ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ Τμήμα Δημοσιογραφίας και Μέσων Μαζικής Επικοινωνίας

Transcript

1

2 ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ Τμήμα Δημοσιογραφίας και Μέσων Μαζικής Επικοινωνίας ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ «Δημοσιογραφία και Νέα Μέσα Ενημέρωσης» ΚΥΡΙΑ ΣΗΜΕΙΑ ΤΗΣ ΟΔΗΓΙΑΣ 29/2001 ΓΙΑ ΤΑ ΠΝΕΥΜΑΤΙΚΑ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΑ ΣΤΗΝ ΚΟΙΝΩΝΙΑ ΤΗΣ ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΑΣ, ΜΕ ΕΜΦΑΣΗ ΣΤΑ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΚΑ ΜΕΤΡΑ ΠΡΟΣΤΑΣΙΑΣ ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ της Μελίνας Κορομήλη ΕΠΙΒΛΕΠΟΥΣΑ ΚΑΘΗΓΗΤΡΙΑ Έλσα Δεληγιάννη, Επίκουρη Καθηγήτρια Α.Π.Θ. ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ 2013

3 Στον αδελφό μου, Δημήτρη, που έφυγε νωρίς.

4 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ.. i ΕΙΚΟΝΕΣ. vi ΠΙΝΑΚΕΣ. vi ΠΡΟΛΟΓΟΣ. 1 ΕΙΣΑΓΩΓΗ. 3 ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ Η ΠΝΕΥΜΑΤΙΚΗ ΙΔΙΟΚΤΗΣΙΑ ΑΠΟ ΤΟ ΔΙΑΦΩΤΙΣΜΟ ΣΤΟ ΔΙΑΔΙΚΤΥΟ ΚΑΙ ΣΤΗΝ ΟΔΗΓΙΑ 29/2001 ΠΕΡΙ ΤΩΝ ΠΝΕΥΜΑΤΙΚΩΝ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΩΝ ΣΤΗΝ ΚΟΙΝΩΝΙΑ ΤΗΣ ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΑΣ ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 Εισαγωγή στο θεσμό της πνευματικής ιδιοκτησίας 1. Η έννοια της πνευματικής ιδιοκτησίας Ιστορική εξέλιξη του θεσμού Οι Διεθνείς Συμβάσεις για την προστασία της πνευματικής ιδιοκτησίας Διεθνής Σύμβαση Βέρνης Η Διεθνής Σύμβαση Ρώμης Η Συμφωνία TRIPS Οι Συνθήκες WIPO Το Κοινοτικό Κεκτημένο.. 19 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2 H προσαρμογή του θεσμού της πνευματικής ιδιοκτησίας στην κοινωνία της πληροφορίας: επαναπροσδιορισμός της σχέσης πνευματικού δημιουργού - κοινού 1. Η επικοινωνία στην Κοινωνία της πληροφορίας Η πνευματική ιδιοκτησία στην Κοινωνία της πληροφορίας Η διεύρυνση του θεσμού της πνευματικής ιδιοκτησίας 28 i

5 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3 Κύριες όψεις της Οδηγίας για τα πνευματικά δικαιώματα στην Κοινωνία της Πληροφορίας 1. Εισαγωγικά Το θεσμικό πλαίσιο Αντικείμενο εναρμόνισης 3.1.Τα ψηφιακά δικαιώματα Δικαίωμα αναπαραγωγής Δικαίωμα παρουσίασης και ψηφιακής διάθεσης στο κοινό Δικαίωμα διανομής Οι εξαιρέσεις και περιορισμοί των αποκλειστικών δικαιωμάτων και η διαδικασία αξιολόγησής τους Α. Υποχρεωτική εξαίρεση από το δικαίωμα αναπαραγωγής.. 43 Β. Προαιρετικές εξαιρέσεις από τα δικαιώματα αναπαραγωγής, παρουσίασης, και διάθεσης στο κοινό και διανομής Γ. Προϋποθέσεις περιορισμών: δίκαιη αποζημίωση τεστ τριών σταδίων Κριτική και συμπεράσματα: Συνέπειες της διευρυμένης προστασίας των «ψηφιακών» δικαιωμάτων. Από το δικαίωμα αναπαραγωγής στον έλεγχο της πρόσβασης.. 49 ΜΕΡΟΣ ΔΕΥΤΕΡΟ Η ΕΠΕΜΒΑΣΗ ΤΗΣ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑΣ ΣΤΗ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗ ΚΑΙ ΠΡΟΣΤΑΣΙΑ ΤΗΣ ΠΝΕΥΜΑΤΙΚΗΣ ΙΔΙΟΚΤΗΣΙΑΣ ΣΤΗΝ ΚΟΙΝΩΝΙΑ ΤΗΣ ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΑΣ ΕΙΣΑΓΩΓΗ Η επικοινωνιακή επανάσταση και η «απειλή» του κυβερνοχώρου Η τεχνολογία στην υπηρεσία της πνευματικής ιδιοκτησίας Εννοιολογικός προσδιορισμός των τεχνολογικών μέτρων προστασίας Τεχνολογικά μέτρα προστασίας και Συστήματα Ψηφιακής Διαχείρισης Κατηγορίες τεχνολογικών μέτρων προστασίας 5.1. Διάκριση με κριτήριο τη μορφή της παρεχόμενης προστασίας 61 ii

6 i. Τεχνολογικά μέτρα ελέγχου της πρόσβασης ii. Τεχνολογικά μέτρα ελέγχου της χρήσης.. 64 iii. Τεχνολογικά μέτρα πληροφόρησης και ταυτοποίησης έργου Διάκριση με κριτήριο τις τεχνικές μεθόδους Εισαγωγικά Στοιχεία Κρυπτογραφία Α. Γενικά Β. Κατηγορίες κρυπτογράφησης.. 69 Β.1. Κρυπτογράφηση Ιδιωτικού Κλειδιού Β.2. Κρυπτογράφηση Δημόσιου Κλειδιού 69 Β.3. Κρυπτογράφηση με τη μέθοδο του «τοπικού κλειδώματος» (regional lock out) Τεχνικές απόκρυψης δεδομένων (data hiding): Στεγανογραφία και Υδατοσήμανση Α. Στεγανογραφία..72 Στεγανογραφία με Απόκρυψη Πληροφορίας σε Κείμενο.73 Στεγανογραφία με Απόκρυψη Πληροφορίας σε Αρχεία Ήχου & Εικόνας.. 73 Β. Υδατοσήμανση Γλώσσες περιγραφής δικαιωμάτων (Rights Expression Languages REL) Έμπιστα (trusted) Συστήματα Μεταδεδομένα προστασίας ψηφιακού περιεχομένου Τεχνολογικά μέτρα βασισμένα στο hardware του υπολογιστή Συμπερασματικά iii

7 ΜΕΡΟΣ ΤΡΙΤΟ Η ΝΟΜΟΘΕΤΙΚΗ ΠΕΡΙΦΡΟΥΡΗΣΗ ΤΩΝ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΚΩΝ ΜΕΤΡΩΝ ΠΡΟΣΤΑΣΙΑΣ ΤΗΣ ΠΝΕΥΜΑΤΙΚΗΣ ΙΔΙΟΚΤΗΣΙΑΣ ΚΑΙ ΟΙ ΑΝΤΙΔΡΑΣΕΙΣ ΤΗΣ ΚΟΙΝΩΝΙΑΣ ΤΩΝ ΧΡΗΣΤΩΝ ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 Το νομοθετικό πλέγμα κανόνων προστασίας της τεχνικής φύλαξης των έργων στο Διαδίκτυο 1. Το διεθνές Πλαίσιο Οι Συνθήκες Ίντερνετ Η προστασία των τεχνολογικών μέτρων Οι προϋποθέσεις προστασίας των τεχνολογικών μέτρων Η προστασία των πληροφοριών για τη διαχείριση δικαιωμάτων Η κοινοτική νομοθεσία 2.1. Εισαγωγικά Η Οδηγία 29/ Πλαίσιο διαμόρφωσης Οι νομοθετικές ρυθμίσεις για την προστασία των τεχνολογικών μέτρων Α. Αντικείμενο προστασίας.. 91 Β. Έκταση προστασίας. 94 Γ. Περιορισμοί της προστασίας δικαιωμάτων πνευματικής ιδιοκτησίας: δυνατότητα (;) πρόσβασης στους επωφελούμενους από τις εξαιρέσεις χρήστες.. 97 Δ. Οι προβλέψεις στο εσωτερικό δίκαιο Οι νομοθετικές ρυθμίσεις για την προστασία των πληροφοριών για το καθεστώς των δικαιωμάτων Αντικείμενο και έκταση προστασίας 101 Υπόθεση Kelly vs Arriba soft iv

8 3. Η Ελληνική Νομοθεσία 3.1 Περιεχόμενο και έκταση της προστασίας των τεχνολογικών μέτρων Περιορισμοί της παρεχόμενης προστασίας Οι κυρώσεις της εξουδετέρωσης τεχνολογικών μέτρων και της αλλοίωσης πληροφοριών για το καθεστώς των δικαιωμάτων Αστικές κυρώσεις Άσκηση αγωγής κατά την τακτική διαδικασία. 106 Λήψη ασφαλιστικών μέτρων.107 Η ευθύνη των παρόχων υπηρεσιών πρόσβασης στο Διαδίκτυο Νομολογιακή αντιμετώπιση του ζητήματος της ευθύνης των παρόχων Ποινικές κυρώσεις Συμπερασματικά 113 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2 Συνέπειες της νομοθετικής προστασίας των τεχνολογικών μέτρων Εναλλακτικοί τρόποι εκμετάλλευσης και διάδοσης των έργων: οι άδειες CREATIVE COMMONS 1. Τεχνολογικά μέτρα και τεχνολογικός έλεγχος της πρόσβασης στα έργα Η εναλλακτική πρόταση των αδειών CREATIVE COMMONS 2.1. Το κίνημα των Creative Commons Οι άδειες Creative Commons Creative Commons και τεχνολογικά μέτρα προστασίας: κριτική και συμπεράσματα 122 ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ ΕΠΙΛΟΓΟΣ. 125 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Α. ΕΛΛΗΝΟΓΛΩΣΣΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 132 Β. ΞΕΝΟΓΛΩΣΣΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Γ. ΠΗΓΕΣ ΑΠΟ ΤΟ ΔΙΑΔΙΚΤΥΟ v

9 ΕΙΚΟΝΕΣ 1. Σελίδα εισόδου στη Βάση Νομικών Δεδομένων "NOMOS" όπου απαιτείται εισαγωγή ονόματος χρήστη και κωδικού πρόσβασης Σχηματικά η διαδικασία Κρυπτογράφησης Δημόσιου Κλειδιού Πίνακας του Antonio Bellucci στον ιστότοπο του μουσείου Hermitage. Στο κόκκινο πλαίσιο η παραπομπή στους όρους χρήσης του εκτιθέμενου έργου Οι όροι χρήσης των έργων που παρουσιάζονται στον ιστότοπο του μουσείου Hermitage, όπου τονίζεται η απαγόρευση της αφαίρεσης της υδατοσήμανσης από τις εικόνες...77 ΠΙΝΑΚΕΣ 1. Τα τέσσερα στοιχεία που διαμορφώνουν το περιεχόμενο των αδειών Creative Commons Οι ισχύουσες μορφές των αδειών Creative Commons..121 vi

10 ΠΡΟΛΟΓΟΣ Η παρούσα διπλωµατική εργασία εκπονήθηκε στα πλαίσια του Μεταπτυχιακού Προγράµµατος Σπουδών «Δημοσιογραφία και Νέα Μέσα Ενημέρωσης» του Τμήματος Δημοσιογραφίας και ΜΜΕ του Αριστοτελείου Πανεπιστηµίου Θεσσαλονίκης. Η μελέτη αυτή επιχειρεί να αναλύσει την Οδηγία 2001/29/ΕΚ, την οδηγία - σταθμό στον τομέα της ψηφιακής διαχείρισης της πνευματικής ιδιοκτησίας, η οποία ρύθμισε τα θέματα της ψηφιακής χρήσης και εκμετάλλευσης των πνευματικών έργων, εισάγοντας στις έννομες τάξεις των κρατών μελών σημαντικές καινοτομίες, μεταξύ αυτών, τη νομιμοποίηση της τεχνολογικής προστασίας της πνευματικής ιδιοκτησίας και την τιμώρηση κάθε πράξης παραβίασης της, και διεύρυνε σε σημαντικό βαθμό τα απόλυτα πνευματικά δικαιώματα των δικαιούχων, περιορίζοντας, αντίστοιχα, τις δυνατότητες χρήσης και απόλαυσης των έργων εντός δικτύου από το κοινό. Βασική υπήρξε η προβληματική των συνεπειών της τεχνικής φύλαξης των έργων και η δυνατότητα εξισορρόπησης των αντικρουόμενων συμφερόντων κοινού και δικαιούχων πνευματικής ιδιοκτησίας στο περιβάλλον του Διαδικτύου και των Νέων Μέσων. Από τη θέση αυτή, θα ήθελα να ευχαριστήσω θερμά την επιβλέπουσά μου, επίκουρη καθηγήτρια Δημοσιογραφίας και ΜΜΕ του Αριστοτέλειου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης, κ. Έλσα Δεληγιάννη, τόσο για τις πολύτιµες γνώσεις που µου µετέδωσε κατά τη διάρκεια του µαθήµατος Επικοινωνιακή πολιτική και πολιτισμός ΙΙ (πνευματική ιδιοκτησία, remix culture), του Μεταπτυχιακού Προγράµµατος Σπουδών, όσο και για την εµπιστοσύνη που µου έδειξε µε την ανάθεση της παρούσας διπλωµατικής εργασίας. Επίσης, θα ήθελα να την ευχαριστήσω για τις συµβουλές της και τη συνεχή βοήθεια και επίβλεψη κατά τη διάρκεια της συγγραφής του παρόντος πονήµατος. Θα ήθελα επίσης να απευθύνω θερµές ευχαριστίες στα υπόλοιπα µέλη της τριµελούς επιτροπής, τον κ. Γρηγόρη Πασχαλίδη, αναπληρωτή καθηγητή, Πρόεδρο του Τμήματος Δημοσιογραφίας και ΜΜΕ του Αριστοτέλειου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης και τον κ. Ανδρέα Βέγλη, αναπληρωτή καθηγητή του Τμήματος Δημοσιογραφίας και ΜΜΕ του Αριστοτέλειου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης για τις 1

11 γνώσεις και τη βοήθεια που µου προσέφεραν στη διάρκεια των μεταπτυχιακών μου σπουδών, και για τη συμβολή τους στην περάτωση της µελέτης. Δεν θα μπορούσα να παραλείψω την οικογένειά μου, το σύζυγό μου Ξενοφώντα και τα δυο μου παιδιά, τη Ζέτα και το Λευτέρη, τους οποίους ευχαριστώ απ την καρδιά μου για τη μεγάλη τους συμπαράσταση, την εμπιστοσύνη τους σ εμένα, αλλά και την υποµονή τους κατά τη διάρκεια της φοίτησής μου στο Μεταπτυχιακό Πρόγραµµα Σπουδών. Ιδιαίτερες ευχαριστίες και στον φίλο μου, Βαγγέλη Αγγέλη, που συνέβαλε σημαντικά στην τελική εικόνα της όλης εργασίας. Τέλος, οφείλω ένα μεγάλο ευχαριστώ στον αδελφό μου, Δημήτρη Κορομήλη, ακούραστο βοηθό και συμπαραστάτη μου σ όλη τη διάρκεια των μεταπτυχιακών μου σπουδών, που δεν πρόλαβα να του το πω, γιατί έφυγε απρόσμενα από κοντά μας. Η εργασία μου είναι αφιερωμένη σ εκείνον. 2

12 ΕΙΣΑΓΩΓΗ Η εξέλιξη της ψηφιακής τεχνολογίας, εισήγαγε νέους τρόπους επικοινωνίας, που επηρέασαν βαθύτατα και τον τομέα της πνευματικής ιδιοκτησίας, το θεσμό, δηλαδή, προστασίας του πνευματικού δημιουργού και του έργου του. Από τη γένεσή του ο θεσμός αυτός αναθεωρήθηκε τόσες φορές, όσες και οι τεχνολογικές αλλαγές στον τομέα της επικοινωνίας. Τα παραδείγματα της ραδιοτηλεόρασης, της δορυφορικής και καλωδιακής τηλεόρασης, της τεχνολογίας της φωτοτυπικής αναπαραγωγής και της αναλογικής αναπαραγωγής μουσικών και οπτικοακουστικών έργων σε υλικούς φορείς, και σήμερα της ψηφιακής αναπαραγωγής και της διάδοσης των έργων μέσω Διαδικτύου, αποδεικνύουν ότι η σχέση μεταξύ τεχνολογίας της επικοινωνίας και πνευματικής ιδιοκτησίας είναι, κατά την έκφραση του Κουμάντου (1978), συμβιωτική. Καθώς εξελίσσεται η τεχνολογία τα έργα γίνονται προσιτά σε μεγαλύτερο κύκλο προσώπων, ενώ συχνά δημιουργούνται νέες δυνατότητες χρήσης και εκμετάλλευσής τους. Ιδιαίτερα το Διαδίκτυο, ο εμβληματικός εκπρόσωπος της επανάστασης στις Τεχνολογίες της Πληροφορικής και της Επικοινωνίας, χαρακτηρίστηκε ως εφεύρεση εφάμιλλης σημασίας με την Τυπογραφία (1448 μ.χ.), καθώς σηματοδότησε την ανατροπή του παραδοσιακού μοντέλου διάθεσης και εκμετάλλευσης των πνευματικών έργων, με τρόπο τέτοιο, ώστε να μιλάμε πια για αλλαγή «πολιτιστικού παραδείγματος»: περάσαμε από το γραπτό πολιτισμό, που παραδοσιακά είχε ως βάση το κείμενο και ως υλικό φορέα του έργου το έντυπο, σε μια νέα πρωτόγνωρη μορφή άυλου πολιτισμού, με βάση την εικόνα και με πλήρη απουσία υλικού υποστρώματος του έργου 1. Επιπλέον, το Διαδίκτυο αποτέλεσε το συνδετικό κρίκο για την είσοδο του θεσμού της πνευματικής ιδιοκτησίας στο πεδίο της παγκόσμιας οικονομίας, μέσω της ένταξής του στους κανόνες του διεθνούς εμπορίου και της «Παγκόσμιας Οικονομίας της Γνώσης», του νέου υποδείγματος οικονομικής ανάπτυξης με κύριους άξονες την τεχνολογική εξέλιξη, την καινοτομία, τη γνώση και τα πνευματικά δικαιώματα 2. 1 Δεληγιάννη Ε., Δίκαιο και Επικοινωνία στα Ιστολόγια (Blogs) και στα Νέα Μέσα, εκδ. Νομική Βιβλιοθήκη, 2012, σελ Αναλυτικά για την Παγκόσμια Οικονομία της Γνώσης, σε Τοπαλίδη Χ., Πνευματική ιδιοκτησία και οικονομική ανάπτυξη στην παγκόσμια οικονομία της γνώσης, σε Δεληγιάννη Ε., Δίκαιο και Επικοινωνία στα Ιστολόγια (Blogs) και στα Νέα Μέσα, ο.π. σελ

13 Ωστόσο, η ψηφιακή τεχνολογία, που αναμφισβήτητα φέρνει πιο κοντά το έργο στο φυσικό του προορισμό, το κοινό, ακόμα και χωρίς την ανάγκη μεσολαβητών, αποτελεί ταυτόχρονα τη μεγαλύτερη πρόκληση τόσο για την πνευματική ιδιοκτησία, ως θεσμό, όσο και για τους εκατομμύρια χρήστες του Διαδικτύου. Έχοντας δυνατότητες εύκολης και ταχύτατης αναπαραγωγής των έργων σε τέλεια ποιότητα, αλλά και δυνατότητες τροποποίησης και προσαρμογής τους από τον καθένα, οι χρήστες του Διαδικτύου και των Νέων Μέσων Επικοινωνίας μεταβάλλονται σε ερασιτέχνες δημιουργούς, οι οποίοι, όπως είναι φυσικό, αναζητούν όσο το δυνατόν μεγαλύτερη πρόσβαση σε ψηφιακά δεδομένα. Νέοι όροι όπως «περιεχόμενο» ή «δημιουργικό περιεχόμενο» ( content και creative content on line ) εισέρχονται στο λεξιλόγιο της Επικοινωνίας, υποκαθιστώντας κάποιες φορές ακόμα και την έννοια του «πνευματικού έργου», με αποτέλεσμα να γίνεται σύγχυση εκ μέρους του κοινού μεταξύ της πληροφορίας, η οποία κατά συνταγματική επιταγή 3, πρέπει να είναι ελεύθερα προσβάσιμη σε όλους, και των πνευματικών έργων των διακινούμενων μέσω του Διαδικτύου, όπως είναι τα επιστημονικά, μουσικά, εικαστικά, οπτικοακουστικά δημιουργήματα 4. Τη λογική αυτή, της ελεύθερης διάθεσης και χρήσης κάθε ψηφιακού υλικού ενισχύουν και οι νέοι «παίκτες» στο χώρο της επικοινωνίας, οι επιχειρήσεις που δραστηριοποιούνται στην παροχή πρόσβασης στο Διαδίκτυο και στην παροχή υπηρεσιών σύνδεσης και εξεύρεσης πληροφοριών, οι οποίοι επωφελούνται από την αντίληψη αυτή των χρηστών, αποκομίζοντας, άμεσα ή έμμεσα ατομικό κέρδος. Μπροστά στη νέα αυτή πραγματικότητα οι δικαιούχοι δικαιωμάτων πνευματικής ιδιοκτησίας νιώθουν τον κίνδυνο της απώλειας του ελέγχου της εκμετάλλευσης των έργων και αναζητούν τρόπους υπεράσπισης των συμφερόντων τους. Στο πλαίσιο αυτό ασκήθηκαν από τους εκπροσώπους της πολιτιστικής βιομηχανίας έντονες πιέσεις προς τους εθνικούς νομοθέτες, την Ευρωπαϊκή Ένωση και τους Διεθνείς Οργανισμούς, για τη θεσμοθέτηση μέτρων «αποτελεσματικής» προστασίας των πνευματικών δικαιωμάτων στο «απειλητικό» περιβάλλον του κυβερνοχώρου. 3 Το Σύνταγμα της Ελλάδας στο άρθρο 14 περί της ελευθερίας του Τύπου, κατοχυρώνει την ελευθερία της έκφρασης και της πληροφόρησης όλων όσοι διαμένουν στην ελληνική επικράτεια. 4 Βλ. Καλλινίκου Δ., Πνευματική Ιδιοκτησία και Ίντερνετ, 2011, σελ. 33 4

14 Η Οδηγία 2001/29/ΕΚ για την πνευματική ιδιοκτησία στην κοινωνία της πληροφορίας εκδόθηκε ως απάντηση του ευρωπαίου νομοθέτη στις νέες αυτές προκλήσεις της ψηφιακής τεχνολογίας, με σκοπό, όπως αναφέρεται στο ίδιο το κείμενο της Οδηγίας, την εναρμόνιση του νομικού πλαισίου της προστασίας του δικαιώματος του δημιουργού και των συγγενικών δικαιωμάτων στην κοινωνία της πληροφορίας, και απώτερο στόχο την ενθάρρυνση των επενδύσεων στη δημιουργικότητα και την καινοτομία και την ελεύθερη κυκλοφορία υπηρεσιών και προϊόντων στην εσωτερική αγορά. Ειδικότερα, αντικείμενο εναρμόνισης αποτελούν ορισμένα βασικά περιουσιακά δικαιώματα του δημιουργού και των δικαιούχων συγγενικών δικαιωμάτων, τα οποία διευρύνονται και προσαρμόζονται στη διαδικτυακή χρήση και εκμετάλλευση των έργων, καθώς και οι περιορισμοί ή εξαιρέσεις των δικαιωμάτων αυτών. Επίσης, αντικείμενο εναρμόνισης αποτελεί και η παροχή έννομης προστασίας από τα κράτη μέλη στα τεχνολογικά μέτρα που θέτουν οι δικαιούχοι στα έργα, για την διασφάλιση των δικαιωμάτων τους. Τα Τεχνολογικά Μέτρα Προστασίας και η εξελιγμένη μορφή τους, τα Digital Rights Management (DRM) συστήματα, εμφανίστηκαν ως η λύση για την απόκτηση από τους δικαιούχους της δυνατότητας ελέγχου των έργων σε όλα τα στάδια διαδρομής τους στο διαδίκτυο, μέσω της τεχνολογίας. Πρόκειται, ουσιαστικά, για τις τεχνολογίες και τις υπηρεσίες που χρησιμοποιούν οι κάτοχοι των δικαιωμάτων για να ελέγχουν και να ρυθμίζουν με τεχνολογικά μέσα τη χρήση των έργων τους. Η νομοθετική προστασία των τεχνολογικών μέτρων υπήρξε η νομική θωράκισή τους από τις ενδεχόμενες προσπάθειες παραβίασης τους. Από τη μελέτη της εν λόγω Οδηγίας διαπιστώνουμε ότι οι δικαιούχοι δικαιωμάτων πνευματικής ιδιοκτησίας, επιδεικνύοντας ταχύτατα αντανακλαστικά, πέτυχαν σε κοινοτικό και στη συνέχεια σε εθνικό επίπεδο 5 τη διεύρυνση των απόλυτων περιουσιακών δικαιωμάτων τους και την επιβολή των δικαιωμάτων αυτών μέσω νέων μηχανισμών προστασίας που τους παρείχε η τεχνολογία. Κι ενώ παραδοσιακά κρίσιμη από πλευράς πνευματικής ιδιοκτησίας ήταν πάντα η εκμετάλλευση του έργου, η οποία και τιμωρούνταν αν γινόταν χωρίς την άδεια του δικαιούχου, ενώ η 5 Είχε ήδη προηγηθεί η αντίστοιχη προσαρμογή σε διεθνές επίπεδο μέσα από τις δύο συνθήκες του Παγκοσμίου Οργανισμού Πνευματικής Ιδιοκτησίας (WIPO) και ειδικότερα της Συνθήκης για την Πνευματική Ιδιοκτησία (WIPO Copyright Treaty) και της Συνθήκης για τις Ερμηνείες, Εκτελέσεις και Φωνογραφήµατα (WIPO Performances and Phonograms Treaty) και οι δύο του 1994, που αφορούν την προστασία των δηµιουργών και την προστασία των ερµηνευτών ή εκτελεστών καλλιτεχνών και των παραγωγών φωνογραφηµάτων αντίστοιχα. 5

