βιολογικά αποτελέσματα που μπορεί να φανούν αργότερα ως κλινικά συμπτώματα.

Transcript

1 Εξωτερικές πηγές, Επίδραση Ιοντιζουσών Ακτινοβολιών εσωτερική μόλυνση βιολογικά αποτελέσματα που μπορεί να φανούν αργότερα ως κλινικά συμπτώματα. ύο κατηγορίες βλαβών: 1. Σωματικά αποτελέσματα Η βλάβη εμφανίζεται στο άτομο που ακτινοβολείται 2. Κληρονομικά αποτελέσματα εμφάνιση στους απογόνους εξαιτίας βλάβης στα γονίδια των αναπαραγωγικών κυττάρων (γονάδες) 1

2 Φυσιολογία του Ανθρώπου Άνθρωπος μηχανή από συστήματα συνδεδεμένα μεταξύ τους που το καθένα επιτελεί κάποια λειτουργία. Τα συστήματα που έχουν να κάνουν περισσότερο με την εισαγωγή & διάδοση των ραδιενεργών : κυκλοφορικό, αναπνευστικό & πεπτικό. Κυκλοφορικό: κλειστό κύκλωμα από σωλήνες που περνά το αίμα. το αίμα αμαμταφρ μεταφέρει οξυγόνο ο στους ιστούς & CO 2, άχρηστα προϊόντα στα όργανα έκκρισης. Τρία είδη κυττάρων: Ερυθρά αιμοσφαίρια: μεταφέρουν τροφή & οξυγόνο Λευκά αιμοσφαίρια : άμυνα του οργανισμού Αιμοπετάλια: πήξη του αίματος σε τραυματισμό Αναπνευστικό: Οξυγόνο περιβάλλον πνεύμονες αίμα ιστοί & CO 2 ιστοί αίμα πνεύμονες περιβάλλον ρβ Αναπνευστικό σύστημα τρόπος εισόδου ραδιενεργών ουσιών στο αίμα. 2

3 Φυσιολογία του Ανθρώπου Πεπτικό σύστημα: οισοφάγος, στομάχι, λεπτό & παχύ έντερο. Κάποια διαλυτή ραδιενεργή ουσία, αν καταποθεί μπορεί να περάσει μέσα από το πεπτικό σύστημα και να απορροφηθεί στο αίμα, οπότε μεταφέρεται σε όλα όατα μέρη του σώματος. Μη διαλυτές ουσίες περνούν μέσα από το σύστημα και αποβάλλονται μέσω απεκκριτικών οργάνων αλλά κατά το πέρασμα τους ακτινοβολόύν όλο το πεπτικό σύστημα. 3

4 Κύτταρο Κάθε ζωντανός οργανισμός αποτελείται από κύτταρα. Πυρήνας: περιέχει όλες τις πληροφορίες για τη λειτουργία του κυττάρου. Περιέχει τα χρωμοσώματα Κυτταρόπλασμα: εργοστάσιο του κυττάρου Κυτταρική μεμβράνη Αναπαραγωγή του κυττάρου : μίτωση & μείωση 4

5 Αλληλεπίδραση Ακτινοβολίας & Κυττάρου Βασικό συστατικό των κυττάρων Η 2 Ο HO ακτινοβολία HO e 2 2 HO HO HO HO e H O H HO 2 e H O e 2 ενυδρ. Προκαλεί την αλλοίωση ή την καταστροφή των βιομορίων Το ηλεκτρόνιο δεν αντιδρά με το νερό αλλά σταθεροποιείται σε ένυδρη μορφή και στη συνέχεια αντιδρά με τα βιομόρια HO HO H O 2 2 ΤΟΞΙΚΟ!! 5

6 Αλληλεπίδραση Ακτινοβολίας & Κυττάρου Υπάρχει και η πιθανότητα το ραδιενεργό σωματίδιο/ακτινοβολία να χτυπήσει ένα μόριο DNA αλλά αυτή η διαδικασία έχει πολύ μικρότερη πιθανότητα από την έμμεση καταστροφή εξαιτίας του υπεροξειδίου του υδρογόνου. Μαζική καταστροφή στο κύτταρο λόγω ραδιενέργειας συνήθως προκαλεί θάνατο του κυττάρου. Σε περίπτωση που καταστραφεί τραφ το DNA το κύτταρο έχει πολλούς μηχανισμούς επιδιόρθωσης. Αναυτοίοιμηχανισμοίέχουνκαταβληθεί λάθος αναπαραγωγή του DNA. Αν η βλάβη βη προκληθεί στα γονίδια που είναι υπεύθυνα για την αναπαραγωγή του κυττάρου τότε το κύτταρο και οι απόγονοι του αναπαράγονται χωρίς έλεγχο καρκίνος. Για λόγους που δεν είναι πλήρως κατανοητοί τα γονίδια φαίνεται να είναι ευπαθή στην καταστροφή από φυσικούς/μη φυσικούς παράγοντες (ακτινοβολία, τοξίνες, ιοί). 6

7 Αλληλεπίδραση Ακτινοβολίας & Κυττάρου Κίνδυνοι από ακτινοβολία είδος ακτινοβολίας που εναποθέτει την μεγαλύτερη ενέργεια σε μικρό όγκο κυττάρων. α β γ Μετά τον καρκίνο είναι οι μεταλλάξεις αυτό σημαίνει ότι η βλάβη είναι διακριτή διαφορετικά μεγάλη βλάβη θάνατος. Μικρή βλάβη που μεταβάλλει ένα γονίδιο (ή ένα σύνολο γονιδίων) αποτελέσματα στον προκύπτοντα οργανισμό. Σε ανώτερους οργανισμούς (θηλαστικά) ο κυτταρικός μηχανισμός μπορεί να επιδιορθώσει κάποιες βλάβες. Ιδιαίτερα στα αναπαραγωγικά κύτταρα η βλάβη στους ιστούς επιδιορθώνεται γρήγορα (μέρες / ισως ώρες). ) Επίσης στους ανθρώπους τα γονιμοποιημένα κύτταρα με σημαντική βλάβη δεν αναπτύσσονται. 7

8 Αλληλεπίδραση Ακτινοβολίας & Κυττάρου Βλάβες του DNA: Η μεμβράνη που προστατεύει το κύτταρο των θηλαστικών μειώνει αποτελεσματικά την επίδραση της ακτινοβολίας στο κύτταρο αφού τα δηλητήρια ητήρ (πχ Η 2 Ο 2 ) δεν διεισδύουν αρκετά. Η μεμβράνη διαλύεται δα μόνο κατά τη μίτωση και τα κύτταρα που διαιρούνται με γρήγορους ρυθμούς είναι πιο ευαίσθητα στις βλάβες από ακτινοβολία. Κύτταρα ανάλογα με τον ρυθμό αναπαραγωγής: α αραγ γής Γονάδες (αρσενικοί) Κύτταρα μήτρας (θηλυκοί) Κύτταρα τοιχωμάτων στομάχου & εντέρων Κύτταρα μυελού των οστών (παραγωγή αίματος) Τα κύτταρα των ιστών (μύες, νεύρα) αναπαράγονται με αργούς ρυθμούς άρα καταστρέφονται πιο δύσκολα. Τα κύτταρα των πνευμόνων κινδυνεύουν από αρκετές τοξίνες αφού είναι ζωντανά κύτταρα εκτεθειμένα στο περιβάλλον. (δέρμα νεκρά κύτταρα) 8

