ιερεύνηση των αιτιών για τη χαµηλή προσέλκυση φοιτητριών στα Πολυτεχνεία και την αργή εξέλιξή τους στο επάγγελµα του µηχανικού

Transcript

1 ιερεύνηση των αιτιών για τη χαµηλή προσέλκυση φοιτητριών στα Πολυτεχνεία και την αργή εξέλιξή τους στο επάγγελµα του µηχανικού Π. Ρούνη, Μηχανολόγος Μηχανικός, Υπoψήφια ιδάκτωρ Ε.Μ.Π. Θ. Κόκλα, Ηλεκτρολόγος Μηχανικός, Msc Π. Κατσακιώρη, Μηχανολόγος Μηχανικός, Υποψήφια ιδάκτωρ Πανεπιστηµίου Πατρών Ένωση ιπλωµατούχων Ελληνίδων Μηχανικών Μ.Τσολάκη, Οικονοµολόγος Yv. Pourrat, Dr. Conference des Directeurs d Ecole et de Formations d Ingenieurs (CDEFI), Institut National de Sciences Appliquees (INSA-LYON), Paris, France Περίληψη Το ποσοστό των φοιτητριών στα αµφιθέατρα των σχολών των πολυτεχνείων είναι µειωµένο σε σχέση µε αυτό των ανδρών συναδέλφων τους. Παρ όλα αυτά δεν είχε γίνει µέχρι σήµερα καµιά προσπάθεια στο ελληνικό πανεπιστηµιακό σκηνικό να διερευνηθούν και να καταγραφούν τα αίτια γι αυτό το φαινόµενο, πέρα από τα γενικόλογα περί ανδροκρατούµενων σπουδών και επαγγελµάτων και µειωµένων ικανοτήτων των γυναικών σε αυτά λόγω των συνθηκών και των υψηλών απαιτήσεων σπουδών και επαγγέλµατος. Η παρούσα εργασία παρουσιάζει τα συγκριτικά αποτελέσµατα µιας έρευνας σε φοιτητές και φοιτήτριες 26 Πολυτεχνείων ευρωπαϊκών χωρών (Αγγλία, Γαλλία, Γερµανία, Φιλανδία, Αυστρία, Σλοβενία) µεταξύ των οποίων και 2 ελληνικά: το Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο και η Πολυτεχνική Σχολή Πατρών. Το ερωτηµατολόγιο που καταστρώθηκε, ίδιο για όλες τις χώρες, διερευνά την επιρροή της οικογένειας, του σχολείου και του κοινωνικού περιβάλλοντος στην επιλογή της κατεύθυνσης σπουδών, την ανταπόκριση των προγραµµάτων σπουδών στις προσδοκίες των φοιτητών/τριών και την υποστήριξη των φοιτητών/τριών κατά τη διάρκεια των σπουδών. Επίσης, για να διαφανούν οι λόγοι που απέτρεψαν όσους φοιτητές και φοιτήτριες µπορούσαν να επιλέξουν σπουδές µηχανικού, αλλά ακολούθησαν διαφορετικές επιλογές, σχετικά ερωτηµατολόγια διακινήθηκαν σε πανεπιστήµια φυσικών επιστηµών, οικονοµικών και κοινωνιολογικών σπουδών στις ίδιες χώρες. Στην Ελλάδα η έρευνα συµπεριέλαβε το Πάντειο Πανεπιστήµιο Κοινωνικών και Πολιτικών Επιστηµών, το Οικονοµικό Πανεπιστήµιο Αθηνών, το Πανεπιστήµιο Πειραιά και το Εθνικό Καποδιστριακό Πανεπιστήµιο Αθηνών. Στη συνέχεια η έρευνα επεκτάθηκε µε συνεντεύξεις και στο χώρο εργασίας όπου οι γυναίκες µηχανικοί παρουσιάζουν πιο αργή επαγγελµατική εξέλιξη σε σχέση µε τους άνδρες συναδέλφους τους και υπολείπονται δραµατικά στην ανάληψη διευθυντικών και υψηλών θέσεων. Τα συµπεράσµατα αυτής της έρευνας έχουν ιδιαίτερη σηµασία για την αναβάθµιση του επαγγελµατικού προσανατολισµού στη δευτεροβάθµια εκπαίδευση, για τη διαµόρφωση του προγράµµατος σπουδών στα Πολυτεχνεία και για την αξιοποίηση των γυναικών µηχανικών στον τεχνικό τοµέα της χώρας µας. Η σύγκριση µε τις άλλες χώρες δείχνει ότι ενώ έχουµε ένα αυξανόµενο ποσοστό φοιτητριών στα Πολυτεχνεία, οι φοιτήτριες αυτές δυσκολεύονται να βρουν το δρόµο τους µέσα στις Σχολές και στην αγορά εργασίας. Η ανάλυση των ερωτηµατολογίων και των συνεντεύξεων ανέδειξε κάποιες «καλές πρακτικές» που µπορούν να οδηγήσουν σε µια εξισορρόπηση των ευκαιριών ανδρών και γυναικών στον τεχνικό χώρο. Τέτοιες είναι η συµµετοχή και γυναικών µηχανικών στις παρουσιάσεις των εταιρειών ώστε να απαλυνθούν τα επαγγελµατικά στερεότυπα, ο εµπλουτισµός των σπουδών των Πολυτεχνείων και µε µητεχνικά µαθήµατα, η ενθάρρυνση της οµαδικής εργασίας των φοιτητών. Οι επιχειρήσεις πρέπει από τη µεριά τους να πραγµατοποιούν όσα υπόσχονται ότι πληρούν σε σχέση µε τις

2 ίσες ευκαιρίες σε άνδρες και γυναίκες µηχανικούς και να υποστηρίζουν τις γυναίκες όταν χρειαστεί, για λόγους µητρότητας, να εργασθούν µε καθεστώς µερικής απασχόλησης ώστε να µην αποµονωθούν ή να µην µείνουν στάσιµες. Η έρευνα αυτή χρηµατοδοτήθηκε από το 5 ο ΚΠΣ στα πλαίσια του προγράµµατος «Creating cultures of success for women engineers»(womeng) της δράσης «Improving the human research potential and the socio economic knowledge base» της ΕΕ. Εισαγωγή Ο κλάδος των µηχανικών είναι ένα από τα στηρίγµατα που απαιτείται για την ανάπτυξη της οικονοµίας και για τη διατήρηση της οικονοµικής ανταγωνιστικότητας στις παγκόσµιες αγορές. Τα κράτη επενδύουν στις τεχνολογικές σπουδές και έχουν ανάγκη από κάθε νέο που έχει το ταλέντο και τα προσόντα να ακολουθήσει τη σταδιοδροµία ενός µηχανικού. Παρόλα αυτά στην Ευρωπαϊκή Ένωση παρατηρείται µείωση των νέων που ακολουθούν αυτόν τον κλάδο, γεγονός που επιδεινώνεται λόγω της υπογεννητικότητας. Για το λόγο αυτό, η ΕΕ στηρίζει προσπάθειες που στοχεύουν στο να προσελκύσουν στις σπουδές του µηχανικού περισσότερους νέους και κυρίως κορίτσια, δεδοµένου ότι η παρουσία τους είναι αρκετά µικρότερη, σε σχέση µε τα αγόρια, σε αυτά τα επαγγέλµατα. Σε αυτό το πλαίσιο πραγµατοποιούνται έρευνες για τους λόγους που τα νέα κορίτσια δεν επιλέγουν να ακολουθήσουν αυτές τις σπουδές και για το πώς αυτό µπορεί να αλλάξει ώστε, όσα κορίτσια έχουν την έφεση για τις σπουδές του µηχανικού, να µην τις αποφεύγουν λόγω προκαταλήψεων ή δυσκολιών στην επαγγελµατική σταδιοδροµία. Στην χώρα µας η µέριµνα από την πλευρά της πολιτείας για την προσέλκυση των νέων στις σπουδές του µηχανικού είναι αµφίβολη έως ανεπαρκής. Παρ όλα αυτά η ελληνική κοινωνία σπρώχνει τους νέους να σπουδάσουν µηχανικοί και οι γονείς, πλέον, δεν µπαίνουν εµπόδιο σε όσα νέα κορίτσια εκδηλώσουν ενδιαφέρον γι αυτές τις σπουδές. Απόδειξη γι αυτό αποτελεί ο υψηλός αριθµός φοιτητριών στις Σχολές Αρχιτεκτόνων και Πολιτικών Μηχανικών στη χώρα µας. Όµως ο αριθµός των κοριτσιών που στρέφονται σε πιο ανδροκρατούµενους κλάδους όπως στις Σχολές των Μηχανολόγων, Ηλεκτρολόγων ή Ναυπηγών είναι ακόµα µικρός, όπως µικρός είναι και ο αριθµός των γυναικών µηχανικών που τολµούν να ιδρύσουν τη δική τους τεχνική εταιρεία ή καταφέρνουν να αναρριχηθούν σε υψηλές θέσεις. Πολλές από τις πρωτοβουλίες, που αφιερώθηκαν στην προσέλκυση και στη σταδιοδρόµηση των γυναικών στο επάγγελµα του µηχανικού, τις δύο τελευταίες δεκαετίες έχουν αποδειχτεί εντυπωσιακά ανεπαρκείς σε αυτόν τον τοµέα. Η µειωµένη παρουσία των γυναικών έχει γίνει ένας βασικός παράγοντας ανησυχίας στην Ευρώπη, διότι έτσι χάνεται το µισό ανθρώπινο δυναµικό που θα µπορούσε να ενεργοποιηθεί στον ευρωπαϊκό τεχνικό κλάδο. Η προσπάθεια αναβάθµισης της συµµετοχής των γυναικών στα τεχνικά δρώµενα δεν στηρίζεται µόνο στο επιχείρηµα ότι τα ποσοστά ανδρών και γυναικών θα έπρεπε να είναι ίσα. Πολλές µελέτες έχουν δείξει ότι οι γυναίκες µηχανικοί µπορούν να εισάγουν διαφορετικές απόψεις, να διαφοροποιήσουν την κουλτούρα του επαγγέλµατος του µηχανικού και να διευρύνουν το αντίκτυπό του στην κοινωνία. Οι γυναίκες προσελκύονται ιδιαίτερα από τις κοινωνικές πτυχές της τεχνολογίας και της επιστήµης και ενδιαφέρονται για το πώς µπορούν να εφαρµοστούν στην πράξη. Οι γυναίκες µηχανικοί, είναι σε θέση να φθάσουν σε θέσεις υψηλής ευθύνης και τελικά να διαδραµατίσουν έναν σηµαντικό ρόλο στη λήψη αποφάσεων όσον αφορά στην κοινωνική και περιβαλλοντική ευθύνη και στη βελτιωµένη ποιότητα της ζωής. Η προσέλκυση περισσότερων γυναικών στον τεχνικό κλάδο µπορεί, επίσης, να συµβάλει στον εκσυγχρονισµό του ευρωπαϊκού κοινωνικού προτύπου µε τη µείωση του χάσµατος µεταξύ των δύο φύλων. Αντιτίθεται στις επιταγές της ΕΕ περί ισότητας και είναι κοινωνικά απαράδεκτο, να υπάρχει σήµερα τόσο µικρός αριθµός γυναικών σε έναν κλάδο που προσφέρει δυνατότητες για ενδιαφέρουσες και καλοπληρωµένες σταδιοδροµίες.