15 ιδιωτική χρήση του έργου που αποκτήθηκε νόμιμα ήταν ελεύθερη, φτάσαμε σήμερα να μιλούμε για πρώτη φορά για «νόμιμη χρήση», αλλά και για «νόμιμο χρήστη», κυρίως μετά το χαρακτηρισμό ως πράξης αναπαραγωγής κάθε αναπαραγωγής, ακόμα και της εφήμερης που πραγματοποιείται στη μνήμη του ηλεκτρονικού υπολογιστή 6. Όμως η συνεχής επέκταση της πνευματικής ιδιοκτησίας και η υπέρ-προστασία των διευρυμένων πνευματικών δικαιωμάτων έναντι του κοινού, που οδηγεί μέσω της εφαρμογής τεχνολογικών μέτρων στον απόλυτο έλεγχο της χρήσης των έργων, καταλήγει σύμφωνα και με τη Δεληγιάννη (2012) να απειλεί θεμελιώδεις συνταγματικές αρχές, όπως η ουδετερότητα των δικτύων, η απαγόρευση προληπτικού ελέγχου του περιεχομένου που κυκλοφορεί στα δίκτυα και τα ατομικά δικαιώματα του χρήστη ως πολίτη 7. Η παρούσα εργασία βασίστηκε στη μελέτη της ελληνικής και της διεθνούς βιβλιογραφίας, ενώ ένα ποσοστό αποτέλεσαν και κείμενα ή άρθρα τα οποία βρέθηκαν σε διαδικτυακούς τόπους, κατά την διαδικασία μιας γενικότερης αναζήτησης στοιχείων στο Διαδίκτυο. Σκοπός της είναι (α) η ανάλυση των βασικών πτυχών της Οδηγίας 29/2001 της Ευρωπαϊκής Ένωσης, της σημαντικότερης, ίσως Οδηγίας για την προστασία της πνευματικής ιδιοκτησίας στην ψηφιακή εποχή 8, η οποία οριοθετεί και προστατεύει τα λεγόμενα «ψηφιακά δικαιώματα», με άλλα λόγια τα διευρυμένα πνευματικά δικαιώματα που εξασφάλισαν στους δικαιούχους τους τον έλεγχο της χρήσης των έργων στον κυβερνοχώρο, και εισάγει στην ευρωπαϊκή έννομη τάξη τη νομική προστασία των τεχνολογικών μέτρων προστασίας των έργων, και (β) η ανάλυση της τεχνολογικής προστασίας των έργων και της διαχείρισης των πνευματικών δικαιωμάτων μέσω του Διαδικτύου. Επιχειρείται, επίσης, η διερεύνηση των συνεπειών της παραπάνω προστασίας στην επικοινωνία στα πλαίσια της νέας δημόσιας σφαίρας, στο δικαίωμα στην πληροφόρηση και στο δικαίωμα των χρηστών στην πρόσβαση, αλλά και ο αντίκτυπός της στα τρία μέρη που εκφράζουν παράλληλα τα αντικρουόμενα συμφέροντα στο χώρο της πνευματικής ιδιοκτησίας: τον 6 Βλ. άρθρο 2 της Οδηγίας 2001/29 ΕΚ το οποίο ενσωματώθηκε στο άρθρο 3 του ελληνικού νόμου 2121/ Δεληγιάννη Ε., Δίκαιο και Επικοινωνία στα Ιστολόγια (Blogs) και στα Νέα Μέσα, 2012, ο.π., σελ Ο χαρακτηρισμός αυτός ενισχύεται και από τη συχνή αναφορά, στα αγγλόφωνα θεωρητικά κείμενα, της εν λόγω οδηγίας ως copyright directive (οδηγία για την πνευματική ιδιοκτησία), βλ. Βαγενά Ε., Οδηγία για την κοινωνία της πληροφορίας και τάσεις αναμόρφωσης της εύλογης αμοιβής, ΔiMEE 4/2006, σελ. 497, με τις εκεί υποσημειώσεις. 6

16 πνευματικό δημιουργό, τον παραγωγό του έργου και το κοινό. Βασικό ερώτημα είναι κατά πόσο τα αντικρουόμενα αυτά συμφέροντα, στα οποία έχουν προστεθεί πια και αυτά των παρόχων υπηρεσιών διαδικτύου, ως ενδιάμεσων στην αλυσίδα της διαδικτυακής επικοινωνίας, μπορούν να εξισορροπήσουν στη νέα κατάσταση που έχει διαμορφωθεί με την έλευση της ψηφιακής τεχνολογίας, ώστε να επιβιώσει, μέσα από κοινωνικά ανεκτές και οικονομικά βιώσιμες ρυθμίσεις, ο θεσμός της πνευματικής ιδιοκτησίας. Στο πρώτο μέρος της παρούσας μελέτης επιχειρείται μία θεωρητική προσέγγιση της πνευματικής ιδιοκτησίας, ως θεσμού προστασίας του πνευματικού δημιουργού και εξασφάλισης της συνέχισης της πνευματικής δημιουργίας προς όφελος του πολιτισμού, διαχρονικά. Στο πρώτο κεφάλαιο αυτού του μέρους αποσαφηνίζεται η έννοια της Πνευματικής Ιδιοκτησίας και καταγράφονται τα κυριότερα στάδια της ιστορικής εξέλιξης του θεσμού. Επίσης, παρουσιάζονται οι προσπάθειες που έγιναν σε παγκόσμιο επίπεδο, σχετικά με τη θέσπιση κανόνων για την προστασία της πνευματικής ιδιοκτησίας, όπως αυτές εκφράστηκαν μέσα από τις σημαντικότερες Διεθνείς Συμβάσεις, αλλά και η συνεισφορά των οργάνων της Ευρωπαϊκής Ένωσης στη διαμόρφωση του θεσμικού πλαισίου προστασίας της πνευματικής ιδιοκτησίας και των συγγενικών δικαιωμάτων, με την έκδοση οκτώ κοινοτικών οδηγιών που αποτελούν το λεγόμενο «κοινοτικό κεκτημένο», με πιο καθοριστική, από πλευράς πνευματικής ιδιοκτησίας, την υπό μελέτη Οδηγία 2001/29/ΕΚ. Ο τρόπος με τον οποίο προσαρμόστηκε η πνευματική ιδιοκτησία στα νέα δεδομένα της Κοινωνίας της Πληροφορίας αποτελεί αντικείμενο μελέτης στο δεύτερο κεφάλαιο του Πρώτου Μέρους της εργασίας αυτής. Εξετάζονται οι αλλαγές που εισήγαγε η Κοινωνία της Πληροφορίας στην ανθρώπινη επικοινωνία, αλλά και οι αλλαγές στον τρόπο που τα πνευματικά έργα επικοινωνούν με το κοινό τους, καθώς η νέα εποχή, η λεγόμενη «ψηφιακή» παρέχει νέες δυνατότητες στους δημιουργούς να κάνουν γνωστά τα έργα τους στο κοινό, ενώ παράλληλα αναδύονται κίνδυνοι παραβίασης των πνευματικών δικαιωμάτων, αλλά και μια πρωτόγνωρη δυνατότητα των δικαιούχων πνευματικών δικαιωμάτων να ελέγχουν τη χρήση των έργων τους από το κοινό. Στο τρίτο κεφάλαιο παρουσιάζονται και αναλύονται οι κυριότερες πτυχές της Οδηγίας 29/2001 για τα πνευματικά δικαιώματα στην κοινωνία της πληροφορίας, η 7

17 οποία έχει γίνει σχεδόν αυτούσια νόμος του ελληνικού κράτους 9. Μελετώνται η έννοια και το περιεχόμενο των «ψηφιακών δικαιωμάτων», δηλαδή του δικαιώματος αναπαραγωγής των έργων, του δικαιώματος παρουσίασης και διάθεσης των έργων στο κοινό και του δικαιώματος διανομής, όπως αυτά αναπροσαρμόστηκαν για να αντιμετωπίσουν τα νέα δεδομένα της ψηφιακής διάδοσης των έργων μέσω του Διαδικτύου. Στη συνέχεια εξετάζονται οι εξαιρέσεις και οι περιορισμοί που έθεσε ο κοινοτικός νομοθέτης στα παραπάνω αποκλειστικά δικαιώματα των δημιουργών προς όφελος του κοινωνικού συνόλου, τις περισσότερες φορές μετά την καταβολή στους δικαιούχους από τους ευνοούμενους των εξαιρέσεων της λεγόμενης «εύλογης αμοιβής», αλλά και η προσπάθεια συρρίκνωσης των περιορισμών των αποκλειστικών δικαιωμάτων μέσω της συνεχούς αξιολόγησης αυτών, στα πλαίσια του λεγόμενου «τεστ των τριών σταδίων» 10. Τα Τεχνολογικά Μέτρα Προστασίας και τα Συστήματα Ψηφιακής Διαχείρισης (DRMs) των δικαιωμάτων αποτελούν αντικείμενο μελέτης στο δεύτερο μέρος, όπου αναλύονται οι διάφορες μορφές, οι κατηγορίες και οι τεχνικές μέθοδοι των τεχνολογικών μέτρων προστασίας και των DRM συστημάτων. Παρουσιάζονται μέθοδοι όπως η Στεγανογραφία, η Κρυπτογραφία, η Υδατογράφηση και άλλες. Στο τρίτο μέρος της μελέτης γίνεται εμβάθυνση στη νομοθετική περιφρούρηση των τεχνολογικών μέτρων προστασίας της πνευματικής ιδιοκτησίας. Ερευνάται στο πρώτο κεφάλαιο, πρώτα το ισχύον διεθνές πλαίσιο, στη συνέχεια η κοινοτική νομοθεσία, με κυρίαρχη, βέβαια, την Οδηγία 2001/29/ΕΚ, και τέλος, η εθνική μας νομοθεσία, σχετικά πάντα με την προστασία των τεχνολογικών μέτρων, τους τρόπους άμυνας και τις κυρώσεις που απειλούνται σε περίπτωση εξουδετέρωσης τους από τρίτους μη δικαιούχους. Οι συνέπειες της προστασίας των τεχνολογικών μέτρων, μετά τον απόλυτο, ίσως, έλεγχο της πρόσβασης στα έργα με την εφαρμογή τεχνολογικών μέτρων και DRM συστημάτων, μελετώνται στο δεύτερο κεφάλαιο αυτού του μέρους της εργασίας. Οι χρήστες αντιμέτωποι με την τεχνολογία απειλούνται σε βασικά δικαιώματά τους, όπως αυτό της πληροφόρησης και μια νέα πραγματικότητα ολιγοπωλίων έχει ήδη δημιουργηθεί. Ερευνώνται οι προσπάθειες «εκδημοκρατισμού» της προστασίας της 9 Η ελληνική νομοθεσία εναρμονίστηκε με την Οδηγία 2001/29/ΕΚ με το άρθρο 71 παρ. 6 του Ν 2121/1993, όπως τροποποιήθηκε από το Ν 3057/ Άρθρο 5 παρ. 5 της Οδηγίας 29/

18 πνευματικής ιδιοκτησίας, που γίνονται στις μέρες μας και αναλύεται η πιο διαδεδομένη από αυτές, οι άδειες «Creative Commons». Σε κάθε περίπτωση, κρίσιμο παραμένει το ζήτημα της εξισορρόπησης μεταξύ των συμφερόντων της κοινωνίας από τη μία πλευρά και των ιδιωτικών συμφερόντων των δικαιούχων πνευματικής ιδιοκτησίας από την άλλη, που θα πρέπει να έχει ως στόχο την αποτελεσματική προστασία των συμφερόντων των δημιουργών και των λοιπών δικαιούχων, με παράλληλη, όμως, μέριμνα για την προστασία των δικαιωμάτων των χρηστών και της κοινωνίας, προσαρμοσμένη στη φιλοσοφία της διαδραστικότητας και του μοιράζεσθαι που διαπνέει τα Νέα Μέσα Επικοινωνίας. 9

19 ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ Η ΠΝΕΥΜΑΤΙΚΗ ΙΔΙΟΚΤΗΣΙΑ ΑΠΟ ΤΟ ΔΙΑΦΩΤΙΣΜΟ ΣΤΟ ΔΙΑΔΙΚΤΥΟ ΚΑΙ ΣΤΗΝ ΟΔΗΓΙΑ 29/2001 ΠΕΡΙ ΤΩΝ ΠΝΕΥΜΑΤΙΚΩΝ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΩΝ ΣΤΗΝ ΚΟΙΝΩΝΙΑ ΤΗΣ ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΑΣ ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 Εισαγωγή στο θεσμό της πνευματικής ιδιοκτησίας 1. Η έννοια της πνευματικής ιδιοκτησίας Ο θεσμός της πνευματικής ιδιοκτησίας, γεννήθηκε με στόχο την προστασία του δικαιώµατος του πνευματικού δημιουργού να επιτρέπει ή να απαγορεύει κάθε χρήση και εκμετάλλευση του πνευματικού του έργου. Με αυτό το περιεχόμενο αποτέλεσε τον πιο πρόσφορο τρόπο για να εξασφαλίσει η πολιτιστική παραγωγή τους αναγκαίους για την ύπαρξή της πόρους και να διασφαλιστεί παράλληλα η αυτονοµία και η αξιοπρέπεια των δηµιουργών, μακριά από εξαναγκασμούς και παρεμβάσεις. Έτσι, λειτούργησε ως κίνητρο για την παραγωγή πνευματικών έργων και ως μέθοδος πολιτιστικής πολιτικής που στοχεύει στην ενίσχυση του πλουραλισμού στην τέχνη, την επιστήμη και τον πολιτισμό 11. Κατά την Καλλινίκου «η πνευματική ιδιοκτησία είναι το δίκαιο των γραμμάτων και των καλών τεχνών και έχει βασικό σκοπό την προστασία του έργου, που αποτελεί το ευγενέστερο από τα δημιουργήματα του ανθρώπινου νου». Ιστορικά η έννοια της πνευματικής ιδιοκτησίας υπήρξε προοδευτική κατάκτηση των δημιουργών. Σκοπός της ήταν η προστασία της πνευματικής δημιουργίας με τρόπο τέτοιο, ούτως ώστε να συντηρεί οικονομικά τους δημιουργούς και τους άλλους εμπλεκόμενους στην παραγωγή και διάθεση πολιτιστικών αγαθών. Δεν είναι τυχαίο ότι η αναγνώριση της πνευματικής ιδιοκτησίας υπήρξε μια από τις διεκδικήσεις του Διαφωτισμού και η θεσμοθέτηση της στη συνέχεια έγινε με τη στήριξη προοδευτικών διανοούμενων, όπως ο Victor Hugo και ο Beaumarshais. 11 Βλ. Δεληγιάννη Ε., Πνευματική ιδιοκτησία και επικοινωνία την εποχή του Διαδικτύου: Νομικό πλαίσιο και προοπτικές για τη διαδικτυακή ανταλλαγή μουσικών αρχείων, ΔιΜΕΕ 4/2007, σελ

20 Η αναγνώριση της πνευματικής ιδιοκτησίας αποσκοπεί στην προστασία του πνευματικού δημιουργού, του πολιτισμού και της οικονομίας 12. Η πολιτική που ασκείται στο χώρο οφείλει να εξισορροπεί τις τρεις αυτές παραμέτρους και τα διαφορετικά συμφέροντα: του δημιουργού, του παραγωγού του έργου και του κοινού. Με βάση το τρίπτυχο αυτό συμφερόντων διαμορφώθηκαν τα δύο βασικά συστήματα προστασίας της πνευματικής ιδιοκτησίας: Το ηπειρωτικό ευρωπαϊκό σύστημα προστασίας, όπου εντάσσεται και το ελληνικό δίκαιο, το οποίο είναι ανθρωποκεντρικό, έχει ως βάση το πρόσωπο του δημιουργού του έργου και την προστασία του (droit d auter), που πηγάζει απευθείας από το φυσικό δίκαιο. Το δικαίωμα του δημιουργού πάνω στα έργα του ως εκδήλωση του δικαιώματος της προσωπικότητάς του αποτελεί απόρροια των απόλυτων φυσικών δικαιωμάτων του ατόμου 13, μια ιδέα που έχει διατυπωθεί και στη Γενική Διακήρυξη των Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων της Το σύστημα αυτό διαπνέεται από την αρχή του δημιουργού ή της αλήθειας, κατά την οποία δημιουργός ενός έργου μπορεί να είναι μόνο φυσικό πρόσωπο, που μέσω του ανεκχώρητου ηθικού του δικαιώματος, διατηρεί πάντα τον προσωπικό δεσμό του με το έργο του. Το αγγλοσαξωνικό σύστημα (σύστημα copyright), στο οποίο ανήκουν το αμερικανικό και το αγγλικό δίκαιο, βασίζεται στο περιουσιακό δικαίωμα του δικαιούχου να επιτρέπει ή να απαγορεύει την αντιγραφή του έργου του. Το δικαίωμα για αντιγραφή (right to copy) ανήκει στο δημιουργό. Εδώ η προστασία σχετίζεται με τον περιουσιακό και οικονομικό χαρακτήρα του δικαιώματος, ενώ το ηθικό δικαίωμα του δημιουργού απασχολεί λιγότερο το νομοθέτη. Βασική διαφορά σε σχέση με το ηπειρωτικό σύστημα προστασίας της πνευματικής ιδιοκτησίας είναι ότι εδώ ως δημιουργός μπορεί να αναγνωριστεί και νομικό πρόσωπο. Η προστασία του δημιουργού - φυσικού προσώπου επιδιώκεται μέσω των διατάξεων του κοινού δικαίου, περί προστασίας της προσωπικότητας, περί δυσφήμισης κ.ο.κ Καλλινίκου Δ, Η συμβολή της πνευματικής ιδιοκτησίας στην τέχνη και την οικονομία, ΧρΙΔ Η/2008, σελ βλ. Κοριατοπούλου Αγγέλη Π., Τσίγγου Χ. - Πνευματική Ιδιοκτησία - Λημματογραφημένη ερμηνεία, εκδ. Νομική Βιβλιοθήκη, 2008, σελ To πλήρες περιεχόμενο της Οικουμενικής Διακήρυξης για τα Ανθρώπινα Δικαιώματα στην Ιστοσελίδα του Περιφερειακού Κέντρου Πληροφόρησης των Ηνωμένων Εθνών UNRIC [online] (τελευταία πρόσβαση: ). 15 βλ. Κοριατοπούλου Αγγέλη, Τσίγγου - Πνευματική Ιδιοκτησία, ο.π., σελ

21 Οι σύγχρονες νομοθεσίες, παρ' ότι εξακολουθούν να έχουν σημαντικές διαφορές μεταξύ τους, συνδυάζουν ως επί το πλείστον και τα δύο στοιχεία. Οι ευρωπαϊκές νομοθεσίες αναγνωρίζουν μεν μόνο φυσικό πρόσωπο ως δημιουργό, απονέμουν όμως και στον παραγωγό - που μπορεί να είναι και νομικό πρόσωπο - συγγενικό δικαίωμα, αφού χωρίς αυτόν πολλές φορές δεν επιβιώνει η δημιουργία. Το κριτήριο της πρωτοτυπίας του έργου, το οποίο αποτελεί βασική προϋπόθεση της προστασίας, ελαττώνεται διαρκώς, ενώ σε κάποιες χώρες επιτρέπεται η πλήρης εκποίηση του δικαιώματος. Από την άλλη πλευρά, και στις αγγλοσαξονικές χώρες προστατεύονται επί μέρους εκφάνσεις του ηθικού δικαιώματος του δημιουργού, ενώ η προσχώρηση των ΗΠΑ στη Σύμβαση της Βέρνης μετρίασε πολλές από τις διαφορές. Με την υπογραφή διεθνών συμβάσεων, και με την υποχρεωτική εναρμόνιση των δικαίων των κρατών μελών της Ευρωπαϊκής Ένωσης επιτεύχθηκε σημαντική προσέγγιση των δύο συστημάτων, η οποία αυξάνει προοδευτικά. Με την είσοδο μάλιστα και της πνευματικής ιδιοκτησίας στους κανόνες του διεθνούς εμπορίου 16, το ηπειρωτικό ευρωπαϊκό σύστημα, που έχει ως κύριο άξονά του την πράξη δημιουργίας αυτή καθεαυτή και την ανταμοιβή του πνευματικού δημιουργού, ενσωματώθηκε σε ένα πλαίσιο αξιών παντελώς ξένο προς αυτό 17. Σ αυτό το πλαίσιο υπερίσχυσαν οι αρχές του αγγλοσαξωνικού copyright, το οποίο έχει μια κατεύθυνση καθαρά εμπορική και κύρια επιδίωξη την αποκόμιση του μεγαλύτερου δυνατού κέρδους από την εκμετάλλευση των πνευματικών έργων. 2. Ιστορική εξέλιξη του θεσμού Κατά την αρχαιότητα και το μεσαίωνα δεν υπήρξαν δείγματα νομοθετικών κειμένων σχετικών με την προστασία της πνευματικής ιδιοκτησίας, διότι δεν υπήρχε τεχνικά η δυνατότητα αναπαραγωγής και, ως εκ τούτου, ευρείας οικονομικής εκμετάλλευσης των πνευματικών έργων. Ωστόσο, στην αρχαία Ελλάδα, ήδη από τον 6 ο π.χ αιώνα, ο δημιουργός συνδέεται επώνυμα με το έργο του και η προσβολή του με αντιγραφή ή παραποίηση επέσυρε κοινωνική μομφή Κυρίως μετά τη σύναψη της Διεθνούς Συνθήκης TRIP S (Agreement on Trade Related Aspects of Intellectual Prorerty). 17 Δεληγιάννη Ε., Δίκαιο και Επικοινωνία στα Ιστολόγια (Blogs) και στα Νέα Μέσα, ο.π. σελ βλ. Κοτσίρη Λ., Δίκαιο Πνευματικής Ιδιοκτησίας, εκδ. Σάκκουλα Αθήνα Θεσσαλονίκη, 2010, σελ

22 Στο Μεσαίωνα η συγγραφική δραστηριότητα αναπτύσσεται κυρίως στα μοναστήρια. Το 13 ο αιώνα οργανώνεται το εμπόριο των χειρογράφων και η επ αμοιβή παραχώρησή τους για αντιγραφή. Και κατά την περίοδο αυτή διατηρείται η αποδοκιμασία της οικειοποίησης ξένου έργου 19. Η πνευματική ιδιοκτησία ως θεσμός συνδέεται άρρηκτα με την εξέλιξη της τεχνολογίας, η οποία επέτρεψε την προσέγγιση και διάθεση των έργων σε ένα ευρύ κοινό. Με την εμφάνιση των τεχνικών αυτών, με πρώτη χρονικά την εφεύρεση της τυπογραφίας (1448 μ.χ.) τα οικονομικά συμφέροντα των πνευματικών δημιουργών αρχίζουν να αποκτούν αντίκρισμα στην αγορά, ενώ παράλληλα, η δυνατότητα εύκολης και φθηνής αναπαραγωγής των έργων, σε αντίτυπα, με στόχο τη διάδοσή τους σε ευρύτερο κοινό, δημιουργεί κινδύνους προσβολής των οικονομικών αυτών συμφερόντων 20. Πρόδρομος της προστασίας που εξασφαλίζει το δίκαιο της πνευματικής ιδιοκτησίας ήταν τα «προνόμια» που εκχωρούσαν οι ευρωπαϊκές μοναρχίες στους τυπογράφους και εκδότες βιβλιοπώλες αρχικά και αργότερα στους δημιουργούς 21, με σκοπό να τους εξασφαλίσουν για ορισμένο χρονικό διάστημα τη μονοπωλιακή χρησιμοποίηση της τυπογραφίας σε μια πόλη. Απώτερος βέβαια στόχος των μοναρχών ήταν η άσκηση κρατικού ελέγχου και η λογοκρισία, που μπορούσαν εύκολα να επιτευχθούν μέσα από την επιλογή του εκδότη και των επιθυμητών εκδόσεων. Το πρώτο προνόμιο που είναι γνωστό ιστορικά δόθηκε το 1469 στη Βενετία στον Jean de Spire και εξασφάλιζε τη μονοπωλιακή χρήση της τυπογραφίας για διάστημα πέντε ετών, ενώ στη συνέχεια δόθηκαν και σε άλλα ευρωπαϊκά κράτη, όπως η Γερμανία και η Γαλλία. Ο πρώτος νόμος για την προστασία της πνευματικής ιδιοκτησίας ήταν ο αγγλικός "Act for the Encouragement of Learning, by vesting the Copies of Printed Books in the Authors or purchasers of such Copies, during the Times therein mentioned" (Act 8 Anne C 19) του 1709 επί βασιλείας της Άννας, ο οποίος απένεμε αποκλειστικό δικαίωμα στον δημιουργό να τυπώνει τα έργα του, διάρκειας 14 ετών από τη δημοσίευση του έργου με δυνατότητα παράτασης για άλλα τόσα, εφ όσον ζούσε ακόμη. 19 Κοτσίρης Λ., Δίκαιο Πνευματικής Ιδιοκτησίας, 2010, ο.π., σελ Δεληγιάννη Ε., Remix Culture, σημειώσεις πανεπιστημιακών παραδόσεων, αδημοσίευτο. 21 βλ. Καλλινίκου Δ., Πνευματική Ιδιοκτησία και συγγενικά δικαιώματα, εκδ. Π.Ν. Σάκκουλας, Αθήνα

23 Η αναγνώριση του δημιουργού ως κεντρικού παράγοντα της πολιτιστικής βιομηχανίας στην Ευρώπη είναι προϊόν του Διαφωτισμού και της Γαλλικής Επανάστασης. Οι Διαφωτιστές, όπως ο Diderot κι ο Beaumarchais, χρησιμοποίησαν τα δικαιώματα της πνευματικής ιδιοκτησίας του δημιουργού ως αντίβαρο στην βασιλική εξουσία αλλά και στο προνομιακό ολιγοπώλιο που η τελευταία έδινε στους αρεστούς εκδότες 22. H πνευματική ιδιοκτησία συνδέθηκε τότε με το φυσικό δίκαιο: αναγνωρίζεται ότι ο δημιουργός έχει θεμελιώδες δικαίωμα στο έργο του, το οποίο ο νόμος οφείλει να προστατεύσει. Απόρροια της αντίληψης αυτής ήταν η θέσπιση δύο σημαντικών νόμων: του Νόμου της με τον οποίο καθιερώθηκε το αποκλειστικό δικαίωμα των δημιουργών για παρουσίαση (δημόσια εκτέλεση) των θεατρικών και μουσικών τους έργων, για περίοδο που διαρκούσε πέντε χρόνια μετά το θάνατό τους και του Νόμου της 19/ , που αναγνώρισε το δικαίωμα της πνευματικής ιδιοκτησίας του δημιουργού σε όλα τα έργα ως αποκλειστικό δικαίωμα αναπαραγωγής, περιορισμένης όμως χρονικής διάρκειας 23. Την ίδια περίπου περίοδο (1790) ψηφίστηκε και ο πρώτος νόμος περί copyright στις ΗΠΑ, ο οποίος αφορούσε μόνο την εγχώρια παραγωγή, αφήνοντας χωρίς προστασία τα έργα που προέρχονταν από άλλες χώρες. Κατά τον 19ο αιώνα υιοθετήθηκαν σε πολλά ευρωπαϊκά κράτη συναφείς νομοθεσίες, ενώ πολλοί - κυρίως Γάλλοι - διανοούμενοι και λογοτέχνες κατέβαλαν προσπάθειες ενίσχυσης και εμπέδωσης του θεσμού. Την περίοδο αυτή αρχίζει να γίνεται αντιληπτή η ανάγκη προστασίας των πνευματικών δημιουργών και πέρα από τα όρια του κράτους στο οποίο ανήκουν, με αποτέλεσμα την υπογραφή των πρώτων διμερών συμβάσεων περί προστασίας της πνευματικής ιδιοκτησίας. Το φιλοσοφικό ρεύμα του Διαφωτισμού που ενέπνευσε τα ευρωπαϊκά κράτη, έδωσε - σε συνδυασμό πάντα με την εξέλιξη της τεχνολογίας - την ώθηση για τη διαμόρφωση του Δικαίου της Πνευματικής Ιδιοκτησίας. Οι αρχές της προστασίας του ατόμου και των διαφόρων εκφάνσεων της προσωπικότητάς του, η ελευθερία και η ισονομία αρχίζουν την εποχή αυτή να γίνονται συνείδηση των λαών. Χάρη στις προσπάθειες των διανοουμένων της εποχής ξεκίνησε η δημιουργία ενώσεων για την προστασία 22 βλ. Σμυρναίος Ν., 2010, Πνευματικά δικαιώματα, πολιτιστική βιομηχανία και διαδίκτυο. [online] (τελευταία πρόσβαση: ). 23 βλ. Κοτσίρης Λ., 2010, ο.π. 14

