βέλους ( ) δηλώνεται η ανοδική κίνηση της φωνής. Αν είχατε τη δυνατότητα να ακούσετε τη µαγνητοφώνηση του ίδιου του αποσπάσµατος ή να παρακολουθήσετε τη µαγνητοσκόπησή του, ποια επιπλέον γνωρίσµατα της οµιλίας θα εντοπίζατε (σχολ. βιβλ. σ.93) Η δυνατότητα να ακούσουµε τη µαγνητοφώνηση του αποσπάσµατος θα µας επέτρεπε να εντοπίσουµε και άλλα στοιχεία της οµιλίας. Τα στοιχεία αυτά θα µας έδιναν τη δυνατότητα να επισηµάνουµε και κάποια εξωγλωσσικά στοιχεία που έχουν σχέση µε την έκφραση, τις χειρονοµίες, τη χροιά και ένταση της φωνής, τον τρόπο εκφοράς του λόγου, τη σηµειολογία του σώµατος ή το βλέµµα του οµιλούντος προσώπου.

7 104 ΕΚΦΡΑΣΗ - ΕΚΘΕΣΗ Ο Λόγος Να παρατηρήσετε τη σχέση του λεκτικού εκφωνήµατος µε τα υπόλοιπα γνωρίσµατα της οµιλίας στις παρακάτω ασκήσεις (σχολ. βιβλ. σ.95) 1. Να προφέρετε τη φράση σήµερα το απόγευµα µε διαφορετικό τόνο φωνής εκφράζοντας κάθε φορά µια ορισµένη ψυχική κατάσταση. Ο µεγάλος Ρώσος σκηνοθέτης Στανισλάφσκι ζητούσε από τους ηθοποιούς του να προφέρουν αυτή τη φράση µε σαράντα διαφορετικούς τρόπους. Το λεκτικό εκφώνηµα σήµερα το απόγευµα έχει στενή σχέση και µε τα υπόλοιπα γνωρίσµατα της οµιλίας. Συγκεκριµένα σηµαντικό ρόλο παίζουν επίσης τα παραγλωσσικά γνωρίσµατα, όπως η διακύµανση της φωνής (επιτονισµός), η έντασή της ή η προφορά του οµιλητή. Αυτά τα παραγλωσσικά στοιχεία φορτίζουν αναλόγως το λεκτικό εκφώνηµα σήµερα το απόγευµα παρουσιάζοντας τη διάθεση και την ψυχολογία του οµιλητή. Αν µάλιστα το γλωσσικό εκφώνηµα συνοδευτεί µε κάποιο σηµείο στίξης, π.χ. τελεία, ερωτηµατικό, θαυµαστικό, αποσιωπητικά, τότε διαφοροποιείται και το νόηµά του. Εκτός αυτών τα εξωγλωσσικά γνωρίσµατα, όπως οι χειρονοµίες, οι κινήσεις, η έκφραση του προσώπου ή το βλέµµα του οµιλητή µπορούν να διαφοροποιήσουν αισθητά το λεκτικό εκφώνηµα. Βασισµένος σε όλες αυτές τις παρατηρήσεις ο Στανισλάφσκι άνοιξε νέες προοπτικές στη διδασκαλία της θεατρικής τέχνης. 2. Να επαναλάβετε την πρόταση Ο Γιάννης θα έρθει απόψε τονίζοντας κάθε φορά ένα διαφορετικό όρο της (σχολ. βιβλ. σ. 95). Με τον τονισµό κάθε φορά ενός διαφορετικού όρου της πρότασης Ο Γιάννης θα έρθει απόψε δηλώνεται ευκρινέστερα το πλήρες νόηµα του λεκτικού εκφωνήµατος. Αν για παράδειγµα τονιστεί η φράση Ο Γιάννης τότε επισηµαίνεται ότι το πρόσωπο που θα έρθει είναι ο ίδιος ο Γιάννης και όχι οποιοσδήποτε άλλος. Αν τονιστεί η ρηµατική φράση θα έρθει τότε δηλώνεται η σηµασία αυτής καθεαυτής της ενέργειας. Αν τέλος τονιστεί το επίρρηµα απόψε τότε προσδιορίζεται ο χρόνος που θα συµβεί το γεγονός και δίνεται έµφαση σε αυτόν.

8 ΕΚΦΡΑΣΗ - ΕΚΘΕΣΗ Ο Λόγος Να δείξετε: α) µε ποιες χειρονοµίες εκφράζουµε τα παρακάτω µηνύµατα: εν ξέρω. Έλα εδώ! Ίσια µπροστά. Κάτσε κάτω! Αντίο! Σταµαστήστε! Θρίαµβος! Σε παρακαλώ! Ήσυχα! β) µε ποιους µορφασµούς και τι ήχους εκδηλώνουµε συνήθως την έκπληξη, την αηδία, τον πόνο, την ειρωνεία (σχολ. βιβλ. σ. 95). α) Μηνύµατα Χειρονοµίες εν ξέρω Ανασήκωµα των ώµων και νεύµα που δηλώνει άγνοια. Έλα εδώ! Άπλωµα του χεριού µπροστά µε κίνηση των δακτύλων προς την κατεύθυνση που πρέπει να έλθει ο δέκτης του µηνύµατος Ίσια µπροστά Άπλωµα του χεριού µπροστά και υπόδειξη του σηµείου µε το δείκτη. Κάτσε κάτω Κίνηση του χεριού προς τα κάτω και υπόδειξη του σηµείου στο οποίο θα καθήσει ο δέκτης του µηνύµατος. Αντίο! Σήκωµα του χεριού και κίνηση δεξιά, αριστερά. Σταµατήστε Απότοµο άπλωµα του χεριού µπροστά µε υψωµένη την παλάµη, ώστε να σχηµατίζει µε τον καρπό ορθή γωνία. Η παλάµη είναι στραµµένη προς το µέρος του δείκτη. Θρίαµβος! Σήκωµα και των δύο χεριών επάνω και ανοιγοκλείσιµό τους µε ζωηρό τρόπο. β) Μηνύµατα Μορφασµοί - ήχοι έκπληξη Άνοιγµα του στόµατος. Ήχοι έκπληξης όπως Ωω! Ααα! αηδία Γκριµάτσα και ζάρωµα του στόµατος και της µύτης. Ήχοι όπως ουφ... µπλιάχ... πόνο Γκριµάτσα του στόµατος µε τέντωµα ή κατέβασµα προς τα κάτω των χειλιών. Συνοδεύεται από ήχους όπως Αχ! Ωχ! Οϊ! Αϊ! ειρωνεία Γκριµάτσα του προσώπου µε µισοκλείσιµο του ενός µατιού, ανασήκωµα του φρυδιού. Συνοδεύεται µε ήχους όπως Αχά! Ναίαί! Μµµ!

9 106 ΕΚΦΡΑΣΗ - ΕΚΘΕΣΗ Ο Λόγος 2. Συγκρίνω τον προφορικό µε το γραπτό λόγο α. Ο προφορικός και ο γραπτός λόγος ως µέσα επικοινωνίας β. ιαφορές του προφορικού λόγου από το γραπτό Τόσο ο προφορικός όσο και ο γραπτός λόγος αποτελούν µέσα επικοινωνίας. Όµως στην πρώτη περίπτωση το µήνυµα λαµβάνεται από το δέκτη την ώρα που εκπέµπεται από τον ποµπό, εποµένως οι όποιες απορίες µπορούν αµέσως να απαντηθούν και να δοθούν οι απαιτούµενες διευκρινίσεις. Στην περίπτωση του γραπτού λόγου ο ποµπός απευθύνεται σε ένα δέκτη που όχι µόνο δεν είναι παρών, αλλά µπορεί να λάβει το µήνυµα µετά από µεγάλο χρονικό διάστηµα, άρα δεν έχει τη δυνατότητα να δώσει εξηγήσεις. Από την άλλη το γεγονός αυτό δίνει την ευκαιρία στον ποµπό να σκεφτεί τι θα γράψει και να παρουσιάσει ένα φροντισµένο από άποψη διατύπωσης, σύνταξης κλπ. αποτέλεσµα. Τις διαφορές που προκύπτουν από τη σύγκριση προφορικού και γραπτού λόγου µπορείτε να τις δείτε στον πίνακα που ακολουθεί. ιατύπωση Λεξιλόγιο Σύνταξη Συνοχή / Συνεκτικότητα Προφορικός λόγος Γεµίσµατα (εε, χµ, ας πούµε), ελλειπτικές προτάσεις, παύσεις, προχειρότητα στην έκφραση, επαναλήψεις, προσπάθεια για βελτίωση Περιορισµένο και ανεπεξέργαστο Όχι φροντισµένη, ασυνταξίες, παρατακτική σύνδεση, λίγες και στερεότυπες µεταβατικές λέξεις Λόγος χαλαρός, αναλυτικός Γραπτός λόγος Σαφής και ακριβής, ολοκληρωµένες φράσεις, προσεγµένη διατύπωση (υπάρχει στίξη και παραγραφοποίηση) Πλούσιο, επεξεργασµένο, επιλογή κατάλληλης λέξης Φροντισµένη, συχνά υποτακτική σύνδεση, µακροπερίοδος λόγος Ακρίβεια στην έκφραση, νοηµατική πυκνότητα

10 ΕΚΦΡΑΣΗ - ΕΚΘΕΣΗ Ο Λόγος 107 Το γεγονός, βέβαια, ότι ο γραπτός λόγος είναι πιο φροντισµένος από τον προφορικό σε καµιά περίπτωση δεν σηµαίνει ότι είναι και ανώτερος. Κάθε είδος λόγου έχει την αξία του και εξυπηρετεί διαφορετικές ανάγκες. Θα πρέπει, λοιπόν, να γίνει απολύτως σαφές, ότι αλλιώς µιλούµε και αλλιώς γράφουµε. Γι αυτό, όταν γράφετε θα πρέπει να λαµβάνετε υπόψη σας το δέκτη και να προλαβαίνετε τις απορίες του, θέτοντας στον εαυτό σας ερωτήµατα όπως: Είµαι σαφής Θα µε αντιληφθεί ο δέκτης Ποια γνώση έχει ο δέκτης σχετικά µε το θέµα Ποιες πληροφορίες χρειάζεται οπωσδήποτε να του δώσω Ασφαλώς, δεν πρέπει να παραβλέψετε την πρακτική αξία αυτού του κοµµατιού της θεωρίας, αφού αυτά τα ερωτήµατα θα πρέπει να τα έχετε στο νου σας κάθε φορά που γράφετε έκθεση και να τα απαντάτε στην ανάπτυξη του θέµατος.