3 Οι κυριότεροι στόχοι του ερευνητικού προγράµµατος «Creating cultures for women in Engineers WOMENG», το οποίο υλοποιήθηκε από το 2002 µέχρι το 2005 µε τη συνεργασία επτά φορέων, στα πλαίσια του 5ου προγράµµατος πλαισίου της ΕΕ (CT ), είναι να γίνουν κατανοητοί οι λόγοι για τους οποίους οι γυναίκες δεν προσελκύονται από την τεχνολογία γενικά, και από το επάγγελµα του µηχανικού ειδικότερα, και να προταθούν τρόποι που θα µπορούσαν να χρησιµοποιηθούν για να διορθωθεί αυτή η κατάσταση. Ο αριθµός των γυναικών µηχανικών µπορεί να αυξηθεί µέσω της αύξησης των φοιτητριών που επιλέγουν σπουδές µηχανικού και τις ολοκληρώνουν επιτυχώς αλλά και µε τη µείωση των γυναικών µηχανικών οι οποίες, τελικά, δεν ακολουθούν το επάγγελµα του µηχανικού, παρά την ολοκλήρωση των σπουδών τους. Για να επιτευχθεί αυτό σε ευρωπαϊκό επίπεδο είναι απαραίτητο να γίνουν κατανοητές οι διαδικασίες, αλλά και οι εσωτερικές διεργασίες που συντελούνται ώστε κάποιος νέος ή νέα να γίνει µηχανικός στη χώρα του και ποιοι είναι οι παράγοντες και τα κοινωνικά στερεότυπα που επηρεάζουν τις επιλογές των νέων κοριτσιών σε κάθε στάδιο της πορείας τους. Μετά τη διερεύνηση αυτών των ερωτηµάτων είναι δυνατόν να προταθούν αποτελεσµατικές συστάσεις µε στόχο να αυξηθεί ο αριθµός των γυναικών που επιλέγουν να κάνουν µια επιτυχή σταδιοδροµία ως µηχανικοί. Η σύγκριση των όσων συµβαίνουν στην Ελλάδα µε ότι συµβαίνει σε άλλες χώρες µέλη της ΕΕ, µερικές από τις οποίες ακολουθούν πιο προωθηµένες πολιτικές υποστήριξης των γυναικών, άλλες όχι και τόσο, µπορεί να οδηγήσει σε συµπεράσµατα που να ευαισθητοποιήσουν την ελληνική ακαδηµαϊκή κοινότητα. Αυτός ήταν ο λόγος για τον οποίο η Ε ΕΜ συµµετείχε σε αυτό το πρόγραµµα, καταγράφοντας τη γνώµη φοιτητών και φοιτητριών από τις κατά παράδοση ανδροκρατούµενες Σχολές του ΕΜΠ και της Πολυτεχνικής Σχολής Πατρών. Μεθοδολογία Για να διερευνηθούν αυτά τα ερωτήµατα η έρευνα οργανώθηκε σε τρεις συνιστώσες: I. Οι αιτίες των επιλογών : Αυτή η συνιστώσα της έρευνας στοχεύει στην κατανόηση των εσωτερικών και εξωτερικών επιρροών στις επιλογές των γυναικών προς τις σπουδές του µηχανικού, δηλ. προσπαθεί να φωτίσει το γιατί, το πότε και το πώς οι νέες γυναίκες αποφασίζουν να επιλέξουν ή να µην επιλέξουν την σταδιοδροµία του µηχανικού. Ποιος επηρεάζει τις επιλογές τους, γονείς, φίλοι, δάσκαλοι; Γιατί επέλεξαν αυτή την κατεύθυνση; Σε µερικές χώρες το πρώτο βασικό στάδιο για την επιλογή αυτή µπορεί να είναι όταν το κορίτσι είναι µόνο 13 ή 14 ετών. Εάν σε αυτή τη φάση επιλέξει να µη δώσει βαρύτητα πχ. στη φυσική δεν είναι δυνατό να γίνει µηχανικός. Ο επόµενος σηµαντικός σταθµός είναι να επιλέξει µια σειρά µαθηµάτων στο πανεπιστήµιο. Κατόπιν φυσικά, αφού η γυναίκα αποφασίσει να ακολουθήσει το επάγγελµα του µηχανικού, εξετάζουµε την πρώτη εργασία. Πόσο εύκολο ήταν να προσληφθεί σε αυτή την εργασία; Παρέχει κατάρτιση η επιχείρηση στους µηχανικούς της; Πόσο εύκολο της είναι να προαχθεί; II. Επιτυχία-Μη εµµονή: εν είναι όλες οι γυναίκες που στρέφονται στις σπουδές του µηχανικού επιτυχείς στις σπουδές και στην καριέρα τους. Έτσι αυτή η συνιστώσα της έρευνας στοχεύει στο να προσδιορίσει τους εσωτερικούς παράγοντες (όπως την αυτοπεποίθηση) και τους εξωτερικούς παράγοντες (όπως την έλλειψη υποστήριξης) που µπορούν να επηρεάσουν την επιτυχία στην ολοκλήρωση των σπουδών και στην ανάπτυξη µιας σταδιοδροµίας µηχανικού ή που µπορούν να αναγκάσουν µια γυναίκα σε χαµηλή απόδοση στις σπουδές και σε σταδιοδροµία χαµηλών απαιτήσεων. Η έρευνα προσπαθεί να οδηγήσει σε µια βαθύτερη θεωρητική κατανόηση των µηχανισµών που οδηγούν στην επιτυχία αλλά και στη µη-εµµονή στις σταδιοδροµίες στον τεχνικό κλάδο. III. Επιχειρησιακή φιλοσοφία και κοινωνική αλλαγή: Αυτή η συνιστώσα στοχεύει στο να προσδιορίσει τους θεσµούς και τις δοµές στην τριτοβάθµια εκπαίδευση και στον