24 του δικαιώματος των δημιουργών 24. Το 1878 ιδρύθηκε στη Γαλλία από πνευματικούς δημιουργούς με προεξέχοντα τον Βίκτορα Ουγκώ, η Διεθνής Φιλολογική και Καλλιτεχνική Ένωση (Association Litéraire et Artistique Internationale, ALAI), με τη νομική μορφή του σωματείου, με σκοπό την άσκηση πίεσης προς τη διεθνή κοινότητα για τη δημιουργία διεθνούς σύμβασης περί προστασίας των δικαιωμάτων των πνευματικών δημιουργών. Η διεθνής αυτή τάση αναγνώρισης και προστασίας της πνευματικής ιδιοκτησίας οδήγησε το 1886 στην υπογραφή της Διεθνούς Σύμβασης της Βέρνης, καθιστώντας την πνευματική ιδιοκτησία αντικείμενο διεθνούς προστασίας. Κατά τον 20 ο αιώνα οι εξελίξεις της τεχνολογίας δημιούργησαν για άλλη μια φορά την ανάγκη προσαρμογής του δικαίου της πνευματικής ιδιοκτησίας στα νέα δεδομένα. Μέσω του κινηματογράφου, του ραδιοφώνου, και των πολλαπλών δυνατοτήτων ηχογράφησης έργων και μετάδοσής τους στο κοινό, προκύπτουν νέες δυνατότητες προσβολής των δικαιωμάτων, κυρίως των ερμηνευτών και εκτελεστών. Η Σύμβαση της Ρώμης που υπογράφηκε το 1961, είναι η βασικότερη διεθνής σύμβαση σχετικά με την προστασία των συγγενικών δικαιωμάτων και αφορά τρεις κατηγορίες δικαιούχων: τους ερμηνευτές ή εκτελεστές καλλιτέχνες, τους παραγωγούς φωνογραφημάτων και τους ραδιοτηλεοπτικούς οργανισμούς. Στην Ελλάδα η πνευματική ιδιοκτησία ρυθμίζεται νομοθετικά για πρώτη φορά μέσα από τις διατάξεις των άρθρων 371, 432 και 433 του παλαιού Ποινικού Κώδικα του Με το άρθρο 371 αντικείμενα κλοπής αποτελούν πλέον ρητά και τα έργα του «ανθρωπίνου νοός». Με το άρθρο 432 τιμωρούνταν η «μετατύπωση» χωρίς την άδεια του δημιουργού και χωρίς επεξεργασία ή ανάπλαση και με το άρθρο 433 επεκτάθηκε η προστασία αυτή σε αλλοδαπούς με τον όρο της αμοιβαιότητας. Ακολούθησε ο Νόμος ΓΥΠΓ/ 1909 για τα θεατρικά έργα και στη συνέχεια ο Νόμος 2387/1920, ο βασικός νόμος για την πνευματική ιδιοκτησία, που ίσχυσε μέχρι το 1993, οπότε και ψηφίστηκε ο ισχύων μέχρι σήμερα Νόμος 2121/1993, όπως τροποποιήθηκε ιδίως με το άρθρο 81 Ν. 3057/2002 και το Ν. 3524/ βλ. Καλλινίκου Δ., «Πνευματική ιδιοκτησία και Internet. Οδηγία 2001/29/ΕΚ», Δίκαιο και Οικονομία Π.Ν. Σάκκουλας, Αθήνα 2001, σελ Καλλινίκου Δ., Πνευματική Ιδιοκτησία και Συγγενικά Δικαιώματα, εκδ. Π.Ν. Σάκκουλας, Αθήνα 2005, σελ

25 3. Οι Διεθνείς Συμβάσεις για την προστασία της πνευματικής ιδιοκτησίας Σε διεθνές επίπεδο οι σημαντικότερες διεθνείς συμβάσεις 26, οι οποίες υπήρξαν απόρροια της τάσης της εποχής για προστασία της πνευματικής ιδιοκτησίας από προσβολές, σε ένα παγκοσμιοποιημένο περιβάλλον, είναι οι εξής: α) η Διεθνής Σύμβαση Βέρνης Παρισιού (1971) β) η Διεθνής Σύμβαση Ρώμης (1961) γ) η Συμφωνία TRIPS δ) η Διπλωματική Διάσκεψη Γενεύης 2-20 Δεκεμβρίου 1996 στο πλαίσιο του Παγκόσμιου Οργανισμού Διανοητικής Ιδιοκτησίας (WIPO), που οδήγησε στην ψήφιση δύο νέων Διεθνών Συνθηκών: τη Συνθήκη WIPO για την πνευματική ιδιοκτησία και τη Συνθήκη WIPO για τις εκτελέσεις και τα φωνογραφήματα, γνωστές και ως Συνθήκες Internet Διεθνής Σύμβαση Βέρνης Η Σύμβαση της Βέρνης, η οποία προήλθε, όπως προαναφέρθηκε, από την Διεθνή Φιλολογική και Καλλιτεχνική Ένωση (Association Litéraire et Artistique Internationale, ALAI), υπεγράφη το 1886, θέτοντας τη βάση για τη διεθνή προστασία της πνευματικής ιδιοκτησίας. Βασίζεται στην αρχή της εξομοίωσης ή της εθνικής μεταχείρισης των ξένων δημιουργών προς τους υπηκόους της χώρας όπου ζητείται η προστασία. Σήμερα εφαρμόζεται η τελευταία αναθεώρηση της Σύμβασης, που έγινε στο Παρίσι το 1971, σε 179 χώρες, μεταξύ των οποίων όλες οι Ευρωπαϊκές, οι Η.Π.Α., ο Καναδάς, η Κίνα και η Ιαπωνία. Από την Ελλάδα κυρώθηκε με το νόμο 100/ Η Διεθνής Σύμβαση Ρώμης Είναι η βασικότερη διεθνής σύμβαση για την προστασία των συγγενικών δικαιωμάτων. Υπεγράφη στη Ρώμη το 1961 και σήμερα συμμετέχουν 86 κράτη. Αναφέρεται σε τρεις κατηγορίες δικαιούχων: τους ερμηνευτές ή εκτελεστές καλλιτέχνες, τους παραγωγούς φωνογραφημάτων και τους ραδιοτηλεοπτικούς 26 Αναλυτικά για τις διεθνείς συμβάσεις για την πνευματική ιδιοκτησία, σε Κοτσίρη Λ., Δίκαιο Πνευματικής Ιδιοκτησίας, εκδ. Σάκκουλα Αθήνα Θεσσαλονίκη, 2010, σελ

26 οργανισμούς. Επιβάλει την υποχρέωση στα συμβαλλόμενα κράτη να παρέχουν στους αλλοδαπούς την ίδια προστασία που παρέχουν στους ημεδαπούς δικαιούχους (αρχή της εξομοίωσης ή της εθνικής μεταχείρισης). Η Ελλάδα κύρωσε τη Σύμβαση της Ρώμης με το Ν. 2054/ Η Συμφωνία TRIPS Το πέρασμα στην ψηφιακή εποχή και η τάση σύνδεσης της διανοητικής ιδιοκτησίας με το εμπόριο διαμόρφωσαν τις συνθήκες για την υπογραφή της Συμφωνίας TRIPS, της Συμφωνίας για τα Δικαιώματα Διανοητικής Ιδιοκτησίας στον Τομέα του Εμπορίου, που περιλαμβάνεται στην Τελική Πράξη του Γύρου της Ουρουγουάης (Μαρακές 1994). Σκοπός της Συμφωνίας TRIPS είναι η άρση των εμποδίων για το διεθνές εμπόριο, η αποτελεσματική προστασία των δικαιωμάτων πνευματικής και βιομηχανικής ιδιοκτησίας και η διασφάλιση των μέτρων και των διαδικασιών για την επιβολή των δικαιωμάτων αυτών. Η Συμφωνία, που καλύπτει τόσο τη βιομηχανική όσο και την πνευματική ιδιοκτησία και τα συγγενικά δικαιώματα, άρχισε να δεσμεύει τα κράτη την 1 η Ιανουαρίου 1996 εγκαινιάζοντας μια νέα περίοδο για το θεσμό της πνευματικής ιδιοκτησίας, καθώς η υπογραφή της Συνθήκης αυτής σηματοδότησε την ένταξη της πνευματικής ιδιοκτησίας στους κανόνες του διεθνούς εμπορίου, κάτι το οποίο οδήγησε αποτελεσματικά στην «εμπορευματοποίηση» της πνευματικής ιδιοκτησίας Οι Συνθήκες WIPO Η Διπλωματική Διάσκεψη Γενεύης που πραγματοποιήθηκε στις 2-20 Δεκεμβρίου 1996 στο πλαίσιο του Παγκόσμιου Οργανισμού Διανοητικής Ιδιοκτησίας (WIPO) οδήγησε στην ψήφιση δύο νέων, σημαντικότατων για τη διεθνή προστασία της πνευματικής ιδιοκτησίας και των συγγενικών δικαιωμάτων, συνθηκών: της Συνθήκης WIPO για την πνευματική ιδιοκτησία, και της Συνθήκης WIPO για τις ερμηνείες εκτελέσεις και τα φωνογραφήματα. Οι δύο αυτές Συνθήκες, γνωστές και ως Συνθήκες Ίντερνετ, αποτελούν την κατάληξη της διεθνούς προσπάθειας για την προστασία των δικαιωμάτων δημιουργών και καλλιτεχνών στον κυβερνοχώρο. Εξελίσσουν τις 27 Βλ. Δεληγιάννη Ε., Δίκαιο και Επικοινωνία στα Ιστολόγια (Blogs), ο.π. σελ

27 ρυθμίσεις των Διεθνών Συμβάσεων Βέρνης και Ρώμης αναγνωρίζοντας ευρύτερα δικαιώματα στους δημιουργούς και προχωρούν πέρα από τη Συμφωνία TRIPS, καθώς αντιμετωπίζουν σε μεγάλο βαθμό ζητήματα πνευματικής ιδιοκτησίας που γεννά η ψηφιακή τεχνολογία. Η Ελλάδα κύρωσε και τις δύο Συνθήκες Ίντερνετ. Με το Ν. 3184/2003 κυρώθηκε η Συνθήκη WIPO για την πνευματική ιδιοκτησία και με το Ν. 3183/2003 κυρώθηκε η Συνθήκη WIPO για τις ερμηνείες εκτελέσεις και τα φωνογραφήματα. Η Συνθήκη WIPO για την πνευματική ιδιοκτησία (WIPO COPYRIGHT TREATY) Η Συνθήκη WIPO για την πνευματική ιδιοκτησία διευρύνει τα δικαιώματα των δημιουργών σε σχέση με τη Διεθνή Σύμβαση της Βέρνης και απαντάει σε ζητήματα της νέας τεχνολογίας. Ειδικότερα: - αναγνωρίζεται για πρώτη φορά η προστασία των προγραμμάτων ηλεκτρονικών υπολογιστών ως λογοτεχνικών έργων και των βάσεων δεδομένων ως πνευματικών δημιουργημάτων. - Αναγνωρίζεται στο δημιουργό το αποκλειστικό δικαίωμα διανομής των έργων, αφήνοντας το ζήτημα της ανάλωσης ή εξάντλησης του δικαιώματος στην ευχέρεια των συμβαλλομένων κρατών. - Αναγνωρίζεται το αποκλειστικό δικαίωμα της εμπορικής εκμίσθωσης των πρωτοτύπων ή αντιτύπων των έργων τους ως προς τα προγράμματα Η/Υ, κινηματογραφικά έργα και έργα που έχουν εγγραφεί σε φωνογραφήματα. - Αναγνωρίζεται το αποκλειστικό δικαίωμα παρουσίασης στο κοινό των έργων ενσυρμάτως ή ασυρμάτως και της διάθεσης στο κοινό των έργων, ώστε ο καθένας να έχει πρόσβαση σε αυτά σε τόπο και χρόνο που επιλέγει ο ίδιος. - Θεσπίζεται η δυνατότητα περιορισμών και εξαιρέσεων στα δικαιώματα των δημιουργών. - Επιβάλλεται υποχρέωση θέσπισης αποτελεσματικών μέρων προστασίας σε περίπτωση εξουδετέρωσης τεχνικών συστημάτων που προστατεύουν τα δικαιώματα των δημιουργών ή αλλοίωσης των πληροφοριών διαχείρισης των δικαιωμάτων, καθώς και υποχρέωση για υιοθέτηση προληπτικών και κατασταλτικών μέτρων για την προστασία των δικαιωμάτων. 18

28 Η Συνθήκη WIPO για τις εκτελέσεις και τα φωνογραφήματα (WIPO Performances and Phonograms Treaty) Η Συνθήκη αυτή για τις εκτελέσεις και τα φωνογραφήματα προβλέπει παράλληλα δικαιώματα με εκείνα που αναφέρονται στη Συνθήκη για την πνευματική ιδιοκτησία. Οι σημαντικότερες ρυθμίσεις της είναι η αναγνώριση στους ερμηνευτές ή εκτελεστές καλλιτέχνες του ηθικού δικαιώματος, για πρώτη φορά σε Διεθνή Συνθήκη και η αναγνώριση σε αυτούς ενός νέου αποκλειστικού δικαιώματος διάθεσης για την κατ αίτηση μετάδοση ερμηνειών ή εκτελέσεων που έχουν εγγραφεί σε φωνογραφήματα. 4. Το Κοινοτικό Κεκτημένο Τα όργανα της Ευρωπαϊκής Ένωσης έχουν επίσης σημαντική συνεισφορά στη διαμόρφωση του θεσμικού πλαισίου προστασίας της πνευματικής ιδιοκτησίας και των συγγενικών δικαιωμάτων με την έκδοση οκτώ κοινοτικών οδηγιών που αποτελούν το λεγόμενο «κοινοτικό κεκτημένο». Η διαμόρφωση της κοινοτικής νομοθεσίας Το 1988 η Ευρωπαϊκή Επιτροπή εξέδωσε την Πράσινη Βίβλο για την πνευματική ιδιοκτησία και τις προκλήσεις της τεχνολογίας (Green Paper on copyright and the challenge of technology), στα πλαίσια της οποίας επισημάνθηκαν πρώτον, ότι οι εξελίξεις της τεχνολογίας καθιστούσαν δυνατή την υψηλής ποιότητας μαζική ιδιωτική αναπαραγωγή των έργων και δεύτερον, ότι διαρκώς εμφανίζονταν νέα ψηφιακά μέσα αναπαραγωγής και διάδοσης των έργων, με αποτέλεσμα την μετάβαση στην εποχή της ψηφιακής διάδοσης των έργων και την ανάγκη προσαρμογής του δικαίου πνευματικής ιδιοκτησίας στις απαιτήσεις της. Διαπιστώθηκε, λοιπόν, η ανάγκη ύπαρξης κοινών κανόνων στον τομέα της πνευματικής ιδιοκτησίας, έτσι ώστε να επιτυγχάνεται η λειτουργία της ενιαίας αγοράς με βάση την τήρηση της αρχής της ελεύθερης διακίνησης αγαθών και υπηρεσιών αλλά και του ελεύθερου ανταγωνισμού. Τον Ιανουάριο του 1991 δημοσιεύθηκε η τελική έκδοση του Προγράμματος εργασίας της Ευρωπαϊκής Επιτροπής στον τομέα της πνευματικής ιδιοκτησίας και των συγγενικών δικαιωμάτων, στο οποίο δόθηκε ιδιαίτερη έμφαση στα ζητήματα της 19

29 ιδιωτικής αναπαραγωγής και των τεχνολογικών μέτρων που θα μπορούσαν να την εμποδίσουν. Στη συνέχεια, το 1993 εκδόθηκε η Λευκή Βίβλος, η οποία αν και επικεντρωνόταν στη μελέτη των οικονομικών δυνατοτήτων της Ευρωπαϊκής Ένωσης, ένα κεφάλαιό της πραγματευόταν την έννοια της κοινωνίας της πληροφορίας (information society). Αναγνωρίστηκε, μάλιστα, η εξέχουσα σημασία και η κρισιμότητα της έννοιας αυτής για την Ευρώπη, με την ίδρυση κατά την αναδιοργάνωση της Ευρωπαϊκής Επιτροπής, ξεχωριστής Διεύθυνσης για την Κοινωνία της Πληροφορίας. Το πρώτο κοινοτικό κείμενο από το οποίο ξεκίνησε μια πρόταση πολιτικής προσέγγισης της κοινωνίας της πληροφορίας είναι η έκθεση Bangemann της (Bangemann report recommedations to the Europian Counsil), με τον τίτλο «η Ευρώπη και η κοινωνία της πλανητικής πληροφορίας» 28. Με την έκθεση αυτή, η οποία συντάχθηκε από την Ομάδα Υψηλού Επιπέδου για την Κοινωνία της Πληροφορίας (High Level Group on the information society) όπου προϊστατο ο Martin Bangemann, Ευρωπαίος Επίτροπος για τις βιομηχανικές υποθέσεις και τις τεχνολογίες πληροφοριών και τηλεπικοινωνιών, επιχειρείται η εμπέδωση της εμπιστοσύνης της Ευρωπαϊκής Ένωσης στους μηχανισμούς της αγοράς, ώστε η Ευρώπη να εισέλθει στην εποχή της πληροφορίας και η στήριξη της ανταγωνιστικότητας της Ευρώπης και η ενθάρρυνση των επιχειρήσεων για δράση σε νέους τομείς συναλλαγών, με ταυτόχρονη επεξεργασία ενός κατάλληλου νομικού πλαισίου. Τα συμπεράσματα της έκθεσης αυτής εντάχθηκαν στο κείμενο των συμπερασμάτων της συνάντησης του Ευρωπαϊκού Συμβουλίου που πραγματοποιήθηκε στην Κέρκυρα τον Ιούνιο του Το 1995 εκδόθηκε από την Ευρωπαϊκή Επιτροπή μία ακόμη Πράσινη Βίβλος σχετικά με τα ζητήματα πνευματικής ιδιοκτησίας 30, η οποία μάλιστα οδήγησε στο σχηματισμό της αρχικής πρότασης της υπό μελέτη οδηγίας για την πνευματική ιδιοκτησία στην κοινωνία της πληροφορίας, και αποτελούνταν από δύο κεφάλαια. Το πρώτο επικεντρώθηκε στο υφιστάμενο δίκαιο της πνευματικής ιδιοκτησίας και τη 28 Διαθέσιμο στην ηλεκτρονική διεύθυνση 29 βλ. Βαγενά Ευαγγελία, Η τεχνολογική προστασία και η ψηφιακή διαχείριση της πνευματικής ιδιοκτησίας, εκδ. Νομική Βιβλιοθήκη, 2011, σελ. 62 επ. 30 Διαθέσιμο στην ηλεκτρονική διεύθυνση: 20

30 δυνατότητα ανταπόκρισής του στις απαιτήσεις της εποχής της κοινωνίας της πληροφορίας, ενώ στο δεύτερο κεφάλαιο εξετάστηκαν οι αλλαγές που έπρεπε να γίνουν ώστε να μπορέσει το παλαιό δίκαιο να ανταποκριθεί στις τεχνολογικές εξελίξεις της εποχής, μεταξύ των οποίων και τα τεχνολογικά μέτρα προστασίας. Το Νοέμβριο του 1996 η Ευρωπαϊκή Επιτροπή εξέδωσε, με ανακοίνωσή της, τα συμπεράσματά της από τις διαβουλεύσεις για την Πράσινη Βίβλο του Στην ανακοίνωση διαπιστωνόταν η ανάγκη νομικής προστασίας των τεχνικών συστημάτων κατά της αντιγραφής των έργων και κατέληγε στο συμπέρασμα ότι επιβαλλόταν η εναρμόνιση της κοινοτικής νομοθεσίας σχετικά με τη νομική προστασία των τεχνικών συστημάτων αναγνώρισης και προστασίας των έργων. Κατά το παραπάνω χρονικό διάστημα, μεταξύ των ετών 1988 και 1996 ψηφίστηκαν έξι οδηγίες, με τις οποίες εναρμονίσθηκε η πολιτική των κρατών της Ευρωπαϊκής Ένωσης σε ζητήματα σχετικά με την προστασία της πνευματικής ιδιοκτησίας: - Η Οδηγία 91/250/ΕΟΚ για τη νομική προστασία των προγραμμάτων ηλεκτρονικών υπολογιστών. Το λογισμικό είναι το μέσο που επιτρέπει την ψηφιακή μετατροπή και αποθήκευση των πληροφοριών. Με την Οδηγία 91/250 τα προγράμματα ηλεκτρονικών υπολογιστών προστατεύονται πλέον ως λογοτεχνικά έργα, σύμφωνα με τις διατάξεις της πνευματικής ιδιοκτησίας. - Η Οδηγία 92/100 για το δικαίωμα εκμίσθωσης, το δικαίωμα δανεισμού και ορισμένα συγγενικά δικαιώματα προς την πνευματική ιδιοκτησία στον τομέα των προϊόντων της διανοίας (Οδηγία 2006/115). Η Οδηγία αυτή θεσπίζει το αποκλειστικό δικαίωμα εκμίσθωσης και δανεισμού για όλα τα έργα και τις εισφορές ορισμένων δικαιούχων συγγενικών δικαιωμάτων (ερμηνευτών ή εκτελεστών καλλιτεχνών, παραγωγών και ραδιοτηλεοπτικών οργανισμών) και εναρμονίζει τα συγγενικά δικαιώματα σε ομοιόμορφη βάση. - Η Οδηγία 93/83 για τις δορυφορικές ραδιοτηλεοπτικές μεταδόσεις και την καλωδιακή αναμετάδοση. Η Οδηγία στοχεύει στη δημιουργία ενός ομοιόμορφου νομικού πλαισίου στον τομέα της πνευματικής ιδιοκτησίας και των συγγενικών δικαιωμάτων για την ανάπτυξη των δραστηριοτήτων δορυφορικής ραδιοτηλεοπτικής και καλωδιακής μετάδοσης στην Ευρώπη. Βασικό σημείο της οδηγίας αυτής είναι η παρουσίαση στο κοινό μέσω δορυφόρου, η οποία τελείται στο κράτος προέλευσης των σημάτων φορέων προγραμμάτων. 21

31 - Η Οδηγία 93/98 για τη διάρκεια προστασίας της πνευματικής ιδιοκτησίας και των συγγενικών δικαιωμάτων (Οδηγία 2006/116). Με την Οδηγία αυτή πραγματοποιείται πλήρης εναρμόνιση της διάρκειας προστασίας όλων των προστατευόμενων έργων. Η διάρκεια εναρμονίζεται στα 70 χρόνια μετά το θάνατο του δημιουργού και στα 50 έτη για τα συγγενικά δικαιώματα. - Η Οδηγία 96/9 για τη νομική προστασία των βάσεων δεδομένων. Μια ιδιαίτερα σημαντική οδηγία για την κοινωνία των πληροφοριών, η οποία εισήγαγε ένα ειδικής φύσης (sui generis) δικαίωμα με το οποίο προστατεύονται οι βάσεις δεδομένων, τόσο οι ψηφιακές ή ηλεκτρονικές όσο και οι παραδοσιακές μη ηλεκτρονικές, ανεξάρτητα από την προστασία τους με την πνευματική ιδιοκτησία. Με την πνευματική ιδιοκτησία προστατεύονται οι βάσεις δεδομένων οι οποίες, λόγω της επιλογής ή της διευθέτησης του περιεχομένου τους, εμφανίζουν πρωτοτυπία και αποτελούν έτσι πνευματικά δημιουργήματα. Το νέο sui generis δικαίωμα που καθιερώνεται με την Οδηγία αυτή έχει οικονομικό χαρακτήρα και προστατεύει την επένδυση του κατασκευαστή της βάσης δεδομένων, παρέχοντάς του το δικαίωμα να απαγορεύει την εξαγωγή ή επαναχρησιμοποίηση του συνόλου ή ουσιώδους μέρους του περιεχομένου της βάσης δεδομένων. Οι Οδηγίες αυτές μαζί με την υπό μελέτη Οδηγία 2001/29 για την εναρμόνιση ορισμένων πτυχών του δικαιώματος του δημιουργού και των συγγενικών δικαιωμάτων στην κοινωνία της πληροφορίας, αλλά και τις Οδηγίες 2001/84 για το δικαίωμα παρακολούθησης και 2004/48 για την επιβολή των δικαιωμάτων διανοητικής ιδιοκτησίας, που θεσπίστηκαν στη συνέχεια, αποτελούν το αποκαλούμενο Κοινοτικό Κεκτημένο (acquis communautaire) της πνευματικής ιδιοκτησίας και των συγγενικών δικαιωμάτων. Η ελληνική νομοθεσία έχει εναρμονισθεί με όλες αυτές τις Κοινοτικές Οδηγίες. Τα ευρωπαϊκά νομοθετήματα αυτά, όπως και τα αντίστοιχα διεθνή κείμενα και συνθήκες, θεσπίστηκαν με σκοπό την εναρμόνιση των εθνικών νομοθεσιών σχετικά με την πνευματική ιδιοκτησία, ιδίως στο επίπεδο των συστημάτων προστασίας της (ηπειρωτικού και αγγλοσαξωνικού συστήματος). Στο πλαίσιο αυτό υπερίσχυσαν σταδιακά οι αρχές του αγγλοσαξωνικού copyright έναντι του ανθρωποκεντρικού ηπειρωτικού συστήματος προστασίας της πνευματικής ιδιοκτησίας, με κατεύθυνση καθαρά εμπορική και κυρίαρχη αξία την αποκόμιση του μεγαλύτερου δυνατού 22

32 κέρδους από την εκμετάλλευση των πνευματικών έργων. Με άλλα λόγια, όπως επισημαίνει και η Δεληγιάννη (2012), με την ένταξη της πνευματικής ιδιοκτησίας στους κανόνες του διεθνούς εμπορίου και του οικονομοτεχνικού μοντέλου της Παγκόσμιας Οικονομίας της Γνώσης «κυριάρχησαν τα συμφέροντα της πολιτιστικής βιομηχανίας έναντι των συμφερόντων του δημιουργού ως φυσικού προσώπου και της προστασίας των έργων χρηστικού χαρακτήρα με μειωμένο δείκτη πρωτοτυπίας». Παράλληλα, το μονοπώλιο της πνευματικής ιδιοκτησίας ισχυροποιήθηκε, αφενός μέσα από τη διεύρυνση των απόλυτων περιουσιακών δικαιωμάτων, και αφετέρου, μέσω της συρρίκνωσης των εξαιρέσεων και των περιορισμών των δικαιωμάτων αυτών, που επέτρεπαν την ελεύθερη χρήση των έργων Βλ. Δεληγιάννη Ε., Δίκαιο και Επικοινωνία στα Ιστολόγια (Blogs), ο.π. σελ

33 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2 H προσαρμογή του θεσμού της πνευματικής ιδιοκτησίας στην κοινωνία της πληροφορίας: επαναπροσδιορισμός της σχέσης πνευματικού δημιουργού - κοινού 1. Η επικοινωνία στην Κοινωνία της πληροφορίας Με το πέρασμα στην ψηφιακή εποχή άλλαξε σημαντικά ο τρόπος επικοινωνίας μεταξύ των ανθρώπων, με αποτέλεσμα τη δημιουργία, μέσα σε λίγα μόνο χρόνια, μιας νέας κοινωνικής, οικονομικής και πολιτιστικής πραγματικότητας. Όπως συνέβη επανειλημμένα στο παρελθόν, η τεχνολογία έφερε την αλλαγή στην κοινωνία. Κυρίαρχο στοιχείο της αλλαγής αυτής είναι τα δίκτυα 32 ως αποτέλεσμα της σύγκλισης των τεχνολογιών της πληροφορικής με αυτές των τηλεπικοινωνιών, που παρέχουν τη δυνατότητα της διαρκούς (δια)δικτυακής μεταφοράς κοινωνικών σχέσεων, οικονομικών συναλλαγών και ως εκ τούτου εννόμων σχέσεων. Μέσω του διεθνούς δικτύου διασυνδεδεμένων υπολογιστών ανυπολόγιστος αριθμός ανθρώπων μπορεί πια να επικοινωνεί στον κυβερνοχώρο και να έχει πρόσβαση σε τεράστιο όγκο πληροφοριών από και προς ολόκληρο τον κόσμο. Σύμφωνα με τον ορισμό του Ιγγλεζάκη (2007) η κοινωνία της πληροφορίας νοείται ως το σύνολο των κοινωνικών σχέσεων που διαμορφώνονται με βάση τις τεχνολογίες της πληροφορικής και των επικοινωνιών. 33 Κατά τη Λίλιαν Μήτρου (2002), η περίοδος αυτή αποτελεί την «ψηφιακή βιομηχανική επανάσταση», η οποία ως τρίτη φάση της βιομηχανικής επανάστασης, έκανε την εμφάνισή της στις αρχές του 1970 με την ψηφιοποίηση της πληροφορίας και τη διάδοσή της μέσω νέων τηλεπικοινωνιακών μορφών σε μικρά, αρχικά, τμήματα του κράτους, της οικονομίας και του πληθυσμού, κυρίως των επιστημόνων. Στη συνέχεια, το διαδίκτυο αποτέλεσε τον καταλύτη για την παγκόσμια διάδοση και ανταλλαγή της πληροφορίας και την πραγματοποίηση των παγκόσμιων συναλλαγών. 32 Το Internet δεν είναι το μοναδικό δίκτυο στον κόσμο, ωστόσο είναι το σπουδαιότερο δίκτυο παγκοσμίως, βλ. Παπαδοπούλου Ανθούλα, Η πνευματική δημιουργία στο χώρο και το χρόνο του διαδικτύου, ΔΕΕ 12/2002, και τις εκεί υποσημειώσεις. 33 Ιγγλεζάκης Ιωάννης, Επιτρεπόμενες πράξεις στο Διαδίκτυο εκ μέρους των χρηστών από τη σκοπιά του δικαίου της πνευματικής ιδιοκτησίας, ΔΕΕ 6/2007 και τις εκεί υποσημειώσεις 24