9 Αλληλεπίδραση Ακτινοβολίας & Κυττάρου Για παράδειγμα σ ένα αναπτυσσόμενο έμβρυο τα κύτταρα αναπαράγονται πολύ γρήγορα. Γι αυτό το λόγο οι γυναίκες σε κατάσταση εγκυμοσύνης πρέπει να προσέχουν ιδιαίτερα την έκθεση σε οποιοδήποτε είδος ακτινοβολίας. Το έμβρυο είναι ιδιαίτερα ευαίσθητο στην ακτινοβολία και η έκθεσή του μπορεί να οδηγήσει σε γενετικά προβλήματα ή το θάνατο. Η ανάπλαση των μορίων του νερού και των υπολοίπων συστατικών μετά την ακτινοβόληση γίνεται με 3 τρόπους: Ανασύζευξη (recombination) recombination): μπορεί να συμβεί στα πρώτα στάδια μετά την ακτινοβόληση, όσο τα προϊόντα της ραδιόλυσης είναι ακόμη ενωμένα (<10-11 sec) Αποκατάσταση (restitution): χημική ανάπλαση των τροποποιημένων μορίων στην αρχική τους μορφή χωρίς την παρεμβολή ενζυματικών ή άλλων βιοκαταλυτικών ουσιών (<10-3 sec) Μετά από λεπτά ή και ώρες ενζυματική επανόρθωση (repair) της καταστροφής 9

10 Αλληλεπίδραση Ακτινοβολίας & Κυττάρου Καταστροφή του DNA Εκτός από τη ραδιόλυση έχουμε το σπάσιμο σημαντικών βιολογικών μορίων ιοντισμός & διέγερση ατόμων αποκοπή ριζών από τα μόρια. Το DNA είναι μόριο που περιέχει τη γενετική πληροφορία για την αυτοαντιγραφή (self-replication) τη βιοχημική ανανέωση στο κύτταρο & τη μίτωση. Βλάβες στο DNA: Ρήξη στην περιοχή σύνδεσης μεταξύ σακχάρου-φωσφορικής ρίζας της μίας πολυνουκλεοτιδικής αλυσίδας του DNA (μονό σπάσιμο, SSB) Απλή ρήξη (SSB) και στις δύο αλυσίδες DNA σε γειτονικές ή σχεδόν γειτονικές περιοχές σύνδεσης μεταξύ σακχάρου-φωσφορικής ρίζας (διπλό σπάσιμο, DSB) Ενδομοριακή και διαμοριακή σύνδεση μεταξύ DNA ή μεταξύ DNAπρωτεϊνης Αλλοίωση των οργανικών βάσεων Σπάσιμο των δεσμών υδρογόνου που προκαλεί λίμόνιμη παραμόρφωση της δομής του DNA 10

11 Αλληλεπίδραση Ακτινοβολίας & Κυττάρου Μέρος της βλάβης που προκαλεί η ακτινοβόληση είναι το αποτέλεσμα της έμμεσης δράσης (indirect action) των προϊόντων της ραδιόλυσης του νερού άλλο μέρος είναι ενα το αποτέλεσμα της άμεσης δράσης (direct action) στο μόριο του DNA. Σε άλλα μοριακά είδη το κύτταρο μπορεί να αναπληρώσει τη βλάβη χωρίς σημαντικές λειτουργικές απώλειες, στο μόριο του DNA προκαλείται χημική μετάλλαξη και βιολογικά σημαντικές αλλαγές για την επιβίωση του κυττάρου. Πχ. Τα ένζυμα συντίθενται διαρκώς και τα κατεστραμένα μόρια αντικαθίστανται κυρίαρχος στόχος των ιοντιζουσών ακτινοβολιών είναι το DNA. Έχει το DNA μια ειδική ή μοναδική ευαισθησία στην ακτινοβολία; ; όχι,, απλώς το συνολικό γονιδίωμα {genome) είναι μοναδικό σε κάθε κύτταρο. Υπάρχει πολύ περιορισμένο πλεόνασμα πληροφορίας στο μόριο και μια βλάβη μπορεί να οδηγήσει σε απώλεια της γενετικής πληροφορίας απαραίτητης για την κυτταρική λειτουργία και την επιβίωση. 11

12 Όρια Ισοδύναμης όσης Στοχαστικά αποτελέσματα είναι εκείνα για τα οποία η πιθανότητα εμφάνισης τους και όχι η σοβαρότητα τους είναι συνάρτηση της δόσης χωρίς ύπαρξη κατωφλίου. Το πιο σημαντικό στοχαστικό αποτέλεσμα είναι ο καρκίνος. Μη στοχαστικά αποτελέσματα είναι εκείνα για τα οποία η σοβαρότητά τους είναι συνάρτηση της δόσης και υπάρχει κάποιο κατώφλι. Πχ. Καταρράκτης ματιών, βλάβες στα αιμοσφαίρια, βλάβες στη γονιμοποίηση. Ανιχνεύονται μόνα αν η δόση υπερβεί το κατώφλι. Για την αποφυγή των μη στοχαστικών αποτελεσμάτων το ετήσιο όριο ισοδύναμης δόσης για όλους τους ιστούς (εκτός από τον φακό του ματιού) είναι 0,5 Sv (50 rem). Για τα μάτια το ετήσιο όριο είναι 0,3 Sv (30 rem). Για περιορισμό ρ των στοχαστικών αποτελεσμάτων το ετήσιο όριο για ακτινοβόληση ολόκληρου του σώματος είναι 50 msv (5 rem). Για την περίπτωση της μη ομοιόμορφης ακτινοβόλησης του σώματος έχουν τεθεί κάποιοι παράγοντες βάρους για κάθε όργανο που αντιστοιχούν στη βλάβη που οφείλεται στην ακτινοβόληση του 12

13 Όρια Ισοδύναμης όσης Η σχέση που συνδέει τις ετήσιες ισοδύναμες δόσεις των διαφόρων ιστών με αυτή ολόκληρου του σώματος είναι: T wh H T T wb, L όπου w T είναι ο παράγοντας βάρους του ιστού Τ, Η Τ είναι η ετήσια ισοδύναμη δόση του ιστού Τ και H wbl είναι το προτεινόμενο ετήσιο όριο ισοδύναμης δόσης για ομοιόμορφη ακτινοβόληση ολόκληρου του σώματος (50 msv). Ιστός w T Γονάδες 0,25 Στήθος 0,15 Κόκκινος Μυελός Των Οστών 012 0,12 Πνεύμονας 0,12 Θυρεοειδής 003 0,03 Επιφάνεια Οστών 0,03 Υπόλοιπα 0,30 13