4 επαγγελµατικό χώρο και να αναλύσει την επιρροή τους στις σπουδές και στις σταδιοδροµίες των γυναικών στον τεχνικό κλάδο. Για την παρακολούθηση των τριών αυτών συνιστωσών της έρευνας, επιλέχτηκε από τους φορείς του διεπιστηµονικού και ευρωπαϊκού προγράµµατος WOMENG, η σύγκριση ως ερευνητική στρατηγική, υποθέτοντας πως µια συγκριτική προσέγγιση θα παρείχε περισσότερο εκµεταλλεύσιµα συµπεράσµατα από τα µεµονωµένα εθνικά αποτελέσµατα, ενώ θα έδινε την ευκαιρία να αποκαλυφθούν νέες περιπτώσεις όπως εκφράζεται πχ. από τους Lallement και Spurk (Lallement και Spurk, 2003). Τα εργαλεία που χρησιµοποιήθηκαν συνδυάζουν ποιοτική και ποσοτική ανάλυση και παρουσιάζονται λεπτοµερώς σε προηγούµενη δηµοσίευση (Pourrat, 2005). Ο σχεδιασµός της ερευνητικής µεθοδολογίας για τις µεγάλης κλίµακας διεθνείς διαγώνιεςσυγκρίσεις (cross-comparisons) προϋποθέτει να διευθετηθούν: 1) τα ιδιαίτερα ζητήµατα των διαγώνιων-συγκρίσεων, είτε πρόκειται για variable oriented προσέγγιση είτε για case oriented προσέγγιση, 2) τα συστηµατικά προβλήµατα που παρουσιάζονται στο σχεδιασµό των κοινωνικών ερευνών, όπως πρώτα από όλα η επιλογή της ποιοτικής, ποσοτικής ή µικτής µεθοδολογίας σύµφωνα µε τις ανάγκες του θέµατος της έρευνας, 3) το πρόβληµα διαχείρισης που δηµιουργεί ο µεγάλος όγκος των δεδοµένων. Πιο συγκεκριµένα πρέπει να διασφαλισθεί η συγκρισιµότητα των διαγώνιων συγκρίσεων µε τον καθορισµό των κοινών αντικειµένων της έρευνας, της κοινής ταξινόµησης και της κοινής κλίµακας αξιολόγησης. Αυτό είναι ιδιαίτερα προφανές κατά την εξέταση µιας έννοιας τόσο ασαφούς όσο ο όρος "µηχανικός", ο οποίος αντιστοιχεί σε διαφορετικά επίπεδα προσόντων και εµπειρίας σε ολόκληρη την Ευρώπη. Το πρόγραµµα WOMENG αποφάσισε να επικεντρωθεί στα κοινά χαρακτηριστικά του µηχανικού σε όλες τις χώρες. Ο "µηχανικός" καθορίζεται εδώ ως ακαδηµαϊκός βαθµός που επιβεβαιώνεται από έναν πίνακα πιστοποίησης, σε όλους τους επιστηµονικούς και τεχνικούς τοµείς, αποκλείοντας την αγρονοµία, τη διοίκηση επιχειρήσεων και την αρχιτεκτονική, οι οποίοι δεν θεωρούνται σε όλες τις ευρωπαϊκές χώρες ειδικότητες µηχανικού. Για να είναι εφικτή η χρήση των υπαρχόντων στοιχείων και για να διευκολυνθούν περαιτέρω συγκρίσεις χρησιµοποιήθηκαν οι αναγνωρισµένες διεθνείς ταξινοµήσεις ISCED 1 και ISCO 2. Στις ποσοτικές ερωτήσεις των ερωτηµατολογίων η έγκριση και η αποδοκιµασία µετρήθηκαν µε κλίµακα από 1 έως 5. Το «1» σηµαίνει «διαφωνώ απόλυτα» και το «5» σηµαίνει «συµφωνώ απόλυτα». Τυχόν διφορούµενες µεταφράσεις και πολιτισµικές παραλλαγές επισηµάνθηκαν και εξοµαλύνθηκαν από τη συλλογική εργασία των εκπροσώπων των φορέων. Ο ίδιος αριθµός ερωτηµατολογίων διανεµήθηκε σε όλες τις χώρες, ακόµα κι αν διαφέρουν στο µέγεθος του πληθυσµού τους ή στα ποσοστά φοιτητών Πολυτεχνείων, όπως αποτυπώνεται και στο σχήµα 1, που δείχνει ότι το πεδίο της έρευνας είναι διαφορετικό σε κάθε χώρα: 1 ISCED=διεθνώς τυποποιηµένη ταξινόµηση της εκπαίδευσης ( ΟΥΝΕΣΚΟ) 2 ISCO=διεθνώς τυποποιηµένη ταξινόµηση Occupations (1988, χρησιµοποιείται από την EUROSTAT

5 % Αυστρία Γαλλία Ελλάδα Σλοβακία Εν. Βασίλειο Φοιτητές Πολυτεχνείων Γερµανία Σχήµα 1: Ποσοστά φοιτητών Πολυτεχνείων ανά χώρα Η φιλοσοφία δειγµατοληψίας βασίστηκε σε τρεις υποθέσεις: i. πρέπει να χρησιµοποιηθούν η ίδια µεθοδολογία και η ίδια δειγµατοληψία για να γίνει σύγκριση της κατάστασης των γυναικών και των ανδρών, ii. πρέπει να είναι µεγαλύτερη η δειγµατοληψία όπου οι γυναίκες είναι µειονότητα, επειδή η κατάστασή τους υποτίθεται ότι διαφοροποιείται περισσότερο και τέλος iii. για να καταδειχθεί γιατί οι νέοι άνθρωποι επιλέγουν το επάγγελµα του µηχανικού, είναι σηµαντικό να διερευνηθούν οι λόγοι που απέτρεψαν όσους δεν το επέλεξαν τελικά. Επειδή οι σπουδές του µηχανικού περιλαµβάνουν διάφορες ειδικότητες, η δειγµατοληψία πρέπει επίσης να λάβει υπόψη τις ειδικότητες αυτές και η σύγκριση να γίνεται ανά ειδικότητα. Έτσι, 200 ερωτηµατολόγια διανεµήθηκαν σε κάθε χώρα, ως εξής: 50 φοιτητές και 50 φοιτήτριες πολυτεχνείων, 50 φοιτητές και 50 φοιτήτριες που θα µπορούσαν να επιλέξουν πολυτεχνεία, αλλά επέλεξαν µια άλλη σχολή. Ανάλογα µε το µέσο ποσοστό των φοιτητριών στα πολυτεχνεία σε κάθε κράτος, το 50% των ερωτηµατολογίων διανεµήθηκε στις ειδικότητες όπου το ποσοστό των φοιτητριών είναι χαµηλό, το 20% όπου είναι στο µέσο όρο και το 30% όπου είναι υψηλό. Η δειγµατοληψία των µη-πολυτεχνικών φοιτητών αποτελείται από 40% των σπουδαστών στις φυσικές επιστήµες, 20% στις ανθρωπιστικές και κοινωνικές επιστήµες και 40% στις οικονοµικές επιστήµες. Για τον επαγγελµατικό χώρο, τρία κριτήρια επιλέχτηκαν για µια διερευνητική µελέτη δύο επιχειρήσεων σε κάθε χώρα. Η δειγµατοληψία περιλαµβάνει τουλάχιστον µια επιχείρηση στον τοµέα της ενέργειας, µια που ακολουθεί «καλές πρακτικές» στην πρόσληψη και απασχόληση γυναικών µηχανικών και εάν είναι δυνατόν, µια στον τοµέα της κατασκευής. Κατά τη χρησιµοποίηση των διαγώνιων-συγκρίσεων στις κοινωνικές µελέτες, δύο κύριες προσεγγίσεις µπορούν να ακολουθηθούν (Ragin, 1987): Μια ασαφής και αφηρηµένη variable-oriented προσέγγιση, βασισµένη σε ποσοτικά στοιχεία από πολλές χώρες. Αυτή η µεθοδολογία υστερεί στη σύνδεση µε τις σύγχρονες εµπειρικές διαδικασίες, την κοινωνική βάση, τα ιδιαίτερα φαινόµενα αλλά επιτρέπει συγκρίσεις µεταξύ πολλών διαφορετικών χωρών, διευρύνοντας κατά συνέπεια το εύρος της έρευνας. Λίγα γενικά συµπεράσµατα µπορούν να προέλθουν από αυτό το είδος µελέτης. Μια case oriented προσέγγιση, από την άλλη, ευαίσθητη στην πολυπλοκότητα και την ιδιοµορφία, η οποία διαχειρίζεται κάθε περίπτωση ως σύνολο. Το µειονέκτηµα µιας τέτοιας µεθόδου είναι η δυσκολία να επεκταθεί σε µεγάλο αριθµό περιπτώσεων επειδή έτσι γίνεται δύσκολο να δοθεί σηµασία στην πολυπλοκότητα. Επίσης υπάρχει ο φόβος να βγουν συµπεράσµατα από λίγες µόνο περιπτώσεις.