11 108 ΕΚΦΡΑΣΗ - ΕΚΘΕΣΗ Ο Λόγος Γραπτός Λόγος Πλεονεκτήµατα Είναι σαφής, όταν προηγείται σκέψη και οργανωµένο σχέδιο. εν επιδέχεται αοριστολογίες και αµφισηµίες. Έχει περισσότερο κύρος και δυσκολότερα παρερµηνεύεται από τον προφορικό λόγο. Υπάρχουν τα συµφραζόµενα για την ακριβή κατανόηση του νοήµατος. Επιδέχεται εµβάθυνση, µελέτη, σχολιασµό και ανάλυση περισσότερο απ' ό,τι ο προφορικός λόγος. Έχει επίσηµο χαρακτήρα και επιζεί για αιώνες (µακροβιότητα). Μπορεί και νικά τη φθορά του χρόνου και τις αδυναµίες της µνήµης. Μειονεκτήµατα Είναι περισσότερο ψυχρός, απρόσωπος, τυπικός. εν δηλώνει µε ενάργεια τα συναισθήµατα του συγγραφέα, αλλά τις περισσότερες φορές τα υποδηλώνει. εν έχει αµεσότητα. Ο χρόνος που µεσολαβεί φθείρει τα νοήµατα, τα αποστεώνει από την επικαιρότητά τους. εν είναι προσιτός στο µέσο άνθρωπο. ε δίνει τη δυνατότητα άµεσης απόκρισης. Οι λατίνοι έλεγαν: scripta manent *. (από το βιβλίο της. Σµυρνιάδου, Η έκθεση σήµερα, τόµ. Γ, Αθήνα 1991, σσ ) *scripta manent = τα γραπτά µένουν. verba volant = τα λόγια πετούν.

12 ΕΚΦΡΑΣΗ - ΕΚΘΕΣΗ Ο Λόγος 109 Συζητήστε τα πλεονεκτήµατα του προφορικού λόγου ως µέσου επικοινωνίας. Τι ρόλο παίζει στην πρόσληψη και στην κατανόηση του µηνύµατος το γεγονός ότι ο δέκτης είναι παρών στην προφορική επικοινωνία (σχολ. βιβλ. σ.96) Ως µέσο επικοινωνίας ο προφορικός λόγος διαθέτει αρετές ιδιαίτερα σηµαντικές. Με ζωντάνια, αµεσότητα και πλούσια εκφραστικά µέσα επιτυγχάνεται µε αποτελεσµατικό τρόπο η προφορική επικοινωνία. Τόσο ο ποµπός, όσο και ο δέκτης είναι παρόντες ταυτόχρονα στη διαδικασία της προφορικής επικοινωνίας. Αυτό το γεγονός επιτρέπει στον αποδέκτη του προφορικού µηνύµατος να ζητήσει διευκρινίσεις ή επεξηγήσεις από τον ποµπό, ώστε να γίνει περισσότερο κατανοητή η θέση του. Εξάλλου ο προφορικός λόγος είναι λιγότερο κουραστικός επειδή είναι ρέων και εύληπτος. Ανεξάρτητα από το µορφωτικό τους επίπεδο, µπορούν όλοι να τον παρακολουθήσουν, καθώς δεν απαιτείται η γνώση γραφής και ανάγνωσης. Συζητήστε τα πλεονεκτήµατα του γραπτού λόγου ως µέσου επικοινωνίας, λαµβάνοντας υπόψη ότι ο ποµπός διαθέτει συνήθως χρόνο, για να επεξεργαστεί το κείµενό του, πριν να το παραλάβει ο δέκτης (σχολ. βιβλ. σ.96). Ο γραπτός λόγος είναι οργανωµένος, δοµηµένος και διατυπωµένος µε περισσότερη προσοχή από τον προφορικό, επειδή ο γράφων είναι σε θέση να τον επεξεργαστεί καλύτερα. Βασίζεται σε κανόνες γραµµατικούς και συντακτικούς µε µεγαλύτερη αυστηρότητα. Αναγκαίες προϋποθέσεις του γραπτού λόγου είναι επίσης η ακρίβεια και η σαφήνεια επειδή ο λόγος αυτός δεν έχει την αµεσότητα του προφορικού. Ο αναγνώστης - δέκτης κατανοεί και εµπεδώνει το µήνυµα µόνο µε την ανάγνωση του κειµένου, χωρίς να είναι σε θέση να ζητήσει, ενδεχοµένως, διευκρινίσεις από τον γράφοντα - ποµπό.

13 110 ΕΚΦΡΑΣΗ - ΕΚΘΕΣΗ Ο Λόγος Να διαβάσετε προσεκτικά τα παρακάτω αποσπάσµατα από προφορικό και γραπτό λόγο του ίδιου προσώπου για το ίδιο θέµα και να τα συγκρίνετε (σχολ. βιβλ. σ.97). Ο αποµαγνητοφωνηµένος προφορικός λόγος παρουσιάζει όλα τα χαρακτηριστικά γνωρίσµατα του λόγου αυτού. Συγκεκριµένα είναι αναλυτικός, άµεσος, όχι ιδιαίτερα φροντισµένος µε αρκετά συντακτικά λάθη, ελλειπτικές προτάσεις, όχι µεγάλη συνοχή και µε λεκτικές επαναλήψεις. Είναι ωστόσο ζωντανός, αυθόρµητος και κυρίως άµεσος, δεδοµένο που επιτρέπει στον αποδέκτη του να ζητήσει ίσως διευκρινίσεις και επεξηγήσεις από τον ποµπό. Ο γραπτός λόγος, αντίθετα, είναι πυκνός επιµεληµένος, καλά οργανωµένος και δοµηµένος µε τέτοιο τρόπο, ώστε να γίνεται εύκολα κατανοητός από τους αναγνώστες στους οποίους απευθύνεται. Βασίζεται σε κανόνες γραµµατικούς και συντακτικούς και έχει προσεγµένη διατύπωση, χωρίς ασάφειες, νοηµατικές ή λεκτικές επαναλήψεις, αοριστίες και ελλειπτικές προτάσεις. Εντούτοις τόσο ο προφορικός, όσο και ο γραπτός λόγος που αναπτύσσουν τον ίδιο προβληµατισµό για το ζήτηµα της επιθετικότητας των νέων, εξυπηρετούν, ο καθένας µε το δικό του τρόπο, τις επικοινωνιακές ανάγκες των ανθρώπων.

14 ΕΚΦΡΑΣΗ - ΕΚΘΕΣΗ Ο Λόγος 111 γ. Απροσχεδίαστος και προσχεδιασµένος λόγος Ένα µεικτό είδος λόγου ανάµεσα στον προφορικό και στο γραπτό Ιδιαίτερη αναφορά αξίζει να γίνει σε ένα µεικτό είδος λόγου, τον προσχεδιασµένο προφορικό λόγο. Σε αυτό το είδος λόγου ανήκουν οι διαλέξεις, οι πολιτικές ή άλλες οµιλίες, οι εισηγήσεις. Εξετάζουµε το συγκεκριµένο είδος λόγου, γιατί είναι πιθανό να σας ζητηθεί να δώσετε σε κάποια έκθεσή σας τη µορφή οµιλίας, διάλεξης ή εισήγησης. Σε αυτή την περίπτωση θα πρέπει το κείµενό σας να έχει κάποια συγκεκριµένα χαρακτηριστικά τόσο στη µορφή όσο και στο περιεχόµενο. Στον προσδιορισµό των χαρακτηριστικών αυτών θα µας βοηθήσει ο Ρητοράκης. Γεια σας παιδιά!!! Είµαι ο Ρητοράκης και θα χαρώ να σας βοηθήσω! Μορφή του λόγου Προσφώνηση. Κάποιο είδος εισαγωγικού χαιρετισµού, επίσηµου ή οικείου ανάλογα µε την περίσταση. Η προσφώνηση τοποθετείται πάντοτε στο πάνω αριστερό τµήµα του λόγου και ακολουθείται από κόµµα. Η προσφώνηση µπορεί να επαναλαµβάνεται και στο κύριο µέρος του κειµένου είτε για να τονίσει τη µετάβαση σε µια νέα θεµατική ενότητα είτε για να προσδώσει αµεσότητα. Παράδειγµα: Αγαπηµένοι φίλοι/συµµαθητές, φίλες και φίλοι... (οικείο ύφος) Αγαπητοί φίλοι/συµπολίτες, κυρίες και κύριοι... (ηµιεπίσηµο ύφος) Αξιότιµοι κυρίες και κύριοι, σεβαστοί γονείς/καθηγητές... (επίσηµο ύφος)