34 Δεν είναι τυχαίο ότι η κοινωνία της πληροφορίας, ως τεχνολογικό, κοινωνικό και οικονομικό φαινόμενο τείνει να ταυτιστεί με το Διαδίκτυο. Κατά την Καλλινίκου (2001) «το διαδίκτυο συνιστά αναμφισβήτητα τη μεγαλύτερη τεχνολογική επανάσταση της μεταβιομηχανικής περιόδου και αποτελεί ένα νέο κοινωνικοοικονομικό μοντέλο, ανοιχτό στη γνώση και την ανάπτυξη». Είναι το μέσο επικοινωνίας το οποίο χρησιμοποιείται, πέρα από τη διακίνηση πληροφοριών, για ψυχαγωγία και για εμπορικές συναλλαγές, για την προώθηση και ανάπτυξη της εκπαίδευσης και την πολιτιστική προσέγγιση των λαών. Η έννοια της κοινωνίας της πληροφορίας αναπτύχθηκε στην Ευρώπη παράλληλα με την αντίστοιχη έννοια των «λεωφόρων της πληροφορίας» (information highways) στις ΗΠΑ. Ενώ όμως οι δύο αυτές έννοιες αναπτύχθηκαν παράλληλα, έχουν σημαντικές διαφορές: η αμερικανική αντίληψη τονίζει την εξαιρετικά γρήγορη μετακίνηση της πληροφορίας, ενώ η ευρωπαϊκή αντίληψη περιλαμβάνει όλες τις συνέπειες της «νέας βιομηχανικής επανάστασης», ιδίως τις συνέπειες της τεχνολογικής ανάπτυξης, της πληροφόρησης και των τηλεπικοινωνιών Η πνευματική ιδιοκτησία στην Κοινωνία της πληροφορίας Οι εξελίξεις στον τομέα της επικοινωνίας με την έλευση της ψηφιακής τεχνολογίας σήμαναν την έναρξη μιας εποχής μεγάλων αλλαγών στη δημιουργία, την παραγωγή και τη διάθεση των πολιτιστικών αγαθών. Μαζί μ αυτήν, εγκαινιάστηκε και μία περίοδος ανατροπών και αβεβαιότητας τόσο για την πνευματική ιδιοκτησία ως θεσμό, όσο και για την κοινωνία των χρηστών του Διαδικτύου και των Νέων Μέσων Επικοινωνίας 35. Μία από τις μεγαλύτερες ανατροπές της ψηφιακής τεχνολογίας είναι η αποϋλοποίηση του πνευματικού έργου, το οποίο για πρώτη φορά δεν ενσωματώνεται σε κάποιον υλικό φορέα (χαρτί, δίσκο, μαγνητοταινία κ.λ.π.), ενώ ταυτόχρονα αλλάζει δραστικά και η ίδια η έννοια της αναπαραγωγής : οι χρήστες του διαδικτύου διαθέτουν πια την ικανότητα να διανέμουν σε ευρεία κλίμακα ακριβή αντίγραφα των πνευματικών 34 Κοτσίρης Λ., Κοινωνία της Πληροφορίας και Πνευματική Ιδιοκτησία, πρόλογος σε Κοινωνία των πληροφοριών και πνευματική ιδιοκτησία, η Νέα Κοινοτική Ρύθμιση, επιμ. Μιχ. Θ. Μαρίνου, εκδ. Αντ. Ν. Σάκκουλα, Αθήνα Κομοτηνή, 2001, σελ Δεληγιάννη Ε., Δίκαιο και Επικοινωνία στα Ιστολόγια (Blogs), ο.π. σελ

35 έργων, ταχύτατα και σχεδόν ανέξοδα. Παράλληλα, η ψηφιακή συμπίεση πολλαπλασίασε τις δυνατότητες ευρείας αποθήκευσης πνευματικών έργων, τα οποία, χάρη στη ευρυζωνικότητα, μπορούν εύκολα και ταχύτατα να διαδοθούν μέσω των ψηφιακών δικτύων. 36 Επιπλέον, το αποϋλοποιημένο πνευματικό έργο μπορεί πολύ εύκολα να μεταποιηθεί, να τεμαχιστεί και να συνδυαστεί με άλλα άυλα έργα, για να προκύψει ένα νέο πνευματικό δημιούργημα αμφισβητούμενης, πολλές φορές, πρωτοτυπίας. Ο χρήστης με τη βοήθεια της τεχνολογίας είναι πια ένας εν δυνάμει δημιουργός, ενώ σε άλλες περιπτώσεις μετατρέπεται σε διανομέα του έργου, πέρα από τα κλασικά όρια που ήταν μέχρι πρότινος γνωστά 37. Μπροστά στα νέα αυτά δεδομένα, η πολιτιστική βιομηχανία, που αντιλαμβάνεται ότι χάνει το προνόμιο της «διαμεσολάβησης» και ουσιαστικά του ελέγχου της αγοράς των έργων και μαζί μ αυτό και σημαντικούς οικονομικούς πόρους, κατευθύνθηκε προς μία πολιτική άσκησης πιέσεων προς τους Διεθνείς Οργανισμούς, την Ευρωπαϊκή Ένωση αλλά και τους εθνικούς νομοθέτες, προκειμένου να θεσμοθετηθούν αυστηροί κανόνες για την προστασία των έργων που διακινούνται στο διαδίκτυο και την πάταξη της πειρατείας παγκοσμίως 38. Από την πλευρά του, μέρος της κοινωνίας των χρηστών του διαδικτύου επιζητά την ιδιοκτησία του «περιεχομένου» στο όνομα της πληροφόρησης του κοινού και των συνταγματικών ελευθεριών. Έντονη είναι η επιθυμία να υπαχθούν οι πνευματικές δημιουργίες στα πράγματα κοινής χρήσης, ενώ πολλοί είναι εκείνοι που υποστηρίζουν την ελεύθερη διάθεση των έργων στο διαδίκτυο χωρίς τους φραγμούς της νομοθεσίας 39. Υπέρ της άποψης που θέλει το Διαδίκτυο κοινωνία «κοινής κτήσης πληροφοριών» η Dyson (1994), που υποστηρίζει ότι, καθώς μέσω της τεχνολογικής εξέλιξης έχει διαμορφωθεί μια νέα «φυσική των πληροφοριών», η οποία επιτρέπει την ανέξοδη και ταχεία αντιγραφή του περιεχομένου (content), ο δημιουργός οφείλει να δρα έχοντας ως δεδομένο ότι δεν υπάρχει προστασία πνευματικής ιδιοκτησίας και 36 Δεληγιάννη Ε., Δίκαιο και Επικοινωνία στα Ιστολόγια (Blogs), ο.π. σελ Καλλινίκου Δ, Η συμβολή της πνευματικής ιδιοκτησίας στην τέχνη και την οικονομία, ΧρΙΔ Η/2008, σελ Οι σχετικές μελέτες αποδεικνύουν ότι η προστιθέμενη αξία των πολιτιστικών επιχειρήσεων που έχουν σχέση με την πνευματική ιδιοκτησία κυμαίνεται σε ποσοστό περίπου 5% του ακαθάριστου εθνικού προϊόντος. Αποδεικνύεται ότι η πολιτιστική βιομηχανία διαθέτει τη δύναμη να πιέσει για αναθεώρηση των νομοθεσιών προς το συμφέρον της. Βλ. Καλλινλικου Δ., Το μέλλον της πνευματικής ιδιοκτησίας, διαθέσιμο στο Διαδίκτυο: (τελευταία πρόσβαση ). 39 Καλλινίκου Δ, Το μέλλον της πνευματικής ιδιοκτησίας. Διαθέσιμο στο Διαδίκτυο: (τελευταία πρόσβαση ). 26

36 να αναζητήσει άλλους τρόπους για να καλύψει το κόστος παραγωγής του έργου του 40.Η ακραία αυτή άποψη τείνει στην ταύτιση, κάτω από την ομπρέλα του όρου «περιεχόμενο», της πληροφορίας και του πνευματικού έργου που διακινείται μέσω Διαδικτύου, εκμηδενίζοντας την έννοια της πνευματικής ιδιοκτησίας και την αξία της προστασίας της. Κι ενώ η ίδια η φύση του Διαδικτύου δεν συνάδει με τον περιορισμό του υλικού που διακινείται μέσω αυτού, από την άλλη πλευρά η προστασία του πνευματικού δημιουργού και η οικονομική επιβράβευση της πνευματικής δημιουργίας, παρουσιάζεται αναγκαία, προκειμένου η τελευταία να εξακολουθήσει να υφίσταται προς όφελος της κοινωνίας. Έτσι, τα τελευταία χρόνια έχει απασχολήσει την παγκόσμια κοινότητα το ερώτημα αν το Διαδίκτυο πρέπει να υφίσταται ως μια κοινωνία «κοινής κτήσης πληροφοριών» ή θα πρέπει να μεταβληθεί σε μια «αγορά πληροφοριών» όπου η πρόσβαση στο αποθηκευμένο υλικό και στα πνευματικά δημιουργήματα θα είναι δυνατή μόνο με πληρωμή 41, επιτείνοντας το «ψηφιακό χάσμα» 42, καθώς η πληροφορία και η γνώση θα κατέχεται μόνο από τους ευπορότερους της κοινωνίας. Ωστόσο, παρά τις αντίθετες φωνές με ενδιαφέρουσα και βάσιμη σε πολλά σημεία επιχειρηματολογία, στις περισσότερες χώρες του κόσμου έχει προκριθεί η προστασία των πνευματικών έργων στο Διαδίκτυο, εφαρμόζοντας τόσο ειδικές νομοθετικές ρυθμίσεις που έχουν να κάνουν με τις ιδιαιτερότητες του Διαδικτύου, όσο και τις γενικές παραδοσιακές ρυθμίσεις περί προστασίας της πνευματικής ιδιοκτησίας, και όλα αυτά, μάλιστα, με μια τάση ενίσχυσης της πνευματικής ιδιοκτησίας ως θεσμού και διεύρυνσης των δικαιωμάτων των δικαιούχων έναντι του κοινού. 40 Βλ. Dyson E., Intellectual Property on the Net, Release 1.0., Δεκέμβριος Βλ. Καράκωστα Ι., Δίκαιο και Ίντερνετ, νομικά ζητήματα του Διαδικτύου, Π.Ν. Σάκουλας, Αθήνα 2009, σελ Με τον όρο ψηφιακό χάσμα (digital divide) εννοείται το χάσμα, το κενό που παράγεται ανάμεσα σε άτομα ή και ομάδες που ωφελούνται από τις νέες τεχνολογίες και σε εκείνα που δεν ωφελούνται εξαιτίας κοινωνικών καιοικονομικών παραγόντων. Το ψηφιακό χάσμα ως όρος περιγράφει ανισότητες σχετικές με την πρόσβαση στην τεχνολογία της πληροφορίας. Θεωρείται ζήτημα μείζονος σημασίας εξαιτίας της σοβαρής επίπτωσής του στην ικανότητα του ανθρώπου να αποκτά γνώση. Βλ. Fallis D. 2003, «Social epistemology and the digital divide» ACM International Conference Proceeding Series Vol. 101 και Selected papers from conference on Computers and philosophy - Volume 37, Πηγή wikipedia, λήμμα: ψηφιακό χάσμα. 27

37 2.1. Η διεύρυνση του θεσμού της πνευματικής ιδιοκτησίας Απόρροια της ένταξης της πνευματικής ιδιοκτησίας στους κανόνες του διεθνούς εμπορίου μέσω της Διεθνούς Συνθήκης TRIP S 43 και της συνακόλουθης εμπορευματοποίησης του θεσμού είναι η τάση ενίσχυσης της πνευματικής ιδιοκτησίας και διεύρυνσης των ορίων των πνευματικών δικαιωμάτων. Όπως προαναφέρθηκε, το ηπειρωτικό σύστημα προστασίας της πνευματικής ιδιοκτησίας, με καθαρά ανθρωποκεντρικό προσανατολισμό 44, υποχωρεί, λόγω της παγκοσμιοποίησης και της εισόδου του θεσμού στο σύστημα του Παγκόσμιου Οργανισμού Εμπορίου (Π.Ο.Ε.), έναντι του αγγλοσαξωνικού συστήματος copyright 45, που έχει ως βασική επιδίωξη την αποκόμιση του μέγιστου δυνατού κέρδους από την εκμετάλλευση των πνευματικών έργων. Όλα τα παραπάνω έχουν ως συνέπεια, σύμφωνα και με τη Δεληγιάννη (2012), την «επέκταση του μονοπωλίου» της πνευματικής ιδιοκτησίας, για λόγους που έχουν να κάνουν κυρίως με την απόκτηση οικονομικής ωφέλειας, η οποία επέκταση επιτυγχάνεται μέσω τριών οδών: α. με την επιβολή διευρυμένων απόλυτων δικαιωμάτων 46 μέσω θεσμοθετημένων διατάξεων διεθνούς, ευρωπαϊκού και εσωτερικού δικαίου, β. με τη διαρκή αξιολόγηση και συρρίκνωση των υφιστάμενων περιορισμών των απόλυτων πνευματικών δικαιωμάτων, που επιτυγχάνεται με την εφαρμογή από τους δικαστές του τεστ των τριών σταδίων 47 και γ. με την ενσωμάτωση στα πνευματικά έργα που διακινούνται στο διαδίκτυο τεχνολογικών μέτρων προστασίας, με τα οποία επιτυγχάνεται τελικά ο έλεγχος της πρόσβασης στα έργα. Η επέκταση, όμως, αυτή απειλεί ολοένα και περισσότερο θεμελιώδεις συνταγματικές αρχές, όπως η ουδετερότητα των δικτύων, η απαγόρευση προληπτικού ελέγχου του περιεχομένου που κυκλοφορεί στα δίκτυα, αλλά και θεμελιώδη δικαιώματα του πολίτη και χρήστη 48. Υποστηρίζεται επίσης 49, ότι η κατάσταση αυτή της συνεχούς 43 Βλ. παραπάνω σελ Βλ. παραπάνω σελ Βλ. παραπάνω σελ Αναλυτικά για τα απόλυτα δικαιώματα βλ. παρακάτω σελ. 32 και επ. 47 Για το τεστ των τριών σταδίων βλ. παρακάτω σελ Δεληγιάννη Ε., Δίκαιο και Επικοινωνία στα Ιστολόγια (Blogs) και στα Νέα Μέσα, 2012, ο.π., σελ Δεληγιάννη Ε., Δίκαιο και Επικοινωνία στα Ιστολόγια (Blogs) και στα Νέα Μέσα, 2012, ο.π., σελ

38 διεύρυνσης των πνευματικών δικαιωμάτων, επιφέρει, πέρα από την προσβολή θεμελιωδών αρχών και δικαιωμάτων των πολιτών, και ανασφάλεια δικαίου. Ο υπερβολικός περιορισμός των δικαιωμάτων των πολιτών ως χρηστών του Διαδικτύου και των Νέων Μέσων και η επιβολή αυστηρών κυρώσεων, με την ταυτόχρονη αίσθηση αβεβαιότητας για το τι ισχύει σήμερα και τι θα ισχύει αύριο, λειτουργούν αποτρεπτικά 50 για την άσκηση της ελευθερίας της έκφρασης και όλων των άλλων θεμελιωδών δικαιωμάτων των χρηστών. Εν κατακλείδι, θα μπορούσαμε να πούμε ότι η πνευματική ιδιοκτησία μέσα από όλες αυτές τις ανατροπές που επέφερε η είσοδος στην ψηφιακή εποχή και οι τεράστιες αλλαγές πολιτιστικού αλλά και οικονομικού μοντέλου, διέρχεται στις μέρες μας μια σοβαρή κρίση νομιμοποίησης. Η αναγόρευση του οικονομικού οφέλους ως κυρίαρχη αρχή της έφερε απέναντί της μεγάλη μερίδα της κοινωνίας παγκοσμίως, που, παρά τα τεχνολογικής φύσης εμπόδια που τίθενται και τις αυστηρές κυρώσεις που απειλούνται, αρνείται να συμμορφωθεί προς τους κανόνες της. Παρατηρούμε ότι, στις μέρες μας, ο «πειρατής» έχει τη συμπάθεια του κοινού, ενώ σε πολλές περιπτώσεις οι νομοθετικές ρυθμίσεις μένουν γράμμα κενό 51. Στο επόμενο κεφάλαιο της εργασίας αυτής μελετάται η Οδηγία 29/2001 της Ευρωπαϊκής Ένωσης, το σημαντικότερο ευρωπαϊκό νομοθέτημα για την πνευματική ιδιοκτησία στην ψηφιακή εποχή, με το οποίο διευρύνονται σημαντικά τα απόλυτα περιουσιακά δικαιώματα και εισάγεται στην ευρωπαϊκή έννομη τάξη ένα ακόμα στρώμα προστασίας της πνευματικής ιδιοκτησίας έναντι του κοινού, αυτό της νομικής προστασίας των τεχνολογικών μέτρων προστασίας των έργων. 50 Πρόκειται για το λεγόμενο chilling effect. Βλ. ορισμό σε : 51 Καλλινίκου Δ, Το μέλλον της πνευματικής ιδιοκτησίας, διαθέσιμο στο Διαδίκτυο: 29

39 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3 Κύριες όψεις της Οδηγίας για τα πνευματικά δικαιώματα στην Κοινωνία της Πληροφορίας 1. Εισαγωγικά Η νομοθεσία σε εθνικό, κοινοτικό και διεθνές επίπεδο έχει διαμορφώσει το θεσμικό πλαίσιο προστασίας της πνευματικής ιδιοκτησίας στην ψηφιακή εποχή, που βασίζεται, όπως παραπάνω αναφέρθηκε, κυρίως στις Συνθήκες Internet, δηλαδή τη Συνθήκη για την Πνευματική Ιδιοκτησία (WIPO Copyright Treaty) και τη Συνθήκη για τις Ερμηνείες, Εκτελέσεις και τα Φωνογραφήµατα, (WIPO Performances and Phonograms Treaty) του 1994 και στην Οδηγία 2001/29/ΕΚ. Η Οδηγία 2001/29/ΕΚ του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου της 22ας Μαΐου 2001 σχετικά με την εναρμόνιση ορισμένων πτυχών του δικαιώματος πνευματικής ιδιοκτησίας και συγγενικών δικαιωμάτων στην κοινωνία της πληροφορίας, είχε στόχο την προσαρμογή της νομοθεσίας σχετικά με το δικαίωμα του δημιουργού και τα συγγενικά δικαιώματα στις τεχνολογικές εξελίξεις και ειδικότερα στην «κοινωνία της πληροφορίας», ώστε να διασφαλιστεί ένα υψηλό επίπεδο προστασίας της πνευματικής ιδιοκτησίας. Εκδόθηκε προκειμένου να αμβλυνθούν οι διαφορές μεταξύ των νομοθεσιών των κρατών-μελών και να αυξηθεί η ασφάλεια δικαίου, με σκοπό την ενθάρρυνση για την πραγματοποίηση επενδύσεων στη δημιουργικότητα και την καινοτομία 52. Αντικείμενο εναρμόνισης με βάση την Οδηγία αυτή αποτελούν το δικαίωμα αναπαραγωγής, τα δικαιώματα παρουσίασης και διάθεσης του έργου στο κοινό, και το δικαίωμα διανομής. Συγκεκριμένα, μέσω της Οδηγίας αναδιατυπώνεται το δικαίωμα αναπαραγωγής, το οποίο περιγράφεται ως το αποκλειστικό δικαίωμα των δημιουργών να επιτρέπουν ή να απαγορεύουν την εγγραφή και την άμεση ή έμμεση, προσωρινή ή μόνιμη αναπαραγωγή των έργων τους με οποιοδήποτε μέσο και μορφή, εν όλω ή εν μέρει. Με την υιοθέτηση αυτού του ορισμού κάθε μορφή ψηφιακής αξιοποίησης εμπίπτει στην έννοια της αναπαραγωγής, μεταξύ δε αυτών 52 Βλ. Καλλινίκου Δ., Πνευματική Ιδιοκτησία και Internet, Οδηγία 2001/29/EΚ, Π.Ν. Σάκκουλας, 2001, σελ

40 περιλαμβάνονται και οι διάφορες μορφές αναπαραγωγής που πραγματοποιούνται εντός του Διαδικτύου, όπως είναι η ανάκτηση (downloading) και η μεταφορά αρχείων (uploading), η προσωρινή αποθήκευση περιεχομένου (caching), το ξεφύλλισμα ιστοσελίδων (browsing), ο καθρεπτισμός (mirroring) και η αρχειοθέτηση (archiving) ιστοσελίδων. Από την εξουσία αυτή εξαιρούνται πράξεις προσωρινής αναπαραγωγής που έχουν αποκλειστικό σκοπό να επιτρέψουν την εντός δικτύου μετάδοση πληροφοριών μεταξύ τρίτων μέσω διαμεσολαβητή, οι οποίες, όμως, δεν έχουν ανεξάρτητη οικονομική σημασία. Η εξαίρεση αυτή έχει τεθεί προς όφελος των παρόχων υπηρεσιών Διαδικτύου, η οποίοι δημιουργούν αντίγραφα σε κρυφή μνήμη για την αποτελεσματικότερη μετάδοση πληροφοριών μέσω δικτύου 53. Επίσης, η Οδηγία ρυθμίζει το δικαίωμα παρουσίασης των έργων στο κοινό, το οποίο αφορά τη μετάδοση έργου που πραγματοποιείται εκτός του διαδικτυακού περιβάλλοντος. Σημαντική είναι η εισαγωγή του νέου δικαιώματος του δημιουργού και φορέα συγγενικών δικαιωμάτων να καθιστά προσιτό το έργο του στο κοινό, ώστε οποιοσδήποτε να έχει πρόσβαση σε αυτό, όπου και όταν επιλέγει ο ίδιος, κατ αίτησή του (on demand). Το δικαίωμα αυτό περιλαμβάνει όλες τις πράξεις διάθεσης έργων στο κοινό με ψηφιακή κλήση του χρήστη του διαδικτύου. Περαιτέρω, με την Οδηγία θεσμοθετείται σε κοινοτικό επίπεδο η προστασία των τεχνολογικών μέτρων, τα οποία εφαρμόζονται για την αποτελεσματική προστασία των έργων και τα οποία ελέγχουν την πρόσβαση και εμποδίζουν την παράνομη αναπαραγωγή των έργων στο ψηφιακό περιβάλλον. Ανάλογη προστασία προβλέπεται και για τα συστήματα που καθιστούν δυνατή την αναγνώριση της ταυτότητας του δημιουργού ενός έργου. 2. Το θεσμικό πλαίσιο Η Οδηγία εναρμονίζει το δίκαιο πνευματικής ιδιοκτησίας της Ευρωπαϊκής Ένωσης στην τεχνική πρόοδο. Παράλληλα, υλοποιεί διεθνείς υποχρεώσεις που απορρέουν από τις δύο συνθήκες του Παγκοσμίου Οργανισμού Πνευματικής Ιδιοκτησίας (WIPO) και ειδικότερα της Συνθήκης για την Πνευματική Ιδιοκτησία (WIPO Copyright Treaty) και της Συνθήκης για τις Ερμηνείες, Εκτελέσεις και 53 Βλ. Ιγγλεζάκη Ι., Η επίδραση της πληροφορικής στην πνευματική και βιομηχανική ιδιοκτησία, Αρμενόπουλος 2007, 7, σελ

41 Φωνογραφήµατα (WIPO Performances and Phonograms Treaty) και οι δύο του 1994, που αφορούν την προστασία των δηµιουργών και την προστασία των ερµηνευτών ή εκτελεστών καλλιτεχνών και των παραγωγών φωνογραφηµάτων αντίστοιχα. Οι εν λόγω συνθήκες προσαρµόζουν σηµαντικά τη διεθνή προστασία του δικαιώµατος του δηµιουργού και των συγγενικών δικαιωµάτων, συµπεριλαµβανοµένου του ψηφιακού θεµατολογίου, και αυξάνουν τα µέσα καταπολέµησης της πειρατείας σε παγκόσμιο επίπεδο. Η οδηγία βασίζεται σε αρχές και ρυθµίσεις ήδη κατοχυρωµένες από τις ισχύουσες οδηγίες στον συγκεκριµένο τοµέα 54, τις οποίες και αναπτύσσει εντάσσοντάς τες στην κοινωνία της πληροφορίας. 3. Αντικείμενο εναρμόνισης 3.1.Τα ψηφιακά δικαιώματα Η Οδηγία 29/2001 ρυθμίζει σε ένα ενιαίο κείμενο ισότιμα για όλους τους δικαιούχους το δικαίωμα αναπαραγωγής (άρθρο 2), το δικαίωμα παρουσίασης / διάθεσης στο κοινό (άρθρο 3), καθώς και το δικαίωμα διανομής των πνευματικών έργων (άρθρο 4) 55. Τα δύο πρώτα δικαιώματα (αναπαραγωγής και παρουσίασης στο κοινό) έχουν θεμελιώδη σημασία για την προστασία στον κυβερνοχώρο και είναι γνωστά με τον όρο «ψηφιακά δικαιώματα» 56. Η σημασία τους έγκειται ιδίως στο γεγονός ότι καθιερώνουν νομικά τη δυνατότητα του δικαιούχου να ελέγξει το έργο του σε όλα τα στάδια διαδρομής του στο διαδίκτυο, από τον αποστολέα μέχρι τον παραλήπτη συμπεριλαμβανομένων και των ενδιάμεσων σταθμών κατά τη διάρκεια της ψηφιακής διαδικασίας μετάδοσης μέσω Internet. 54 Βλ. ανωτέρω σελ Το δικαίωμα εκμίσθωσης και δημόσιου δανεισμού καθώς και η εξουσία αναμετάδοσης ρυθμίζονται στην Οδηγία 92/100 για το δικαίωμα εκμίσθωσης και δημόσιου δανεισμού και την Οδηγία 93/83 για τη δορυφορική και καλωδιακή μετάδοση, βλ. Μιχ.- Θεοδ. Δ. Μαρίνος, Απόλυτες και αποκλειστικές εξουσίες ως αντικείμενο εναρμόνισης κατά την Οδηγία 2001/29/ΕΚ, σε Κοινωνία των πληροφοριών και πνευματική ιδιοκτησία. Η Νέα Κοινοτική ρύθμιση, εκδ. Αντ. Ν. Σάκκουλα, Αθήνα Κομοτηνή, Το δικαίωμα διανομής αναφέρεται αποκλειστικά σε έργα που έχουν ενσωματωθεί σε σταθερό υλικό φορέα ή κυκλοφορούν σε υλικά αντίγραφα. Συνεπώς δεν περιλαμβάνεται η περίπτωση της on line κυκλοφορίας του έργου και της ψηφιακής διάχυσης εντός δικτύου, παρόλο που το συνολικό πνεύμα της Οδηγίας αναφέρεται στο ψηφιακό περιβάλλον. 32