14 Αλληλεπίδραση Ακτινοβολίας & Κυττάρου Ακτινοβολία (πρωταρχική αλληλεπίδραση) Φυσική (10-16 sec) Βιολογικό Μόριο ιέγερση & Ιοντισμός Νερό Χημεία (ως 10-3 sec) Βλάβη σε σημαντικά βιολογικά μόρια ιάχυση Ρίζες από τη διάσπαση του νερού και άλλα μοριακά είδη ιάχυση Βλάβη σε άλλα βιολογικά μόρια ενδιαφέροντος Χημική αποκατάσταση & επιδιόρθωση Σταθεροποίηση της βλάβης Βιοχημεία (λεπτά) Ενζυματική επανόρθωση της μοριακής δομής Βιολογία (ώρες) Βιολογικός επαναποικισμός των επιζώντων κυττάρων 14

15 Βιολογική Επίδραση της Ακτινοβολίας deterministic i ti stochastic deterministic 15

16 Βιολογική Επίδραση της Ακτινοβολίας Στάδιο Χρόνος Μηχανισμός Εναπώθεση ενέργειας από φυσικό ~ s ιονισμό και διέγερση των ατόμων φυσικοχημικό ~ s Παραγωγή χημικών ενώσεων (ρίζες ιόντων) που διαχέονται στο κύτταρο χημικό ~ 10-6 s Παραγωγή μοριακών κακώσεων στο DNA κακώσεις σε κυτταρικό κυτταρικό (βιολογικό) ~ ώρες επίπεδο & κυτταρική επιδιόρθωση μη στοχαστικά αποτελέσματα ~ εβδομάδες Παρουσίαση δυσλειτουργιών στους ιστούς και σε επίπεδο οργάνων στοχαστικά Εμφάνιση καρκίνου και ~ μερικά χρόνια αποτελέσματα κληρονομικές ανωμαλίες 16

17 Επίδραση σε Κυτταρικό Επίπεδο Άμμεση Επίδραση Η ακτινοβολία αλληλεπιδρά απευθείας με το DNA Πιο σημμαντική η επίδραση του τριτίου στη μορφή tritiated thymidine απ ότι στη μορφή tritiated water Έμμεση Επίδραση Η ακτινοβολία αλληλεπιδρά με το κυτταρικό νερό Παραγωγή ελευθέρων ριζών που διαχέονται στο κύτταρο και φτάνουν στο DNA Ενίσχυση των αποτελεσμάτων σε παρουσία οξυγόνου (υπεροξυδομένες ρίζες) 17

18 Ζημιές στο DNA Είδος προκαλούμενης βλάβης από την ακτινοβολία: Βλάβη σε μία βάση του :80% Μονό σπάσιμο (SSB) : 20 % ιπλό σπάσιμο (DSB) : 1 % LMDS :0,3 % (locallyll multiplied li damagedd site) 18

19 Κυτταρική Επιδιόρθωση Λειτουργία ενός πολύπλοκου συστήματος επιδιόρθωσης Επισκευή με εκτομή βάσης (BER - base excision repair) για βλάβες βάσης ή SSB Επισκευή με εκτομή νουκλεοτιδίου (nucleotide excision Repair) - για DSB Homologous recombination (HR) : χωρίς σφάλμα Non homologous recombination (NHEJ): υπάρχει πιθανότητα σφάλματος 19

20 Κυτταρική Επιδιόρθωση Χωρίς Επιδιόρθωση (βακτηρήδια) Με επιδόρθωση (κύτταρα ιστών) FS 1 FS n nombre d'extrapolation 1 D q région initiale (pente faible) D partie terminale (pente~1/d 0 ) 0.1 (a) 0.01 (b) D (Gy) D (Gy) 20

21 Κυτταρική Επιβίωση Μεταβολή της επιβίωσης του κυττάρου με τον κυτταρικό κύκλο, την παρουσία οξυγόνου και το είδος της ακτινοβολίας Ευαισθησία σε συνάρτηση του κυτταρικού κύκλου Επίδραση του οξυγόνου στην επιβίωση των κυττάρων Διαταραχή της κυτταρικής ευαισθησίας με το είδος της ακτινοβολίας 21

22 Οι νόμοι των Bergonié & Tribondeau Χαρακτηρίζουν την ευαισθησία των κυττάρων Τα πιο ευαίσθητα κύτταρα στην ακτινοβολία είναι: Τα κύτταρα με μεγάλο ρυθμό διαίρεσης (αιμοποιητικοί ιστοί, το βασικό στρώμα της επιδερμίδας) Νεαρά κύτταρα (ευαίσθησία στη μεταβολή του καρυωτύπου) Κύτταρα που δεν έχουν διαφοροποιηθεί (εμβρυακά κύτταρα) 22

23 Ευασθησία Κυττάρων 23

24 Ευαισθησία ιστών 24

25 Είδος Αποτελεσμάτων στον Οργανισμό Παράμετρος Μη στοχαστικό αποτέλεσμα Στοχαστικό αποτέλεσμα Είδος υσλειτουργία Κυτταρική τροποποίηση αποτελέσματος Οργάνου Κατώφλι Ύπαρξη κατωφλίου εν εχει αποδειχθεί Εμφάνιση Σε κάθε άτομο Τυχαίο Μεταβολή με τη Σημαντική όση Χρόνος Παρουσίας Μέσος Πιθανώς Με καθυστέριση Παράδειγμα Ερύθημα Προκαλούμενος Καρκίνος 25

26 Μη Στοχαστικά αποτελέσματα 1. Μηχανισμός των Μη Στοχαστικών αποτελεσμάτων 2. Οξύ σύνδρομο ακτινοβόλησης όλου του σώματος 3. Τοπική ακτινοβόληση 4. Κατώφλι μη στοχαστικών αποτελεσμάτων 26

27 Μηχανισμός μη στοχαστικών αποτελεσμάτων Κύτταρα καταστρέφονται ρφ από ακτινοβολία Πάνω από κάποιο αριθμό κατεστραμένων κυττάρων είναι αδύνατο να αντισταθμιστεί με επιαχυνόμενη ανανέωση κυττάρων υσλειτουργία του οργάνου ή του ιστού Παρουσία κατωφλίου (κάτω από το οποίο ο ιστός μπορεί να λειτουργήσει) Χρόνος για την εμφάνιση μη στοχαστικών αποτελεσμάτων: μερικές ώρες μέχρι μερικές εβδομάδες εξαίρεση: πνευμονική ίνωση (pulmonary fibrosis), καταράκτης 27

28 Οξύ σύνδρομο ακτινοβόλησης όλου του σώματος Σύνδρομο Κατώφλι Χρόνος παρουσίας Αιμοποιητικό 1 Gy 3 εβδ. Συμπτώματα Παθολογία Χρόνος μέχρι τον θάνατο Μείωση λεμφοκυττάρων, Μείωση του Μολύνσεις, μυελού των οστών 2 μήνες Αιμοραγία Γαστρεντερικό 5 Gy 3 εως 5 ώρες ιάρροια, πυρετός Καταστροφή της εντερικής βλένας 2 εβδ. Κεντρικό νευρικό σύστημα (CNS) 20 Gy 05 0,5 εως 3 ώρες Λήθαργός, σπασμοί Φλεγμονή του CNS, οιδημα 2 μέρες LD 50 δόση για οξύ σύνδρομο ακτινοβολίας :5 Gy 28