15 112 ΕΚΦΡΑΣΗ - ΕΚΘΕΣΗ Ο Λόγος Πρόλογος. Σε αυτόν παρουσιάζεται το θέµα και η σκοπιά από την οποία θα το αντιµετωπίσει ο οµιλητής. Επίλογος. Σε αυτό το τελευταίο µέρος του λόγου γίνεται µια ανακεφαλαίωση όσων ειπώθηκαν και υπογραµµίζονται τα σπουδαιότερα σηµεία του λόγου. Αποφώνηση. Πρόκειται για τον καταληκτικό χαιρετισµό, ο οποίος τοποθετείται πάντοτε στο κάτω δεξιό µέρος της οµιλίας και είναι και αυτή ανάλογη µε την περίσταση, όπως και η προσφώνηση. Παράδειγµα: Ευχαριστώ πολύ / θερµά (οικείο ύφος) Σας ευχαριστώ για την προσοχή σας / για το θερµό ενδιαφέρον σας (ηµιεπίσηµο ύφος) Σας ευχαριστώ για την προσοχή / το ενδιαφέρον που επιδείξατε, σας απευθύνω τις ευχαριστίες µου (επίσηµο ύφος) Με τον τρόπο αυτό, φίλοι µου, οι νέοι θα αγαπήσουν τη γλώσσα και θα δουν ως ενδιαφέρουσα πρόκληση την κατάκτηση ενός τόσο δυνατού όπλου, όπως η γλώσσα. Απαραίτητη προϋπόθεση, βέβαια, για να γίνει αυτό, να αποτελέσει η γλωσσική παιδεία το επίκεντρο της εκπαίδευσής µας, αφού πρώτα προσαρµοστεί στη σύγχρονη πραγµατικότητα. Ευχαριστώ για την προσοχή σας! Επίλογος, του λόγου του Ρητοράκη Αποφώνηση

16 ΕΚΦΡΑΣΗ - ΕΚΘΕΣΗ Ο Λόγος 113 Το κείµενο που ακολουθεί είναι παρµένο από τον ηµερήσιο τύπο και αναφέρεται στα µέσα ενηµέρωσης. ιαβάστε το και επιχειρήστε να το παρουσιάσετε σε προσχεδιασµένο προφορικό λόγο στην τάξη. Σχεδιάστε την εισήγησή σας µε βάση το περιεχόµενο του κειµένου, λαµβάνοντας όµως υπόψη ότι η εισήγησή σας δε θα διαβαστεί, αλλά θα ακουστεί. Αυτό σηµαίνει ότι πρέπει να µετατρέψετε το γραπτό λόγο σε προφορικό, ότι δηλαδή πρέπει να κάνετε τις κατάλληλες αλλαγές, π.χ. επιλέξτε µικρότερες φράσεις, κυρίως παρατακτική σύνταξη, απλούστερο λεξιλόγιο κτλ., για να µπορέσει το κοινό να παρακολουθήσει την προφορική σας εισήγηση. Φροντίστε ακόµη να αξιοποιήσετε τα παραγλωσσικά και τα εξωγλωσσικά στοιχεία της οµιλίας, για να γίνει η εισήγησή σας ζωντανή και ενδιαφέρουσα για το κοινό. Η εισήγησή σας µπορεί, εξάλλου, να βασιστεί σε κάποιο άλλο δηµοσίευµα από τον τύπο ή από το διαδίκτυο που σας ενδιαφέρει περισσότερο (σχολ. βιβλ. σ.99). Αγαπητοί µου συµµαθητές και συµµαθήτριες Στο τέλος του χρόνου που µας πέρασε έφυγε από κοντά µας ο Μάρσαλ Μακ Λούαν, ο κορυφαίος προφήτης που εισήγαγε ένα νέο προβληµατισµό για το θέµα των µέσων µαζικής επικοινωνίας. (+) Σηµαντική είναι η συµβολή του Καναδού συγγραφέα. Επισήµανε την τεράστια εµβέλεια των µέσων αυτών. Ταυτόχρονα ανέλυσε την ιστορική σηµασία τους για τον τρόπο σκέψης και δράσης των ανθρώπων (++). Άγνωστος ως τα 50 του χρόνια, έγινε διάσηµος, όταν εκδόθηκαν τα βιβλία του Ο Γαλαξίας Γκούτεµπεργκ και Για να καταλάβουµε τα µέσα επικοινωνίας. Στα βιβλία αυτά, αλλά και σε πολλά άλλα δηµοσιεύµατά του ο Μακ Λούαν διατύπωσε την επαναστατική θεωρία του για τις επαναστάσεις στην εξέλιξη των επικοινωνιακών µέσων. (+) Η βασική θέση του Μακ Λουάν είναι ότι το µέσο αποτελεί το µήνυµα. (+) Έτσι η διαµόρφωση των κοινω- νιών και των πολιτισµών επηρεάστηκε περισσότερο από το είδος των µέσων αυτών, παρά από το περιεχόµενο των µηνυµάτων που µετέδιδαν. (+)

17 114 ΕΚΦΡΑΣΗ - ΕΚΘΕΣΗ Ο Λόγος Με αυτό το κριτήριο ο Μακ Λούαν χώρισε την ανθρώπινη ιστορία σε τρεις µεγάλες εποχές. Στην πρώτη, την ακουστική εποχή, µοναδικό µέσο επικοινωνίας ήταν η φωνή του ανθρώπου. Όµως ο λόγος και ο ήχος έχουν περιορισµένη εµβέλεια. Καθώς οι άνθρωποι ζούσαν σε µικρές κοινότητες και φυλές άκουγαν άµεσα τη φωνή του αρχηγού που διέταζε ή ρητόρευε. Άκουγαν τη φωνή των υποκριτών και των χορευτών που αναπαράσταιναν διάφορους µύθους και εξόρκιζαν το κακό. (+) Η δεύτερη είναι η οπτική εποχή της επικοινωνίας. Στην περίοδο αυτή σηµαντικότατο ρόλο διαδραµατίζει ο γραπτός λόγος. + Με το γραπτό λόγο, έµµεσα και οπτικά επικοινωνεί ένας µε κάποιον άλλο αλλά και µε πολλούς ακόµη ανθρώπους σε διαφορετικό τόπο και χρόνο. Όµως ο άνθρωπος που ως τότε µάθαινε οµαδικά και ακουστικά σταµάτησε να λειτουργεί κατ αυτόν τον τρόπο. Τώρα µόνος του, µπροστά σε ένα κοµµάτι χαρτί γραµµένο, αντλεί ιδέες µε τη βοήθεια της όρασής του. Ολόκληρη η επιστήµη - ισχυρίζεται ο Μακ Λούαν - αλλά και ολόκληρος ο πολιτισµός είναι αποτέλεσµα αυτής της οπτικοποίησης. Η οπτικοποίηση βέβαια είναι αποτέλεσµα του αλφάβητου. Αποφασιστική ώθηση σε αυτήν την εξέλιξη έδωσε η εφεύρεση της τυπογραφίας από το Γουτεµβέργιο. Με τα 26 ανάγλυφα κινητά στοιχεία του, που τυπωνόταν πάνω σε χιλιάδες οµοιόµορφα φύλλα χαρτιού αναπαράγονταν εύκολα το ίδιο κείµενο. Αυτό αποτέλεσε το πρότυπο της µαζικής παραγωγής και άλλων αντικειµένων. Η επανάληψη της µηχανικής κίνησης, άλλωστε, αποτελεί τη βάση της σύγχρονης τεχνολογίας. Εκτός αυτών όµως το τυπωµένο βιβλίο, σύµφωνα µε το Μακ Λούαν, έγινε η αφετηρία δύο αποφασιστικών παραγόντων του ευρωπαϊκού πολιτισµού (+). Πρώτον συνέβαλε στην καλλιέργεια του ατοµικισµού, αφού η γνώση και η επικοινωνία ήταν ατοµική και όχι συλλογική υπόθεση. εύτερον, καλλιέργησε τον εθνικισµό, αφού οι ευρωπαϊκοί λαοί είδαν για πρώτη φορά τυπωµένη την εθνική τους γλώσσα και ανακάλυψαν την εθνική ταυτότητά τους.