42 Εκτός πεδίου εφαρμογής παραμένει το ηθικό δικαίωμα (αιτιολ. σκέψη 19) - το οποίο θα πρέπει να ασκείται σύμφωνα με την εθνική νομοθεσία, τη Διεθνή Σύμβαση Βέρνης και τη συνθήκη WIPO για τις ερμηνείες, εκτελέσεις και φωνογραφήματα - παρά το γεγονός ότι, όπως η ίδια η Ευρωπαϊκή Επιτροπή αναγνωρίζει, η ψηφιακή εκμετάλλευση και χρήση με ιδιαίτερες τεχνικές (recolouring, reworking, rezooming) μπορεί εύκολα να θίξει τις βασικές ηθικές εξουσίες, όπως αυτή της ακεραιότητας 57. Η Οδηγία δεν ρυθμίζει επίσης τον τρόπο συλλογικής διαχείρισης των δικαιωμάτων πνευματικής ιδιοκτησίας και των συγγενικών δικαιωμάτων (αιτιολ. σκέψη 18), για τα οποία εφαρμόζονται οι εκάστοτε εθνικές ρυθμίσεις. Τέλος, απουσιάζει η εναρμόνιση του εφαρμοστέου ιδιωτικού διεθνούς δικαίου, παρόλο που τα νέα ψηφιακά μέσα επικοινωνίας αυξάνουν ολοένα και περισσότερο τη σημασία και την ανάγκη του καθορισμού του εφαρμοστέου δικαίου Δικαίωμα αναπαραγωγής Α. Γενικά Η Οδηγία, στο άρθρο 2, εισάγει την πρώτη σημαντική καινοτομία που αναφέρεται στο δικαίωμα αναπαραγωγής, το οποίο αποτελεί θεμελιώδες περιουσιακό δικαίωμα, με αποκλειστικό και απόλυτο χαρακτήρα. Η έννοια της αναπαραγωγής, η οποία παραδοσιακά εκφράζει την παραγωγή μόνιμων υλικών αντιτύπων ή αντιγράφων του έργου, στο ψηφιακό περιβάλλον χάνει πια την υλική της υπόσταση. Η αντιγραφή των έργων γίνεται ψηφιακά και καταλήγει στη δημιουργία άλλοτε σταθερών και άλλοτε προσωρινών (φευγαλέων) αντιγράφων, που δεν προϋποθέτουν την ύπαρξη υλικού υποστρώματος. Όπως είναι ευνόητο, οι δυνατότητες εκμετάλλευσης των έργων με ψηφιακή αναπαραγωγή είναι ευρύτατες. Με αυτά τα δεδομένα, παρουσιάστηκε έντονη η ανάγκη, για τους δικαιούχους πνευματικών δικαιωμάτων, του επαναπροσδιορισμού της έννοιας της αναπαραγωγής, έτσι ώστε να αντιμετωπιστούν αποτελεσματικά οι προκλήσεις της ψηφιακής τεχνολογίας και να διασφαλιστεί το δικαίωμα του δημιουργού σε κάθε μορφή αναπαραγωγής του έργου του Βλ. Μαρίνος Μ.Θ., Η Οδηγία 2001/29/ΕΚ για την πνευματική ιδιοκτησία στην κοινωνία των πληροφοριών: μια εισαγωγή, σε Κοινωνία των Πληροφοριών και Πνευματική Ιδιοκτησία, η Νέα Κοινοτική Ρύθμιση, εκδ. Αντ. Ν. Σάκκουλα, Αθήνα Κομοτηνή, 2001, σελ Δεσποτίδου Α., Οι περιουσιακές εξουσίες του δημιουργού κατά το άρθρο 3 παρ. 1 Ν. 2121/1993, σε 33

43 Β. Περιεχόμενο Η Οδηγία αναγνωρίζει στους δημιουργούς το αποκλειστικό δικαίωμα να επιτρέπουν ή να απαγορεύουν την άμεση ή έμμεση, προσωρινή ή μόνιμη αναπαραγωγή των έργων τους, με οποιοδήποτε μέσο και μορφή, εν όλω ή εν μέρει. Το δικαίωμα αυτό παρέχεται και στους ερμηνευτές ή εκτελεστές καλλιτέχνες, όσον αφορά την εγγραφή των ερμηνειών ή εκτελέσεών τους σε υλικό φορέα, στους παραγωγούς φωνογραφημάτων για τα φωνογραφήματά τους, στους παραγωγούς οπτικοακουστικών έργων για το πρωτότυπο και τα αντίγραφα των ταινιών τους και στους ραδιοτηλεοπτικούς οργανισμούς, όσον αφορά την υλική ενσωμάτωση των εκπομπών τους που μεταδίδονται ενσυρμάτως ή ασυρμάτως, συμπεριλαμβανομένης της καλωδιακής ή δορυφορικής μετάδοσης. Το περιεχόμενο του δικαιώματος είναι ευρύτατα διατυπωμένο και καλύπτει όλες τις πράξεις αναπαραγωγής, με οποιαδήποτε μορφή, υλική ή άυλη, ανεξάρτητα αν γίνεται on-line ή off-line, και αν προορίζεται για διαρκή ή φευγαλέα χρήση. Στον ορισμό κυριαρχούν δύο εννοιολογικά ζεύγη: α) της άμεσης ή έμμεσης και β) της σταθερής ή προσωρινής αναπαραγωγής. Άμεση αναπαραγωγή είναι η αναπαραγωγή ενός έργου ή άλλου προστατευόμενου αντικειμένου που γίνεται απευθείας στο ίδιο ή σε διαφορετικό μέσο. Έμμεση είναι η αναπαραγωγή που γίνεται μέσω κάποιας ενδιάμεσης διαδικασίας, όπως η μαγνητοφώνηση της ραδιοφωνικής εκπομπής ενός τραγουδιού, που έχει αποθηκευτεί σε φωνογράφημα 59. Η μόνιμη αναπαραγωγή έχει ως αποτέλεσμα τη δημιουργία σταθερών υλικών αντιγράφων, όπως ένα βιβλίο ή ένα CD, όπου είναι αποθηκευμένο το έργο. Συγκεκριμένα, στην επικοινωνία μέσω internet, στην έννοια της αναπαραγωγής όπως αναφέρεται παραπάνω, υπάγεται τόσο το uploading (δηλαδή το φόρτωμα στοιχείων στο οποίο προβαίνει ένας χρήστης ή content provider από υπολογιστή server σε υπολογιστή του χρήστη), όσο και downloading (η αντίστροφη πορεία, δηλαδή η φόρτωση στοιχείων από τον υπολογιστή server σε υπολογιστή του χρήστη ή του content provider). Κοινωνία των Πληροφοριών και Πνευματική Ιδιοκτησία, η Ελληνική Ρύθμιση, εκδ. Αντ. Ν. Σάκκουλα, Αθήνα Κομοτηνή, 2003, σελ Βλ. Καλλινίκου Δ., Πνευματική Ιδιοκτησία και Internet, Οδηγία 2001/29/EΚ, Π.Ν. Σάκκουλας, 2001, σελ

44 Η προσωρινή αναπαραγωγή δεν έχει σκοπό και αποτέλεσμα την παραγωγή μόνιμου αντιγράφου, αλλά οδηγεί στη δημιουργία μη ορατού αντιγράφου στη μνήμη ηλεκτρονικού υπολογιστή. Η Οδηγία αναγνωρίζει το δικαίωμα της προσωρινής ή φευγαλέας αναπαραγωγής στο δικαιούχο του δικαιώματος πνευματικής ιδιοκτησίας και στο δικαιούχο των συγγενικών δικαιωμάτων. Η γενική αυτή υπαγωγή επιτρέπει τον χαρακτηρισμό της δημιουργίας ψηφιακών φευγαλέων αντιγράφων στην προσωρινή μνήμη ηλεκτρονικού υπολογιστή ως φευγαλέα αναπαραγωγή, εφόσον ο χρήστης έχει ευθεία πρόσβαση σε αυτά. Το φευγαλέο αντίγραφο είναι εκείνο που εξαφανίζεται μόλις παύσει η λειτουργία του υπολογιστή. Η έννοια της φευγαλέας αναπαραγωγής από τη φύση της συνδέεται έτσι συμβιωτικά με τη λειτουργία ενός ηλεκτρονικού υπολογιστή και είναι νοητή μόνο στο ψηφιακό περιβάλλον 60. Η διατύπωση του άρθρου έχει το σαφές νόημα ότι το δικαίωμα αναπαραγωγής δεν επηρεάζεται από την απόσταση του πρωτότυπου αναπαραγόμενου έργου από τον τόπο όπου γίνεται το αντίγραφό του, μιας και ο κυβερνοχώρος δεν γνωρίζει αποστάσεις. Ο κοινοτικός νομοθέτης θέλοντας να συμπεριλάβει και να καλύψει όλους τους δυνατούς τρόπους αναπαραγωγής που είναι δυνατόν να συμβούν στο ψηφιακό περιβάλλον, προχώρησε σε αυτή την εξίσωση της μόνιμης ή σταθερής και της φευγαλέας ή προσωρινής αναπαραγωγής των πνευματικών έργων 61. Βέβαια, η απόλυτη εφαρμογή της διάταξης αυτής θα οδηγούσε σε αδιέξοδο, καθώς, ουσιαστικά, δεν θα επέτρεπε τη λειτουργία του Διαδικτύου, όπου η προσωρινή αναπαραγωγή ταυτίζεται με τη δυνατότητα πρόσβασης στο αναπαραγόμενο έργο. Ο έλεγχος της αναπαραγωγής του προστατευόμενου περιεχομένου από το δικαιούχο κατά την άσκηση του δικαιώματος του αναπαραγωγής, συνιστά την ίδια ώρα και έλεγχο της πρόσβασης στο έργο, αφού λόγω της φύσης και της τεχνολογίας του Διαδικτύου, η αναπαραγωγή κάθε δεδομένου αποτελεί προϋπόθεση για την πρόσβαση σε αυτό. Κι ενώ στον αναλογικό κόσμο η πράξη της πρόσβασης σ ένα έργο (για παράδειγμα το ξεφύλλισμα ενός βιβλίου σε βιβλιοπωλείο) είναι πράξη ελεύθερη, στον ψηφιακό κόσμο η ίδια δραστηριότητα προϋποθέτει τη δημιουργία προσωρινού αντιγράφου, που ανήκει στα δικαιώματα του δημιουργού. Στο σημείο αυτό έγκειται και η μεγάλης σημασίας καινοτομία που εισάγει η Οδηγία σε σχέση με την παραδοσιακή πνευματική ιδιοκτησία, καθώς διευρύνει το δικαίωμα 60 Μαρίνος Μ.Θ., Απόλυτες και αποκλειστικές εξουσίες ως αντικείμενο εναρμόνισης, σε Κοινωνία των Πληροφοριών και Πνευματική Ιδιοκτησία, η Νέα Κοινοτική Ρύθμιση, 2001, ο.π. σελ Μαρίνος Μ.Θ., 2001, ο.π. σελ

45 αναπαραγωγής ανατρέποντας τη δομή του δικαιώματος, όπως αυτή ήταν γνωστή στον αναλογικό κόσμο 62. Η τάση η οποία επικράτησε ήταν αυτός ο ευρύς χαρακτηρισμός της αναπαραγωγής, ο κοινοτικός νομοθέτης, όμως, σε μία προσπάθεια να σταθμίσει τα αντίθετα συμφέροντα - της αποκλειστικότητας του δικαιώματος αναπαραγωγής από τη μία πλευρά και του δικαιώματος πληροφόρησης και ελεύθερης επικοινωνίας από την άλλη - καθιέρωσε, με το άρθρο 5 παρ. 1 της Οδηγίας, την υποχρεωτική εξαίρεση ορισμένων πράξεων, που όπως αναπτύσσεται στο επόμενο κεφάλαιο, επιτρέπει, υπό προϋποθέσεις, την ψηφιακή χρήση των έργων Δικαίωμα παρουσίασης και ψηφιακής διάθεσης στο κοινό Α. Γενικά Η Οδηγία, με τη διάταξη του άρθρου 3 παρ. 1, αναγνωρίζει στους δημιουργούς, σύμφωνα και προς τις Συνθήκες WIPO, το αποκλειστικό δικαίωμα να επιτρέπουν η να απαγορεύουν την παρουσίαση των έργων τους στο κοινό με ενσύρματα ή ασύρματα μέσα, καθώς και να καθιστούν προσιτά τα έργα τους στο κοινό, κατά τρόπο ώστε οποιοσδήποτε να έχει πρόσβαση σ' αυτά, όπου και όταν ο ίδιος επιλέγει. Από τη διάταξη αυτή απορρέουν δύο ξεχωριστά δικαιώματα: α) το γενικό δικαίωμα παρουσίασης του έργου στο κοινό και β) το δικαίωμα του δημιουργού να καθιστά προσιτά τα έργα του στο κοινό με έναν ορισμένο τρόπο, ή αλλιώς το δικαίωμα ψηφιακής διάθεσης ή διάχυσης του έργου, εξουσία που αποτελεί ειδική έκφανση του γενικού δικαιώματος παρουσίασης 64.Περαιτέρω προβλέπεται και για τους δικαιούχους συγγενικών δικαιωμάτων το αποκλειστικό δικαίωμα διάθεσης του έργου στο κοινό (άρθρο 3 παρ. 2). Η απλή παροχή των υλικών μέσων για τη διευκόλυνση ή την πραγματοποίηση της παρουσίασης δεν αποτελεί καθαυτή παρουσίαση κατά την έννοια της Οδηγίας 62 Βλ. σχετικά Παπαδοπούλου Ανθούλα, ΔΕΕ 12/2002, ο.π., σελ επ. 63 Βλ. παρακάτω «Εξαιρέσεις και περιορισμοί των αποκλειστικών δικαιωμάτων τεστ των τριών σταδίων», σελ Μαρίνος Μ.Θ., Απόλυτες και αποκλειστικές εξουσίες ως αντικείμενο εναρμόνισης, σε Κοινωνία των Πληροφοριών και Πνευματική Ιδιοκτησία, η Νέα Κοινοτική Ρύθμιση, 2001, ο.π. σελ. 44, με τις εκεί υποσημειώσεις. 36

46 (αιτιολ. σκέψη 27). Οι πράξεις αυτές, που γίνονται κυρίως από τους παρόχους on line υπηρεσιών, δεν επιφέρουν άμεσα την επαφή του κοινού με το έργο και για το λόγο αυτό δεν μπορεί να θεωρηθεί ότι οι πάροχοι υπηρεσιών προσβάλουν τα δικαιώματα πνευματικής ιδιοκτησίας των δημιουργών και των δικαιούχων συγγενικών δικαιωμάτων. Β. Περιεχόμενο Δικαίωμα παρουσίασης του έργου στο κοινό Το δικαίωμα αυτό, καλύπτει κάθε παρουσίαση του έργου στο κοινό, το οποίο δεν παρίσταται στον τόπο της παρουσίασης (αιτολ. σκέψη 23). Περιλαμβάνει δηλαδή κάθε άυλη εκμετάλλευση του έργου, κάθε μετάδοση ή αναμετάδοση του έργου στο κοινό με ενσύρματα ή ασύρματα μέσα, συμπεριλαμβανομένης και της ραδιοτηλεοπτικής εκπομπής, και παρέχεται μόνο στους δημιουργούς. Η εξουσία αυτή δεν παρέχεται με την Οδηγία στους φορείς των συγγενικών δικαιωμάτων, κυρίως παραγωγών και ερμηνευτών καλλιτεχνών ή εκτελεστών. Ως προς αυτούς ισχύει το εκάστοτε εθνικό δίκαιο. Το δικαίωμα του δημιουργού και του φορέα συγγενικών δικαιωμάτων να καθιστά προσιτό το έργο του στο κοινό κατά τρόπο ώστε οποιοσδήποτε να έχει πρόσβαση σ' αυτό, όπου και όταν ο ίδιος επιλέγει (δικαίωμα ψηφιακής διάθεσης ή διάχυσης του έργου). Είναι η εξουσία του δημιουργού αλλά και του φορέα συγγενικών δικαιωμάτων, με την οποία αντιμετωπίζεται νομικά η «κατ αίτηση» (on demand) κλήση τρίτου να χρησιμοποιήσει το έργο στο ψηφιακό διαδραστικό περιβάλλον, γνωστή και ως εξουσία ψηφιακής διάθεσης ή ψηφιακής διάχυσης του έργου 65. Αποτελεί τον πυρήνα της Οδηγίας και μαζί με τη φευγαλέα αναπαραγωγή είναι η κυριότερη καινοτομία της, καθώς αντιπροσωπεύει την πιο ουσιώδη εξέλιξη για τα πνευματικά δικαιώματα στην Κοινωνία της Πληροφορίας 66. Αναφέρεται στη ραγδαία εξελισσόμενη μορφή εκμετάλλευσης και χρήσης προστατευόμενων έργων, που είναι η on demand μετάδοση κειμένων, μουσικών έργων, εικόνων, προγραμμάτων ηλεκτρονικών 65 Δεληγιάννη Ε., Δίκαιο και Επικοινωνία στα Ιστολόγια (Blogs), ο.π. σελ Παπαδοπούλου Α., ΔΕΕ 12/2002, ο.π., σελ

47 υπολογιστών ή βάσεων δεδομένων μέσω διαδικτύου στον προσωπικό υπολογιστή του χρήστη. Στην έννοια αυτή εμπίπτει κάθε είδους εισαγωγής του έργου στα δίκτυα, όπου ο κάθε χρήστης μπορεί να έχει πρόσβαση 67 σε χρόνο και από τον τόπο που ο ίδιος θα επιλέξει. Στο άρθρο 3 παραγρ. 2 της Οδηγίας αναγνωρίζεται αντίστοιχο δικαίωμα με αυτό του δημιουργού, στους φορείς συγγενικών δικαιωμάτων. Ειδικότερα παρέχεται στους ερμηνευτές ή εκτελεστές καλλιτέχνες, όσον αφορά στην εγγραφή σε υλικό φορέα των ερμηνειών ή εκτελέσεών τους, στους παραγωγούς φωνογραφημάτων, όσον αφορά στα φωνογραφήματά τους, στους παραγωγούς της πρώτης υλικής ενσωμάτωσης ταινιών, όσον αφορά στο πρωτότυπο και τα αντίγραφα των ταινιών τους, στους ραδιοτηλεοπτικούς οργανισμούς, όσον αφορά στην υλική ενσωμάτωση των εκπομπών τους, που μεταδίδονται ενσυρμάτως ή ασυρμάτως, συμπεριλαμβανομένης της καλωδιακής ή δορυφορικής αναμετάδοσης, να επιτρέπουν ή να απαγορεύουν τη διάθεση στο κοινό, ενσυρμάτως ή ασυρμάτως, κατά τρόπο ώστε οποιοσδήποτε να έχει πρόσβαση σ' αυτό, όπου και όταν ο ίδιος επιλέγει (making available right). Το δικαίωμα παρουσίασης στο κοινό και το δικαίωμα διάθεσης δεν αναλώνονται με οποιαδήποτε πράξη παρουσίασης ή διάθεσης στο κοινό (άρθρο 3 παρ. 3). Σύμφωνα με την αιτιολογική σκέψη 29 της Οδηγίας στην περίπτωση των υπηρεσιών ανοιχτής γραμμής δεν τίθεται ζήτημα ανάλωσης. Κάθε υπηρεσία ανοιχτής γραμμής αποτελεί ενέργεια για την οποία ζητείται άδεια, εκτός αν πρόκειται για έργα που έχουν περάσει στο δημόσιο τομέα. Η παρουσίαση του έργου στο κοινό Η έννοια της παρουσίασης του έργου στο κοινό αναλύεται από το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο (ΔΕΕ) σε διάφορες υποθέσεις που εισήχθησαν εκεί, όπως η υπόθεση SGAE κατά Rafael Hotels SA (ΔΕΕ C-306/2005) και η υπόθεση ΟΣΔΔΘΟΕ κατά Διβάνη Ακρόπολις (ΔΕΕ C-136/2009) 68. Από τις αποφάσεις αυτές προκύπτει, σύμφωνα και με το άρθρο 3 της Οδηγίας 69, ότι για να θεωρηθεί δημόσια η 67 Δεληγιάννη Ε., Δίκαιο και Επικοινωνία στα Ιστολόγια (Blogs), ο.π. 68 Βλ. ΔΕΕ C-306/2005 υπόθεση SGAE κατά Rafael Hotels SA και ΔΕΕ C-136/2009 υπόθεση ΟΣΔΔΘΟΕ κατά Διβάνη Ακρόπολις, δημοσιευμένες στην Τράπεζα Νομικών Πληροφοριών «ΝΟΜΟΣ». 69 Πριν από την θέσπιση της Οδηγίας 29/2001 δεν υπήρχε ενιαίος ορισμός της έννοιας της 38

48 παρουσίαση ενός έργου δεν είναι αναγκαία η συγκέντρωση του κοινού σε έναν τόπο, ούτε και η ταυτόχρονη λήψη του έργου από όλα τα πρόσωπα που αποτελούν το κοινό. Η επιλογή του ευρωπαίου νομοθέτη αντικατοπτρίζει τις τεράστιες αλλαγές που έχουν πραγματοποιηθεί εξαιτίας της τεχνολογικής σύγκλισης στο πεδίο της επικοινωνίας, και στον τρόπο εκμετάλλευσης των πνευματικών έργων 70. Κατά τη Δεληγιάννη (2012) μιλούμε για μία «χωροχρονική διάσπαση» του κοινού αλλά και της ίδιας της επικοινωνιακής διαδικασίας, η οποία αποτελείται πια από δύο χωριστές πράξεις, λειτουργικά συνδεδεμένες, αλλά απόλυτα διακριτές, την πράξη διάθεσης και την πράξη λήψης του έργου. Οι πράξεις αυτές δεν πραγματοποιούνται πλέον από τον ίδιο φορέα που είναι σταθερά εγκατεστημένος στο έδαφος συγκεκριμένης επικράτειας, ώστε οι εκάστοτε δικαιούχοι να μπορούν εύκολα να τον εντοπίσουν και να ζητήσουν την καταβολή των δικαιωμάτων τους. Επιπλέον, δεν απαιτείται η ταυτόχρονη διάδοση σε περισσότερους χρήστες. Κατά την Παπαδοπούλου (2002) η ατομική επιλογή του τόπου και του χρόνου πρόσβασης μαζί με την προσβασιμότητα στο έργο είναι αρκετά. Με δεδομένο δε ότι η επικοινωνία πραγματοποιείται πια ολοένα και περισσότερο μέσω λήψης σε ιδιωτικό χώρο, ως επί τω πλείστον από την κατοικία των χρηστών και κατά το χρόνο της επιλογής τους, ο δημόσιος ή ιδιωτικός τόπος στον οποίο μπορεί να βρίσκεται το κοινό δεν έχει καμία σημασία από άποψη πνευματικής ιδιοκτησίας. Με άλλα λόγια, ακόμα και μέσα στα στενά όρια του σπιτιού του ο χρήστης αποτελεί μέρος του κοινού που λαμβάνει το πνευματικό έργο Δικαίωμα διανομής Η Οδηγία, με τη διάταξη του άρθρου 4 παράγραφος 1, παρέχει στο δημιουργό το αποκλειστικό δικαίωμα να επιτρέπει ή να απαγορεύει τη διανομή του πρωτοτύπου ή αντιγράφων του έργου του στο κοινό, με οποιαδήποτε μορφή μέσω πώλησης ή με άλλο τρόπο. Φορέας του δικαιώματος διανομής είναι ο δημιουργός του έργου. Για τους δικαιούχους των συγγενικών δικαιωμάτων, ως προς τους οποίους η Οδηγία δεν παρουσίασης του έργου στο κοινό σε ευρωπαϊκό επίπεδο. Η έννοια ερμηνευόταν κατά περίπτωση από τα εθνικά δικαστήρια. Βλ. Δεληγιάννη Ε., Δίκαιο και Επικοινωνία στα Ιστολόγια (Blogs), ο.π. σελ Δεληγιάννη Ε., Δίκαιο και Επικοινωνία στα Ιστολόγια (Blogs), ο.π. σελ Δεληγιάννη Ε., Δίκαιο και Επικοινωνία στα Ιστολόγια (Blogs), ο.π. 39

49 εναρμονίζει την εξουσία διανομής, ισχύει το εσωτερικό δίκαιο κάθε κράτους μέλους. Οι όροι πρωτότυπα ή αντίγραφα αναφέρονται αποκλειστικά σε έργα που έχουν ενσωματωθεί σε σταθερό υλικό φορέα ή κυκλοφορούν σε υλικά αντίγραφα 72. Συνεπώς δεν περιλαμβάνεται η περίπτωση της on line κυκλοφορίας του έργου και της ψηφιακής διάχυσης εντός δικτύου, παρόλο που το συνολικό πνεύμα της Οδηγίας αναφέρεται στο ψηφιακό περιβάλλον. Η αναφορά «άλλου τρόπου» διανομής πέραν της πώλησης, που είναι ο συνηθέστερος τρόπος μεταβίβασης της κυριότητας υλικών αντικειμένων, έχει να κάνει με τρόπους μεταβίβασης της κυριότητας επίσης επί του υλικού φορέα 73. Η διανομή μέσω εκμίσθωσης ή δημόσιου δανεισμού έχει γίνει ήδη αντικείμενο εναρμόνισης με την Οδηγία 92/100/ΕΟΚ. Στην παράγραφο 2 του άρθρου 4 ρυθμίζεται το θέμα της ανάλωσης του δικαιώματος διανομής. Με τη διάταξη αυτή ορίζεται υποχρεωτική η «κοινοτική ανάλωση» για όλες τις κατηγορίες έργων, που σημαίνει ότι το δικαίωμα διανομής αναλώνεται μέσα στα όρια της Κοινότητας, μόνο κατά την πρώτη πώληση αντιγράφου, υπό την προϋπόθεση ότι η πώληση πραγματοποιείται από τον ίδιο τον δικαιούχο ή με τη συγκατάθεσή του. Μάλιστα, κατά τη νομολογία του ΔΕΚ 74, η ανάλωση επέρχεται για το συγκεκριμένο αντίτυπο ή αντίγραφο που διανέμεται με τη συγκατάθεση του δικαιούχου και όχι για το σύνολο των αντιτύπων ή αντιγράφων που έχουν παραχθεί. Η κυκλοφορία εκτός της Ευρωπαϊκής Ένωσης δεν επιφέρει την ανάλωση του δικαιώματος αυτού Οι εξαιρέσεις και περιορισμοί των αποκλειστικών δικαιωμάτων και η διαδικασία αξιολόγησής τους Η πνευματική ιδιοκτησία αναγνωρίζει στο δημιουργό το δικαίωμα να επιτρέπει ή να απαγορεύει κάθε χρήση και εκμετάλλευση του έργου του από οποιονδήποτε τρίτο. 72 βλ. σχετικά 28 η αιτιολογική σκέψη της Οδηγίας. 73 βλ. σχετικά Παπαδοπούλου Ανθούλα, ΔΕΕ 12/2002, ο.π. 74 Υπόθεση ΔΕΚ C- 173/1998 Sebago Inc. And Ancienne Maison Dubois et Fils SA κατά GB-Unic SA. Βλ. Σχετικά σε Δεσποτίδου Α., Οι περιουσιακές εξουσίες του δημιουργού κατά το άρθρο 3 παρ. 1 ν.2121/1993, σε Μαρίνου Μ.Θ., Κοινωνία των Πληροφοριών και Πνευματική Ιδιοκτησία, η ελληνική ρύθμιση, Εκδ. Αντ. Ν. Σάκουλα Αθήνα Κομοτηνή, 2003, σελ. 52, με τις εκεί υποσημειώσεις. 75 Βλ. σχετικά Μ-Θ Μαρίνο, Απόλυτες και αποκλειστικές εξουσίες ως αντικείμενο εναρμόνισης, σε Κοινωνία των πληροφοριών και πνευματική ιδιοκτησία, η νέα κοινοτική ρύθμιση,