29 Τοπική ακτινοβόληση Ακτινοβόληση του δέρματος Από 2 Gy: προσωρινό ερύθημα Από 3 Gy: προσωρινή πτώση μαλιών Από 6 Gy: κύριο ερύθημα Από 7 Gy: οριστικό χάσιμο των μαλιών Από 10 Gy: εκλέπιση, ατροφία, καταστροφή αγγείων, νέκρωση Ακτινοβόληση του Φακού του ματιού Πρόκληση καταράκτη Σχετίζεται με την συνολική εναποτειθέμενη δόση στον φακό κατώφλι (50%): : ~ 5 Gy 29

30 Εγκαύματα έρματος από Ακτίνες Χ 30

31 Κατώφλι για μη στοχαστικά αποτελέσματα Σημαντικές διαφορές από άτομο σε άτομο! Κατώφλι για 1 % συχνότητα εμφάνισης Γενικό κατώφλι να θυμόμαστε: : 0,5 Gy 31

32 Στοχαστικά αποτελέσματα Πρόκληση Καρκίνου 1. Βάση για την ανάλυση των αποτελεσμάτων 2. Μοντέλο για εκτίμηση του κινδύνου 3. Συντελεστές κινδύνου 32

33 Βάση για την ανάλυση των αποτελεσμάτων Επιδημιολογική μελέτη των επιζώντων από τις βόμβες των Hiroshima & Nagasaki ( άτομα; καρκίνοι μέχρι τώρα; αποδιδονται στην ακτινοβολία) Επέκταση των αποτελεσμάτων σε χαμηλές δόσεις ξεκινώντας από αποτελέσματα α που παρατηρήθηκαν α σε σχετικά υψηλές δόσεις (500 msv) 33

34 Μοντέλο αξιολόγισης κινδύνου LNT υπόθεση (linear no threshold) για την επέκταση R = r. E όπου R κίνδυνος έκθεσης, r συντελεστής επικινδυνότητας και E η ενεργή δόση (effective dose) Μείωση του συντελεστή επικινδυνότητας από H+N κατά ένα παράγοντα 2 για χαμηλές δόσεις και χαμηλό ρυθμό δόσης (DDREF) Πολλαπλασιαστικό μοντέλο επικινδυνότητας: Πολλαπλα- σιασμός της φυσικής πιθανότητας παρουσίασης καρκίνου (σημαντικό σε μεγάλες ηλικίες) Ελάχιστη καθυστέριση για την εμφάνιση καρκίνου: 2 χρόνια για λευχαιμία (μετά από 10 χρόνια ξανά στα φυσιολογικά επίπεδα) 10 για στερεούς καρκίνους (χωρίς επιστροφή στο φυσιολογικό επίπεδο) 34

35 Συντελεστές επικινδυνότητας θανάτου από πρόκληση καρκίνου Τα παιδιά είναι πιο ευαίσθητα από τους ενήλικες: παράγοντας 3 Οι ηλικιωμένοι πιο ευαίσθητοι από τους ενήλικες: παράγοντας 3 Οι γυναίκες είναι πιο ευαίσθητες από τους άντρες: παράγοντας 1,5 Μέσος συντελεστής επικινδυνότητας για θάνατο από καρκίνο που ωφείλεται σε ακτινοβολία ανά msv για εργάτες 35

36 Στοχαστικά αποτελέσματα κληρονομικές δισπλασίες εν έχουν παρατηρηθεί επιπτώσεις σε ανθρώπινους πληθυσμούς Η βάση για την εκτίμιση της επικινδυνότητας είναι πειράματα σε ζώα Ισοδύναμη επικινδυνότητα σε περίπτωση ακτινοβόλισης του πατέρα ή της μητέρας Ιδιο είδος δισπλασίεςμε αυτές που συμβαίνουν τυχαία ιπλασιασμός της δόσης: 1 Gy ανα γενεά Ο μέσος συντελεστής επικινδυνότητας ώστε να υπάρξουν κληρονομικές δισπλασίες: ανά msv για εργάτες [αυτό το μέγεθος είναι αυτή τη στιγμή υπο συζήτηση Ωστε να μειωθεί κατά ένα παράγοντα 5!] 36

37 Αποτελέσματα από την ακτινοβόληση in-utero Ακτινοβόληση in-utero οδηγεί σε: Τις πρώτες 3 εβδ. : αποβολή ή κανενα αποτέλεσμα Μεταξύ της 3 ης εβδ. και 2 μηνών (περίοδος ανάπτυξης των οργάνων): ανωμαλίες κατώφλι στα 0,1 Sv Από την 3 η εβδ. έως τη γέννηση: πιθανότητα πρόκλησης καρκίνου ο συντελεστής επικινδυνότητας υπολογίζεται γζ σε 10 εως 20 x 10-5 msv -1 Από την 8 η εως την 25 η εβδ.: νοητική καθυστέριση το κατώφλι αώ υπολογίζεται σε περίπου 0,1 Sv 37

38 In-utero Έκθεση σε Ακτινοβολία 0 Εβδομ. 3 Εβδομ. 8 Εβδομ. 25 τοκετός organogenesis Πιθανός καρκίνος r = 10-20% Sv -1 No implement. all / nothing Birth defect Thresh: 100 msv IQ reduction Thresh: 100 msv 38

39 Συντελεστές επικινδυνότητας Για τον υπολογισμό λαμβάνουμε υπ οψιν τα εξής: Πιθανότητα να προκληθεί καρκίνος (εμφάνιση καρκίνου, ποσοστό θανάτων) Κληρονομικά αποτελέσματα (σε παρένθεση: οι τιμές του ICRP 103) Συντελεστής επικινδυνότητας που πρέπει να θυμόμαστε: msv -1 39

40 Αρχές και Μέθοδοι της Ακτινοπροστασίας 40

41 Περίληψη των αποτελεσμάτων της ακτινοβολίας Μη στοχαστικά αποτελέσματα Σύνδρομα: αιμοποιητικό, γαστρεντερικό, CNS Τοπική ακτινοβόληση: Εγκάυματα, στείρωση, καταράκτης, πνευμονική ίνωση (pulmonary fibrosis) i όση κατωφλίου: 0,5 Gy (φακός: ς 0,15Gy; fœtus:0,1gy) LD50δόση: 5Gy (για ακτινοβόληση ολόκληρου του σώματος) Στοχαστικά αποτελέσματα Πρόκληση καρκίνου : msv -1 Κληρονομικές Κηρ δισπλασίες: msv -1 Συνολικός συντελεστής επικινδυνότητας: msv -1 41

42 Όρια Έκθεσης Τα βιολογικά αποτελέσματα της ακτινοβολίας 2 κατηγορίες. 1. υψηλές δόσεις ακτινοβολίας σε μικρό χρονικό διάστημα οξεία ή βραχυπρόθεσμα αποτελέσματα. 2. χαμηλές δόσεις ακτινοβολίας σε μεγάλο χρονικό διάστημα που προκαλούν χρόνια ή μακροπρόθεσμα αποτελέσματα. Οι υψηλές δόσεις σκοτώνουν τα κύτταρα οι χαμηλές βλάπτουν ή αλλάζουν τα κύτταρα. Οι υψηλές δόσεις μπορούν να σκοτώσουν τόσα πολλά κύτταρα ώστε να προκαλέσουν βλάβη σε ιστούς ή ακόμα και όργανα γρήγορη αντίδραση του σώματος που συνήθως ονομάζεται Οξύ Σύνδρομο Ραδιενέργειας (Acute Radiation Syndrome - ARS). Οι χαμηλές δόσεις που λαμβάνονται σε μεγάλα χρονικά διαστήματα δεν προκαλούν άμεσα προβλήματα οι επιδράσεις τους γίνονται σε κυτταρικό επίπεδο και τα αποτελέσματα τους μπορεί να είναι μη παρατηρήσιμα για αρκετά χρόνια. 42