18 ΕΚΦΡΑΣΗ - ΕΚΘΕΣΗ Ο Λόγος 115 Η τρίτη εποχή είναι η ηλεκτρονική εποχή. Αυτή αποτελεί κατά έναν τρόπο επιστροφή στην ακουστική και στην οπτική εποχή. Η ανθρωπότητα που είχε χωριστεί, εξαιτίας της γραφής και του βιβλίου, σε µοναχικά άτοµα και έθνη, ξαναγυρίζει σήµερα στην εποχή της φυλής. Σήµερα όµως δεν υπάρχουν άπειρες φυλές και κοινότητες. Υπάρχει µόνο µία, αυτή των ακροατών του ραδιοφώνου και κυρίως αυτή των τηλεθεατών. + Η υδρόγειος µετα- τρέπεται έτσι σε ένα µικρό πλανητικό χωριό. + Εκατοµµύρια άνθρωποι µπορούν να δουν την ίδια στιγµή ένα γεγονός ή να ακούσουν ταυτόχρονα έναν οµιλητή, όπως οι πρωτόγονοι άκουγαν το φύλαρχό τους. Χάρη στο ραδιόφωνο, ο Χίτλερ αφιόνιζε εκατοµµύρια Γερµανούς. Χάρη στην τηλεόραση ο Άρµστρονγκ, όταν πατούσε το φεγγάρι, είχε µαζί του δισεκατοµµύρια ανθρώπους κάθε φυλής και χρώµατος. Αλλά η ηλεκτρονική φέρνει και τον αυτοµατισµό που αποτελεί ένα µεγάλο άλµα προς τα εµπρός. Η ηλεκτρική εποχή των αυτόµατων υπηρετικών µηχανών λευτερώνει τον άνθρωπο από τη δουλεία της εξειδίκευσης. Ο αυτοµατισµός λευτερώνει τον άνθρωπο, όπως η µηχανή και το αυτοκίνητο λευτέρωσαν το άλογο και το µετατά- ξανε στο χώρο της ψυχαγωγίας. Έτσι όµως απειλούµαστε από µια ελευθερία που βάζει σε σκληρή δοκιµασία τη δηµιουργική συµµετοχή των ανθρώπων στην κοινωνία. ++ Όπως οι περισσότερες τεχνικές πρόοδοι έτσι και αυτή της τελειοποίησης των Μ.Μ.Ε. είναι υπόσχεση ελευθερίας αλλά και κατάρα για το σύγχρονο άνθρωπο. Η δύναµη των µέσων δεν περιορίζεται σε µια κοινότητα. Αντιθέτως επεκτείνεται σε εκατοµµύρια ανθρώπων. Οι µάζες µπορούν να γίνουν έρµαια όσων ελέγχουν τα µαζικά µέσα επικοινωνίας. Τον κίνδυνο αυτό επισηµαίνει και ο Μάσσιµο Ρεντίνα, διευθυντής ιταλικού ραδιοφωνικού συστήµατος. Τονίζει µάλιστα ότι η πνευµατική αλλοτρίωση των ανθρώπων σε παγκόσµια κλίµακα είναι ευεπίφορη σε ύποπτες προπαγάνδες. Η προπαγάνδα µπορεί να ξεκινήσει από την προβολή προϊόντων διάφορων πολυεθνικών και να φτάσει ως την επιβολή ενός τρόπου ζωής όπου κυριαρχεί ο αµοραλισµός, η κερδοµανία, η βία. ++ Προφήτης πράγµατι ο Μάρσαλ Μακ Λούαν, δεν απέφυγε τις κατηγορίες για µονοµέρεια της θεωρίας του. Τον κατηγορούν ότι αποδίδει όλες τις εξελίξεις των κοινωνιών κυρίως στα µέσα επικοινωνίας. + Βεβαίως τα µέσα αυτά έπαιζαν ρόλο σηµαντικό στην ιστορική διαδροµή των κοινωνιών. Εξίσου όµως σηµαντικό ρόλο διαδραµά-

19 116 ΕΚΦΡΑΣΗ - ΕΚΘΕΣΗ Ο Λόγος τισαν και άλλοι παράγοντες, οικονοµικοί, πολιτικοί, κοινωνικοί. Ωστόσο δεν µπορεί να αγνοήσει κανείς την προσφορά του Μάρσαλ Μακ Λούαν. Αυτός διέγνωσε τη σηµασία και τις επιδράσεις των µέσων επικοινωνίας. Ειδικά στην εποχή µας, που όλοι είµαστε βυθισµένοι σ αυτόν τον οπτικοακουστικό χώρο µε τις αµέτρητες παγίδες, κατανοούµε την τεράστια προσφορά του. Από εµάς τελικά εξαρτάται ο τρόπος που θα χειριστούµε το γιγάντιο αυτό µέσο. Εµείς θα δείξουµε αν θέλουµε να το χρησιµοποιήσουµε ως αυτόµατο υπηρέτη µας ή αν θα γίνουµε δουλικά υποχείριά του ++. Σας ευχαριστώ πολύ για την προσοχή σας

20 ΕΚΦΡΑΣΗ - ΕΚΘΕΣΗ Ο Λόγος 117 δ. Απόδοση του προφορικού λόγου σε γραπτό ε. Το φανερό και το λανθάνον νόηµα στ. Τελεστικός λόγος Να συγκρίνετε το αποµαγνητοφωνηµένο κείµενο (Α) (σ.92) µε τη µεταγραφή του ίδιου κειµένου η οποία ακολουθεί, για να διαπιστώσετε τις διαφορές (σχολ. βιβλ. σ.104). Το Β κείµενο σε σχέση µε το Α είναι λιγότερο αναλυτικό, πιο πυκνό και πιο σύντοµο. Έχουν αφαιρεθεί αρκετές λεκτικές και νοηµατικές επαναλήψεις, παύσεις και γεµίσµατα. Παραλείπεται η ανοδική και η καθοδική κίνηση της φωνής. Χρησιµοποιούνται σηµεία στίξης και το κείµενο οργανώνεται και δοµείται µε αυστηρότερο τρόπο. Χωρίζεται επίσης σε παραγράφους που δοµούνται σε συγκεκριµένο νοηµατικό πυρήνα. Με βάση τις παρατηρήσεις που κάνατε προηγουµένως, προσπαθήστε τώρα να διευθετήσετε (στίξη, παραγραφοποίηση) το ακόλουθο αποµαγνητοφωνηµένο κείµενο (Β) (σχολ. βιβλ. σ.105). Επίσης η καταπίεση υφίσταται εν µέρει και προέρχεται συχνά µέσα από το σπίτι του νέου. Μερικές φορές ο ίδιος ο νέος την κρίνει σαν καταπίεση, άλλες φορές όµως είναι πραγµατική. Αυτό οφείλεται συχνά και στην αλλαγή των εποχών και στην αλλαγή της αντίληψης για τα πράγµατα σήµερα. Η επιθετικότητα είναι ένας τρόπος να ξεδώσει ο άνθρωπος, αφού δεν έχει άλλον. Πάντως πραγµατικά παρατηρείται το φαινόµενο της επιθετικότητας των νέων. Όλοι µιλάνε για την επιθετικότητά τους στα γήπεδα. Αλλά είναι γνωστό ότι δε βρίσκεται µόνο εκεί. Βρίσκεται πρώτα-πρώτα στις αντιδράσεις απέναντι στους γονείς τους, στο σχολείο και στα περισσότερα κατεστηµένα πράγµατα. Άσχετα αν αυτό είναι καλό ή κακό, µερικές φορές νοµίζω ότι είναι καλό, η αντίδραση αυτή είναι ζωογόνα. Ζωογονεί και τους µαθητές και το σχολείο. Το ίδιο ισχύει και για την οικογένεια, διότι, αν δεν υπάρχει, θα µένουµε συνέχεια στις ίδιες αντιλήψεις και στα ίδια πράγµατα. Πρέπει, όµως, µε κάποιο τρόπο, να αλλάζουν αυτά.

21 118 ΕΚΦΡΑΣΗ - ΕΚΘΕΣΗ Ο Λόγος Να χαρακτηρίσετε συντακτικά τις παρακάτω φράσεις ως προς το περιεχόµενό τους. Στη συνέχεια προσπαθήστε να φανταστείτε σε τι είδους επικοινωνιακή περίσταση µπορεί να εκφωνήθηκε η καθε- µία και ποια ήταν η πρόθεση του ποµπού. Μπορείτε να αποδώσετε το ίδιο µήνυµα µε διαφορετικό τρόπο (σχολ. βιβλ. σ.106) Πέρασε η ώρα. ε νοµίζεις ότι πρέπει να τηλεφωνήσεις στο σπίτι Μµ... Το φαγητό µυρίζει ωραία. α) Χαρακτηρισµός προτάσεων Πέρασε η ώρα. Πρόταση κρίσεως. ε νοµίζεις ότι πρέπει να τηλεφωνήσεις στο σπίτι Ερωτηµατική πρόταση. Μµ... Το φαγητό µυρίζει ωραία. Πρόταση κρίσεως. β) Επικοινωνιακή περίσταση στην οποία πιθανώς εκφωνήθηκε η πρόταση. Πιθανή πρόθεση ποµπού. Σε συνάντηση δύο ή περισσότερων ανθρώπων, κάποιος διαπιστώνει ότι πέρασε η ώρα. Πιθανώς αυτός που κάνει τη διαπίστωση θέλει να φύγει και δηλώνει πλαγίως την επιθυµία του. Μετά την παρέλευση αρκετού χρονικού διαστήµατος και την απουσία από το σπίτι του δέκτη της ερωτηµατικής πρότασης, αυτός που ρωτάει, δείχνει την πρόθεσή του να τηλεφωνήσει ο δέκτης στους δικούς του, ενηµερώνοντάς τους για την απουσία του. Πιθανώς η πρόθεσή του ήταν να υπενθυµίσει στο δέκτη την υποχρέωσή του. Με την είσοδο ενός ανθρώπου σε κάποιο σπίτι ο ίδιος κάνει τη διαπίστωση ότι το φαγητό µυρίζει ωραία. Πιθανώς η κρίση του αυτή αποτελεί έµµεση δήλωση της επιθυµίας του ότι θέλει να φάει ή ότι του αρέσει ιδιαίτερα η µυρωδιά του συγκεκριµένου φαγητού. Απόδοση του µηνύµατος µε διαφορετικό τρόπο Πρέπει να φύγω. Τηλεφώνησε στο σπίτι αµέσως. Μου αρέσει η µυρωδιά του φαγητού και πεινάω πολύ.