50 Ωστόσο, οι περιουσιακές εξουσίες περιορίζονται από διατάξεις που έχουν θεσπιστεί υπέρ του κοινωνικού συνόλου και υπέρ ορισμένων χρηστών. Το σημαντικότερο όριο σε αυτές συνιστά ο χρονικός περιορισμός, καθώς τα πνευματικά δικαιώματα διατηρούνται για όλη τη διάρκεια της ζωής του δημιουργού και εβδομήντα χρόνια μετά το θάνατό του στους κληρονόμους του. Πέρα από αυτό, το περιουσιακό ιδίως δικαίωμα υπόκειται σε περιορισμούς σχετικά με το περιεχόμενο και την έκτασή του. Οι περιορισμοί αυτοί προβλέπονται, ως απόρροια των διεθνών συμβάσεων και των κοινοτικών οδηγιών, σε όλες τις εθνικές νομοθεσίες και αντικατοπτρίζουν τις διαφορετικές νομικές παραδόσεις και πολιτιστικές συνήθειες κάθε κράτους μέλους 76. Επιβάλλονται για λόγους κοινωνικής, πολιτιστικής και εκπαιδευτικής πολιτικής, αποσκοπούν στην προστασία του δημοσίου συμφέροντος, όπως αυτό εκφράζεται στην ανάγκη πληροφόρησης του κοινού και γενικά εξυπηρετούν ανάγκες του κοινωνικού συνόλου. Όπως είναι ευνόητο, διάφορα αντίθετα συμφέροντα συγκρούονται στο πλαίσιο της θέσπισης τέτοιων εξαιρέσεων. Κατά τον Μαρίνο (2003) «οι περιορισμοί του περιουσιακού δικαιώματος συνθέτουν την κατεξοχήν θύρα εισόδου της πολιτικής στο δίκαιο της πνευματικής ιδιοκτησίας». Η Οδηγία, ακολουθώντας τις επιταγές των Συνθηκών WIPO για την πνευματική ιδιοκτησία και τις ερμηνείες εκτελέσεις και τα φωνογραφήματα, εισάγει στο άρθρο 5 μία σειρά εξαιρέσεων και περιορισμών 77 των αποκλειστικών δικαιωμάτων αναπαραγωγής, παρουσίασης έργων, διάθεσης άλλων προστατευομένων αντικειμένων στο κοινό και διανομής, που ανήκουν στους δημιουργούς και τους φορείς συγγενικών δικαιωμάτων. Από τους περιορισμούς αυτούς υποχρεωτικός είναι μόνο αυτός που αναφέρεται στην πρώτη παράγραφο του άρθρου 5, σχετικά με τις προσωρινές πράξεις αναπαραγωγής, ενώ οι υπόλοιποι έχουν δυνητικό χαρακτήρα (αιτιολογική σκέψη 34), που σημαίνει ότι σε αυτές τις περιπτώσεις τα κράτη μέλη έχουν την ευχέρεια να θεσπίσουν ή όχι τους προβλεπόμενους περιορισμούς των δικαιωμάτων. Επιπλέον, οι περιορισμοί αναφέρονται εξαντλητικά (αιτιολογική σκέψη 76 Κορριατοπούλου Αγγέλη Π., Οι περιορισμοί και εξαιρέσεις των αποκλειστικών δικαιωμάτων στη Νέα Οδηγία, σε Κοινωνία των Πληροφοριών και Πνευματική Ιδιοκτησία, η Νέα Κοινοτική Ρύθμιση, 2001, ο.π. σελ. 60 επ. 77 Κατά την Καλλινίκου, 2001, μπορεί να γίνει δεκτό ότι οι έννοιες εξαιρέσεις και περιορισμοί, είναι ταυτόσημες, αφού εννοιολογικά προσδιορίζουν τα όρια του περιουσιακού δικαιώματος, που αφορούν το περιεχόμενο και την έκτασή του και προβλέπονται ρητά στη νομοθεσία. Αντίθετη η άποψη του Sam Ricketson, 1998, σύμφωνα με την οποία η έννοια «περιορισμός» υποδηλώνει τη χρήση του έργου χωρίς άδεια αλλά με καταβολή αμοιβής, ενώ ο όρος «εξαίρεση» επιτρέπει την ελεύθερη χρήση χωρίς πληρωμή αμοιβής. 41

51 32), που σημαίνει ότι τα κράτη μέλη δεν μπορούν να εισάγουν ή να διατηρήσουν στα εθνικά τους δίκαια άλλου είδους εξαιρέσεις, παρά μόνο τους ήσσονος σημασίας περιορισμούς που έχουν ήδη καθιερώσει στα εθνικά τους δίκαια (άρθρο 5 παρ. 3). Η εξαντλητική απαρίθμηση δηλώνει επίσης ότι οι περιορισμοί δεν επιδέχονται διασταλτική ή αναλογική ερμηνεία. Αντίθετα, οι προβλεπόμενες εξαιρέσεις και περιορισμοί μπορούν να περιοριστούν ακόμη περισσότερο, αφού υπόκεινται σε μια διαδικασία διαρκούς εσωτερικού ελέγχου και αξιολόγησης, γνωστή ως «τεστ των τριών σταδίων» (three step test). Σύμφωνα μ αυτό, οι εξαιρέσεις και περιορισμοί των αποκλειστικών δικαιωμάτων εφαρμόζονται μόνον: (α) σε ειδικές περιπτώσεις, (β) που δεν αντίκεινται στην κανονική εκμετάλλευση του έργου ή άλλου προστατευόμενου αντικειμένου και (γ) δεν θίγουν αδικαιολόγητα τα έννομα συμφέροντα του δικαιούχου 78. Τα τρία αυτά κριτήρια ελέγχονται σωρευτικά από τον εθνικό δικαστή σε κάθε περίπτωση που τίθεται θέμα νομιμότητας περιορισμού και αν κάποιο από αυτά δεν πληρείται, ο περιορισμός θεωρείται ότι θίγει τα δικαιώματα του δημιουργού και είναι αντίθετος προς τις διεθνείς υποχρεώσεις των κρατών. Πρόκειται ουσιαστικά για ένα μηχανισμό ελέγχου της λειτουργίας των εξαιρέσεων και αφορά όλες τις προβλεπόμενες εξαιρέσεις και περιορισμούς. Κατά τη Δεληγιάννη (2012), η εισαγωγή της διαδικασίας αξιολόγησης στο εσωτερικό δίκαιο κρίθηκε ως αντίθετη με την παραδοσιακή σύλληψη του δικαίου στις ευρωπαϊκές χώρες του ηπειρωτικού συστήματος προστασίας, καθώς δίνει στο δικαστή την ευχέρεια, αξιολογώντας κατά περίπτωση, να ανατρέπει τις προβλεπόμενες από το νόμο εξαιρέσεις και περιορισμούς. Αντιθέτως, στα αγγλοσαξωνικά συστήματα δικαίου αναγνωρίζονται στο δικαστή τέτοιες εκτεταμένες 78 Η διαδικασία αυτή γνωστή και ως three step procedure ή economic prejudice test, είχε ήδη εισαχθεί στην κοινοτική έννομη τάξη με την Οδηγία 96/9 σχετικά με τη νομική προστασία των βάσεων δεδομένων. Θεσπίστηκε με τη Διεθνή Σύμβαση της Βέρνης, άρθρο 9 παρ. 2 και αρχικά αφορούσε μόνο το δικαίωμα αναπαραγωγής, αλλά στη συνέχεια επαναλαμβάνεται σε όλα τα διεθνή κείμενα σχετικά με την πνευματική ιδιοκτησία, όπως στη Συμφωνία για τα δικαιώματα Πνευματικής Ιδιοκτησίας στον Τομέα του Εμπορίου (WTO/TRIPS) και στις δύο Συμφωνίες WIPO (άρθρο 10 και άρθρο 16.2) όπου η εφαρμογή της επεκτείνεται σε όλα τα δικαιώματα των δημιουργών και τα συγγενικά δικαιώματα. Βλ. περισσότερα Κοριατοπούλου Αγγέλη Πιερρίνα, Οι περιορισμοί και εξαιρέσεις των αποκλειστικών δικαιωμάτων στη νέα Οδηγία, σε Κοινωνία των Πληροφοριών και Πνευματική Ιδιοκτησία, επιμέλεια Μιχ. Θ. Μαρίνος,

52 αρμοδιότητες, στα πλαίσια της γενικής ρήτρας της «θεμιτής χρήσης» ( fair use ) του έργου 79. Η πρόβλεψη αυτή της Οδηγίας εξυπηρέτησε σε μεγάλο βαθμό τα συμφέροντα των δημιουργών, των παραγωγών και των λοιπών δικαιούχων, ιδιαίτερα όσον αφορά την ψηφιακή χρήση των έργων, καθώς σε αυτή την περίπτωση δεν μπορούν εύκολα εκ των προτέρων να προβλεφθούν οι επιπτώσεις της στα οικονομικά, κυρίως, συμφέροντά τους. Χαρακτηριστική είναι η ιδιαίτερη αναφορά στην ψηφιακή τεχνολογία, στην 44 η αιτιολογική σκέψη της Οδηγίας, όπου προτρέπονται τα κράτη μέλη σε κάθε περίπτωση εφαρμογής εξαίρεσης, σχετικής με ψηφιακή χρήση έργου, να λαμβάνουν υπόψη τις αυξημένες οικονομικές επιπτώσεις που μπορεί να έχει αυτή στα δικαιώματα των δημιουργών. Από την πλευρά των χρηστών, όμως η καθιέρωση του τεστ των τριών σταδίων, μπορεί να λειτουργήσει αποτρεπτικά για την ελεύθερη άσκηση των δικαιωμάτων έκφρασης και επικοινωνίας, διότι, αφού εναπόκειται στον δικαστή να αποφανθεί κατά περίπτωση περί της νομιμότητας ή μη της εξαίρεσης και του περιορισμού, ο χρήστης δεν είναι δυνατόν να γνωρίζει εκ των προτέρων ποιες εξαιρέσεις και ποιοι περιορισμοί των αποκλειστικών δικαιωμάτων ισχύουν. Και αυτό έχει ως συνέπεια τη δημιουργία «ανασφάλειας δικαίου», που θέτει φραγμούς στην επικοινωνία και έκφραση των χρηστών 80 μέσω του Διαδικτύου και των Νέων Μέσων. Α. Υποχρεωτική εξαίρεση από το δικαίωμα αναπαραγωγής Υποχρεωτική εξαίρεση από το δικαίωμα αναπαραγωγής θεσπίζεται για τις προσωρινές πράξεις αναπαραγωγής οι οποίες, έχουν τα ακόλουθα χαρακτηριστικά: i. είναι μεταβατικές ή παρεπόμενες ii. αποτελούν αναπόσπαστο μέρος μιας τεχνικής διαδικασίας iii. έχουν ως αποκλειστικό σκοπό να επιτρέψουν τη νόμιμη χρήση ή την εντός δικτύου μετάδοση ενός έργου ή άλλου προστατευόμενου αντικειμένου μεταξύ τρίτων, μέσω διαμεσολαβητή και iv. δεν έχουν καμία ανεξάρτητη οικονομική σημασία. 79 Βλ. σχετικά σε Δεληγιάννη Ε., Δίκαιο και Επικοινωνία στα Ιστολόγια (Blogs) και στα Νέα Μέσα, 2012, ο.π. σελ Βλ. σχετική κριτική σε Δεληγιάννη Έλσα, Δίκαιο και Επικοινωνία στα Ιστολόγια (Blogs) και στα Νέα Μέσα, ο.π. σελ

53 Η ρύθμιση αυτή του άρθρου 5 παρ. 1 της Οδηγίας, εισάγει τον αναγκαίο περιορισμό του διευρυμένου δικαιώματος αναπαραγωγής στο διαδικτυακό περιβάλλον 81. Η θέσπιση του περιορισμού αυτού δικαιολογείται, σύμφωνα και με την 33 η αιτιολογική σκέψη της Οδηγίας, από το ότι η επιχειρούμενη πράξη, που είναι μεταβατική ή παρεπόμενη, αποτελεί τμήμα της διαδικασίας, με τελικό σκοπό να αποκτήσει ο χρήστης πρόσβαση στο έργο ή σε άλλο προστατευόμενο αντικείμενο. Αναφέρεται αυστηρά σε προσωρινές πράξεις αναπαραγωγής, όπως η αναζήτηση στο Διαδίκτυο (browsing), η αποθήκευση σε κρυφή μνήμη (cashing) και η μεταφορά στοιχείων (routing), πράξεις αναγκαίες για τη μετάδοση εντός δικτύου, και καθιστά τις πράξεις αυτές νόμιμες. Πρακτικά, η εξαίρεση αυτή απαλλάσσει τους παρόχους υπηρεσιών διαδικτύου από την ευθύνη σχετικά με τις πληροφορίες που παρέχουν, οι οποίες ενδεχομένως περιλαμβάνουν και έργα προστατευόμενα από την πνευματική ιδιοκτησία 82. Απαλλάσσονται επίσης από την υποχρέωση λήψης άδειας των δικαιούχων για τα εκάστοτε μεταδιδόμενα έργα ή άλλα αντικείμενα. Η ρύθμιση αυτή τελεί σε συνάρτηση και συμπληρώνει το άρθρο 13 της Οδηγίας 2000/31/ΕΚ για το ηλεκτρονικό εμπόριο, όπου ορίζεται ότι δεν υφίσταται ευθύνη του παρόχου υπηρεσιών διαδικτύου για την αυτόματη, ενδιάμεση και προσωρινή αποθήκευση πληροφοριών, η οποία γίνεται με αποκλειστικό σκοπό να καταστεί αποτελεσματικότερη η μεταγενέστερη μετάδοση των πληροφοριών. Β. Προαιρετικές εξαιρέσεις από τα δικαιώματα αναπαραγωγής, παρουσίασης, και διάθεσης στο κοινό και διανομής Η Oδηγία προβλέπει άλλες μη υποχρεωτικές εξαιρέσεις από τα δικαιώματα αναπαραγωγής, παρουσίασης και διάθεσης στο κοινό και διανομής, η θέσπιση των οποίων εναπόκειται στη διακριτική ευχέρεια των κρατών μελών. 81 Παπαδοπούλου Ανθούλα, ΔΕΕ 12/2002, ο.π., σελ Βλ. Κοριατοπούλου Αγγέλη Πιερρίνα, Οι περιορισμοί και εξαιρέσεις των αποκλειστικών δικαιωμάτων στη νέα Οδηγία, σε Κοινωνία των Πληροφοριών και Πνευματική Ιδιοκτησία, 2001, ο.π., σελ

54 Η πρώτη κατηγορία (άρθρο 5 παρ. 2 και παρ. 4) αφορά το δικαίωμα αναπαραγωγής καθώς και το δικαίωμα διανομής, στο βαθμό που δικαιολογείται από το σκοπό της επιτρεπόμενης πράξης και υπό την προϋπόθεση ότι τηρείται η διαδικασία του τεστ των τριών σταδίων. Οι περιπτώσεις αυτές είναι οι ακόλουθες: α) Φωτοτυπική αναπαραγωγή σε χαρτί ή ανάλογο υλικό φορέα, με τη χρήση οποιουδήποτε είδους φωτογραφικής τεχνικής ή με οποιαδήποτε άλλη μέθοδο που επιφέρει παρόμοια αποτελέσματα, εκτός από τις παρτιτούρες, υπό τον όρο ότι οι δικαιούχοι λαμβάνουν δίκαιη αποζημίωση. Η ρύθμιση αυτή αναφέρεται γενικά στην φωτοτυπική αναπαραγωγή και όχι μόνο για ιδιωτική χρήση, ενώ το πεδίο εφαρμογής της περιορίζεται με βάση το τεστ των τριών σταδίων. Έτσι, η φωτοτυπική αναπαραγωγή επιτρέπεται σε ειδικές μόνο περιπτώσεις, εφόσον δεν βλάπτεται η οικονομική εκμετάλλευση του έργου και δεν προκαλείται αδικαιολόγητη βλάβη στα νόμιμα συμφέροντα του δημιουργού, και πάντα υπό τον όρο ότι οι δικαιούχοι λαμβάνουν δίκαιη αποζημίωση. Οι παρτιτούρες εξαιρούνται τελείως από τη ρύθμιση, για την αναπαραγωγή των οποίων χρειάζεται άδεια του δημιουργού ή τυχόν άλλων δικαιούχων και καταβολή αμοιβής, εκτός αν ο ίδιος ο δικαιούχος παραιτηθεί του δικαιώματός του αυτού. β) Αναπαραγωγές σε οποιοδήποτε μέσο που πραγματοποιούνται από φυσικό πρόσωπο για ιδιωτική χρήση και για μη άμεσους ή έμμεσους εμπορικούς σκοπούς, υπό τον όρο ότι οι δικαιούχοι λαμβάνουν δίκαιη αποζημίωση. Σύμφωνα με τη διάταξη του άρθρου 5 παρ. 2 β, για τον προσδιορισμό της δίκαιης αποζημίωσης συνεκτιμάται η εφαρμογή ή μη των τεχνολογικών μέτρων του άρθρου 6 της Οδηγίας στο συγκεκριμένο έργο. Η ιδιωτική χρήση του έργου αποτελεί έναν από τους παραδοσιακούς περιορισμούς του μονοπωλίου της πνευματικής ιδιοκτησίας. Η ανάγκη θέσπισης του περιορισμού αυτού αιτιολογείται, κατά τη Δεληγιάννη (2012), με βάση της εξής αρχές: (α) την αρχή της προστασίας της ιδιωτικότητας, που επιβάλλει τον αποκλεισμό του ελέγχου από τους δικαιούχους πνευματικών δικαιωμάτων της ιδιωτικής χρήσης των έργων, (β) το ότι η μη εμπορική ιδιωτική χρήση ενός έργου δεν ήταν δυνατόν, κατά το παρελθόν τουλάχιστον, να προσβάλει τα οικονομικά συμφέροντα των δικαιούχων, και (γ) την ανάγκη πληροφόρησης, έρευνας και επικοινωνίας των χρηστών. Αξίζει επίσης να σημειωθεί ότι η καθιέρωση, τα τελευταία χρόνια, της εύλογης αμοιβής για ιδιωτική 45

55 χρήση, καλύπτει τη ζημία που υφίστανται οι δικαιούχοι από την τεχνολογική εξέλιξη των μηχανημάτων αναπαραγωγής των έργων και τις ευρείες δυνατότητες ιδιωτικής αναπαραγωγής που έχουν αποκτήσει οι χρήστες 83. γ) Ειδικές πράξεις αναπαραγωγής που πραγματοποιούνται από προσιτές στο κοινό βιβλιοθήκες, εκπαιδευτικά ιδρύματα ή μουσεία, ή από αρχεία, που δεν αποσκοπούν, άμεσα ή έμμεσα, σε κανένα οικονομικό ή εμπορικό όφελος. Η εξαίρεση περιλαμβάνει ειδικές περιπτώσεις αναπαραγωγής και σύμφωνα με την αιτιολογική σκέψη 40, δεν θα πρέπει να καλύπτει τη χρήση που γίνεται στο πλαίσιο διανομής έργων σε ανοιχτή γραμμή (on line). δ) Eφήμερες εγγραφές έργων που πραγματοποιούνται από ραδιοτηλεοπτικούς οργανισμούς με δικά τους μέσα και για τις δικές τους εκπομπές. Ο περιορισμός αυτός, σύμφωνος προς τη Διεθνή Σύμβαση Βέρνης, επιτρέπεται λόγω του ιστορικού ενδιαφέροντος που μπορεί να έχει η διατήρηση τέτοιων αρχείων. ε) Αναπαραγωγές εκπομπών εκ μέρους μη κερδοσκοπικών κοινωνικών ιδρυμάτων, όπως τα νοσοκομεία ή οι φυλακές, υπό τον όρο ότι οι δικαιούχοι λαμβάνουν δίκαιη αποζημίωση. Σύμφωνα με την αιτιολογική έκθεση του Συμβουλίου, η εξαίρεση αυτή επιτρέπεται για τα άτομα που ζουν σε μη κερδοσκοπικά κοινωνικά ιδρύματα, κυρίως για λόγους υγείας, και έχει την έννοια της διευκόλυνσής τους και της ομαλής λειτουργίας των ιδρυμάτων αυτών. Επίσης, προβλέπεται μια δεύτερη κατηγορία περιορισμών δυνητικού χαρακτήρα, ως προς τα δικαιώματα αναπαραγωγής, παρουσίασης έργων στο κοινό και διανομής, υπό τον όρο πάντοτε της τήρησης της διαδικασίας των τριών σταδίων, που είναι οι εξής: α) Η χρήση χάριν μόνο παραδείγματος κατά τη διδασκαλία ή την επιστημονική έρευνα, εφόσον αναφέρεται η πηγή και το όνομα του δημιουργού, εκτός αν διαπιστωθεί ότι αυτό είναι αδύνατο. 83 Βλ. Δεληγιάννη Ε., Δίκαιο και Επικοινωνία στα Ιστολόγια (Blogs), ο.π. σελ

56 β) Χρήσεις προς όφελος προσώπων με ειδικές ανάγκες, οι οποίες συνδέονται άμεσα με την αναπηρία και δεν έχουν εμπορικό χαρακτήρα, στο βαθμό που απαιτείται λόγω της συγκεκριμένης αναπηρίας. γ) Αναπαραγωγή δια του τύπου, παρουσίαση στο κοινό ή διάθεση δημοσιευμένων άρθρων για οικονομικά, πολιτικά ή θρησκευτικά θέματα επικαιρότητας ή ραδιοτηλεοπτικώς μεταδιδομένων έργων ή άλλων αντικειμένων του ιδίου τύπου, όταν η χρήση δεν απαγορεύεται ρητά, και στο βαθμό που δικαιολογείται από τον ενημερωτικό σκοπό, εφόσον αναφέρεται η πηγή και το όνομα του δημιουργού, εκτός αν διαπιστωθεί ότι αυτό είναι αδύνατο. δ) παράθεση αποσπασμάτων με σκοπό την άσκηση κριτικής ή βιβλιοπαρουσίασης, υπό τις ακόλουθες προϋποθέσεις: i. ότι πρόκειται για έργα τα όποια έχουν ήδη καταστεί προσιτά στο κοινό νομίμως, ii. ότι αναφέρεται η πηγή και το όνομα του δημιουργού, εκτός αν διαπιστωθεί ότι αυτό είναι αδύνατο, και iii. η παράθεση είναι σύμφωνη με τα χρηστά ήθη και η έκτασή της δικαιολογείται από τον επιδιωκόμενο σκοπό. ε) Χρήση για λόγους δημόσιας ασφάλειας ή για να διασφαλιστεί η διεξαγωγή διοικητικών, δικαστικών, ή κοινοβουλευτικών διαδικασιών. στ) Χρήση πολιτικών ομιλιών καθώς και αποσπασμάτων από δημόσιες ομιλίες ή παρόμοια έργα, όταν δικαιολογείται από τον ενημερωτικό σκοπό και εφόσον αναφέρεται η πηγή και το όνομα του δημιουργού, εκτός αν διαπιστωθεί ότι αυτό είναι αδύνατο. Ο περιορισμός αυτός δικαιολογείται από την ανάγκη δημοσιότητας και πληροφόρησης του κοινού και είναι σύμφωνος με τη Διεθνή Σύμβαση της Βέρνης (άρθρο 2). ζ) Χρήση κατά τη διάρκεια θρησκευτικών τελετών ή επισήμων τελετών που διοργανώνονται από δημόσια αρχή. η) Χρήση έργων, όπως αρχιτεκτονικών έργων ή γλυπτών, ευρισκομένων μονίμως σε δημόσιους χώρους. θ) Περιστασιακή ενσωμάτωση ενός έργου ή άλλου προστατευομένου αντικειμένου σε χρησιμοποιούμενο υλικό, 47

57 ι) Χρήση με σκοπό τη διαφήμιση μιας δημόσιας έκθεσης ή πώλησης καλλιτεχνικών έργων, στο βαθμό που απαιτείται για την προώθηση της εκδήλωσης, αποκλειόμενης κάθε άλλης εμπορικής χρήσης. ια) Χρήση για γελοιογραφία, παρωδία ή μίμηση. ιβ) Χρήση συνδεόμενη με επίδειξη ή επισκευή εξοπλισμού. ιγ) Χρήση έργου τέχνης με μορφή κτιρίου ή απλού ή αρχιτεκτονικού σχεδίου κτιρίου για το σκοπό της ανοικοδόμησης του εν λόγω κτιρίου. ιδ) Χρήση με παρουσίαση ή διάθεση, με σκοπό την έρευνα ή την ιδιωτική μελέτη, σε μέλη του κοινού μέσω τερματικών στους χώρους κοινωνικών μη κερδοσκοπικών ιδρυμάτων, όπως βιβλιοθηκών, εκπαιδευτικών ιδρυμάτων, μουσείων ή αρχείων, έργων και άλλων προστατευομένων αντικειμένων που δεν υπόκεινται σε όρους αγοράς ή αδείας, και τα οποία περιέχονται στις συλλογές των ιδρυμάτων αυτών. Γ. Προϋποθέσεις περιορισμών: δίκαιη αποζημίωση τεστ τριών σταδίων Οι διατάξεις περί εξαιρέσεων και περιορισμών σχετικά με τα δικαιώματα αναπαραγωγής και παρουσίασης στο κοινό είναι προαιρετικές, που σημαίνει ότι ο εθνικός νομοθέτης μπορεί να επιλέξει και δεν είναι υποχρεωμένος να τις εντάξει στο δίκαιο του κράτους του. Ο έλληνας νομοθέτης ενσωμάτωσε στο ελληνικό δίκαιο τις σχετικές ρυθμίσεις της Οδηγίας, με τα άρθρα 28Α, 28Β και 28Γ του Ν.3057/2002, τα οποία αναφέρονται στους περιορισμούς των δικαιωμάτων πνευματικής ιδιοκτησίας 84. Για τρεις από τις εξαιρέσεις αυτές - τη φωτοτυπική αναπαραγωγή, την ιδιωτική χρήση και τις εκπομπές εκ μέρους κοινωνικών ιδρυμάτων - οι δικαιούχοι πρέπει να λαμβάνουν δίκαιη αποζημίωση. Στην έννοια της «δίκαιης αποζημίωσης» περιλαμβάνεται τόσο η εύλογη αμοιβή που προβλέπεται σε νομοθετική ρύθμιση, όσο και η αμοιβή που ορίζεται με βάση το σύστημα συλλογικών συμβάσεων. Στην αιτιολογική σκέψη 35 της Οδηγίας παρέχονται οδηγίες για την εφαρμογή της δίκαιης αποζημίωσης, που ισχύουν για όλες τις περιπτώσεις υποχρέωσης καταβολής δίκαιης αποζημίωσης. Ειδικότερα αναφέρεται ότι για τον καθορισμό της μορφής, των 84 Βλ. σχετικά Οικονομίδη Δ., Περιορισμοί δικαιωμάτων πνευματικής ιδιοκτησίας σύμφωνα με το ν.3057/2002, σε Μαρίνου Μ.Θ., Κοινωνία των Πληροφοριών και Πνευματική Ιδιοκτησία, η ελληνική ρύθμιση, ο.π. σελ

58 λεπτομερειών καταβολής και του ύψους της δίκαιης αποζημίωσης, θα πρέπει να λαμβάνονται υπόψη οι συνθήκες κάθε περίπτωσης. Βασικό κριτήριο αποτελεί η πιθανή ζημία των δικαιούχων από τη συγκεκριμένη πράξη. Όταν στους δικαιούχους έχει ήδη καταβληθεί αμοιβή με κάποια άλλη μορφή πιθανόν να μην οφείλεται ειδική ή χωριστή πληρωμή. Για τον καθορισμό του ύψους της δίκαιης αποζημίωσης θα πρέπει να λαμβάνεται επίσης υπόψη ο βαθμός χρήσης μέτρων τεχνολογικής προστασίας. Αν η ζημία του δικαιούχου είναι ασήμαντη πιθανόν να μην προκύπτει υποχρέωση πληρωμής. Σε κάθε περίπτωση η εφαρμογή των περιορισμών, όπως προαναφέρθηκε, τελεί υπό τη γενική προϋπόθεση σεβασμού του ελέγχου των τριών σταδίων, όπως ρητά ορίζεται στην παράγραφο 5 του άρθρου 5 της Οδηγίας. Η διάταξη αυτή ενσωματώθηκε αυτούσια στην ελληνική νομοθεσία με το άρθρο 28Γ του νόμου 2057/2002, σύμφωνα με το οποίο: «Οι περιορισμοί που προβλέπονται στο τέταρτο κεφάλαιο του Ν 2121/1993, όπως ισχύει, εφαρμόζονται μόνο σε ορισμένες ειδικές περιπτώσεις, οι οποίες δεν αντίκεινται στην κανονική εκμετάλλευση του έργου ή άλλου προστατευομένου αντικειμένου και δεν θίγουν αδικαιολόγητα τα έννομα συμφέροντα του δικαιούχου». Μετά την ένταξη της διαδικασίας αυτής αξιολόγησης στο εσωτερικό μας δίκαιο, ο έλληνας δικαστής είναι υποχρεωμένος να την εφαρμόζει κάθε φορά που τίθεται θέμα νομιμότητας μίας εξαίρεσης, ελέγχοντας αν συντρέχουν σωρευτικά οι τρεις παραπάνω προϋποθέσεις. 5. Κριτική και συμπεράσματα: Συνέπειες της διευρυμένης προστασίας των «ψηφιακών» δικαιωμάτων. Από το δικαίωμα αναπαραγωγής στον έλεγχο της πρόσβασης. Όπως προαναφέρθηκε, η Οδηγία 29/2001 εισήγαγε στην ευρωπαϊκή και στη συνέχεια στην ελληνική έννομη τάξη δύο σημαντικές καινοτομίες που επέφεραν διεύρυνση στην άσκηση των απόλυτων δικαιωμάτων των δικαιούχων στο περιβάλλον του Διαδικτύου: (α) τη διεύρυνση του δικαιώματος αναπαραγωγής με την καθιέρωση της προσωρινής ή φευγαλέας αναπαραγωγής η οποία συντελείται στον ηλεκτρονικό υπολογιστή, ως κρίσιμης από άποψη πνευματικής ιδιοκτησίας πράξης, και (β) τη διεύρυνση του δικαιώματος παρουσίασης και διάθεσης του έργου στο κοινό με την αναγνώριση του δικαιώματος της ψηφιακής διάθεσης ή διάχυσης του έργου. 49