6 Ο Ragin προτείνει «να τυποποιούνται οι ποιοτικές συγκριτικές µέθοδοι χωρίς να αποµακρύνονται από τη γενική λογική της case oriented προσέγγισης» (Ragin, 1987) και συστήνει την εξέταση των συσχετισµών και των συµπτώσεων που περιγράφουν την αιτιώδη πολυπλοκότητα του φαινοµένου. Ακολουθώντας τα συµπεράσµατα του Ragin προσπαθήσαµε να υπερβούµε την ποσοτική προσέγγιση και να αναπτύξουµε µικτές µεθοδολογίες. Oι µικτές µεθοδολογίες, οι οποίες είναι ακόµα στο στάδιο της ανάπτυξης, έχουν περιγραφεί λεπτοµερώς από τον Cresswell, ο οποίος αναλύει τις διάφορες µικτές µεθοδολογίες και επισηµαίνει τα πλεονεκτήµατα και τα µειονεκτήµατά τους (Cresswell, 2003). Στο πεδίο που µας ενδιαφέρει µια µικτή µεθοδολογία δίνει την ευκαιρία να χρησιµοποιηθούν όλα τα διαθέσιµα στοιχεία, και ποιοτικά και ποσοτικά, παρόλο που είναι ετερογενή, καθότι προέρχονται από διαφορετικές χώρες. Επιπλέον, η εξέλιξη των ποιοτικών και ποσοτικών στρατηγικών επιτρέπει τη χρήση των επαναληπτικών προσεγγίσεων, και εποµένως την εµφάνιση των κοινών ερωτήσεων στα ερωτηµατολόγια των διαφόρων κρατών. Η µεθοδολογία που χρησιµοποιήθηκε στο WOMENG είναι επαναληπτική και χρησιµοποιεί τρία επίπεδα συλλογής δεδοµένων: 1. Ένα γενικό στατιστικό πλαίσιο, που βασίστηκε στα ήδη υπάρχοντα εθνικά δεδοµένα όπως εκφράστηκαν στις διεθνείς ταξινοµήσεις. Όπου ήταν δυνατό, αυτά τα δεδοµένα συλλέχθηκαν άµεσα από την ευρωπαϊκή βάση δεδοµένων EUROSTAT. Αυτά τα δεδοµένα χρησιµοποιήθηκαν ως αναφορά και ήταν µια πρώτη πηγή υποθέσεων συσχετισµού. 2. Ορισµένα ποσοτικά δεδοµένα συλλέχθηκαν από το πρόγραµµα µε συγκεκριµένες ερωτήσεις. Ο στόχος ήταν να ελεγχθούν οι υποθέσεις σε ένα συγκριτικό πλαίσιο και να προσδιοριστούν οι σηµαντικοί παράγοντες οι σχετικοί µε την επιλογή της κατεύθυνσης του µηχανικού. Αυτά τα στοιχεία παρήχθησαν από τα ερωτηµατολόγια που σχεδιάστηκαν στα πλαίσια του WΟΜΕΝG και συµπληρώθηκαν από συγκεκριµένα δείγµατα στην τριτοβάθµια εκπαίδευση, και από τις επιλεγµένες επιχειρήσεις. 3. Ποιοτικά δεδοµένα από τις συνεντεύξεις µε τις οµάδες ενδιαφέροντος, από παρατήρηση των συµµετεχόντων και ανάλυση των δεδοµένων. Ο σκοπός ήταν να γίνει κατανοητό πώς οι συγκεκριµένες καταστάσεις µπορούν να αιτιολογηθούν πραγµατικά και να βρεθούν οι εξηγήσεις και οι συνθήκες για τα αποτελέσµατα που δείχνουν τα δεδοµένα 1 και 2. Για να είναι δυνατή η εφαρµογή µικτών και επαναληπτικών µεθόδων, µερικές ερωτήσεις είναι κοινές για τα ερωτηµατολόγια και τις συνεντεύξεις ή τις οµάδες ενδιαφέροντος. Το σύνολο των δεδοµένων από επτά διαφορετικές χώρες διαµορφώνουν µια πλούσια βάση που προσφέρει τις δυνατότητες για διάφορους συσχετισµούς, ενοποιήσεις κ.λπ. Για κάθε σύνολο δεδοµένων τα αποτελέσµατα είναι τόσο πολυάριθµα που το ξεφύλλισµα της βάσης δεδοµένων είναι από µόνο του µια πρόκληση: η δια-πολιτισµική ανάλυση σηµαίνει τη διαχείριση επτακοσίων έως χιλίων σελίδων ποιοτικών δεδοµένων, τα οποία πρέπει να προστεθούν στον τεράστιο όγκο των ποσοτικών δεδοµένων. Αυτό έχει σαν αποτέλεσµα η άµεση πρόσβαση στα δεδοµένα που είναι απαίτηση κάθε ερευνητή, να µην είναι πλέον εφικτή. Επιπλέον, δυσκολίες στην ανάλυση προκύπτουν από τη µερικές φορές ελλιπή γνώση των κατά τόπους εθνικών συνθηκών εκπαίδευσης και εργασίας. Λόγω της έκτασης του εγχειρήµατος εµφανίστηκαν και ορισµένα πρακτικά προβλήµατα. Ένα από αυτά ήταν το κρίσιµο ερώτηµα για την κατάλληλη χρονική στιγµή για τη διανοµή των ερωτηµατολογίων ή την πραγµατοποίηση των συνεντεύξεων. Το ίδιο πρόβληµα παρουσιάστηκε και για τον προγραµµατισµό των συνεντεύξεων µε τις εταιρείες, οι οποίες δεν είναι πάντα και εύκολα διαθέσιµες. Επίσης, πρόβληµα παρουσιάστηκε στην εύρεση κοινών ρυθµίσεων για τη διαχείριση των ερωτηµατολογίων και τη διεξαγωγή των συνεντεύξεων. Σηµαντικές δυσκολίες δηµιουργήθηκαν και από την µεγάλη έκταση των ερωτηµατολογίων που από τη µια ήταν απαραίτητη για να περιγραφεί λεπτοµερώς η

7 πραγµατικότητα σε κάθε χώρα, από την άλλη όµως έκανε χρονοβόρα τη συµπλήρωσή του και δεν ήταν λίγοι αυτοί που για το λόγο αυτό δεν ήταν διατεθειµένοι να το συµπληρώσουν. Η στατιστική επεξεργασία των αποτελεσµάτων ήταν επίσης χρονοβόρα, καθώς µεγάλη προσοχή δόθηκε στο να µην αναµειχθούν ετερόκλητα στοιχεία λόγω του µεγάλου όγκου των δεδοµένων. Μετά τη βασική επεξεργασία όλα τα αποτελέσµατα ελέγχθηκαν στατιστικά όσον αφορά στη χώρα και στο φύλο ανάλογα και µε τη φύση των µεταβλητών µε στατιστικά τεστ (Kendall s tau-b, Somers D, Spearman s rho, Mann-Whitney test, ανάλυση διασποράς κλπ.) Τελικά τα ποσοτικά και ποιοτικά αποτελέσµατα συνδυάστηκαν προκειµένου να ερµηνευτούν. Συνοπτικά το πρόγραµµα WOMENG υλοποιήθηκε σε τέσσερα στάδια: I. Σχεδίαση των ερευνητικών εργαλείων: Το πρόγραµµα δοµήθηκε σε δύο µέρη: τις σπουδές του µηχανικού και το επάγγελµα του µηχανικού και σε τρεις οµάδες εργασίας για τα επιµέρους ζητήµατα: «Αιτίες επιλογών», «Επιτυχία αλλά όχι επιµονή» και «Οργανωτική κουλτούρα και κοινωνική αλλαγή». Η οµάδα εργασίας για τη «Μεθοδολογία» ήταν υπεύθυνη για το σχεδιασµό κοινών ερευνητικών εργαλείων και την εξασφάλιση της συγκρισιµότητας. II. Συνεντεύξεις και συγκέντρωση συµπληρωµένων ερωτηµατολογίων. III. Περιγραφή αποτελεσµάτων. Θεωρήθηκε ότι θα ήταν καλό όλοι οι εταίροι να έχουν πρόσβαση στα πρωτογενή δεδοµένα για να διαφανούν διαφορές και οµοιότητες. IV. Ανάλυση και ερµηνεία: Οι κυριότερες δυσκολίες που παρουσιάστηκαν έχουν να κάνουν µε το µεγάλο όγκο δεδοµένων και τη µορφή τους που δεν έκανε εύκολη τη συνολική και προοπτική θεώρηση των αποτελεσµάτων. Η διακρατική και εν πολλοίς και διαπολιτισµική έρευνα επέτρεψε γόνιµες συγκρίσεις που υπερβαίνουν τις απλές στατιστικές συγκρίσεις. Για τον ελληνικό χώρο από πλευράς Πολυτεχνείων επιλέχθηκαν το Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο και η Πολυτεχνική Σχολή του Πανεπιστηµίου Πατρών, καθώς έτσι περιλαµβάνεται στην έρευνα το πρώτο ιστορικά Πολυτεχνείο της χώρας µας, µε µακρά και έντονη παράδοση και µια νεώτερη διεθνώς αναγνωρισµένη Πολυτεχνική Σχολή. Το πρώτο βρίσκεται στην Αθήνα, ενώ το δεύτερο στην Πάτρα, την τρίτη σε πληθυσµό πόλη της χώρας, σε απόσταση 200χλµ. από την Αθήνα. Επίσης αξίζει να σηµειωθεί ότι στην πρώτη περίπτωση πρόκειται για ίδρυµα που στεγάζεται τελείως ανεξάρτητα από άλλα πανεπιστήµια, ενώ στην δεύτερη περίπτωση η Πολυτεχνική Σχολή Πατρών βρίσκεται στο χώρο της Πανεπιστηµιούπολης Πατρών, όπου διευκολύνεται η συνάντηση φοιτητών διαφορετικών επιστηµών. Από τις σχολές των πολυτεχνικών αυτών ιδρυµάτων επιλέχθηκαν: οι Χηµικοί Μηχανικοί (οι οποίοι τα έτη είχαν ποσοστό φοιτητριών 42%, το οποίο ήταν και το υψηλότερο σε σχέση µε τις άλλες κατηγορίες), οι Πολιτικοί Μηχανικοί (οι οποίοι τα έτη είχαν ποσοστό φοιτητριών 30%), οι Μηχανολόγοι, Ηλεκτρολόγοι Μηχανικοί & Μηχανικοί Υπολογιστών (οι οποίοι τα έτη είχαν ποσοστό φοιτητριών που δεν ξεπερνούσε το 8% και ήταν το χαµηλότερο). Ο στόχος ήταν να συλλεχθούν 50 ερωτηµατολόγια από το ΕΜΠ και 50 από την Πολυτεχνική Σχολή του Πανεπιστηµίου Πατρών. Τελικά συγκεντρώθηκαν 50 ερωτηµατολόγια από το ΕΜΠ και 30 από την Πολυτεχνική Σχολή του Πανεπιστηµίου Πατρών, δηλ. το ΕΜΠ συµµετέχει κατά 62.5% στα αποτελέσµατα έναντι 37.5% της Πολυτεχνικής Σχολής της Πάτρας.