22 ΕΚΦΡΑΣΗ - ΕΚΘΕΣΗ Ο Λόγος 119 Να διακρίνετε τις φράσεις που ακολουθούν σε δύο κατηγορίες, δικαιολογώντας φυσικά την κατάταξη που προτείνετε: α) σε αυτές που έχουν στόχο να µεταδώσουν απλώς µια πληροφορία σχετικά µε ένα γεγονός, και β) σε αυτές που αποτελούν συγχρόνως λεκτικές πράξεις (σχολ. βιβλ. σ.106). Με ευχαριστεί για το δώρο που του έκανα. Σ ευχαριστώ για το δώρο σου. Σου αναθέτω το απουσιολόγιο της τάξης. Βαφτίστηκε χθες το πρωί. Σε συγχαίρω για την επιτυχία σου. Στοιχηθείτε. Καταδικάστηκε σε φυλάκιση τριών ετών. Ο κατηγορούµενος κρίθηκε ένοχος. Μου υποσχέθηκε ότι θα έρθει. Λύεται η συνεδρίαση. Σου υπόσχοµαι ότι θα έρθω. α κατηγορία: Φράσεις που µεταδίδουν πληροφορίες σχετικά µε ένα γεγονός. Με ευχαριστεί για το δώρο που του έκανα (απλή διατύπωση) Βαφτίστηκε χθες το πρωί (µεταφορά πληροφορίας) Στοιχηθείτε (είναι απλή εντολή, µεταφέρεται µια πληροφορία) Καταδικάστηκε σε φυλάκιση τριών ετών (πληροφορία) Μου υποσχέθηκε ότι θα έρθει (απλή διαπίστωση) β κατηγορία: Φράσεις που συγχρόνως αποτελούν λεκτικές προτάσεις. Σ ευχαριστώ για το δώρο σου (αποδοχή άµεσων ευχαριστιών) Σου αναθέτω το απουσιολόγιο της τάξης (αν η πρόταση διατυπώνεται από τον αρµόδιο εκπαιδευτικό) Σε συγχαίρω για την επιτυχία σου (άµεση πράξη συγχαρητηρίων) Ο κατηγορούµενος κρίνεται ένοχος (αν η πρόταση διατυπώνεται από αρµόδιο δικαστικό) Λύεται η συνεδρίαση (αν η πρόταση διατυπώνεται από τον προεδρεύοντα στη συνεδρίαση) Σου υπόσχοµαι ότι θα έρθω (εγγύηση υπόσχεσης).

23 120 ΕΚΦΡΑΣΗ - ΕΚΘΕΣΗ Ο Λόγος Θέµατα για συζήτηση και έκφραση - έκθεση σχετικά µε τον προφορικό και το γραπτό λόγο Παλαιότερα η προσήλωση των λογίων στα γραπτά κείµενα και η αποξένωσή τους από τη ζωντανή γλώσσα οδήγησαν στην αντίληψη ότι ο γραπτός λόγος είναι σηµαντικότερος από τον προφορικό. Ωστόσο, η σύγχρονη γλωσσολογία δίνει προτεραιότητα στον προφορικό λόγο. Προσπαθήστε να τεκ- µηριώσετε µε δικά σας επιχειρήµατα αυτή τη θέση (σχολ. βιβλ. σ.107). Αρκετοί γλωσσολόγοι στην εποχή µας, τονίζουν τη σηµασία και δίνουν προτεραιότητα στον προφορικό λόγο. Η έµφαση στην αξία του προέκυψε ως µια διαφορετική προσέγγιση και ερµηνεία του τρόπου λειτουργίας και της αποτελεσµατικότητάς του. Πράγµατι, ο προφορικός λόγος αποτελεί αναγκαία προϋπόθεση για τη χρήση του γραπτού. Ταυτόχρονα είναι ζωντανός και άµεσος, αφού επιτρέπει σε όλους, ανεξάρτητα από το µορφωτικό επίπεδό τους, να επικοινωνούν και να συνδιαλέγονται. Άλλωστε, ο προφορικός λόγος, περισσότερο ευέλικτος, εύκολα προσαρµόζεται στις εκάστοτε εξελίξεις και πλάθεται ικανοποιώντας αποτελεσµατικά τις ανάγκες κάθε γλωσσικής κοινωνίας. Η επιχειρηµατολογία αυτή επιτρέπει σε ορισµένους επιστήµονες να δίνουν προτεραιότητα στον προφορικό λόγο. Ωστόσο, δεν µπορούµε να υποτιµήσουµε τη σηµασία και του γραπτού λόγου, καθόλη τη διάρκεια της ιστορικής διαδροµής του ανθρώπου, από τότε που επινόησε τη γραφή. Όσο κι αν ορισµένοι λόγιοι, στο παρελθόν, προσκολλη- µένοι στα γραπτά κείµενα, αγνόησαν το ρόλο του προφορικού λόγου, δεν έπεται ότι πρέπει να κατηγορηθεί για την κατάσταση αυτή ο ίδιος ο γραπτός λόγος. Αντιθέτως, µε την αρωγή του, αποθηκεύτηκε ένας τεράστιος πλούτος γνώσεων που συνέβαλε στην εξέλιξη των επιστηµών, των γραµµάτων, των τεχνών και της τεχνολογίας. εν είναι ακόµη τυχαίο ότι ο γραπτός λόγος έδωσε ώθηση στη διάδοση της γνώσης, στον εκδηµοκρατισµό των κοινωνιών, στην όξυνση της κριτικής σκέψης των ανθρώπων, στην πάταξη της άγνοιας και του σκοταδισµού. Όλες αυτές οι διαπιστώσεις µας οδηγούν στο συµπέρασµα ότι και οι δύο µορφές λόγου είναι εξίσου σπουδαίες. Η καθεµιά µε το δικό της τρόπο υπηρετεί τη θεµελιώδη ανάγκη του ανθρώπου να επικοινωνήσει µε τους συνανθρώπους του, να γνωρίσει καλύτερα τον κόσµο που τον περιβάλλει και να τον βοηθήσει να διαφωτίσει όσο το δυνατόν περισσότερες σκοτεινές πτυχές της ζωής.

24 ΕΚΦΡΑΣΗ - ΕΚΘΕΣΗ Ο Λόγος 121 Θα ακούσατε να λένε ή θα διαβάσατε ίσως ότι ο γραπτός λόγος: αποτελεί σταθµό στην ανάπτυξη του πολιτισµού - εξάλλου είναι γνωστό ότι διακρίνει την ιστορική από την προϊστορική περίοδο του ανθρώπου. αποθηκεύει γνώσεις, βοηθάει την ανάπτυξη των επιστηµών και των τεχνών και επιταχύνει έτσι την εξέλιξη της ανθρώπινης κοινότητας. διέδωσε τη γνώση κατά την αρχαιότητα και περιόρισε τη δύναµη του ιερατείου που τότε τη µονοπωλούσε (τη γνώση), αφού ήταν το µόνο που χρησιµοποιούσε ανάγνωση και γραφή. αποτυπώνοντας τους νόµους, τους κάνει γνωστούς σε όλους και συµβάλλει στον εκδηµοκρατισµό. υποχρεώνει σε αυστηρή και λογική χρήση της γλώσσας. κάνει το γλωσσικό µήνυµα ανεξάρτητο από το δηµιουργό του και το καθιστά αθάνατο. α)ποιες από τις παραπάνω ιδιότητες / λειτουργίες του γραπτού λόγου θεωρείτε σηµαντικότερες και γιατί β) Να επιλέξετε µία από αυτές και να την αναπτύξετε (σχολ. βιβλ. σ.107). α) Οι παραπάνω ιδιότητες / λειτουργίες του γραπτού λόγου είναι όλες σηµαντικές. Θα µπορούσε κανείς, ωστόσο, ιεραρχώντας αυτές τις λειτουργίες, να τις κατατάξει σε σειρά προτεραιότητας. Βάσει αυτής της ιεράρχησης µπορούµε να τονίσουµε την πρώτη λειτουργία του. Πράγµατι είναι γεγονός πως η γραφή αποτέλεσε σταθµό στην ανάπτυξη του πολιτισµού και στην ιστορική εξέλιξη του ανθρώπου. Συγκεκριµένα η µετάβαση από την προϊστορική στην ιστορική περίοδο προέκυψε µε την ανακάλυψή της. Από τότε άρχισε σταδιακά, µέσω του γραπτού λόγου, να κωδικοποιείται και να καταγράφεται η ανθρώπινη σκέψη. Κατ αυτόν τον τρόπο προέκυψαν και οι πρώτες αδιάψευστες ιστορικές µαρτυρίες που αποτέλεσαν τα θεµέλια του ιστορικού πολιτισµού. Αλλά και η δεύτερη λειτουργία της γλώσσας είναι εξίσου σηµαντική, καθώς δε θα αρκούσε µόνο η απλή καταγραφή γλωσσικών µηνυµάτων, προκειµένου να εξελιχθεί και να προοδεύσει ο άνθρωπος. Η αποθήκευση των γνώσεων προσέφερε σ αυτόν πλούσια αποθέµατα εµπειριών και διδαγµάτων από το παρελθόν, ώστε να ερευνήσει αποτελεσµατικότερα άγνωστες πτυχές του κόσµου που τον περιέβαλε. Συνακόλουθα αναπτύσσονται οι επιστήµες και οι τέχνες, η ανθρωπότητα προοδεύει, η γνώση αποτελεί βασικό εφόδιο, απαλλάσσοντας τον άνθρωπο από το φόβο για το άγνωστο. β) Η ανακάλυψη της γραφής αποτέλεσε, αναµφίβολα, ορόσηµο στην ιστορική διαδροµή του ανθρώπου. Υπήρξε το εφαλτήριο για τη µετάβασή του από την προϊστορία στην ιστορία, καθώς για πρώτη φορά η ανθρωπότητα καταθέτει τις γραπτές παρακαταθήκες της στις επερχόµενες γενιές. Συνακόλουθα ο άνθρωπος, αργά αλλά σταθερά, παύει να λειτουργεί ενστικτωδώς σαν µια οντότητα που απλώς µεταφέρει στην κοινότητα, µέσω του προφορικού λόγου, λεκτικά µηνύµατα. Αρχίζει να καταγράφει τα προϊόντα της γνώσης και να κωδικοποιεί το