59 Μέσα από τις διευρυμένες αυτές εξουσίες που παρέχονται στους δικαιούχους πνευματικών δικαιωμάτων επιτυγχάνεται ουσιαστικά ο έλεγχος της πρόσβασης στα προστατευόμενα έργα 85, με τους παρακάτω τρόπους: ο έλεγχος της διαδικτυακής αναπαραγωγής του προστατευόμενου περιεχομένου από το δικαιούχο κατά την άσκηση του δικαιώματος του αναπαραγωγής, συνιστά την ίδια ώρα και έλεγχο της πρόσβασης στο έργο, αφού λόγω της φύσης και της τεχνολογίας του Διαδικτύου, η αναπαραγωγή κάθε δεδομένου αποτελεί προϋπόθεση για την πρόσβαση σε αυτό. Από την άλλη, ο έλεγχος μέσω του δικαιώματος ψηφιακής διάθεσης ή ψηφιακής διάχυσης των έργων συνίσταται στο ότι επιτρέποντας ο δικαιούχος την ψηφιακή διάθεση του έργου του επιτρέπει ταυτόχρονα και την πρόσβαση σε αυτό, κάτι που δεν θα μπορούσε πρακτικά να συμβεί σε αντίθετη περίπτωση. Από τη μελέτη των σχετικών διατάξεων διαπιστώνουμε τη σαφή πρόνοια του κοινοτικού νομοθέτη υπέρ της προστασίας της πνευματικής ιδιοκτησίας, έναντι της ελεύθερης διακίνησης πληροφοριών και ιδεών στο περιβάλλον του Διαδικτύου. Η άσκηση του δικαιώματος της ψηφιακής διάθεσης του έργου σε συνδυασμό με την καθιέρωση της προσωρινής ή φευγαλέας αναπαραγωγής αποτελεί κατά τον Μαρίνο (2001) «τη διπλή θεσμική απάντηση στην τεχνολογική διαδικτυακή εξέλιξη και βασικό άξονα του δικαίου του Ίντερνετ (Cyberlaw)». Η υπό μελέτη Οδηγία, σε συνδυασμό με την Οδηγία 2000/31/ΕΟΚ για το ηλεκτρονικό εμπόριο, στοχεύει στην προστασία της επένδυσης στο ηλεκτρονικό εμπόριο και στη δημιουργία κατάλληλων προς τούτο συνθηκών, μέσω της ισχυρής προστασίας της πνευματικής ιδιοκτησίας στο διαδικτυακό περιβάλλον 86. Από την άλλη, όμως, πλευρά η υπερβολική προστασία της πνευματικής ιδιοκτησίας μέσω της διεύρυνσης των δικαιωμάτων αναπαραγωγής και παρουσίασης και διάθεσης των έργων στο κοινό, απειλεί βασικές ελευθερίες και δικαιώματα των χρηστών ως πολιτών, όπως είναι οι ελευθερίες της έκφρασης και της πληροφόρησης και τελικώς απειλεί και την ίδια την επικοινωνία, που αποτελεί, μέσω της ροής πληροφοριών και της ανταλλαγής ιδεών, κυρίαρχη αρχή και δικαίωμα, αλλά και βασικό σκοπό του θεσμού της πνευματικής ιδιοκτησίας. 85 Παπαδοπούλου Ανθούλα, ΔΕΕ 12/2002, ο.π. 86 Μαρίνος Μ-Θ, Απόλυτες και αποκλειστικές εξουσίες ως αντικείμενο εναρμόνισης, σε Κοινωνία των πληροφοριών και πνευματική ιδιοκτησία, η νέα κοινοτική ρύθμιση, 2001, ο.π., σελ

60 Η πρόβλεψη περιορισμών και εξαιρέσεων 87 στα αποκλειστικά πνευματικά δικαιώματα, ως απόρροια των δεδομένων της Διεθνούς Σύμβασης της Βέρνης, αλλά και των επιταγών των Συμβάσεων του Παγκόσμιου Οργανισμού Διανοητικής Ιδιοκτησίας (WIPO) αποτελεί την προσπάθεια εξισορρόπησης των αντικρουόμενων συμφερόντων μεταξύ δικαιούχων πνευματικών δικαιωμάτων και κοινού στο περιβάλλον του διαδικτύου. Η εισαγωγή, όμως, της διαδικασίας αξιολόγησης των περιορισμών αυτών μέσω του λεγόμενου «τεστ των τριών σταδίων» 88, δίνει ουσιαστικά στον εθνικό δικαστή τη δυνατότητα να ανατρέπει τις προβλεπόμενες από το νόμο εξαιρέσεις και περιορισμούς, ισχυροποιώντας με τον τρόπο αυτό, για άλλη μία φορά, την πνευματική ιδιοκτησία. Τέλος, τα τεχνολογικά μέτρα προστασίας των έργων 89, η προστασία των οποίων καθιερώνεται με το άρθρο 6 της Οδηγίας, ολοκληρώνουν τη θωράκιση της πνευματικής ιδιοκτησίας έναντι ενδεχόμενων ψηφιακών «προσβολών», ενώ, παράλληλα, καθιστούν ουσιαστικά ανενεργούς τους προβλεπόμενους περιορισμούς των δικαιωμάτων, εμποδίζοντας την αναπαραγωγή ακόμα και για ιδιωτική χρήση. Σύμφωνα με τις σχετικές διατάξεις, η εξουδετέρωσή τους απαγορεύεται, ακόμα και αν γίνεται από δικαιούχους εξαίρεσης ή περιορισμού αποκλειστικού δικαιώματος πνευματικής ιδιοκτησίας 90. Διαπιστώνουμε ότι, μέσω της υπό μελέτη Οδηγίας 29/2001, η οποία βασίστηκε σε προγενέστερα διεθνή νομοθετικά κείμενα και ενσωματώθηκε στις εσωτερικές έννομες τάξεις των κρατών μελών, επιτεύχθηκε η σταδιακή ισχυροποίηση του «μονοπωλίου» της πνευματικής ιδιοκτησίας παγκοσμίως, για οικονομικούς, κυρίως, λόγους. Το αποτέλεσμα αυτό πραγματοποιήθηκε μέσα από τρεις βασικές οδούς: α. την επιβολή διευρυμένων απόλυτων πνευματικών δικαιωμάτων στο περιβάλλον του διαδικτύου, β. την αξιολόγηση και συρρίκνωση των υφιστάμενων περιορισμών των απόλυτων δικαιωμάτων με την εφαρμογή του τεστ των τριών σταδίων και γ. την ενσωμάτωση στα πνευματικά έργα που διακινούνται στο διαδίκτυο τεχνολογικών μέτρων προστασίας, με τα οποία επιτυγχάνεται τελικά ο έλεγχος της πρόσβασης στα έργα. 87 Άρθρο 5 παρ. 1-4 Οδηγίας 29/ Άρθρο 5 παρ. 5 Οδηγίας 29/ Τα τεχνολογικά μέτρα προστασίας και η εισαγωγή της προστασίας τους με την υπό μελέτη Οδηγία αναλύονται εκτενώς στα επόμενα, δεύτερο και τρίτο μέρη της παρούσας εργασίας. 90 Βλ. Δεληγιάννη Ε., Δίκαιο και Επικοινωνία στα Ιστολόγια (Blogs), ο.π. σελ

61 Στο δεύτερο μέρος της παρούσας μελέτης επιχειρείται η ανάλυση των Τεχνολογικών Μέτρων Προστασίας και των Συστημάτων Ψηφιακής Διαχείρισης (DRMs) των δικαιωμάτων. Τα ΤΜΠ και τα DRMS προσεγγίζονται ως τεχνολογίες αλλά και ως θεσμός, που εισήχθη στην εθνική μας νομοθεσία μέσω της Οδηγίας 2001/29/ΕΚ και άλλαξε ριζικά τη φιλοσοφία της πνευματικής ιδιοκτησίας, μετά από την ποινικοποίηση και αυτής ακόμα της ιδιωτικής μη εμπορικής χρήσης των έργων και τον απόλυτο έλεγχο της πρόσβασης των χρηστών σ αυτά. 52

62 ΜΕΡΟΣ ΔΕΥΤΕΡΟ Η ΕΠΕΜΒΑΣΗ ΤΗΣ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑΣ ΣΤΗ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗ ΚΑΙ ΠΡΟΣΤΑΣΙΑ ΤΗΣ ΠΝΕΥΜΑΤΙΚΗΣ ΙΔΙΟΚΤΗΣΙΑΣ ΣΤΗΝ ΚΟΙΝΩΝΙΑ ΤΗΣ ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΑΣ. ΕΙΣΑΓΩΓΗ Στο προηγούμενο μέρος της μελέτης αυτής επισημάνθηκαν οι μεγάλες αλλαγές που σήμανε για την πνευματική ιδιοκτησία αλλά και γενικότερα για την επικοινωνία η νέα τεχνολογική επανάσταση και η έλευση του Διαδικτύου και των Νέων Μέσων. Οι καινοτόμες διατάξεις της Οδηγίας 2001/29/ΕΚ, οι οποίες μελετήθηκαν, ρύθμισαν τα θέματα της ψηφιακής χρήσης και εκμετάλλευσης των έργων, διευρύνοντας σε σημαντικό βαθμό τα απόλυτα πνευματικά δικαιώματα των δικαιούχων και περιορίζοντας, αντίστοιχα, τις δυνατότητες χρήσης των έργων εντός δικτύου από το κοινό. Η έννοια της «νόμιμης χρήσης» και του «νόμιμου χρήστη», εισέβαλε στο χώρο της πνευματικής ιδιοκτησίας 91, ενώ και για την απλή χρήση του έργου απαιτείται, για πρώτη φορά, η προηγούμενη άδεια του δημιουργού. Προχωρώντας ένα βήμα παραπάνω στη θωράκιση ή αλλιώς στην «προληπτική προστασία» 92 των πνευματικών δικαιωμάτων, η υπό μελέτη Οδηγία εισάγει στην ευρωπαϊκή έννομη τάξη τη νομιμοποίηση της εφαρμογής τεχνολογικών μέτρων προστασίας των έργων και την προστασία αυτών από πράξεις παραβίασής τους. Τα τεχνολογικά μέτρα, τα οποία αποτελούν μέσα ελέγχου και ανίχνευσης της χρήσης των έργων στο ψηφιακό περιβάλλον, θεωρήθηκαν ότι θα μπορούσαν να χρησιμοποιηθούν ως «ψηφιακοί φράχτες» 93 που θα απέτρεπαν την πρόσβαση και τη χρήση του έργου χωρίς άδεια του δημιουργού ή του δικαιούχου. Η τεχνική, όμως, αυτή παρεμπόδιση της χρήσης με την εισαγωγή ενός ακόμα «φράγματος» προστασίας της πνευματικής ιδιοκτησίας, στην πραγματικότητα, δημιούργησε περισσότερα 91 Η έννοια της «νόμιμης χρήσης» διατυπώθηκε για πρώτη φορά με τις δύο κοινοτικές οδηγίες για την προστασία προγραμμάτων Η/Υ και την προστασία των βάσεων δεδομένων. Βλ. σχετικά σε Δεληγιάννη Ε., Πνευματική ιδιοκτησία και επικοινωνία την εποχή του Διαδικτύου: Νομικό πλαίσιο και προοπτικές για τη διαδικτυακή ανταλλαγή μουσικών αρχείων, ΔιΜΕΕ 4/2007, σελ Βλ. Δεληγιάννη Ε., Δίκαιο και Επικοινωνία στα Ιστολόγια (Blogs), ο.π. σελ Mackay E., Property rights on the internet σε Hugenholtz B., The future of copyright in a digital enviroment,1996, Βαγενά Ε., 2011 ο.π. 53

63 προβλήματα από αυτά που κλήθηκε να επιλύσει. Τίθενται ζητήματα, όπως η απομείωση της αξίας του πνευματικού έργου μετά την απώλεια της επικοινωνίας με τους ανθρώπους στους οποίους απευθύνεται, ενώ, από την άλλη, σημαντικό είναι και το ζήτημα της παρεμπόδισης της πρόσβασης, με την εφαρμογή τεχνολογικών μέτρων, σε ομάδες χρηστών που είναι δικαιούχοι περιορισμών ή εξαιρέσεων που θέτει ο νόμος. Μετά από όλες αυτές τις αλλαγές που προαναφέρθηκαν, το παραδοσιακό δικαίωμα αναπαραγωγής, ο «ακρογωνιαίος λίθος» της περιουσιακής εκμετάλλευσης των έργων 94, μεταλλάσσεται σε ένα δικαίωμα ελέγχου της πρόσβασης και, στην ουσία, σε δικαίωμα χρήσης των έργων στο Διαδίκτυο. Την εξουσία αυτή αμφισβητούν έντονα οι χρήστες, και αντιπαραβάλλουν, αντίστοιχα, δικά τους δικαιώματα και ελευθερίες 95. Στο μέρος αυτό της μελέτης επιχειρείται η ανάλυση των Τεχνολογικών Μέτρων Προστασίας και των Συστημάτων Ψηφιακής Διαχείρισης (DRMs) των δικαιωμάτων από τη σκοπιά της τεχνολογίας. Προσεγγίζονται οι τεχνολογίες και οι ακολουθούμενες τεχνικές μέθοδοι των ΤΜΠ και των DRM συστημάτων και η κατηγοριοποίηση αυτών, ώστε να γίνει πιο κατανοητός ο θεσμός της τεχνολογικής προστασίας, πριν περάσουμε, στο τρίτο και τελευταίο μέρος της, στην ανάλυση του ισχύοντος νομικού πλαισίου αλλά και των συνεπειών της προστασίας αυτής, από την άποψη της επικοινωνίας, στην κοινωνία. 94 Βλ. Δεσποτίδου Α., Οι περιουσιακές εξουσίες του δημιουργού κατά το άρθρο 3 παρ. 1 ν.2121/1993, σε Μαρίνου Μ.Θ., Κοινωνία των Πληροφοριών και Πνευματική Ιδιοκτησία, η ελληνική ρύθμιση, Εκδ. Αντ. Ν. Σάκουλα Αθήνα Κομοτηνή, 2003, σελ. 24, με τις εκεί υποσημειώσεις. 95 Δεληγιάννη Ε., Πνευματική ιδιοκτησία και επικοινωνία την εποχή του Διαδικτύου: Νομικό πλαίσιο και προοπτικές για τη διαδικτυακή ανταλλαγή μουσικών αρχείων, ΔιΜΕΕ 4/

64 1. Η επικοινωνιακή επανάσταση και η «απειλή» του κυβερνοχώρου Οι σύγχρονες εξελίξεις στον τομέα των Μέσων Επικοινωνίας, με κρισιμότερη τη δυνατότητα της διαδραστικής επικοινωνίας μέσω του διαδικτύου, πραγματοποίησαν μια πρωτόγνωρη μεταμόρφωση στις επικοινωνίες, η οποία χαρακτηρίστηκε ως «επικοινωνιακή επανάσταση» 96. Κατά την Καταϊτζή Γουϊτλοκ (2003) «ποτέ πριν στην ανθρώπινη ιστορία δεν ήταν εφικτή η ολική επικοινωνία, με ήχο, εικόνα, δεδομένα, από απόσταση, στην ταυτοχρονία, ανεξέλεγκτα από κεντρικούς ελέγχους, μεταξύ ατόμων της βάσης, στην οριζόντια κλίμακα» 97. Πράγματι, το διαδίκτυο ξεχωρίζει από τα παραδοσιακά μέσα διότι εισάγει μια σειρά από καινοτόμα χαρακτηριστικά 98, τα οποία εξελίσσουν την επικοινωνία, όπως ποτέ άλλοτε 99. Το πιο ριζοσπαστικό χαρακτηριστικό του διαδικτύου και το επαναστατικό του γνώρισμα είναι η διαδραστικότητά του, η οποία μάλιστα δίνει στους χρήστες του τη δυνατότητα της ενεργητικής πληροφόρησης μέσω της οποίας «ο κάθε πολίτης γίνεται πομπός πληροφοριών προς τρίτους, ενώ ταυτόχρονα δρα ενεργά και επιλεκτικά για τη συλλογή και απόκτηση της πληροφόρησης που τον ενδιαφέρει από τρίτους. Επιπλέον, η διαδραστικότητα επιτρέπει την οριζόντια ροή της επικοινωνίας, κάτι που ήταν ανέφικτο πριν» στα πλαίσια των παραδοσιακών μέσων επικοινωνίας 100. Η τεχνολογία του διαδικτύου και των πληροφοριών αναδεικνύεται επίσης σε παράγοντα επίδρασης στον τομέα της πνευματικής ιδιοκτησίας και της επικοινωνίας των πνευματικών έργων με το κοινό. Καταρχήν, η εξέλιξη του διαδικτύου και των Νέων Μέσων επέδρασε στην ανάπτυξη νέων τρόπων οικονομικής αξιοποίησης των πνευματικών έργων. Οι δημιουργοί μπορούν εύκολα και σχεδόν ανέξοδα, με τη βοήθεια ενός ηλεκτρονικού υπολογιστή και ενός modem να κάνουν γνωστές τις δημιουργίες τους σε τεράστιο αριθμό ανθρώπων, στο νέο κοινό του παγκοσμιοποιημένου περιβάλλοντος. Με άλλα λόγια, έχουν αποκτήσει ένα βήμα 96 Βλ. Δεληγιάννη Ε., Δίκαιο και Επικοινωνία στα Ιστολόγια (Blogs), ο.π. σελ Βλ. Καϊτατζή Γουϊτλοκ Σ., Η επικράτεια των πληροφοριών, εκδόσεις Κριτική, Αθήνα Ο Dan Gilmor περιγράφει χαρακτηριστικά τις δυνατότητες του Διαδικτύου ως εξής: «Το πιεστήριο της τυπογραφίας και η εκπομπή προγραμμάτων είναι ένα μέσο ενός προς πολλούς. Το τηλέφωνο είναι ένας προς έναν. Τώρα είχαμε στη διάθεσή μας ένα μέσο που ήταν ότι το θέλαμε να είναι: ένας προς έναν, ένας προς πολλούς, και πολλοί - προς πολλούς. Σχεδόν ο καθένας ήταν σε θέση να έχει ένα ψηφιακό πιεστήριο και να επιτυγχάνει παγκόσμια διακίνηση». Βλ. Gilmor D., We the media (Εμείς είμαστε το Μέσο), εκδ. Οξύ, 2006, σελ Δεληγιάννη Ε., Δίκαιο και Επικοινωνία στα Ιστολόγια (Blogs), ο.π. σελ Βλ. Καϊτατζή Γουϊτλοκ Σ., Η επικράτεια των πληροφοριών, εκδόσεις Κριτική, Αθήνα

65 παγκόσμιας εμβέλειας, με δυνατότητες άμεσης επικοινωνίας και εκμετάλλευσης των έργων τους. Από την πλευρά των χρηστών του Διαδικτύου, το νέο μέσο φάνταζε ένας χώρος φαινομενικά απεριόριστης συνδιαλλαγής και ανταλλαγής, ένας δημόσιος χώρος χωρίς σύνορα και έλεγχο, όπου τα πάντα μπορούσαν να ειπωθούν και να χρησιμοποιηθούν 101. Έτσι, ο κυβερνοχώρος απείλησε να κάνει εφικτή τη μεγαλύτερη παραβίαση της πνευματικής ιδιοκτησίας, δεδομένης της ευκολίας που προσφέρει για την αντιγραφή και διανομή υλικού μέσω αυτού 102, σε βαθμό τέτοιο που να μην ακούγεται υπερβολικός ο χαρακτηρισμός του ως η μεγαλύτερη φωτοτυπική μηχανή του κόσμου (the world s biggest copying machine) 103. Είναι γεγονός ότι η διαδικασία της ψηφιοποίησης επιτρέπει την ανάλυση των στοιχείων που απαρτίζουν το έργο σε δυαδικό κώδικα και τον μετασχηματισμό τους σε μορφή αναγνώσιμη από ηλεκτρονικό υπολογιστή με την ίδια ή καλύτερη ακόμα ποιότητα από το πρωτότυπο, εύκολα και γρήγορα. Το ψηφιοποιημένο υλικό μπορεί έπειτα να μεταδοθεί μέσω του διαδικτύου και να αναδιανεμηθεί, να αντιγραφεί και να αποθηκευτεί σε τέλεια ψηφιακή μορφή, χωρίς να είναι εύκολο να ελεγχθεί η όλη αυτή διαδικασία 104. Η υπόθεση Napster αποτελεί κλασσικό πλέον παράδειγμα χρήσης χωρίς άδεια προστατευόμενων έργων στο Διαδίκτυο 105, την ώρα που η πειρατεία λογισμικού και η προσβολή των πνευματικών δικαιωμάτων στο διαδίκτυο, ιδιαίτερα στον τομέα της μουσικής βιομηχανίας και της βιομηχανίας του θεάματος, επιφέρει στους δικαιούχους τεράστια απώλεια εσόδων ετησίως Σύμφωνα με σχετικές μελέτες οι περισσότεροι χρήστες δεν αντιλαμβάνονται τον παράνομο χαρακτήρα της ανάκτησης μουσικών αρχείων MP3 μέσω συστημάτων ανταλλαγής αρχείων (filesharing). Βλ. Oppenheim C./Robinson M., Loughborough Univercity Students Attitudes to P2P Music File Sharing, JILT 2003, διαθέσιμο στην ηλεκτρονική διεύθυνση: σελ. 8 και Ι. Ιγγλεζάκη, Επιτρεπόμενες πράξεις στο Διαδίκτυο εκ μέρους των χρηστών από τη σκοπιά του δικαίου της πνευματικής ιδιοκτησίας, ΔΕΕ 6/2007, σελ. 670 επ. 102 Βλ. Gilmor D., ό.π. σελ βλ. Θεόδωρου Κριθαρά «Τα τεχνολογικά Μέτρα Προστασίας της Πνευματικής Ιδιοκτησίας στο Διαδίκτυο», ΔιΜΕΕ 2005, σελ Βλ. Βαγενά Ε., 2012, ο.π. σελ Σχετικά με την υπόθεση Napster βλ. Ανθούλα Παπαδοπούλου, Η πνευματική δημιουργία στο χώρο και το χρόνο του διαδικτύου, ΔΕΕ 12/2002, σελ. 1221, και Ευφημία Παναγιωτίδου, Υπόθεση Napster και προστασία των δικαιωμάτων των δημιουργών και των συγγενικών δικαιωμάτων στην κοινωνία της πληροφορίας, υπό το πρίσμα της Οδηγίας 2001/29/ΕΚ, ΔΕΕ 2002,σελ Θεόδωρος Κριθαράς «Τα τεχνολογικά Μέτρα Προστασίας της Πνευματικής Ιδιοκτησίας στο Διαδίκτυο» ΔιΜΕΕ 2005, σελ

66 Μέσα σ αυτό το πλαίσιο της εδραίωσης της φιλοσοφίας του «μοιράσματος» μεταξύ των χρηστών του διαδικτύου, και της έντονης αμφισβήτησης ακόμη και αυτού του λόγου ύπαρξης της πνευματικής ιδιοκτησίας και της δυνατότητας επιβολής της, γεννήθηκε το καίριο ερώτημα πώς θα ήταν δυνατή η επιβίωση του θεσμού της πνευματικής ιδιοκτησίας και η αποτελεσματική προστασία των δικαιωμάτων που απορρέουν από αυτήν, στην ψηφιακή εποχή. Την απάντηση κλήθηκε να δώσει η ίδια η τεχνολογία, μέσα από τα Τεχνολογικά Μέτρα Προστασίας. 2. Η τεχνολογία στην υπηρεσία της πνευματικής ιδιοκτησίας Κατά τον Μ.Θ. Μαρίνο (2002) 107 η ιστορία της πνευματικής ιδιοκτησίας είναι η ιστορία των αναθεωρήσεών της λόγω τεχνολογικών αλλαγών που επηρέασαν βαθιά την επικοινωνία. Μπροστά στη νέα τεχνολογική εξέλιξη, τα αντανακλαστικά της πνευματικής ιδιοκτησίας λειτούργησαν και αυτή τη φορά γρήγορα. Η λύση, μάλιστα, προήλθε από την ίδια την τεχνολογία που είχε δημιουργήσει το πρόβλημα στους δικαιούχους πνευματικών δικαιωμάτων. Τα Τεχνολογικά Μέτρα Προστασίας (Technological Protection Measures) παρείχαν τις τεχνικές δυνατότητες προφύλαξης των πνευματικών δικαιωμάτων στο ψηφιακό περιβάλλον, δημιουργώντας την ελπίδα ότι ο δημιουργός θα ανακτήσει και πάλι τον απόλυτο έλεγχο του έργου του. Η τεχνολογία καλείται να αντιμετωπίσει τον εαυτό της ή όπως χαρακτηριστικά έχει διατυπωθεί από τον Charles Clark «η απάντηση στη μηχανή είναι η μηχανή» 108. Τα τεχνολογικά μέτρα θεωρήθηκαν ότι θα μπορούσαν να χρησιμοποιηθούν ως «ψηφιακοί φράχτες» 109 που θα απέτρεπαν την πρόσβαση και τη χρήση του έργου χωρίς άδεια του δημιουργού ή του δικαιούχου, θεωρία που έθετε ως δικαιολογητική βάση την άποψη ότι οι κάτοχοι ιδιωτικής ιδιοκτησίας, ανέκαθεν, χρησιμοποιούσαν υλικά μέσα, όπως οι φράχτες και οι κλειδαριές, για να προστατεύσουν την ιδιοκτησία τους από την κλοπή, αντικαθιστώντας ή «βοηθώντας» με αυτό τον τρόπο τη δικαϊκή 107 Η έννοια της αναπαραγωγής στο σύγχρονο δίκαιο της πνευματικής ιδιοκτησίας κλασσική και ψηφιακή αναπαραγωγή, ΕλΔ 2002, σελ Clark C., The answer to the machine is the machine, The future of copyright in a digital enviroment, Mackay E., Property rights on the internet σε Hugenholtz B., The future of copyright in a digital enviroment,1996, Βαγενά Ε., 2011 ο.π. 57

67 εξουσία 110. Στον αντίποδα, η άποψη του Dan Gilmor (2004), σύμφωνα με την οποία «η βιομηχανία της ψυχαγωγίας, έξυπνα, αν και λανθασμένα, τοποθέτησε το επιχείρημα αυτό στο πλαίσιο της κλοπής σε αντιδιαστολή με τα περιουσιακά δικαιώματα. Οι ιδέες είναι κάτι διαφορετικό από τη φυσική περιουσία και έτυχαν μιας σαφώς διαφορετικής μεταχείρισης στην πορεία της ιστορίας μας. Αν εγώ πάρω το αυτοκίνητό σου, εσύ δεν μπορείς να το χρησιμοποιήσεις. Αν έχω αντίγραφο του τραγουδιού σου, εσύ έχεις ακόμα το τραγούδι» 111. Υπό το παραπάνω πρίσμα, η χρήση τεχνολογικών μέτρων φαίνεται ασυμβίβαστη με τη φύση των Νέων Μέσων και τη φιλοσοφία του Διαδικτύου, ενώ μπορεί να αποβεί περισσότερο ενοχλητική παρά χρήσιμη για την προστασία των δημιουργών και των δικαιούχων πνευματικών δικαιωμάτων. Οι δημιουργοί κερδίζουν σε φήμη όταν τα έργα τους επικοινωνούν με το κοινό, ενώ αντίθετα το πνευματικό έργο παύει να έχει αξία όταν χάσει αυτή την επικοινωνία και την επαφή με τους ανθρώπους στους οποίους απευθύνεται. Εντονότερα τίθεται το ζήτημα της εφαρμογής των τεχνολογικών μέτρων για τις χρήσεις από ομάδες χρηστών που είναι δικαιούχοι περιορισμών ή εξαιρέσεων που θέτει ο νόμος, όπως για παράδειγμα, χρήσεις προς όφελος προσώπων με ειδικές ανάγκες 112. Πέραν τούτων, είναι βέβαιο, από την μέχρι σήμερα εμπειρία της χρήσεως των τεχνολογικών μέτρων, ότι και η πιο προηγμένη τεχνολογία προστασίας μπορεί να παρακαμφθεί. Δεδομένου ότι «ότι κλειδώνει, ξεκλειδώνει», τα τεχνολογικά μέτρα προστασίας των έργων «διατηρούν τίμιους αυτούς που είναι τίμιοι» 113, ενώ σε αυτούς που είναι αποφασισμένοι να τα παρακάμψουν απλά θέτουν ένα ακόμα εμπόδιο πρόκληση, καθώς η ίδια η ψηφιακή τεχνολογία παρέχει διαρκώς νέες μεθόδους εξουδετέρωσής τους 114. Παρόλα αυτά, ο ευρωπαίος νομοθέτης προέκρινε την προστασία των συμφερόντων της οικονομικά και πολιτικά εύρωστης πολιτιστικής βιομηχανίας, και 110 Gunard J.P., Technological Protection of Copyrighted works and copyright management systems: a brief survey of the landscape σε Proceedings of the ALAI Congress, June , Columbia Univercity, School of law, New York City, σελ.24 και Βαγενά Ε., 2011, ο.π. 111 Η άποψη αυτή του Dan Gilmor, διατυπώνεται στο «We, the media», μτφ. «Εμείς είμαστε το μέσο», εκδόσεις Οξύ, βλ. ανωτέρω «εξαιρέσεις και περιορισμοί των αποκλειστικών δικαιωμάτων», σελ Η φράση αυτή διατυπώθηκε από την Ανθούλα Παπαδοπούλου, Η πνευματική δημιουργία στο χώρο και το χρόνο του διαδικτύου, ΔΕΕ 12/ Βλ. Ευάγγελο Αθανασόπουλο, Τα συστήματα διαχείρισης ψηφιακών δικαιωμάτων πνευματικής ιδιοκτησίας ( DRM ) υπό το πρίσμα της νομοθεσίας περί προστασίας του καταναλωτή και του Αστικού Κώδικα, ΔιΜΕΕ 1/2011 σελ