43 Επίδραση Υψηλών όσεων Ακτινοβολίας Η οξεία έκθεση δεν οδηγεί πάντα στο θάνατο. Σύμφωνα με την αναφορά 89 της NCRP έχουμε: για rad παρατηρήθηκαν αλλαγές στον αριθμό των κυττάρων του αίματος της ομάδας. Για 50 rad παρατηρήθηκαν αλλαγές στον αριθμό των κυττάρων του αίματος στο άτομο. ~ 100 rad είναι το κατώφλι για να αρχίσει ο εμετός κατώφλι για το θάνατο ήταν 150 rad rad έχουμε το αποτέλεσμα LD με ελάχιστη περιποίηση. με αρκετή ιατρική περιποίηση παρατηρείται σε δόσεις rad ενώ εάν η ιατρική περίθαλψη είναι εντατική (μεταμόσχευση μυελού των οστών) το αποτέλεσμα ~1100 rad τo LD LD : η δόση εκείνη για την οποία το 50% εκείνων που εκτέθηκαν στην ακτινοβολία θα πεθάνει μέσα σε 30 ημέρες. 43

44 Επίδραση Υψηλών όσεων Ακτινοβολίας ~ 500 rad απώλεια μαλλιών ανάλογη με τις δερματικές επιδράσεις και μπορεί να συμβεί μετά από οξεία έκθεση. Η στειρότητα μπορεί να είναι παροδική ή και μόνιμη στους άνδρες ανάλογα με τη δόση. Στις γυναίκες είναι συνήθως μόνιμη μη αλλά απαιτεί μεγαλύτερες δόσεις. Για μόνιμη στειρότητα τα αναπαραγωγικά κύτταρα πρέπει να εκτεθούν σε δόση που υπερβαίνει τα 400 rad. Οι καταρράκτες τ (θόλωμα του φακού του ματιού) ) φαίνεται να έχουν ένα κατώφλιπερίτα200 rad πριν αρχίσουν να σχηματίζονται. Τα νετρόνια έχουν ιδιαίτερη ικανότητα να προκαλούν καταρράκτες γιατί το μάτι περιέχει μεγάλη ποσότητα νερού, το οποίο και σταματάει τα νετρόνια. Οξύ Σύνδρομο Ραδιενέργειας: Εάν καταστραφούν πολλά όργανα ή ιστοί τότε ένα από τα ARS μπορεί να εμφανιστεί. Τα αρχικά συμπτώματα του ARS είναι ναυτία, εμετός, κούραση και απώλεια όρεξης. Κάτω από 150 rad τα συμπτώματα αυτά δεν διαφέρουν ιδιαίτερα από εκείνα που προκαλεί μία κοινή μόλυνση από ιό. Για έκθεση πάνω από 750 rad ένα από τα ακόλουθα σύνδρομα ραδιενέργειας μπορεί να αναπτυχθεί, ανάλογα με τη δόση. 44

45 Επίδραση Ακτινοβολίας σε Συστήματα Οργανισμού Σύνδρομο Αιμοποιητικό Γαστρεντερικό Όργανα που επηρεάζονται Κύτταρα αναπαραγωγής γής αίματος Γαστρεντερικό σύστημα Ευαισθησία Ιδιαίτερα ευαίσθητο Πολύ ευαίσθητο Κεντρικό νευρικό σύστημα Εγκέφαλος και μύες Λίγο ευαίσθητο 45

46 όση Επίδραση Υψηλών όσεων Ακτινοβολίας Αποτελέσματα <5 εν παρατηρούνται άμεσα αποτελέσματα Μικρές αλλαγές στον αριθμό των αιμοσφαιρίων, παρατηρούνται με ιατρικές εξετάσεις Αλλαγές στον αριθμό των αιμοσφαιρίων συμπτώματα ναυτίας, κούρασης κλπ >2000 Μεγάλες αλλαγές γςστον αριθμό των αιμοσφαιρίων, άμεση εμφάνιση συμπτωμάτων. ύο εβδομάδες πιθανότητα θανάτου rad το 50% των εκτεθειμένων πεθαίνουν μέσα σε 30 μέρες χωρίς εντατική ιατρική περίθαλψη. Ο θάνατος από καταστροφή των οργάνων που δημιουργούν τα αιμοσφαίρια. Χωρίς ρςλευκά αιμοσφαίρια κίνδυνος μόλυνσης. Στο κάτω άκρο της δόσης η απομόνωση, τα αντιβιοτικά και οι μεταγγίσεις ίσως βοηθήσουν τον μυελό των οστών να φτιάξει καινούρια αιμοσφαίρια δυνατή η πλήρης ανάρρωση. Στο πάνω άκρο της δόσης μεταμόσχευση μυελού των οστών ώστε να είναι δυνατή η αναπαραγωγή των αιμοσφαιρίων. Η πιθανότητα θανάτου αυξάνεται κατά 100% μετά 1-2 εβδομάδες. Τα αρχικά συμπτώματα εμφανίζονται αμέσως. Μετά από λίγες μέρες το γαστρεντερικό σύστημα καταστρέφεται. Σίγουρος θάνατος. Για >5000 rad το κεντρικό νευρικό σύστημα (ΚΝΣ) σταματά να ελέγχει τις λειτουργίες του σώματος (αναπνοή & κυκλοφορία αίματος). θάνατος σε μέρες ή και ώρες.. 46

47 3 κατηγορίες: Επίδραση Χαμηλών όσεων Ακτινοβολίας Γενετικές επιδράσεις, (μετάλλαξη δύο συγκεκριμένων ειδών κυττάρων, των σπερματοζωαρίων και των ωαρίων) εμφανίζονται στους απογόνους του εκτεθειμένου ατόμου. Σωματικές επιδράσεις, εμφανίζονται στο εκτεθειμένο άτομο. Επειδή το κύριο αποτέλεσμα είναι ο καρκίνος ονομάζονται και καρκινογόνες επιδράσεις. Ενδομήτριες επιδράσεις, κάποιοι θεωρούν τις επιδράσεις αυτές ως γενετικές επειδή τα αποτελέσματα στο έμβρυο φαίνονται μετά τη γέννηση η του.. Ωστόσο,, πρόκειται για μια ειδική περίπτωση των σωματικών επιδράσεων διότι και το έμβρυο είναι ουσιαστικά αυτό που εκτίθεται στην ακτινοβολία. Η ραδιενέργεια ργ είναι ένα παράδειγμα ενός φυσικού καρκινογενούς παράγοντα σε αντίθεση με τα τσιγάρα (χημικοί παράγοντες) και τους ιούς (βιολογικοί παράγοντες). 47