25 122 ΕΚΦΡΑΣΗ - ΕΚΘΕΣΗ Ο Λόγος λόγο, υποτασσόµενος σε αρχές και κανόνες. Έτσι διαµορφώνεται µια κοινωνία διαφορετική η οποία για πρώτη φορά προσπαθεί να καταπολεµήσει το φόβο για το άγνωστο µε το εφόδιο της γνώσης που αντλεί µέσα από τη γραπτή παράδοσή της. Οι προϋποθέσεις αυτές οπωσδήποτε αποτέλεσαν µια ουσιαστική αφετηρία για την πρόοδο του ιστορικού ανθρώπου. Με βάση το παρακάτω κείµενο να απαντήσετε στο ακόλουθο ερώτηµα: Ποια προβλήµατα προκύπτουν από τη δυσκαµψία του γραπτού λόγου να παρακολουθήσει την εξέλιξη της γλώσσας (σχολ. βιβλ. σ.107) Ο γραπτός λόγος βασίζεται σε γραµµατικούς και συντακτικούς κανόνες που τον συνδέουν µε τις παλιότερες µορφές της γλώσσας. Για να είναι κατανοητός και εύληπτος, δεδοµένου ότι στερείται άλλων εξωγλωσσικών γνωρισµάτων, χρειάζεται ασφαλώς να σέβεται τους κανόνες αυτούς. Εντούτοις η ιδιαιτερότητά του αυτή είναι δυνατόν να τον καταστήσει ψυχρό, απαρχαιοµένο και δύσκαµπτο, κυρίως όταν δεν αποδέχεται µε ευκολία τις νεότερες γλωσσικές εξελίξεις. Εποµένως, αν πρέπει να υπάρχει ένας γραπτός λόγος ζωντανός και πλούσιος, είναι αναγκαία η συνύπαρξη νεότερων και παλαιότερων γλωσσικών ποικιλιών. Η αρµονική αυτή συνύπαρξη θα επιτρέψει στο γραπτό λόγο, αφενός µεν να διατηρεί στοιχεία από το παρελθόν και τη γραπτή γλωσσική παράδοση, αφετέρου να µη µένει απαθής στις νεότερες εξελίξεις, οι οποίες ευκολότερα αποτυπώνονται κυρίως στον προφορικό λόγο. Οργανώστε µια συζήτηση σχετικά µε το κίνηµα του ηµοτικισµού στη χώρα µας. Πληροφορίες σχετικά µε το θέµα µπορείτε να αντλήσετε από το βιβλίο Κ.Ν.Λ. σ. 405 στο οποίο, εξάλλου, περιλαµβάνονται και τα παρακάτω σχετικά κείµενα: Ι. Βηλαρά, Επιστολή στον Αθανάσιο Ψαλίδα, Γ. Ψυχάρη υο λόγια, Φ. Φωτιάδη Το γλωσσικό ζήτηµα κι η εκπαιδευτική µας αναγέννηση, Α. ελµούζου Το ανθρωπιστικό ιδανικό,. Γληνού ηµιουργικός ιστορισµός (σχολ. βιβλ. σ.108). Το 1880 υπήρξε ένα έτος ορόσηµο για τη νεοελληνική λογοτεχνία. Αρχίζουν να χρησιµοποιούνται νέα εκφραστικά µέσα, γεγονός που δεν είναι ανεξάρτητο και από τις γενικότερες πολιτικές εξελίξεις στη χώρα µας την εποχή εκείνη. Η συντονισµένη ανορθωτική προσπάθεια του Χαριλάου Τρικούπη έφερε στον τόπο έναν νέο αέρα ελευθερίας. Ιδρύθηκαν νέα σχολεία, αυξήθηκαν οι εκδόσεις εφηµερίδων και περιοδικών και, σε συνδυασµό µε την

26 ΕΚΦΡΑΣΗ - ΕΚΘΕΣΗ Ο Λόγος 123 προσάρτηση της Θεσσαλίας και της Άρτας στο ελληνικό κράτος, δηµιουργήθηκαν συνθήκες πολύ ευνοϊκότερες για τη διάδοση του δηµοτικισµού. Η πνευµατική ζωή του τόπου ανθίζει. Με την έκδοση του έργου του Ψυχάρη Το ταξίδι µου (1888) και µε τη στροφή στη µελέτη της δηµοτικής µας παράδοσης, µε την αρωγή του Νικολάου Πολίτη, εγκαινιάζεται µια νέα εποχή. Η δηµοτική γλώσσα χρησιµοποιείται όλο και πιο συχνά, τόσο στην ποίηση, όσο και στην πεζογραφία. Ο Ψυχάρης, θερµός υποστηρικτής της δηµοτικής γλώσσας, σύντοµα βρίσκει απήχηση και σε άλλους σπουδαίους λογοτέχνες της εποχής, όπως ο Παλαµάς, ο Καρκαβίτσας, ο Ξενόπουλος, ο Θεοτόκης και άλλοι. Ταυτόχρονα η δηµοτική δεν παρέµεινε γλώσσα µόνο της λογοτεχνίας. Χρησιµοποιήθηκε και σε µια σειρά έργων που αντιπροσώπευαν τον εκπαιδευτικό δηµοτικισµό. Το κίνηµα αυτό είχε στόχο την αναγέννηση της νεοελληνικής παιδείας. Πολλοί ήταν οι πνευµατικοί άνθρωποι που συνέγραψαν σηµαντικά έργα, αντιπροσωπευτικά του κινήµατος. Ενδεικτικά αναφέρουµε το Φ. Φωτιάδη, τον Αλ. ελµουζο, το Γ. Σκληρό, τον Ίωνα ραγούµη, το Μ. Τριανταφυλλίδη και το. Γληνό. Να διαβάσετε και να συζητήσετε τις παρακάτω απόψεις σχετικά µε τον αναλφαβητισµό (σχολ. βιβλ. σ.108). α θέση: Σύνθετο και µε πολλές επιπτώσεις είναι το πρόβληµα του αναλφαβητισµού. Οι επιπτώσεις αυτές επεκτείνονται τόσο στην κοινωνική και πολιτική ζωή, όσο στον πολιτισµό και την οικονοµία. Ο αναλφάβητος άνθρωπος ζει στο περιθώριο του κοινωνικού και του πολιτικού βίου, µακριά από τους συµµετοχικούς θεσµούς. Μη διαθέτοντας µόρφωση, ένα θεµελιώδες αγαθό και αυτονόητο δικαίωµα κάθε ανθρώπου, αδυνατεί να ενταχθεί ισότιµα µε τους συνανθρώπους του στις παραγωγικές δοµές της κοινωνίας και να γίνει δηµιουργικός. β θέση: Η άγνοια της γραφής και της ανάγνωσης αποτελεί σοβαρό µειονέκτηµα που εµποδίζει τη χειραφέτηση των ανθρώπων και των λαών. Μάλιστα οι φτωχές χώρες του λεγόµενου Τρίτου κόσµου, οι οποίες πάσχουν έντονα από το πρόβληµα του αναλφαβητισµού, κινδυνεύουν πολύ περισσότερο να µείνουν αµετάκλητα αποµονωµένες στο περιθώριο των εξελίξεων. Κατ αυτόν τον τρόπο διαιωνίζεται η ανάπτυξη των δύο ταχυτήτων και διευρύνεται το χάσµα ανάµεσα στις πλούσιες χώρες της δύσης και στις υπόλοιπες φτωχές. Ειδικότερα, οι κοινωνίες που πάσχουν από το πρόβληµα του αναλφαβητισµού αδυνατούν όχι µόνο να γνωρίσουν άλλους πολιτισµούς, αλλά και να προασπίσουν το δικό τους. καθώς αγνοούν την ίδια τη σηµασία του. γ θέση: Το πρόβληµα του αναλφαβητισµού δε µαστίζει µόνο τις φτωχές χώρες του λεγόµενου τρίτου κόσµου. Πλήττει και τις πλουσιότερες, κυρίως µάλιστα εκείνα τα κοινωνικά στρώµατα που ζουν µε ελάχιστα εισοδήµατα και σε άθλιες συνθήκες. Τα στρώµατα αυτά, αποκοµµένα από τον υπόλοιπο κοινωνικό ιστό πάσχουν από τον