8 Συγκεκριµένα από το ΕΜΠ συγκεντρώθηκαν συµπληρωµένα ερωτηµατολόγια ανά Σχολή, όπως φαίνεται παρακάτω, ώστε τα περισσότερα να αφορούν στις Σχολές µε το µικρότερο ποσοστό φοιτητριών, όπως αναφέρθηκε παραπάνω: 5 από φοιτήτριες και 5 από φοιτητές της Σχολής Χηµικών Μηχανικών, 7 από φοιτήτριες και 7 από φοιτητές της Σχολής Πολιτικών Μηχανικών, 13 από φοιτήτριες και 13 από φοιτητές των Σχολών Μηχανολόγων Μηχ., Ηλεκτρολόγων Μηχ. & Μηχανικών Υπολογιστών. Με το ίδιο σκεπτικό από την Πολυτεχνική Σχολή του Πανεπιστηµίου Πατρών συγκεντρώθηκαν συµπληρωµένα ερωτηµατολόγια ανά Τµήµα, όπως φαίνεται παρακάτω: 3 από φοιτήτριες και 3 από φοιτητές του Τµήµατος Χηµικών Μηχανικών, 4 από φοιτήτριες και 4 από φοιτητές του Τµήµατος Πολιτικών Μηχανικών, 8 από φοιτήτριες και 8 από φοιτητές των Τµηµάτων Μηχανολόγων Μηχ, Ηλεκτρολόγων Μηχ., Μηχανικών Ηλεκτρονικών Υπολογιστών. Όσον αφορά στην έρευνα µεταξύ των φοιτητών/τριών που θα µπορούσαν (λόγω έφεσης και βαθµολογιών) να ακολουθήσουν σπουδές µηχανικού, αλλά έκαναν άλλες επιλογές και ακολούθησαν σπουδές στις φυσικές επιστήµες, στις οικονοµικές επιστήµες και στην κοινωνιολογία από τον ελληνικό χώρο επιλέχθηκαν τα πανεπιστήµια: το Εθνικό Καποδιστριακό Πανεπιστήµιο Αθηνών (ΕΚΠΑ), το Πάντειο Πανεπιστήµιο Κοινωνικών και Πολιτικών Επιστηµών, το Οικονοµικό Πανεπιστήµιο Αθήνας (ΟΠΑ) και το Πανεπιστήµιο Πειραιά. Τα πανεπιστήµια αυτά καλύπτουν όλο το φάσµα των σπουδών που επιλέγουν άτοµα που έχουν έφεση στα µαθηµατικά, στις φυσικές επιστήµες, στην πληροφορική και άρα θα µπορούσαν να ακολουθήσουν και την κατεύθυνση του µηχανικού. Πιο αναλυτικά, το ΕΚΠΑ είναι το πρώτο πανεπιστήµιο της Ελλάδας, έχει µακρά ιστορία και προσελκύει πάρα πολλούς φοιτητές και φοιτήτριες στις θεωρητικές σπουδές µαθηµατικών, φυσικής, χηµείας κα. Οι απόφοιτοί του απορροφώνται µε αργούς ρυθµούς στην δευτεροβάθµια εκπαίδευση, που παρουσιάζει µεν µεγάλη ανεργία, αλλά πολύ καλές συνθήκες εργασίας και ωραρίου. Το ωράριο και οι εκτεταµένες διακοπές είναι από τους κύριους λόγους που αυτοί οι κλάδοι προτιµώνται ειδικά από τις γυναίκες. Το Πάντειο Πανεπιστήµιο, το Οικονοµικό Πανεπιστήµιο Αθηνών και το Πανεπιστήµιο Πειραιά ιδρύθηκαν αργότερα και έχουν σαν κύριο αντικείµενο τις οικονοµικές σπουδές µε προεκτάσεις στις κοινωνικές και πολιτικές επιστήµες, στη διοίκηση επιχειρήσεων κα. Τα τελευταία χρόνια σε αυτά τα πανεπιστήµια έχουν εισαχθεί σε µεγάλη έκταση και σπουδές πληροφορικής, γεγονός που τις κάνει πολύ ελκυστικές αφού πρόκειται για ένα ευρύ αντικείµενο που έχει µεγάλη ζήτηση, πολλές εφαρµογές και είναι πολλά υποσχόµενο για το µέλλον. Τελικά η συµµετοχή των ιδρυµάτων αυτών στην έρευνα έχει ως εξής: Πάντειο Πανεπιστήµιο κατά 31% µε 10 ερωτηµατολόγια από φοιτητές και 10 από φοιτήτριες. ΟΠΑ και Πανεπιστήµιο Πειραιά κατά 31% µε 10 ερωτηµατολόγια από φοιτητές και 10 από φοιτήτριες και ΕΚΠΑ κατά 38% µε 12 ερωτηµατολόγια από φοιτητές και 12 από φοιτήτριες. Συγκεντρωτικά, τα ακαδηµαϊκά ιδρύµατα που πήραν µέρος στην έρευνα, τα ερωτηµατολόγια και οι συνεντεύξεις που συγκεντρώθηκαν ανά χώρα φαίνονται στους πίνακες 1-3.

9 Χώρα Αυστρία Φιλανδία Γαλλία Γερµανία Ελλάδα Σλοβακία Ενωµένο Βασίλειο ειγµατοληψία ερωτηµατολογίων ανά χώρα Q1: 100 ερωτηµατολόγια σε φοιτητές πολυτεχνείων (στόχος 50 αγόρια, 50 κορίτσια) Graz University of Technology: Ηλεκτρολόγοι Μηχ., Χηµικοί Μηχ. Vienna University of Technology: Ηλεκτρολόγοι Μηχ., Χηµικοί Μηχ. University of Linz: Πληροφορική University of Oulou, University of Helsinki, University of Tampere, University of Jyvaskyla: Περιβαλλοντ. Μηχ., Μηχαν. Μηχ., Ηλετρολ. Μηχ., Μηχ. Βιοµ. & ιοίκησης, Μηχ. ιεργασιών, Πληροφορική & ιαχείρισης Γνώσης,, Χηµική Τεχνολογία. ENSAM Paris: επιστήµη του µηχανικού µε έµφαση στη µηχανολογία. Centrale-Lyon: επιστήµη του µηχανικού INSA-Lyon: Ηλεκτρ. Μηχ., Πολ.. Μηχ. Universite de Technologie de Troyes: ιάφορες ειδικότητες µηχανικών. ENSCP Paris: Χηµικοί Μηχ. Technical University of Berlin: Μηχανολόγοι Μηχ., Πολιτικοί Μηχ., Technical University of Aachen: Μηχανολόγοι Μηχ., Πολιτικοί Μηχ., University of Wuppertal: Πολ. Μηχ., Technical University of Applied Sciences, Berlin: Μηχανολόγοι Μηχ. University of Applied Sciences, Stralsund: Μηχανικοί Βιοµηχανίας ΕΜΠ: Χηµικοί Μηχ., Πολιτικοί Μηχ., Μηχανολ. Μηχ., Ηλεκτρολόγοι Μηχ. & Μηχανικοί Υπολογιστών, Πολυτεχνική Σχολή Πανεπιστ. Πατρών: Χηµικοί Μηχ., Πολιτικοί Μηχ., Μηχανολόγοι Μηχ., Ηλεκτρολόγοι Μηχ. & Μηχανικοί Υπολογιστών Technical University of Kosice: Ηλεκτρολ. Μηχ., Πληροφορική, Πολιτικοί Μηχανικοί, Μηχανικοί Μεταλλείων, Οικολογία, Έλεγχος διεργασιών, Γεωτεχνολογία. Slovak Univ. of Technology, Bratislava: Ηλεκτρολόγοι Μηχ., Πληροφ. Τεχνολ. Technical Univ. of Zilina: Πολ. Μηχ. Glasgow Univ.: Μηχ. Μηχ., Πολ. Μηχ. Strathclyde University: Μηχ. Μηχ., Ηλεκτρ. Μηχ., Χηµ. Μηχ., Πολ. Μηχ., Napier Univ. Edinburg: Μηχ. Υπολ., Heriot-Watt University: Μηχ. Μηχ., Ηλεκτρ. Μηχ., Χηµ. Μηχ., Πολ. Μηχ., Q2: 100 ερωτηµατολόγια σε φοιτητές που µπορούσαν να επιλέξουν πολυτεχνεία αλλά δεν το έκαναν (στόχος 50 αγόρια, 50 κορίτσια) Graz University: Φυσικές επιστ., Κοινωνικές & Ανθρωπ. επιστ., Οικονοµικά, Vienna University of Technology: Φυσικές επιστ., Κοινωνικές & Ανθρωπιστ. Επιστ. University of Linz: Οικονοµικά University of Oulou: Ανθρωπιστικά, Επιστήµες, Ιατρική, Οικον., ιοίκ. επιχειρ. University of Tampere: ιοίκηση ήµων, Γλώσσες, Κοινωνικές επιστήµες, Ιατρική, Πληροφορική, University of Jyvaskyla: Ιστορία, Μέσα ενηµέρωσης, επικοινωνία. Φοιτητές κοινωνικών επιστηµών (τάξη προετοιµασίας Lycee du Parc, Lyon), Φοιτητές διοίκησης επιχειρήσεων (τάξη προετοιµασίας Lycee du Parc, Lyon), University of Medicine (Lyon 1). Technical University of Berlin: Κοινωνιολογία, Technical University of Aachen: Χηµεία,. University of Wuppertal: Οικονοµικά, Κοινωνικές επιστήµες, Φυσική, Technical University of Applied Sciences, Berlin: Οικονοµικά. Πάντειο Πανεπιστήµιο: Ανθρωπιστικές & Κοινωνικές επιστήµες, Οικονοµικό Πανεπιστήµιο Αθηνών & Πανεπιστήµιο Πειραιά: Οικονοµικά ΕΚΠΑ: Φυσικές Επιστήµες Technical University of Kosice: Οικονοµικά, Matej Bel University in Banska Bystrica: Οικονοµικά, Φυσικές επιστήµες, Εκπαίδευση, Safarik Univ. of Kosice: Φυσικές επιστήµες University of Presov: Εκπαίδευση Glasgow University: Επιστήµη Υπολογιστών, Φυσική, Επιχειρήσεις, Strathclyde University: Επιστήµη Υπολογιστών, Φυσική, Επιχειρήσεις, Napier Univ. Edinburg: Επιστήµη Υπολογ., Heriot-Watt University Πίνακας 1: Πανεπιστηµιακή εκπαίδευση Ποσοτική έρευνα