48 Ομάδες Πληθυσμού & Ακτινοβολία Ορισμένες από τις ομάδες πληθυσμού που μελετήθηκαν και το είδος του καρκίνου που ανέπτυξαν είναι: Καρκίνος του πνεύμονα Εργάτες ορυχείων ουρανίου Καρκίνος των οστών Βαφείς με μπογιές ραδίου Καρκίνος του θυρεοειδούς Ασθενείς σε θεραπεία Καρκίνος του μαστού Ασθενείς σε θεραπεία Καρκίνος του δέρματος Ακτινολόγοι Λευχαιμία Επιζώντες της ατομικής βόμβας, Βρέφη από ενδομήτρια έκθεση, Ακτινολόγοι, Ασθενείς σε θεραπεία. 48

49 Αρχές ραδιοπροστασίας Ο σκοπός της ραδιοπροστασίας: Προστασία του ανθρώπου, των απογόνων του και του περιβάλοντος από τα επικίνδυνα αποτελέσματα των ιοντιζουσών ακτινοβολιών Ο στόχος της ραδιοπροστασίας: Αποτροπή των μη στοχαστικών επιπτώσεων Περιορισμός της πιθανότητας των στοχαστικών επιπτώσεων σε ανεκτό επίπεδο Αρχές ραδιοπροστασίας Justification of practices using ionising radiation Optimisation of protection measures Limitation of individual doses 49

50 Προσεγγύσεις της ραδιοπροστασίας Εξατομικευμένη προσέγγυση περιορισμός της δόσης Προσέγγυση σε σχέση με την πηγή Προσέγγυση σε σχέση με την πηγή περιορισμός δόσης Στάθμη αναφοράς 50

51 Η έννοια του ορίου δόσης Unacceptable Dose limit misation Opti Tolerable Acceptable Dose after optimisation Negligible De minimis dose 51

52 Ποσότητες που χρησιμοποιούνται για τα όρια δόσης Μη στοχαστικοί κίνδυνοι Μέση ισοδύναμη δόση σε κάποιο όργανο Για ακτινοβόληση του δέρματος η μέση τιμή σε 1 cm 2 Στοχαστικοί κίνδυνοι ραστική (Effective) δόση (E) : w T : συντελεστής βάρους του ιστού w T ιστός ή όργανο w T ιστός ή όργανο w T Γονάδες 0,20 Συκώτι 0,05 Μυελός των οστών 012 0,12 Οισοφάγος 005 0,05 Παχύ εντερο 0,12 Θυροειδής 0,05 Πνεύμονες 0,12 έρμα 0,01 Στομάχι 012 0,12 Επιφάνεια οστών 001 0,01 Ουροδόχος κύστη 0,05 Ολα τα υπόλοιπα 0,05 Στήθος 0,05 Σύνολο 1,00 52

53 Αρχές ορίων δόσης 3 κατηγορίες ατόμων: Αυτοί που εκτείθενται λόγω εργασίας (εργάτες ακτινοβολίας) Γενικό κοινό Ασθενείς Κατηγορίες εργατών Εργάτες Α κατηγορίας Εργάτες Ακατηγορίας Γυναίκες σε εγγυμοσύνη Νέοι μεταξύ 16 και 18 ετών 53

54 Όρια δόσης για εργάτες στοχαστικά αποτελέσματα Όριο επαγγελματικού κινδύνου : 10-3 ανα χρόνο (οριο μη αποδοχής) Εή Ετήσια δόση που αντιστοιχεί σ αυτόν τον κίνδυνο ίδ : 20 msv/year (20 msv/y x msv -1 = 10-3 ) Category Annual dose limit (msv/year) Category A worker 20 - in an exceptional situation (with an average of msv/year over 5 ans) Category B worker 6 Young people between sixteen and eighteen years(b) 6 Pregant women (B) 6 Fœtus (pregnant worker) - in Switzerland, dose to the abdomen of the pregnant woman - in Switzerland, dose by intake for the pregnant woman

55 Πιθανότητα θανάτου από καρκίνο για εργάτη στο όριο δόσης Annu ual risk Age (years) Multiplicative model Additive model 55

56 Όριο δόσης για εργάτες μη στοχαστικά αποτελέσματα Όργανα που δεν ειναι αρκετα προστατευμένα περιορίζοντας την δραστική δόση: έρμα χαμηλό w T (0,01) 01) Μη στοχαστικοί κίνδυνοι που σχετίζονται με τη δόση σε μια μικρή επιφάνεια δέρματος (~ 1 cm 2 ) Φακός εν υπαρχει w T Όριο από την συσσώρευση συνολικής δόσης ~ 5 Gy Ακραίες περιπτώσεις εν υπάρχει συγκεκριμένο w T στις ακραίες περιπτώσεις δεν υπάρχει ευαίσθητος ιστός 56

57 Τιμές ορίου δόσης για εργάτες μη στοχαστικά αποτελέσματα 57

58 Όρια δόσης για το ευρύ κοινό Αποδεκτό όριο δόσης: 10-5 έως 10-4 ανά έτος Public Dose limits (msv/an) Effective dose 1 Skin dose 50 Dose to the lens of the eye 15 Dose to the extremities 50 58

59 Όρια δόσης για ασθενείς εν υπάρχουν όρια δόσης για ασθενείς Πρέπει να εφαρμόζεται η αρχή της αιτιολόγησης (ένδειξη της εξέτασης) και της βελτιστοποίησης (ώστε να έχουμε τη διάγνωση με τη μικρότερη δόση). ) Κατα τη βελτιστοποίηση έχουμε εισαγάγει το επίπεδο αναφοράς της διάγνωσης (diagnostic reference levels - DRL) 59

60 Βασικές έννοιες ραδιοπροστασίας ρ Για άτομο που εκτείθεται σε ακτινοβολια λόγω επαγγέλματος (> 1 msv/y) Επιτειρούμενη περιοχή: περιοχή με δόση >1mSv/y (προσβασιμη απο εργάτες κατηγορίας Α & Β) Ελεγχόμενη περιοχή: περιοχή με δόση >6mSv/y (προσβασιμη απο εργάτες κατηγορίας Α, περιορισμένη παραμονή σε εργάτες κατηγορίας B ) Καταστάσεις έκθεσης: Κίνδυνος μόνο εξωτερικής έκθεσης (σφραγισμενές ραδιενεργες πηγές, γεννήτριες ακτινοβολίας π.χ. Ακτίνες Χ) Κίνδυνος εσωτερκής και εξωτερκής έκθεσης (χρήση ανοικτών πηγών) 60

61 Λειτουργικές ποσότητες στην ραδιοπροστασία Ποσότητες για τις οποίες τα όρια δεν μπορούν να μετρηθούν (ενεργή δόση, ισοδύναμη δόση για κάποιο όργανο) Οι λειτουργικές ποσότητες ορίζονται Μετρούμενες ποσότητες Ποσότητες που είναι αντιπροσωπευτικές των ποσοτήτων πάνω στις οποίες βασίζονται τα όρια (όπου είναι δυνατό υπερεκτιμούμε) Για εξωτερική ακτινοβολία: όση περιβάλοντος: H*(10) Ατομική δόση: H p (10) και H p (0,07) Για εσωτερική ακτινοβόληση : Για εσωτερική ακτινοβόληση : Ενεργή δόση (σε διάστημα 50 ετών): E(50) 61