27 124 ΕΚΦΡΑΣΗ - ΕΚΘΕΣΗ Ο Λόγος αναλφαβητισµό εξαιτίας πολλών και διαφόρων λόγων. Μάλιστα στην εποχή µας, εποχή σκληρού ανταγωνισµού, που τα ποσοστά της ανεργίας διαρκώς αυξάνονται, οι προοπτικές για τους αναλφάβητους είναι ακόµη πιο δυσοίωνες. Μαρτυρία αναλφάβητου: Η δυνατότητα απορρόφησης στην εργασία, ειδικά στην εποχή µας, εξαρτάται κατά κύριο λόγο από τα εφόδια που διαθέτει ο άνθρωπος. Όσο λιγότερα είναι τα εφόδια αυτά, τόσο περιορίζονται οι πιθανότητες εξεύρεσης εργασίας. Ειδικότερα οι αναλφάβητοι, που αγνοούν ανάγνωση και γραφή, αδυνατούν να δουλέψουν, άρα παραµένουν φτωχοί, αδρανείς και αποµονωµένοι, έξω από κάθε κοινωνική δραστηριότητα, χωρίς προοπτικές για ένα µέλλον µε ανθρωπινότερες συνθήκες ζωής. Σύµφωνα µε την πανελλήνια έρευνα για τον αναλφαβητισµό που διεξήγαγε το Εθνικό Κέντρο Βιβλίου (1998), ο µισός περίπου πληθυσµός της Ελλάδας είναι υποεκπαιδευόµενος, δηλαδή δεν έχει ολοκληρώσει την εννιάχρονη υποχρεωτική εκπαίδευση. Πιο συγκεκριµένα το 12,2% των ερωτόµενων δεν έχει παρακολουθήσει καθόλου το σχολείο ή έχει ολοκληρώσει µόνο µερικές τάξεις του ηµοτικού, το 26,6% έχει ολοκληρώσει µόνο το ηµοτικό, το 9,1% από τους τελευταίους συνέχισε για ένα δύο χρόνια σε κάποια τεχνική ή επαγγελµατική σχολή, και οι υπόλοιποι παρακολούθησαν µία ή περισσότερες τάξεις του Γυµνασίου χωρίς να το ολοκληρώσουν. Συζητήστε σχετικά µε το φαινόµενο της υποεκπαίδευσης στη χώρα µας. Ποιοι παράγοντες το προκαλούν Ποιες συνέπειες µπορεί να έχει Ποια µέτρα πρέπει να ληφθούν για την αντιµετώπισή του (σχολ. βιβλ. σ.109). Η υποεκπαίδευση, πρόβληµα πολυσύνθετο, αφορά άµεσα και τη δική µας χώρα. Αυτό καταδεικνύουν τα ανησυχητικά αποτελέσµατα µιας πρόσφατης πανελλήνιας έρευνας που διαπιστώνει ότι το µισό ποσοστό του πληθυσµού είναι υποεκπαιδευµένο. Η αιτιολογία του φαινοµένου πρέπει να συσχετιστεί µε πολλούς παράγοντες, οικονοµικούς κυρίως και πολιτικούς. Συγκεκριµένα οι οικονοµικές αντιξοότητες εµπόδισαν πολλούς ανθρώπους, ιδιαίτερα τις παλιότερες δεκαετίες, να ολοκληρώσουν την εκπαίδευσή τους. Άλλωστε, το σύγχρονο ελληνικό κράτος δεν επέδειξε πάντοτε την κατάλληλη µέριµνα, ώστε να ενισχύσει κυρίως τα χαµηλά οικονοµικά στρώµατα, δίνοντας κίνητρα για να µορφωθούν οι φτωχότεροι νέοι. Πολλοί από αυτούς γρήγορα αναγκάστηκαν να βγουν στη βιοπάλη και να δουλέψουν σκληρά, εγκαταλείποντας το σχολείο. Επιπλέον, ο ετήσιος προβλεπόµενος κρατικός προϋπολογισµός για τη δηµόσια εκπαίδευση είναι αρκετά µικρότερος στη χώρα µας, συγκριτικά µε πολλά άλλα κράτη της Ευρώπης. Βεβαίως δεν πρέπει να αγνοήσουµε και τις συνέπειες του λειτουργικού αναλφαβητισµού, ειδικά στην εποχή µας. Σήµερα η ανάπτυξη στην έρευνα, στην τεχνολογία και στην επιστήµη είναι ραγδαία. Ο υποεκπαιδευόµε-

28 ΕΚΦΡΑΣΗ - ΕΚΘΕΣΗ Ο Λόγος 125 νος άνθρωπος δύσκολα µπορεί να παρακολουθήσει και πολύ περισσότερο να συµµετάσχει στις εξελίξεις αυτές. Παραµένει αµέτοχος και, αποκοµµένος από την κοινωνική πραγµατικότητα, δεν είναι σε θέση να ανταποκριθεί στα αιτήµατα των καιρών. Μάλιστα, σε µια εποχή έντονου ανταγωνισµού και σοβαρών προβληµάτων ανεργίας, τα πρώτα θύµατα των συγκεκριµένων φαινοµένων είναι εκείνοι που δε διαθέτουν επαρκή µόρφωση. Το επακόλουθο όλων αυτών είναι τα οικονοµικά αδιέξοδα, ο κοινωνικός αποκλεισµός, τα ψυχολογικά προβλήµατα. Υπό αυτές τις συνθήκες το µέλλον της χώρας µας δε διαγράφεται ιδιαίτερα ευοίωνο, εφόσον αναγκαία προϋπόθεση για µια ισόρροπη ανάπτυξη είναι η επαρκής µόρφωση όλων των νέων. Γι αυτούς ακριβώς τους λόγους είναι αναγκαίο οι υπεύθυνοι κρατικοί φορείς να δώσουν προτεραιότητα στην εκπαιδευτική πολιτική. Όλοι οι νέοι, ισότιµα, πρέπει να µορφώνονται, ολοκληρώνοντας τουλάχιστον την υποχρεωτική δωδεκαετή εκπαίδευση. Από την άλλη πλευρά η εκπαίδευση χρειάζεται να γίνει πιο δελεαστική για τους νέους µε σύγχρονες εκπαιδευτικές µεθόδους και προγράµµατα που θα καλύπτουν τις ανάγκες και τα ενδιαφέροντα της νεολαίας. Αν λοιπόν συνειδητοποιήσουµε όλοι, πολίτες και υπεύθυνοι κρατικοί φορείς, τη σηµασία της µόρφωσης, τότε υπάρχουν πιθανότητες να περιοριστεί το πρόβληµα της υποεκπαίδευσης.

29 126 ΕΚΦΡΑΣΗ - ΕΚΘΕΣΗ Ο Λόγος Ορισµός - Είδη Το φαινόµενο του αναλφαβητισµού Αναλφαβητισµός, ονοµάζεται το φαινόµενο κατά το οποίο ένα άτοµο γνωρίζει γραφή και ανάγνωση. Πρόκειται για την παραδοσιακή µορφή αναλφαβητισµού που καλείται οργανικός και χαρακτηρίζει όσους δε φοίτησαν καθόλου σε καµία βαθµίδα της εκπαίδευσης. Στις µέρες µας όµως καθώς η υποχρεωτική εκπαίδευση γενικεύεται, στη χώρα µας είναι 9χρονη, παρουσιάζεται το φαινόµενο να ξέρει κανείς να διαβάζει και να γράφει, αλλά όχι σε ικανοποιητικό βαθµό, ο λεγόµενος λειτουργικός αναλφαβητισµός, µε αποτέλεσµα να µη λειτουργεί οµαλά στην κοινωνική οµάδα. Έτσι ένα λειτουργικά αναλφάβητο άτοµο µπορεί να διαβάσει ή να γράψει ως ένα βαθµό, αλλά το επίπεδό του είναι ανεπαρκές, για να κατανοήσει µιαν απλή παρουσίαση γεγονότων τα οποία αναφέρονται στην καθηµερινή ζωή. ίνοντας έµφαση στο λειτουργικό αναλφαβητισµό και όχι στον οργανικό, διαπιστώνουµε µια διεύρυνση του όρου εγγράµµατος : όχι αυτός που κατέχει µόνο την ικανότητα µιας µηχανιστικής γραφής και ανάγνωσης αλλά και αυτήν της κριτικής ικανότητας και του προβληµατισµού. Με τη διάδοση των ΜΜΕ δεν αρκεί πια ο αναγνώστης που γνωρίζει το µηχανισµό της ανάγνωσης και της γραφής. Χρειάζεται ο κριτικός αναγνώστης που θα χει την ικανότητα να διαπερνά την επιφάνεια, το φλοιό, για ν αποκαλύπτει τις τεχνικές που θα τον βοηθήσουν να αποκωδικοποιεί, ν αποκρυπτογραφεί τη σηµασία του µηνύµατος. Ο αναγνώστης καλείται ν αποκρυπτογραφεί προγράµµατα και µηνύµατα, ν αναλύει τις σηµασίες που είναι κλεισµένες µέσα στις εικόνες και τον αφηγηµατικό λόγο µε την πρόθεση να εκτιµήσει πώς είναι πολιτιστικά δοµηµένη µια τέτοια έννοια. Όταν λοιπόν σήµερα κάνουµε λόγο για αναπαραγωγή αναλφαβήτων, αυτή συντελείται µέσα στους χώρους της εκπαιδευτικής διαδικασίας σε συνάρτηση βέβαια και µε το κοινωνικό εξωσχολικό περιβάλλον και αναφέρεται σε άτοµα που είτε δεν ολοκλήρωσαν τη βασική υποχρεωτική εκπαίδευση είτε, ενώ την ολοκλήρωσαν µε το πέρασµα του χρόνου, ξέχασαν ό,τι είχαν διδαχτεί στο σχολείο, µε αποτέλεσµα να παρουσιάζουν διάφορα προβλήµατα οµαλής ένταξης στο κοινωνικό σύνολο. Χαρακτηριστικά του αναλφαβητισµού Ο αναλφαβητισµός - οργανικός και λειτουργικός - είναι πρόβληµα πολυδιάστατο, κοινωνικό, πολιτικό, οικονοµικό, πολιτιστικό και ως τέτοιο πρέπει να αντιµετωπιστεί. Τα παιδιά που σήµερα αντιµετωπίζουν δυσχέρειες στην ανάγνωση, έχουν παράλληλα δυσχέρειες και µε την κοινωνική ζωή της τάξης. Τα παιδιά αυτά παρουσιάζονται ως κοινωνικά αποµονωµένα, περιθωριακά, έχουν λίγες επαφές µε το δάσκαλο και µε τα υπόλοιπα παιδιά.