10 Χώρα Q1 Q2 φοιτητές φοιτήτριες Σύνολο φοιτητές φοιτήτριες Σύνολο Αυστρία Φιλανδία Γαλλία Γερµανία Ελλάδα Σλοβακία Εν. Βασίλειο Σύνολο Πίνακας 2: Αριθµός συµπληρωµένων ερωτηµατολογίων Q1 και Q2 ανά χώρα Είδος Αυστρία Φιλανδία Γαλλία Γερµανία Ελλάδα Σλοβακία Εν. Βασίλειο Γυναίκες Μηχ ιευ/ντές Προσωπικού Γυναίκες Μηχ /ντές Εκπρόσωπος κλάδου Άνδρες Μηχ Γυναίκες Μηχ που αποσύρθηκαν ιαδίκτυο Πίνακας 3: Συνεντεύξεις και έρευνα πεδίου για τον εργασιακό χώρο ανά χώρα Συµπεράσµατα Τα γενικότερα συµπεράσµατα που προέκυψαν από την έρευνα και το πρόγραµµα αυτό συνοψίζονται παρακάτω: Τα περισσότερα κορίτσια επιλέγουν την επιστήµη του µηχανικού από ενδιαφέρον για τα µαθηµατικά και τις επιστήµες στο σχολείο, ή όπου ο µηχανικός είναι µια επιλογή για σταδιοδροµία σε υψηλές θέσεις, λόγω των καλών προοπτικών εργασίας, του µισθού και της κοινωνικής αναγνώρισης. Αν και τα συστήµατα εκπαίδευσης και οι χρονικές στιγµές-σταθµοί στην επιλογή µαθηµάτων που µπορούν να οδηγήσουν αργότερα σε σπουδές µηχανικού διαφέρουν, όχι µόνο από χώρα σε χώρα αλλά και µέσα στην ίδια χώρα, φαίνεται ότι τα παιδιά στις αποφάσεις τους επηρεάζονται σηµαντικά και από το επίπεδο εκπαίδευσης και το επάγγελµα των γονιών τους, καθώς και από τα παραδείγµατα που έχουν από τον περίγυρό τους. Στα σχήµατα 2-5, παρουσιάζεται χωριστά το επίπεδο εκπαίδευσης (πολυτεχνειακό ή πανεπιστηµιακό) του πατέρα και της µητέρας για τους φοιτητές και τις φοιτήτριες των πολυτεχνείων που πήραν µέρος στην έρευνα. Φαίνεται ότι για τα ελληνικά δεδοµένα η πανεπιστηµιακή µόρφωση των γονέων όχι απαραίτητα πολυτεχνειακή- λειτουργεί θετικά για την επιλογή σπουδών µηχανικού από τα κορίτσια, ενώ τα αγόρια τις επιλέγουν ακόµα και αν οι γονείς τους δεν έχουν πανεπιστηµιακό υπόβαθρο.

11 80 60 Μηχανικός Πανεπιστήµιο Συνολο % Γαλλία Γερµανία Εν. Βασίλειο Αυστρία Σλοβακία Φιλανδία Ελλάδα Σχήµα 2: Επίπεδο εκπαίδευσης των γονέων των φοιτητών πολυτεχνείων: πατέρες % Γαλλία Πολυτεχνείο πανεπιστήµιο Σύνολο Γερµανία Εν. Βασίλειο Αυστρία Σλοβακία Φιλανδία Ελλάδα Σχήµα 3: Επίπεδο εκπαίδευσης των γονέων των φοιτητριών πολυτεχνείων: πατέρες % Γαλλία Πολυτεχνείο Πανεπιστήµιο Σύνολο Γερµανία Εν. Βασίλειο Αυστρία Σλοβακία Φιλανδία Ελλάδα Σχήµα 4: Επίπεδο εκπαίδευσης των γονέων των φοιτητών πολυτεχνείων: µητέρες % Πολυτεχνείο Πανεπ ιστήµιο Σύνολο Γαλλία Γερµανία Εν. Βασίλειο Αυστρία Σλοβακία Φιλανδία Ελλάδα Σχήµα 5: Επίπεδο εκπαίδευσης των γονέων των φοιτητριών πολυτεχνείων: µητέρες

12 Στο ερώτηµα κατά πόσο η θηλυκότητα συνάδει µε την εικόνα µας γυναίκας µηχανικού ακόµα και οι φοιτήτριες έδωσαν χαµηλά ποσοστά, σαφώς επηρεασµένες από τα επαγγελµατικά και κοινωνικά στερεότυπα. Στο σχήµα 6, παρουσιάζονται τα ποσοστά που καταγράφηκαν από τις απαντήσεις των φοιτητών. % απόρριψη συναίνεση Σλοβακία Ελλάδα Γαλλία Γερµανία Αυστρία Εν. Βασίλειο Σχήµα 6: Απάντηση φοιτητών στο κατά πόσο (%) συνάδει η θηλυκότητα µε την εικόνα µιας γυναίκας µηχανικού. ύο δράσεις απαιτούνται στην τριτοβάθµια εκπαίδευση για να αυξήσουν τον αριθµό των γυναικών µηχανικών: Η πρώτη πρέπει να στοχεύει στο να προσελκύσει περισσότερα κορίτσια στο επάγγελµα του µηχανικού µε αλλαγή της επικρατούσας εικόνας του µηχανικού. Πρέπει να τονιστεί ότι το επάγγελµα του µηχανικού είναι ένα επάγγελµα κοινωνικής προσφοράς που ανταποκρίνεται στις ανάγκες της κοινωνίας, της βιώσιµης ανάπτυξης και του περιβάλλοντος. Αυτό µπορεί να επιτευχθεί µε την παροχή περισσότερων πληροφοριών για τις σταδιοδροµίες και τα µαθήµατα µέσω των ιστοσελίδων των πολυτεχνείων, µε πληροφοριακό υλικό στα σχολεία και τους γονείς, µέσω των ανοικτών ηµερίδων επαγγελµατικού προσανατολισµού των µαθητών και µε την αυξηµένη επαφή των γυναικών µηχανικών που εργάζονται ως µηχανικοί µε το πανεπιστήµιο ώστε να ενεργήσουν ως πρότυπα και σύµβουλοι ρόλου για τα νέα κορίτσια. Η δεύτερη δράση πρέπει να στοχεύει στο να µειώσει την αποτυχία όσων κοριτσιών επιλέξουν να σπουδάσουν µηχανικοί. Οι φοιτήτριες µε την εισαγωγή τους σε ένα Πολυτεχνείο αισθάνονται µεγαλύτερη αυτοπεποίθηση, όπως φαίνεται στο σχήµα 7. Αυτή η αυτοπεποίθηση πρέπει να διατηρηθεί, και γιατί όχι, να αυξηθεί κατά τη διάρκεια των σπουδών, ώστε να υπάρχει η διάθεση για προσπάθεια στις σπουδές και επιµονή στην αντιµετώπιση των δυσκολιών. Αυτό θα µπορούσε να περιλάβει µερικά απλά µέτρα, όπως την ενισχυτική διδασκαλία για τους σπουδαστές που παρουσιάζουν αδυναµίες στους υπολογιστές ή που στερούνται την τεχνική εµπειρία, ίσως προτού να αρχίσει η κύρια σειρά µαθηµάτων. Επίσης βοηθάνε οι εκδηλώσεις καλωσορίσµατος στην έναρξη του εξαµήνου, η καθιέρωση περισσότερων εργασιών και δραστηριοτήτων ανά οµάδες και η ενθάρρυνσή τους να ενεργούν πράγµατι ως οµάδες, καθώς και η διευκόλυνση µε χώρους οµαδικής µελέτης κλπ. Αυτά τα µέτρα θα βοηθήσουν να ενσωµατωθούν οι φοιτήτριες στην οικογένεια «των µηχανικών». Μερικά γερµανικά πανεπιστήµια έχουν δηµιουργήσει σχολές µηχανικών µόνο για γυναίκες και έχουν διαπιστώσει ότι αυτό µπορεί να βοηθήσει να αναπτυχθεί η αυτοπεποίθηση των γυναικών, µακριά από την ανταγωνιστική νοοτροπία των παραδοσιακών σχολών. Οι φοιτήτριες στις περισσότερες από τις άλλες χώρες ήταν εντελώς ενάντια στην ιδέα των σχολών ανά φύλο και µερικοί φοιτητές επισήµαναν ότι η οµαδική εργασία ήταν αποδοτικότερη στις µικτές οµάδες απ' ότι στις οµοιογενείς οµάδες µόνο φοιτητών ή