62 Ορισμός των λειτουργικών ποσοτήτων Ισοδύναμη δόση περιβάλοντος: H*(10) Σε κάποιο σημείο του πεδίου ακτινοβολίας η ισοδύναμη δόση σε βάθος 10 mm της ICRU- sphere (διάμετρος 30 cm υλικού ισοδύναμο με κάποιο ιστό). Ατομική δόση :H p (10) και H p (0,07) Ισοδύναμη δόσησε βάθος 10mm και 0,0707 mm στον θώρακα Συνολική ενεργή δόση: E(50) Η ενεργή δόση σε δά διάστημα 50 ετών μετά από κατάπωση (αυτή η δόση χαρακτηρίζει το έτος που έγινε η κατάπωση). Υπολογίζεται χρησιμοποιόντας βιολογικά μοντέλα. 62

63 Μέθοδοι ραδιοπροστασίας από εξωτερική έκθεση Χρόνος: περιορισμός στον χρόνο παραμονής στο πεδίο ακτινοβολίας ας οκιμές/προπόνηση για τις εργασίες που πρέπει να γίνουν Προσεκτική προετοιμασία της δουλειάς Εποπτία της έκθεσης Απόσταση: μένουμε όσο το δυνατό πιο μακριά από την πηγή Νόμος διασποράς: 1/r 2 για σημειακή πηγή Σημαντικό για μικρές αποστάσεις Προσοχή! παραγοντας 100 απο το 1 cm και 10 cm (χρήση λαβιδας) θωράκιση: χρήση προστατευτικής θωράκισης Το υλικό και το πάχος της θωράκισης εξαρτάται απο το είδος, την ενέργεια και τον συντελεστή μείωσης που θέλουμε να πετύχουμε 63

64 Μέθοδοι ραδιοπρόστασίας από κατάπωση Απομόνωση του ραδιενεργού υλικού Χρήση δοχείου αποθήκευσης Χρήση σφραγισμένου αεροστεγούς δοχείου Χρήση απαγωγού Απομόνωση ατόμου εν τρώμε, πίνουμε ή καπνίζουμε σε επιτειρούμενη ή ελεγχόμενη περιοχή Φορούμε προστατευτικά γάντια και εργαστηριακές φόρμες Χρήση προστατευτικών αναπνευστικών συσκευών 64

65 Βασικά σημεία των μεθόδων προστασίας Προστασία από εξωτερική έκθεση: Χρόνος Απόσταση Θωράκιση Προστασία από μόλυνση (κατάπωση) Απομόνωση της ουσίας Απομόνωση ατόμου Σε όλες τις περιπτώσεις αλλαζουμε τη μέθοδο προστασίας ανάλογα με τον κίνδυνο 65

66 γ camera Στην πυρηνική απεικόνιση παίρνουμε εικόνες από την κατανομή ραδιοϊσοτόπων. Η μέθοδος βασίζεται σε εκπεμπόμενη ακτινοβολία (emission technique) σε αντίθεση με την απεικόνιση με X-rays όπου έχει να κάνει με τη μετάδοση ακτινοβολίας (transmission technique). Μια απλή εφαρμογή της εκπεμπόμενης ακτινοβολίας είναι η μέτρηση του ιωδίου στον θυρεοειδή. Ραδιενεργό ιώδιο δίνεται στον ασθενή και ένας ανιχνευτής ακτίνων γ τοποθετείται κοντά στον λαιμό και καταμετρά τη συγκέντρωση ιωδίου στον θυρεοειδή. Αρχικά χρησιμοποιούσαμε 131 I με (τ ½ =8d) αλλά ο ασθενής έπαιρνε αρκετή δόση. Σήμερα χρησιμοποιούμε 123 I(τ ½ =13h) Για να πάρουμε μια πλήρη εικόνα του θυρεοειδή από την χωρική κατανομή της ακτινοβολίας κάναμε scanning με κάποιο σπινθηριστή έχοντας κάποιο κατευθυντήρα (collimator) ώστε ο σπινθηριστής να βλέπει μια μικρή περιοχή. 66

67 γ camera 67

68 γ camera Η ανάπτυξη κρυστάλλων NaI(Tl) μεγάλης επιφάνειας οδήγησε στην εφεύρεση του Hal O. Anger στο Berkeley στη δεκαετία 50. Η Anger Gamma Camera δεν είχε πια το μειονέκτημα της scanning imaging technique, όπου μόνο ένα μικρό μέρος της ακτινοβολίας μετρείται κάθε φορά πολύ δόση στον ασθενή. Επιπλέον από τα μέσα της δεκαετίας του 60 χρησιμοποιείται 99m Tc ένα από τα πιο σημαντικά ραδιοϊσότοπα. 99m Tc διασπάται χωρίς εκπομπή φορτισμένων σωματιδίων 99m Tc εκπέμπει μόνο γ σε ενέργεια 142 kev (αρκετήγιαναανιχνευθεί με λεπτόσπινθηριστή και αρκετά μεγάλη μγ ώστε να μη απορροφάται από το σώμα. 99m Tc τ ½ =6h μικρή δόση στον ασθενή 99m Tc παράγεται εύκολα 99m Tc εύκολα γίνεται ραδιοφάρμακο 68

69 Anger Gamma Camera 69

70 γ camera 70

71 γ camera Ο κατευθυντήρας από Pb βοηθά στην προβολή της εικόνας αφήνοντας φωτόνια από συγκεκριμένη κατεύθυνση να πέφτουν στον σπινθηριστή. Συνήθως κατευθυντήρας παράλληλων οπών και σχεδιάζονται ανάλογα με το ραδιοϊσότοπο που χρησιμοποιείται.. Για χαμηλές ενέργειες συνήθως δίσκος από Pb πάχους ~25 mm με κυκλικές/εξαγωνικές οπές (~25 holes/cm 2 ). Οι οπές έχουν διάμετρο 2.5mm και ανάμεσά αάμ άτους Pb, septa 0.3 mm. Τυπικός κατευθυντήρας τήρας για φωτόνια μέχρι 150 kev, πχ. 99m Tc. Η χωρική διακριτική ικανότητα (R S ) εξαρτάται από τα ηλεκτρονικά του readout του σπινθηριστή και από τον κατευθυντήρα.. Για κατευθυντήρα παράλληλων οπών R = s 2a (d + z + b) d 71

72 γ camera Ο κατευθυντήρας οπής (pinhole collimator) χρησιμοποιείται σε μικρές αποστάσεις για μεγάλη διακριτική ικανότητα μικρών οργάνων (πχ θυρεοειδής). Ο κατευθυντήρας μας δίνει μεγεθυμένη εικόνα κατά ένα παράγοντα (d+b) /z. Τυπικές τιμές είναι η διάμετρος 2a τηςοπήςμερικά χιλιοστά και η απόσταση d είναι cm. 72