30 ΕΚΦΡΑΣΗ - ΕΚΘΕΣΗ Ο Λόγος 127 ιαστάσεις αναλφαβητισµού Ο αναλφαβητισµός είναι παγκόσµιο πρόβληµα, που υφίσταται τόσο στις αναπτυσσόµενες όσο και στις αναπτυγµένες χώρες. Η αναγνώριση του προβλήµατος δεν έγινε ταυτόχρονα από όλες τις χώρες. Οι χώρες της Βόρειας Ευρώπης που πίστευαν πως είχαν εξαλείψει τον αναλφαβητισµό, χάρη στην εξάπλωση του δηµοτικού σχολείου, τον ανακάλυψαν ξανά στη συνέχεια. Ανάµεσά τους η Μεγάλη Βρετανία ήταν η πρώτη που αναγνώρισε επίσηµα το πρόβληµα το 1973 και ακολούθησε η Ιρλανδία. Ήδη το 1973 στη Μεγάλη Βρετανία το ΒΒC και το Open University ετοιµάζουν την τηλεοπτική σειρά On the Moove στα πλαίσια µιας µεγάλης εκστρατείας αλφαβητισµού. Χρειάστηκε να φθάσουµε στο 1977 για να υπάρξει επίσηµη συνειδητοποίηση του προβλήµατος στο Ολλανδόφωνο Βέλγιο, το 1981 στη υτική Γερµανία, το 1983 στο Γαλλόφωνο Βέλγιο και το 1984 στη Γαλλία µε την έκθεση που υποβλήθηκε στον Πρωθυπουργό Des Illetres En France?, που µεταφράζεται Αγράµµατοι στη Γαλλία Αιτίες αναλφαβητισµού 1. Οικονοµικο-κοινωνικές: α) Το υποβαθµισµένο οικονοµικά, κοινωνικά και πολιτιστικά περιβάλλον. β) Η οικονοµική και κοινωνική κατάσταση των γονέων. Οι µαθητές που υστερούν στο σχολείο πολύ συχνά προέρχονται από κάποια χαµηλή κοινωνικοοικονοµική κατηγορία, που η οικογενειακή µόρφωση και ο τρόπος ανατροφής δεν αποτελούν ευνοϊκές προϋποθέσεις για επαρκείς επιδόσεις στις πρώτες τάξεις του ηµοτικού. Μερικοί από τους σηµαντικούς παράγοντες που καθορίζουν τη σχολική επίδοση µπορεί να ανάγονται στο οικογενειακό ιστορικό των µαθητών: η στάση απέναντι στην εργασία και τα κίνητρα, η νοηµοσύνη, η προηγούµενη γνώση ανάγνωσης και γραφής κλπ... Αυτό οφείλεται στο διαχωρισµό της κοινωνίας σε οικονοµικοκοινωνικές τάξεις. Αποτέλεσµα αυτού του διαχωρισµού είναι ότι τα παιδιά που προέρχονται από χαµηλότερες κοινωνικά τάξεις δεν είναι αρκετά προετοιµασµένα να πάρουν µέρος στο σύστηµα της εκπαίδευσης. Ετσι, αρχίζουν τη σχολική καριέρα από µειονεκτική θέση σε σχέση µε τα παιδιά που προέρχονται από άλλες, κοινωνικά, ανώτερες οµάδες. Αν τα παιδιά αυτά έρθουν σ επαφή µ ένα εκπαιδευτικό σύστηµα ή µε δασκάλους που δε θα υπολογίσουν το µειονέκτηµα αυτό ή αν δε βρεθεί ένα αντισταθµιστικό σύστηµα γι αυτά, οι πιθανότητες να γίνουν αναλφάβητα - όχι όλα βέβαια αλλά ένα µεγάλο ποσοστό από αυτά - είναι αυξηµένες. Επιπλέον, οι δάσκαλοι που δε λαµβάνουν υπόψη αυτά τα δεδοµένα, πολύ συχνά δεν περιµένουν κάποιο υψηλό επίπεδο απόδοσης από µαθητές που προέρχονται από κατώτερες κοινωνικές τάξεις. Αυτή η αρνητική προσδοκία έχει επίσης µια αρνητική επίδραση στη σχολική επίδοση.

31 128 ΕΚΦΡΑΣΗ - ΕΚΘΕΣΗ Ο Λόγος Εποµένως το µη µορφωσιογόνο οικογενειακό πλαίσιο βρίσκεται σε ρήξη µε το σχολείο.οι οικογένειες των παιδιών που έχουν δυσκολίες στο σχολείο είχαν ν αντιµετωπίσουν ένα τριπλό πολιτισµικό χάσµα: στις σχέσεις µε την εργασία στις σχέσεις µε την ψυχαγωγία στις σχέσεις µε τη γνώση γ) Η οικονοµική διάρθρωση της αγροτικής οικογένειας: αναφέρθηκε και πιο πάνω πως ο τόπος καταγωγής και ιδιαίτερα το µέρος όπου έζησε το άτοµο µέχρι τα 14 του χρόνια επιδρά στο καταληκτικό του επίπεδο. Τα εκπαιδευτικά και πολιτισµικά αγαθά κατανέµονται άνισα όχι µόνο ανάµεσα στην πρωτεύουσα και την υπόλοιπη χώρα αλλά και ανάµεσα στις αστικές και αγροτικές περιοχές του ίδιου νοµού. δ) Εξάλλου δεν είναι τυχαίο πως στις περιοχές της υτικής Αττικής, τις πιο υποβαθµισµένες από άποψη οικονοµική - περιβαλλοντική - πολιτισµική, τα ποσοστά όσων δεν τελειώνουν την 9χρονη υποχρεωτική εκπαίδευση ανέρχονται σε 66-85%. Στην άλλη Αθήνα είναι µαζικό φαινόµενο η ανεπαρκής φοίτηση και απόρριψη στα σχολεία ενός κατώτερου Θεού. Έτσι, έχουµε κάθε φτωχός και η µοίρα του ή το εκπαιδευτικό του επίπεδο, κοντολογής η αναπαραγωγή των κοινωνικών και εκπαιδευτικών ανισοτήτων σ όλο της το µεγαλείο. 2. Εκπαιδευτικές ή πώς αναπαράγεται ο αναλφαβητισµός στο ηµοτικό σχολείο: Το ολιγοθέσια δηµοτικά σχολεία. Κρίσιµο πρόβληµα παρουσιάζουν τα µονοθέσια σχολεία, τα διθέσια και τα τριθέσια δηµοτικά σχολεία. Τα µονοθέσια σχολεία είναι αποµονωµένα σε νησιωτικές ή σε απρόσιτες περιοχές. Η αποµόνωση είναι εµφανής. εν υπάρχει πολιτιστική και κοινωνική ζωή, που θα βοηθούσε τη λειτουργία του σχολείου και θα τόνωνε ψυχικά το δάσκαλο στο έργο του. Ο µονόπλευρος προσανατολισµός όλων των σχολικών βαθµίδων στις γενικές εξετάσεις για τα Α.Ε.Ι. και τα Τ.Ε.Ι. Ο σκοπός κάθε βαθµίδας και το ουσιαστικό της περιεχόµενο συµπιέζονται, για να ικανοποιήσουν τις γενικές εξετάσεις, µε συνέπεια κάτω από αυτές τις συνθήκες ο εκπαιδευτικός να λειτουργεί µ ένα πολύ περιορισµένο αριθµό επιµελών µαθητών, για να καλύψει την ύλη κι όχι για να βοηθήσει τους πιο αδύναµους µαθητές. Οι εµπειρικές γνώσεις που αποκτούν οι δάσκαλοι στην καθηµερινή εργασία τους, παρ ότι είναι πολύτι- µες, είναι αποσπασµατικές και ασυστηµατοποίητες, καθώς απουσιάζει τις περισσότερες φορές η θεωρητική κατάρτιση µε έρευνες, που θα στοχεύουν στην αντιµετώπιση των παραγόντων που αναπαράγουν τον αναλφαβητισµό.