13 φοιτητριών. Επίσης ήταν σαφές από την έρευνα ότι η εισαγωγή διεπιστηµονικών µαθηµάτων όπως οι γλώσσες και οι δεξιότητες θα καθιστούσε τις σπουδές του µηχανικού ελκυστικότερες στους σπουδαστές, ειδικότερα στους σπουδαστές που θα µπορούσαν να έχουν επιλέξει τις σπουδές αυτές λόγω των επιδόσεών τους αλλά τις απέρριψαν. Στο σχήµα 8 παρουσιάζονται τα ποσοστά των φοιτητριών που επιθυµούν την εισαγωγή περισσοτέρων µη τεχνικών µαθηµάτων στο πρόγραµµα σπουδών. % Αύξηση αυτοπεποίθησης Φιλανδία Σλοβακία Ελλάδα Γαλλία Γερµανία Αυστρία Εν. Βασίλειο Σχήµα 7: Αυτό-αξιολόγηση της αυτοπεποίθησης µετά την εισαγωγή στο Πολυτεχνείοαπαντήσεις φοιτητριών % Ναι Όχι Φιλανδία Σλοβακία Ελλάδα Γαλλία Γερµανία Αυστρία Εν. Βασίλειο Σχήµα 8: Επιθυµία για περισσότερα µη-τεχνικά µαθήµατα- απαντήσεις φοιτητριών Στον εργασιακό χώρο τα πράγµατα είναι σαφώς πιο δύσκολα για τις γυναίκες γενικά και για τις εργαζόµενες στον τεχνικό κλάδο ειδικότερα. Στον πίνακα 4 καταγράφονται τα ποσοστά ανεργίας ανεξαρτήτως επαγγέλµατος στην Ευρωπαϊκή Ένωση των 15 και των 25 χωρών, ενώ στον πίνακα 5 καταγράφεται η διαφορά της αµοιβής των γυναικών, πάλι ανεξαρτήτως επαγγέλµατος. Οι γυναίκες βρίσκονται σαφώς σε δυσµενέστερη θέση από τους άνδρες συναδέλφους τους.

14 Ευρωπαϊκή Ένωση Άνδρες (2004) Γυναίκες ( 2004) 15 κράτη µέλη 7.1 % 9.3 % 25 κράτη µέλη 8.1 % 10.2 % Πίνακας 4: Ποσοστά ανεργίας στην ΕΕ των 15 και των 25 κρατών µελών. Πηγή EUROSTAT Χώρα Σε το έτος 2000 Αυστρία 20 Φιλανδία 17 Γαλλία 13 Γερµανία 21 Ελλάδα 15 Σλοβακία 22 Εν. Βασίλειο 21 Πίνακας 5: ιαφορά αµοιβής λόγω φύλου. Πηγή EUROSTAT ιαπιστώθηκε, γενικά, ότι όσοι έχουν σπουδάσει µηχανικοί επιδιώκουν την προσωπική, κοινωνική και διανοητική ικανοποίηση και ότι ο µισθός δεν είναι ο πιο βασικός παράγοντας, ιδιαίτερα για τις γυναίκες. Στα δείγµατά µας, γυναίκες και άνδρες µηχανικοί έχουν πολύ παρόµοιες φιλοδοξίες και κίνητρα. Στη Σκοτία οι γυναίκες είναι πιο φιλόδοξες από τους άνδρες και οι περισσότεροι σπουδαστές (πάνω από 90% στην Αυστρία) θεωρούν ότι θα εργάζονται ως µηχανικοί για επτά έτη µετά από τη αποφοίτησή τους. Στη Γαλλία, όπου οι σπουδές του µηχανικού χαρακτηρίζονται ως «χρυσή επιλογή» που µπορεί να οδηγήσει σε πολλές άλλες ευκαιρίες, καθώς και στη Σλοβακία µε το υψηλότερο ποσοστό των σπουδαστών πολυτεχνείων, το 50% των σπουδαστών σκέφτεται ότι θα έχουν αφήσει το επάγγελµα του µηχανικού έως τότε. Οι φοιτητές, άνδρες και γυναίκες ξεκινούν µε τις ίδιες δυνατότητες, τις ίδιες επιθυµίες, τις ίδιες προσδοκίες, όµως παρά τις φιλοδοξίες που εξέφρασαν σαφώς οι νέες µηχανικοί, στην πραγµατικότητα του εργασιακού χώρου η σταδιοδροµία των γυναικών µηχανικών δεν εξελίσσεται όσο γρήγορα αυτή των ανδρών. Από τις συνεντεύξεις που συλλέξαµε είναι εµφανές ότι τα στερεότυπα και οι διακρίσεις σε βάρος των γυναικών µηχανικών εµφανίζονται ακόµη και στην πρώτη εργασία και από εκεί και µετά η σταδιοδροµία των γυναικών αρχίζει να αποκλίνει από αυτή των ανδρών. Παρατηρήθηκε µεγάλη διαφοροποίηση µεταξύ της πραγµατικότητας και των όσων πολλές επιχειρήσεις υπόσχονται περί ίσων ευκαιριών σταδιοδροµίας για τις γυναίκες. Η διπλή σταδιοδροµία, η συµφιλίωση προσωπικής και επαγγελµατική ζωής, η πίεση, και το αίσθηµα ενοχής για τη µη εναρµόνιση µε τις προσδοκίες της επιχείρησης και της κοινωνίας που είναι συνήθως τελείως αντίθετες είναι τα συνηθέστερα προβλήµατα που καλούνται να αντιµετωπίσουν οι γυναίκες µηχανικοί. Η µητρότητα ασκεί επιπλέον πίεση στις γυναίκες µηχανικούς, ακόµη και στις επιχειρήσεις που ακολουθούν ενθαρρυντικές πολιτικές για τις γυναίκες. Όπως ήταν αναµενόµενο, προέκυψε από την έρευνα, βλ. πίνακα 6, ότι η µερική απασχόληση είναι περισσότερο επιλογή των γυναικών µηχανικών παρά των ανδρών. Η κατοχή µιας θέσης µερικής απασχόλησης υποτιµάται, ακόµα, στις περισσότερες επιχειρήσεις και δεν αφήνει προοπτικές για εξέλιξη και αύξηση της αµοιβής. Αυτά τα αποτελέσµατα πρέπει να ειδωθούν σε σχέση και µε τα ποσοστά γονιµότητας που παρουσιάζονται στον πίνακα 7.

15 Αρκετές φοιτήτριες σε πολυτεχνεία εκφράζουν ανησυχία, ήδη από τα φοιτητικά τους χρόνια, για την ισορροπία εργασίας-προσωπικής ζωής και για το συνδυασµό της οικογένειας και σταδιοδροµίας, ιδιαίτερα στη Γαλλία. Άλλες είναι βέβαιες ότι αυτό δεν θα είναι πρόβληµα. Λίγοι άνδρες σπουδαστές έχουν σκεφτεί αυτά τα ζητήµατα. Συνεπώς, δεν είναι οι ελλείψεις των γυναικών που τις οδηγούν µακριά από το επάγγελµα του µηχανικού, αλλά µάλλον οι καθιερωµένες πατριαρχικές δοµές και µέθοδοι της διδασκαλίας, το κλίµα και το περιβάλλον εργασίας στον τεχνικό κλάδο. Εποµένως, τα πολυτεχνεία και οι επιχειρήσεις καλούνται να προσαρµόσουν το περιβάλλον και το αντικείµενό τους για να ανταποκριθούν στις ανάγκες όλων, γυναικών και ανδρών. Χώρα Σύνολο (έτος 2000) Γυναίκες (έτος 2000) Αυστρία Φιλανδία Γαλλία Γερµανία - - Ελλάδα Σλοβακία Εν. Βασίλειο Πίνακας 6: Μερική απασχόληση (%) ως προς το σύνολο των εργαζοµένων του ίδιου φύλου. Πηγή EUROSTAT Χώρα Ρυθµός γονιµότητας Ευρώπη (µέση τιµή στις 25 χώρες για 1.48 το 2003) Αυστρία 1.39 Γαλλία 1.89 Φιλανδία 1.76 Γερµανία 1.34 Ελλάδα 1.27 Σλοβακία 1.17 Εν. Βασίλειο 1.71 ΗΠΑ 2.07 Πίνακας 7: Ρυθµός γονιµότητας στην Ευρώπη και στις ΗΠΑ. Πηγή EUROSTAT Οι επιχειρήσεις πρέπει να παίξουν ενεργό ρόλο και να κάνουν πράξη τις διακηρύξεις περί ίσων ευκαιριών, προσλαµβάνοντας τις τεχνικά καταρτισµένες γυναίκες. Πρέπει να συµπεριλάβουν τις γυναίκες µηχανικούς στο προσωπικό παρουσίασής τους στα συνέδρια, τις εκθέσεις κ.λπ., έτσι ώστε τα κορίτσια (και οι δάσκαλοι και οι γονείς τους) να µπορέσουν να έρθουν σε επαφή µαζί τους. Οι επιχειρήσεις πρέπει να πάρουν αποφάσεις εµπνευσµένες από τα παραδείγµατα «καλών πρακτικών» στο βιοµηχανικό τοµέα. Πρέπει να εφαρµόσουν πολιτική ολοκλήρωσης ως προς το φύλο, για να ωφεληθούν από τον υψηλότερο αριθµό γυναικών µηχανικών, από τη βελτίωση στη σταδιοδροµία των γυναικών, από την ισορροπία εργασίας-ζωής για τις γυναίκες και από ένα µεγαλύτερο βαθµό ποικιλοµορφίας. Οι επιχειρήσεις που ακολουθούν τις λεγόµενες «καλές πρακτικές» έχουν έναν κώδικα «δεοντολογίας» που δεν επιτρέπει τη φαλλοκρατική συµπεριφορά ή την παρενόχληση και επικροτούν τα πρότυπα συµπεριφοράς που ευνοούν τη συνύπαρξη, ή τουλάχιστον