73 γ camera 99m Tc 73

74 γ camera 74

75 γ camera Σ = X +X +Y +Y x = k y = k + - (X -X ) Σ + - (Y -Y ) Σ 75

76 Computed Tomography (CT) 76

77 Computed Tomography (CT) Στις 8 Νοεμβρίου 1895 ο Röntgen ανακάλυψε τις ακτίνες X Στις 22 Νοεμβρίου 1895 παίρνει την πρώτη εικόνα του χεριού της γυναίκας του Wilhelm Konrad Röntgen το πρώτο Nobel Φυσικής το

78 Για φωτόνια 30 kev έχουμε: μ air 0cm -1 μ bone =2.6cm -1 μ muscle = 0.40 cm -1 μ blood =0.41cm -1 Computed Tomography (CT) Οι διαφορές είναι πολύ μικρές για μαλακούς ιστούς (μύες & αίμα) και εφόσον τα φωτογραφικά φιλμ έχουν όριο αντίθεσης 2% ότι διαφορές/προβλήματα ανιχνεύονται πολύ δύσκολα με τις παραδοσιακές ακτίνες Χ. Στις αρχές της δεκαετίας του 60 ο Allan Cormack από το πανεπιστήμιο Tufts University δημοσίευσε μια εργασία πάνω στο CT σαν μια καινούρια τεχνική για απεικόνιση και ο πρώτος scanner κατασκευάσθηκε από τον Godfrey N. Hounsfield στην EMI το Οι Cormack και Hounsfield βραβεύθηκαν με το Nobel στην ιατρική το

79 Computed Tomography (CT) Η βασική αρχή λειτουργίας του CT scanner: Μια επίπεδη τομή του σώματος εξετάζεται μετρώντας την απορρόφηση μιας λεπτής δέσμης ακτίνων Χ σε διαφορετικές κατευθύνσεις. 79

80 Computed Tomography (CT) Έχουμε 2 διαφορετικά συστήματα συντεταγμένων, ένα σταθερό πάνω στο αντικείμενο (x,y) και ένα που περιστρέφεται με την πηγή και τον ανιχνευτή (x,y ). Αυτό που μετράμε μ είναιοσυντελεστής απορρόφησης ης μ(x,y). F φ (x ) είναι η προβολή για μια γωνία (φ) και προέρχεται από τη μετακίνηση της πηγής ακτίνων Χ και του ανιχνευτή κατά μήκος του άξονα x. Βασικό εργαλείο οι μετασχηματισμοί Radon 80

81 Computed Tomography (CT) 81

82 Computed Tomography (CT) 82

83 Computed Tomography (CT) 83

84 PET 84

85 PET 85

86 PET 86

87 PET 87

88 TOFPET 88

89 PET 89

90 Θεραπεία Καρκίνου Radiological use of fast protons, R.R. Wilson Παρατήρηση : κορυφές Bragg πρωτονίων Σύλληψη : βαρύτερα ιόντα για θεραπεία όγκων 1954 LBL Berkeley 1η ραδιοθεραπεία πρωτονίων ασθενείς έκτοτε 1997 GSI Darmstadt IMPT rasterscan technique με ιόντα 12 C 340 ασθενείς 90

91 Αντιδράσεις μεταξύ ιόντων 12 C και μορίων Η 2 Ο 91

92 Βιολογική επίδραση βαρέων ιόντων σε ιστούς Μεταβολή RBE βαρέων ιόντων κατά μήκος της τροχιάς τους Αυξημένη πυκνότητα ιονισμού αυξημένη πυκνότητα αλλοιώσεων στο DNA μη αναστρέψιμες βλάβες μεγάλη ραδιοβιολογική αποτελεσματικότητα Μικροσκοπική δομή της τροχιάς των σωματιδίων: aνομοιογενήςμ γ κατανομή της δόσης με μεγάλες ανεπηρέαστες περιοχές εκτός τροχιάς και κορυφές τοπικού ιονισμού μέσα στην τροχιά Τροχιά ιόντος πολύ κοντινές οι βλάβες στο DNA. Εδώ μηδενίζεται η πιθανότητα ανάκαμψης του γενετικού υλικού 92

93 Βιολογική επίδραση βαρέων ιόντων σε ιστούς Μεταβολή RBE βαρέων ιόντων κατά μήκος της τροχιάς τους Πώς πραγματικά αλληλεπιδρούν τα ιόντα με το DNA ; Αλυσιδωτοί ιονισμοί λύση χημικών δεσμών λύση κρίσιμων βιολογικών μορίων! Κίτρινο χρώμα = διείσδυση ακτινοβολίας. Με ακτίνες χ η κατανομή είναι ομοιογενής. Πυκνότητα κακώσεων μη επαρκής. Εδώ ο μηχανισμός διόρθωσης του DNA θα λειτουργήσει. 93

94 Κυτταρική Επιβίωση 94

95 Μονάδα θεραπείας στο GSI Τεχνικές βιολογικής βελτιστοποίησης Intensity Modulated Particle Therapy με rasterscan technique Τεμαχισμός του όγκου σε ισοενεργειακές στρώσεις και πλεγματικά σημεία. Προσδιορισμός της απαιτούμενης δόσης για κάθε σημείο με το υπολογιστικό μοντέλο LEM (Local Effect Model). Ενεργό σύστημα θεραπείας χωρίς περιορισμούς στο σχήμα του όγκου και παραγωγή τρισδιάστατης κατανομής δόσης. Μια κατακόρυφη στρώση : ρυθμίζω την ενέργεια της δέσμης ώστε η κορυφή Bragg να βρεθεί ακριβώς σε αυτό το βάθος Κάθε στρώση αποτελείται από ένα πλέγμα σημείων (pixels). Η δέσμη σαρώνει το πλέγμα, εστιάζοντας σε κάθε ένα από αυτά. Το κάθε pixel απαιτεί διαφορετική δόση. 95

96 Μονάδα θεραπείας στο GSI Μαγνήτες μεγάλης ακρίβειας που κατευθύνουν τη δέσμη Οθόνη ανίχνευσης της δέσμης με feedback 254 τιμές ενέργειας, 15 σκάλες έντασης και 8 βήματα εστίασης αλλαγή ανά παλμό 96

97 Μονάδα θεραπείας στο GSI Φύση αλληλεπίδρασης των ιόντων με τους ιστούς σε συνδυασμό με IMPT τεχνική rasterscan, υπολογιστικό ογ μοντέλο ο LEM και τομογραφία PET Εγκεφαλικό στέλεχος Μέγιστο κυτταρικό θάνατο στον όγκο + θωράκιση του υγιούς ιστού!!! 97

98 Κλινικά αποτελέσματα και μελλοντικά σχέδια Στατιστικά δεδομένα Συνάρτηση τοπικής βαθμίδας ελέγχου Σύνολο 152 ασθενών 20 συνεχείς μέρες συνολική δόση 60 Gy. Σε διάστημα 3 χρόνων : Αδενοϊκό κυστικό καρκίνωμα : θεραπεία φωτονίων χόνδρωμα 81% χονδροσάρκωμα 100% 98

99 Κλινικά αποτελέσματα και μελλοντικά σχέδια Έντονη παράλυση της δεξιάς πλευράς του προσώπου λόγω μεγάλου όγκου στο κρανίο Ακτινοβόληση με βαρέα ιόντα για διάστημα 6 εβδομάδων 99