16 ελαχιστοποιούν τον αποκλεισµό των γυναικών και άλλων µειονοτήτων. Παρόλα αυτά σήµερα, ο αριθµός των γυναικών σε θέσεις λήψης αποφάσεων είναι πολύ χαµηλότερος από αυτός των ανδρών και όχι µόνο στον τεχνικό κλάδο, όπως φαίνεται στο σχήµα 9. Σχήµα 9: Μέλη κέντρων λήψης αποφάσεων στις 50 κορυφαίες εταιρείες. Πηγή EUROSTAT. Το πρόγραµµα WOMENG έδειξε ότι υπάρχει ακόµα πολύς δρόµος έως ότου να επιτευχθεί η ισότητα φύλου στην επιστήµη και το επάγγελµα του µηχανικού. Ιδιαίτερη έµφαση πρέπει να δοθεί στη στενή συνεργασία των πολυτεχνείων µε τις επιχειρήσεις, ενσωµατώνοντας γυναίκες και άνδρες µηχανικούς στις δράσεις τους και στα κέντρα λήψης αποφάσεων. Οι δραστηριότητες των γυναικείων ενώσεων πρέπει να στοχεύσουν στην ενίσχυση των θέσεων και στην αύξηση του αριθµού γυναικών σε όλα τα επίπεδα. Τα προγράµµατα δικτύωσης και mentoring είναι σηµαντικά για την προώθηση ιδιαίτερα των νέων γυναικών στον τεχνικό τοµέα, αλλά και για τη γνωριµία µε άλλες γυναίκες µηχανικούς. Γιατί, σε αντίθεση µε τους άνδρες µηχανικούς, παρατηρείται το φαινόµενο οι γυναίκες µηχανικοί να µη γνωρίζουν άλλες γυναίκες συναδέλφους τους στο περιβάλλον τους. Τα πρότυπα ρόλου είναι µια σηµαντική πηγή πληροφοριών, κινήτρου, επιβεβαίωσης, και υποστήριξης για τις νέες γυναίκες µηχανικούς. Επίσης, θα µπορούσαν να υλοποιηθούν προγράµµατα consciousness-raising για να αυξήσουν το ενδιαφέρον και το κίνητρο των νέων γυναικών να ακολουθήσουν σταδιοδροµία στην επιστήµη γενικά ή στην επιστήµη του µηχανικού και να διευκολύνουν την ανάπτυξή τους. Το ποσοτικό feminisation µέσω της αύξησης του αριθµού γυναικών στην επιστήµη γενικά και την επιστήµη του µηχανικού ειδικότερα είναι ένα σηµαντικό βήµα, αλλά όχι το µόνο απαραίτητο για να αυξηθεί η γυναικεία συµµετοχή στον τεχνικό κλάδο και στην ανάπτυξη της τεχνολογίας. Εκτός από τις απαραίτητες αλλαγές στο περιεχόµενο και στα πλαίσια διδασκαλίας, ιδιαίτερη προσοχή πρέπει να δοθεί στον τρόπο παρουσίασης της σταδιοδροµίας και των επαγγελµατικών υποχρεώσεων και δυνατοτήτων, καθώς και στον τρόπο µε τον οποίο αυτές απευθύνονται και στα δύο φύλα ώστε να υποστηριχθεί η «επιτυχία» και η «παραµονή» των γυναικών. Για να εξασφαλισθεί ποιοτικό, κάθετο feminisation, είναι απαραίτητο να ενθαρρυνθεί η προώθηση των ικανών γυναικών σε µεγαλύτερους αριθµούς σε όλα τα επίπεδα ιεραρχίας στις επιχειρήσεις και στα πανεπιστήµια (Glover, 2000). Μετά την εφαρµογή των

17 πολιτικών αυτών πρέπει να ακολουθήσει η αξιολόγηση των αποτελεσµάτων. Κυβερνητικά προγράµµατα µε αντίστοιχες δράσεις στις ΗΠΑ και στο Εν. Βασίλειο έχουν αποδειχθεί επιτυχή µε τη βοήθεια ενώσεων πολιτών και µη κυβερνητικών ενώσεων. Οι ετήσιες εκθέσεις σχετικά µε την ισότητα των ευκαιριών στην απασχόληση πρέπει να καθιερωθούν ως κανονική διαδικασία. Αυτό θα συνέβαλλε σε περιεκτικότερα, ανά φύλο, στοιχεία για τις επιχειρήσεις που µέχρι τώρα δεν είναι διαθέσιµα. Ευχαριστίες Το πρόγραµµα Creating culures of success for women egineers WOMENG (CT ) χρηµατοδοτήθηκε από το 5 ο Πρόγραµµα Πλαίσιο της ΕΕ στα πλαίσια της δράσης Improving the socioecnomic kowledge base. Βιβλιογραφία Cresswell, J.W., "Research Design, Qualitative, Quantitative, and Mixed Methods Approaches", Second edition, London and Thousands Oaks, Sage, CuWaT, "Changing the Curriculum Changing the Balance? ", Oslo, Delavault, H., "La place des filles dans une filiere de formation des cadres. Les grandes ecoles. European Commission, "Science policies in the European Union: Promoting excellence through mainstreaming gender equality", ETAN report, Brussels, European Commission, "Creating cultures of success for women engineers (WOMENG)", Community research, Final report, Brussels, EUROSTAT, European Board Women Monitor, European Commission, DG, EMPL, data base on Women and Men in decision making. Glover, J., " Women and scientific employment", St. Martin s Press, London, Editions du CNRS, Paris, Lallement, M., Spurk, J. (editors), "Strategies de la comparaison internationale", Editions du CNRS, Paris, Pourrat, Y. (editor), "Methodological Tools for Research in Gender and Technology", ECEPIE editions, Paris, Ragin, C., "The Comparative Method. Moving beyond Qualitative and Quantitative Strategies", University of California Press, Berkeley and Los Angeles, Ragin C., Becker H. (editors), "What Is a Case? Exploring the Foundations of Social Inquiry", Cambridge University Press, NewYork, SEFI, "Final Document and Recommendations", Humanities and Arts in a Balanced. Engineering Education. SEFI Conference 8-10 September 1997, Crakow, Poland,

18 Investigation of the Causes for the Low Attraction of Female Students in Technical Universities and for the Slow Development of Women in Engineering Careers P. Rouni, Mechanical Engineer, Phd Candidate, N.T.U.A. Th. Kokla, Electrical Engineer, Msc P. Katsakiori, Mechanical Engineer, Phd Candidate, University of Patras Greek Women s Engineering Association M.Tsolaki, Economist Yv. Pourrat, Dr. Conference des Directeurs d' Ecole et de Formations d' Ingenieurs (CDEFI), Institut National de Sciences Appliquees (INSA-LYON), Paris, France Abstract The percentage of female students in the faculties of technical universities is lower than the one of male students. Nevertheless, there has been no effort to investigate the reasons for this phenomenon in the Greek academic setting. The common causes of male stereotypes and high professional responsibilities are only mentioned up to the moment, but without any data to justify them. The present work presents the comparative results of a research conducted among male and female students of 26 technical universities in European countries (UK, France, Germany, Finland, Austria, Slovakia), including two Greek ones: the National Technical University of Athens and the Polytechnic Faculty of the University of Patras. The questionnaires distributed investigate the influence of family, school and social environment in the choice of direction of study, the correspondence of programs of study with the expectations of the students, the support provided by the university to male and female students during their studies. Questionnaires were distributed among male and female students who do not choose engineering studies, although they have obtained high marks in mathematics and physics, in order to find out why they rejected an engineering career. The research was extended, interviewing men and women in the working sphere, where women engineers present slower professional development compared to men. The conclusions of this research are particular important for the upgrade of professional orientation during secondary education, for the configuration of studies at Technical Universities and for the incorporation of women engineers into the technical sector of our country. The comparison with other countries points out that while we have an increasing percentage of female students in technical universities, the students are confused to find their path in the Faculties and later in the professional sphere. There are proposals of good practices to be adopted by the universities and the companies. The universities must enhance the curriculum, adding nontechnical courses, supporting teamwork with mixed groups of boys and girls, and being in contact with women engineers to serve as role model to the younger ones. The companies must apply the EU requirements for equal pay and equal career opportunities in everydaywork routine. They have to support women during maternity, offering part-time jobs, in order not to affect their career. This research was financed by the 5th FP of EU in the frame of the program Creating cultures of success for women engineers (WOMENG) under the action Improving the human research potential and the socioeconomic knowledge base.