68 νομιμοποιώντας τη χρήση τεχνολογικών μέτρων προστασίας των έργων, εισήγαγε τη νομοθετική προστασία τους από ενδεχόμενες παραβιάσεις εκ μέρους των χρηστών. Στο πλαίσιο αυτό εντάσσονται τα άρθρα 6 και 7 της Οδηγίας 2001/29/ΕΚ, με τα οποία θεσμοθετήθηκε η προστασία της τεχνολογικής προστασίας των πνευματικών έργων, και υποχρεώθηκαν τα κράτη μέλη να προβλέψουν αυστηρές κυρώσεις κατά της εξουδετέρωσης των τεχνολογικών μέτρων. Με τον τρόπο αυτό «ηλεκτροδοτήθηκαν», όπως χαρακτηριστικά ειπώθηκε, «οι φράχτες» Εννοιολογικός προσδιορισμός των τεχνολογικών μέτρων προστασίας Η Οδηγία 2001/29/ΕΚ, στο άρθρο 6, παρέχει έναν αρκετά εξειδικευμένο ορισμό του όρου «τεχνολογικά μέτρα». Σύμφωνα με την παράγραφο 3 του άρθρου αυτού, ως τεχνολογικό μέτρο ορίζεται κάθε τεχνολογία, μηχανισμός ή συστατικό στοιχείο που με το συνήθη τρόπο λειτουργίας του αποσκοπεί στο να εμποδίσει ή να περιορίσει πράξεις σε σχέση με έργα ή άλλα προστατευόμενα αντικείμενα που δεν επιτρέπονται από τον δημιουργό ή των δικαιούχο δικαιώματος πνευματικής ιδιοκτησίας ή συγγενικού δικαιώματος ή του δικαιώματος των κατασκευαστικών βάσεων δεδομένων. Ο ορισμός αυτός περιορίζεται σε τεχνολογικά μέτρα που χρησιμοποιούνται στην κοινωνία της πληροφορίας για την προστασία δικαιωμάτων πνευματικής ιδιοκτησίας. Συνεπώς, δεν περιλαμβάνει τεχνολογικά μέτρα προστασίας αναλογικού κόσμου, όπως π.χ. σφραγίδες και ταινίες γνησιότητας, καθώς και τεχνολογικά μέτρα για την προστασία προγραμμάτων υπολογιστών τα οποία προβλέφθηκαν ήδη δυνάμει της Οδηγίας 91/250/ΕΟΚ. Η προστασία από την εξουδετέρωση αφορά μόνο τα «αποτελεσματικά» τεχνολογικά μέτρα, τα οποία επιτυγχάνουν μέσω συγκεκριμένων διαδικασιών να προστατεύσουν το προστατευόμενο έργο ή αντικείμενο, ασχέτως αν εκ των υστέρων καταφέρει κάποιος να τα εξουδετερώσει. Ειδικότερα, σύμφωνα με το άρθρο 6 παρ. 3 εδ. 2 της Οδηγίας, τα τεχνολογικά μέτρα θεωρούνται αποτελεσματικά όταν η χρήση του προστατευόμενου έργου ή άλλου προστατευόμενου αντικειμένου ελέγχεται από τους δικαιούχους α) μέσω της εφαρμογής διαδικασίας ελέγχου της πρόσβασης ή 115 Βλ. Βαγενά Ε., ο.π., 2011, σελ

69 προστασίας, όπως κρυπτογράφησης, διατάραξης της μετάδοσης ή άλλης μετατροπής του έργου ή άλλου αντικειμένου ή β) μέσω προστατευτικού ελέγχου της αντιγραφής, ο οποίος επιτυγχάνει το στόχο της προστασίας. 4. Τεχνολογικά μέτρα προστασίας και Συστήματα Ψηφιακής Διαχείρισης Τα τεχνολογικά μέτρα προστασίας (technological protection measures/ TPMs) είναι μηχανισμοί ή εξαρτήματα, που τοποθετούμενα σε συσκευές αναπαραγωγής, περιορίζουν τη δυνατότητα πρόσβασης στο προστατευόμενο έργο, ή ακόμα προγράμματα λογισμικού τα οποία εξαρτούν την πρόσβαση από κάποιον κωδικό ή συγκεκριμένο αριθμό πιστοποίησης χρήστη 116. Σκοπός τους είναι η προστασία των πνευματικών δικαιωμάτων επί ενός υλικού ή ψηφιακού φορέα στον οποίο ενσωματώνεται το έργο, ώστε ο χρήστης του φορέα αυτού να μην έχει τη δυνατότητα να προβεί σε πράξεις σε σχέση με το προστατευόμενο έργο, τις οποίες δεν επιτρέπει ο δικαιούχος των δικαιωμάτων πνευματικής ιδιοκτησίας ή συγγενικού δικαιώματος ή του sui generis δικαιώματος σε βάσεις δεδομένων 117. Πιο εξελιγμένα πληροφοριακά συστήματα προστασίας της πνευματικής ιδιοκτησίας, τα οποία προέκυψαν από την εξέλιξη των τεχνολογικών μέτρων, είναι τα Συστήματα Διαχείρισης Ψηφιακών Δικαιωμάτων, γνωστά με τα λατινικά αρχικά DRMs (Digital Rights Management systems), τα οποία είναι μηχανισμοί που χρησιμοποιούνται για τον έλεγχο της χρήσης ψηφιακών περιεχομένων και για την προστασία των τελευταίων από παράνομη χρήση 118. Με πιο διευρυμένες δυνατότητες από τα τεχνολογικά μέτρα προστασίας, δεν αποτρέπουν μόνο τη μη επιτραπείσα πρόσβαση ή χρήση ενός έργου, αλλά κυρίως διαχειρίζονται τα δικαιώματα σ αυτό, επιτρέποντας την ταυτοποίηση των δικαιωμάτων, και την επιβολή των όρων, όπως αυτοί καθορίζονται από τους δικαιούχους, σχετικά με τη χρήση του προστατευόμενου περιεχομένου. 116 Βλ. Σύλβια Σταυρίδου, Τεχνολογικά μέτρα, πνευματική ιδιοκτησία και προσωπικά δεδομένα, ΧρΙΔ Θ/ Βαγενά Ε., 2011, ο.π. σελ Αθανασόπουλος Ευάγγελος, Τα συστήματα διαχείρισης ψηφιακών δικαιωμάτων πνευματικής ιδιοκτησίας υπό το πρίσμα της νομοθεσίας και προστασίας του καταναλωτή και του Αστικού Κώδικα, ΔιΜΕΕ 1/

70 Σε σχέση με τα τεχνολογικά μέτρα προστασίας, πρέπει να ειπωθεί ότι υπάρχουν DRMs που εφαρμόζουν τεχνολογικά μέτρα και άλλα που δεν χρησιμοποιούν τεχνικές παρεμπόδισης της χρήσης του έργου, παρά μόνο συστήματα εντοπισμού της χρήσης αυτού. Βασικό στοιχείο των συστημάτων ψηφιακής διαχείρισης αποτελούν και οι πληροφορίες για το καθεστώς των δικαιωμάτων, οι οποίες επιτρέπουν την εξατομίκευση και τον εντοπισμό του έργου σε ψηφιακή μορφή και ταυτοποιούν το έργο, τον δημιουργό ή δικαιούχο και τα δικαιώματα ή τους όρους χρήσης του προστατευόμενου έργου. Τα συστήματα ψηφιακής διαχείρισης δικαιωμάτων είναι στην ουσία πιο διευρυμένα και εξελιγμένα τεχνικά συστήματα προστασίας και διαχείρισης δικαιωμάτων, παρόλο που στη θεωρία δεν γίνεται συνήθως, διάκριση ανάμεσα στις έννοιες των DRMs και των τεχνολογικών μέτρων προστασίας. Αυτό ίσως να οφείλεται στο ότι στις μέρες μας τα τεχνολογικά μέτρα που εμποδίζουν την πρόσβαση στο έργο, υποχωρούν - μπροστά και στις αντιδράσεις των χρηστών, που εκφράστηκαν έντονα ήδη από την έναρξη εφαρμογής των τεχνολογικών μέτρων - και τείνουν να δώσουν τη θέση τους στα συστήματα διαχείρισης, που με τη βοήθεια των πληροφοριών για το καθεστώς των δικαιωμάτων, περιορίζονται στο να ανιχνεύουν το προστατευόμενο περιεχόμενο και ελέγχουν τη μη επιτρεπτή χρήση του Κατηγορίες τεχνολογικών μέτρων προστασίας 5.1. Διάκριση με κριτήριο τη μορφή της παρεχόμενης προστασίας Με βάση το κριτήριο της μορφής προστασίας 120 τα τεχνολογικά μέτρα μπορούν να διακριθούν: α) σε τεχνολογικά μέτρα που ελέγχουν ή παρεμποδίζουν την πρόσβαση σε ένα έργο, β) τεχνολογικά μέτρα που ελέγχουν ή παρεμποδίζουν τη χρήση ή την αναπαραγωγή του έργου και γ) τεχνολογικά μέτρα πληροφόρησης και ταυτοποίησης 119 Βαγενά Ευαγγελία, Η τεχνολογική προστασία και η ψηφιακή διαχείριση της πνευματικής ιδιοκτησίας, 2011, ο.π., σελ Για τη διάκριση σε κατηγορίες των τεχνολογικών μέτρων προστασίας Σ. Σταυρίδου, Τα τεχνολογικά μέτρα στην υπηρεσία της διαχείρισης και προστασίας της πνευματικής ιδιοκτησίας, σε Μ- Θ Μαρίνος (επιμ.) Κοινωνία των πληροφοριών και πνευματική Ιδιοκτησία, Η νέα κοινοτική ρύθμιση, 2001, σ.91 επ. Βαγενά Ευαγγελία, Η τεχνολογική προστασία και η ψηφιακή διαχείριση της πνευματικής ιδιοκτησίας, 2011, ο.π. και WIPO Standing Comitee on Copyright and Related Rights, Current Developments in the Field of Digital Rights Management, SCCR/10/2, 2003, σ. 13 επ. 61

71 ενός έργου τα οποία διευκολύνουν την ψηφιακή διαχείριση των δικαιωμάτων πνευματικής ιδιοκτησίας. Οι δύο πρώτες κατηγορίες, οι οποίες προβλέπονται και στη διάκριση των τεχνολογικών μέτρων που υιοθετεί η Οδηγία στο άρθρο 6 παρ. 3 εδ. 2, αποτελούν μεθόδους αποτροπής μη εξουσιοδοτημένων ενεργειών, ενώ τα τεχνικά μέτρα πληροφόρησης και ταυτοποίησης έχουν καθαρά ενημερωτική αποστολή 121. i. Τεχνολογικά μέτρα ελέγχου της πρόσβασης Τα τεχνολογικά μέτρα που ελέγχουν ή παρεμποδίζουν την πρόσβαση εξαρτούν τη δυνατότητα πρόσβασης στο προστατευόμενο έργο από τη χρήση ενός κωδικού (Password) ή αριθμού πιστοποίησης (Indentification Number), τον οποίο ο χρήστης έχει εκ των προτέρων αποκτήσει με τη συναίνεση του δημιουργού ή του δικαιούχου. Με άλλα λόγια, το έργο «κλειδώνεται» και η πρόσβαση σε αυτό είναι δυνατή μόνο στο χρήστη που διαθέτει το σωστό «κλειδί». Ο κωδικός πρόσβασης επιβεβαιώνει την ταυτότητα του χρήστη και τον εξουσιοδοτεί ώστε να έχει πρόσβαση είτε σε συγκεκριμένο υλικό, είτε σε ολόκληρο το δικτυακό τόπο. Τέτοιους κωδικούς πρόσβασης χρησιμοποιούν μεγάλες βάσεις νομικών δεδομένων, όπως η WESTLAW ( αλλά και η ελληνική ΝΟΜΟS ( Εικόνα 1. Σελίδα εισόδου στη Βάση Νομικών Δεδομένων "NOMOS" όπου απαιτείται εισαγωγή ονόματος χρήστη και κωδικού πρόσβασης. 121 Βλ. Βαγενά Ευαγγελία, Η τεχνολογική προστασία και η ψηφιακή διαχείριση της πνευματικής ιδιοκτησίας, 2011, ο.π., σελ. 18 με τις εκεί υποσημειώσεις. 62

72 Επίσης πολλές διαδικτυακές εφημερίδες ή περιοδικά εφαρμόζοντας ανάλογο σύστημα, εμποδίζουν την πρόσβαση σε άρθρα της άμεσης συνήθως επικαιρότητας, έτσι ώστε να έχουν τη δυνατότητα να τα αναγνώσουν, αλλά και να τα αποθηκεύσουν ή να τα εκτυπώσουν μόνον οι χρήστες που έχουν αποκτήσει κωδικό πρόσβασης, με παράλληλη χρέωση της πιστωτικής τους κάρτας με το αντίστοιχο ποσό, κατά το λεγόμενο pay-per-use ή on-demand σύστημα 122. Το «κλείδωμα» αυτό, ο έλεγχος ουσιαστικά της πρόσβασης από τον δικαιούχο, τεχνικά μπορεί να πραγματοποιηθεί σε διαφορετικά χρονικά σημεία: - Σε αρχικό στάδιο, στην περίπτωση της διαδικτυακής διάθεσης, ο σχετικός έλεγχος μπορεί να γίνει με τη χρήση κωδικών πρόσβασης στο περιεχόμενο του διαδικτυακού τόπου. - Στη συνέχεια, ο έλεγχος μπορεί να γίνει στο στάδιο της λήψης του περιεχομένου. Ο χρήστης μπορεί να έχει πρόσβαση στο προστατευόμενο περιεχόμενο μόνο αν έχει προηγουμένως εφοδιαστεί με ειδικό αποκωδικοποιητή, όπως, για παράδειγμα, στην περίπτωση της συνδρομητικής τηλεόρασης, της οποίας το σήμα λαμβάνεται μεν από όλους του δέκτες, πρόσβαση όμως σε αυτό έχουν μόνο όσοι διαθέτουν αποκωδικοποιητή. Αντίστοιχα, στην περίπτωση του διαδικτυακά μεταδιδόμενου περιεχομένου, την πρόσβαση επιτρέπει κάποια συσκευή που ενσωματώνεται στην κεντρική μονάδα του ηλεκτρονικού υπολογιστή του χρήστη. - Τέλος, πιο σύγχρονη δυνατότητα ελέγχου της πρόσβασης, πραγματοποιείται με τη διάθεση προγραμμάτων λογισμικού, τα οποία επιτρέπουν μεν την αρχική πρόσβαση στο προστατευόμενο έργο, για περιορισμένο όμως χρονικό διάστημα. Μετά την πάροδο του διαστήματος αυτού - που παρέχεται συνήθως στα πλαίσια δωρεάν δοκιμής πριν την αγορά αντιγράφου τα προγράμματα αυτά σταματούν να λειτουργούν. Στην ίδια βάση λειτουργούν και τα τεχνολογικά μέτρα που εμποδίζουν τη πρόσβαση στο προστατευόμενο έργο μετά από ένα αριθμό προσβάσεων στο έργο αυτό. 122 Θεόδωρος Κριθαράς «Τα τεχνολογικά Μέτρα Προστασίας της Πνευματικής Ιδιοκτησίας στο Διαδίκτυο» ΔιΜΕΕ 2005, σελ

73 ii. Τεχνολογικά μέτρα ελέγχου της χρήσης Με την εφαρμογή τεχνολογικών μέτρων που ελέγχουν ή περιορίζουν τη χρήση επιτρέπεται μεν η πρόσβαση στο προστατευόμενο έργο, εμποδίζονται όμως συγκεκριμένες χρήσεις του, με κυριότερη την αναπαραγωγή. Τα συστήματα αυτής της κατηγορίας μπορεί να εμποδίζουν εντελώς την αποθήκευση του έργου εκτός του υλικού φορέα ενσωμάτωσής τους, και να αποκλείουν πλήρως την παραγωγή αντιγράφων, έτσι ώστε ο χρήστης να μπορεί να δει ή να ακούσει το προστατευόμενο υλικό, όχι όμως και να το αναπαραγάγει ή να το τροποποιήσει. Χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι η περίπτωση των ηλεκτρονικών βιβλίων ( e- Books ) και των εγγράφων σε ψηφιακή μορφή, τα οποία μπορεί ο χρήστης μόνο να διαβάσει, όχι όμως και να αντιγράψει, τμηματικά ή συνολικά, το περιεχόμενό τους, να τα εκτυπώσει ή να τα μοιραστεί περαιτέρω με τρίτους, όπως, για παράδειγμα, συμβαίνει με τα αρχεία σε μορφή PDF. Επιπλέον, τα τεχνολογικά αυτά μέτρα μπορούν να παρέχουν τη δυνατότητα δημιουργίας ενός περιορισμένου αριθμού αντιγράφων, ακόμη και στο πλαίσιο του νόμιμου περιορισμού της αναπαραγωγής για ιδιωτική χρήση 123. Σε αυτές τις περιπτώσεις οι υλικοί φορείς (CD, DVD κ.λ.π.) που ενσωματώνουν το προστατευόμενο έργο, φέρουν συνήθως την ένδειξη Copy protected ή Copy Control. Παρόμοιοι περιορισμοί επιβάλλονται και διαδικτυακά, στην περίπτωση του «κατεβάσματος» μουσικών αρχείων μέσω συγκεκριμένων on-line music stores (itunes Store, Napster κ.λ.π.), όπου παρέχεται η δυνατότητα της αντιγραφής τους σε περιορισμένο αριθμό ηλεκτρονικών υπολογιστών, συμβατών συσκευών ή υλικών φορέων 124. Σε αυτή την κατηγορία χαρακτηριστική είναι και η δυνατότητα αναπαραγωγής ψηφιακών αρχείων μόνο από συγκεκριμένες, συμβατές με τα αρχεία αυτά συσκευές αναπαραγωγής. Στην περίπτωση αυτή μπορεί ο χρήστης να έχει αγοράσει ένα CD το οποίο όμως να μην μπορεί να το ακούσει στη δική του συσκευή, ή αντίστοιχα να έχει «κατεβάσει» από το διαδίκτυο νομίμως ένα μουσικό αρχείο, που όμως μπορεί να 123 Βλ. παραπάνω σελ Αθανασόπουλος Ευάγγελος, Τα συστήματα διαχείρισης ψηφιακών δικαιωμάτων πνευματικής ιδιοκτησίας υπό το πρίσμα της νομοθεσίας και προστασίας του καταναλωτή και του Αστικού Κώδικα, ΔιΜΕΕ 1/

74 αναπαραχθεί μόνο από συσκευές συγκεκριμένων εταιριών. Σχετικό παράδειγμα αποτελεί η περίπτωση των μουσικών αρχείων που διατίθενται διαδικτυακά από το itunes Store της εταιρίας Apple, τα οποία αναπαράγονται αποκλειστικά από συσκευές Apple ipod. iii. Τεχνολογικά μέτρα πληροφόρησης και ταυτοποίησης έργου Τα τεχνολογικά αυτά μέτρα, σε αντίθεση με τα αντίστοιχα των δύο προηγούμενων κατηγοριών, δεν απαγορεύουν ούτε εμποδίζουν την πρόσβαση στο προστατευόμενο έργο, ούτε και ελέγχουν συγκεκριμένες χρήσεις του. Αυτά καθιστούν δυνατή την εξατομίκευση και τον εντοπισμό ενός έργου σε ψηφιακή μορφή, μετρούν και αποτυπώνουν τη συχνότητα της πρόσβασης στο προστατευόμενο υλικό και της χρήσης του. Σκοπός τους είναι η παροχή των παραπάνω πληροφοριών στον δημιουργό ή στον δικαιούχο πνευματικών δικαιωμάτων του έργου, ο οποίος με τη σειρά του θα είναι σε θέση πια να χρεώσει το χρήστη για τη συγκεκριμένη χρήση του έργου ή ακόμα και να αποσύρει τα αντίγραφα που κυκλοφορούν παράνομα στο διαδίκτυο. Οι πληροφορίες αυτές που κατά τη Βαγενά (2011), λειτουργούν ως «ετικέτα» με τα στοιχεία και τους όρους χρήσης του έργου, απευθυνόμενη προς τον υποψήφιο ή τελικό χρήστη του ή άλλοτε ως «υπογραφή» του δικαιούχου, εγγυώμενη το σεβασμό του ηθικού δικαιώματος πατρότητας, είτε είναι άμεσα καταληπτές, είτε εμπεριέχονται σε κωδικούς και νούμερα, που αντιστοιχούν σε μια βάση δεδομένων με τις αντίστοιχες πληροφορίες για κάθε κωδικό 125. Γνωστό σύστημα της κατηγορίας αυτής είναι η «υδατογράφηση» ή «ψηφιακό υδατογράφημα» (Digital Watermarketing) Διάκριση με κριτήριο τις τεχνικές μεθόδους Εισαγωγικά Στοιχεία Παράλληλα με την εξέλιξη της τεχνολογίας εξελίσσονται και οι χρησιμοποιούμενες τεχνικές μέθοδοι των τεχνολογικών μέτρων προστασίας. Το ζητούμενο είναι πάντα η 125 Βαγενά Ευαγγελία, Η τεχνολογική προστασία και η ψηφιακή διαχείριση της πνευματικής ιδιοκτησίας, 2011, ο.π., σελ

75 αποτελεσματικότητα των μέτρων, που αποτελεί άλλωστε και την προϋπόθεση της προστασίας τους από το νόμο, αφού σύμφωνα με τη διάταξη της παραγράφου 3 του άρθρου 6 της Οδηγίας, η προστασία από την εξουδετέρωση αφορά μόνο τα «αποτελεσματικά» τεχνολογικά μέτρα. Με βάση λοιπόν την τεχνική μέθοδο που εφαρμόζεται κάθε φορά μπορούν να διακριθούν διαφορετικές κατηγορίες τεχνολογικών μέτρων. Πολύ συχνά χρησιμοποιούνται συνδυασμοί τεχνικών, για την επίτευξη της μεγαλύτερης δυνατής αποτελεσματικότητας ενάντια στις επιχειρούμενες προσπάθειες εξουδετέρωσης των μηχανισμών προστασίας. Με κριτήριο, λοιπόν, την εφαρμοζόμενη τεχνολογία τα τεχνολογικά μέτρα μπορούν να κατηγοριοποιηθούν ως εξής: - Κρυπτογραφία: Επιτρέπει την κρυπτογράφηση του ψηφιακού περιεχομένου, ώστε η αποκρυπτογράφηση του να είναι δυνατή μόνο από τους επιθυμητούς χρήστες. - Τεχνικές Απόκρυψης δεδομένων (data hiding): Στεγανογραφία και Yδατογραφία: Ενσωματώνει πληροφορία (π.χ. σχετικά με τον κάτοχο του δικαιώματος αναπαραγωγής) σε ένα ψηφιακό αρχείο. Ένα ψηφιακό υδατογράφημα βοηθά τους ιδιοκτήτες πνευματικών δικαιωμάτων να ανιχνεύουν τη μηεξουσιοδοτημένη χρήση, αντιγραφή και διανομή των ψηφιακών δεδομένων. - Γλώσσες περιγραφής δικαιωμάτων (Rights Expression Languages REL): Χρησιμοποιούνται για να δηλώσουν ποια είναι τα δικαιώματα του χρήστη σε σχέση με το αντίγραφο του έργου που έχει στη διάθεσή του. - Έμπιστα (trusted) συστήματα: Συστήματα προστασίας και ελέγχου της Πνευματικής Ιδιοκτησίας με την αξιοποίηση εξειδικευμένου υλικού και λογισμικού. - Μεταδεδομένα προστασίας ψηφιακού περιεχομένου: Το σύνολο των δεδομένων που σχετίζονται με ένα ψηφιακό αντικείμενο και περιγράφουν τα τεχνικά και εννοιολογικά χαρακτηριστικά του. Σε αυτά βασίζεται το Σύστημα Διαχείρισης Δικαιωμάτων για να προστατέψει και να διαχειριστεί τα δικαιώματα του περιεχομένου. 66

76 Παρακάτω επιχειρείται μια αναλυτική παρουσίαση των τεχνολογιών 126 που χρησιμοποιούνται για το συγκεκριμένο σκοπό καθώς και των σημαντικότερων συστημάτων που αξιοποιούν αντίστοιχες τεχνολογικές λύσεις Κρυπτογραφία Α. Γενικά Η πρώτη ιστορική αναφορά στη χρήση της κρυπτογραφίας, χρονολογείται γύρω στο 1900 π.χ. όταν ένας Αιγύπτιος αντιγραφέας χειρογράφων, χρησιμοποίησε ασυνήθιστα ιερογλυφικά κατά την αντιγραφή μιας επιγραφής. Κάποιοι ειδικοί υποστηρίζουν ότι η κρυπτογραφία προέκυψε αντανακλαστικά λίγο μετά την ανακάλυψη της γραφής και εφαρμόστηκε σε διάφορες περιπτώσεις, από διπλωματικές επιστολές ως και σχέδια μάχης σε περιόδους πολέμου. Τα πρώτα σημαντικά βήματα της κρυπτογραφίας έγιναν κατά τη διάρκεια των δύο παγκοσμίων πολέμων. Τα πολεμικά κέντρα χρησιμοποιούσαν διάφορες τεχνικές κρυπτογράφησης για την μετάδοση των εντολών τους στα μέτωπα του πολέμου. Εντυπωσιακή ήταν η πρόοδος της επιστήμης της κρυπτογραφίας κατά τη διάρκεια του 2ου παγκοσμίου πολέμου. Διάσημη είναι η κρυπτομηχανή Enigma που χρησιμοποιήθηκε από του Γερμανούς για την οργάνωση των γερμανικών υποβρυχίων στον Ατλαντικό. Οι συμμαχικές δυνάμεις είχαν συγκροτήσει μια ομάδα αποτελούμενη από τους καλύτερους επιστήμονες της εποχής με σκοπό την αποκρυπτογράφηση του συγκεκριμένου κώδικα. Χαρακτηριστικό της σπουδαιότητας της επιστήμης της κρυπτογραφίας, είναι το γεγονός πως αρκετοί από του ιστορικούς αναλυτές πιστεύουν πως η έκβαση του πολέμου κρίθηκε από την επιτυχία της επιστημονικής ομάδας να σπάσει τον κώδικα. Η αλαζονεία των Γερμανών που πίστευαν ότι δεν ήταν δυνατή η αποκρυπτογράφηση του κώδικα τους, είχε ως αποτέλεσμα να συνεχίσουν να 126 Στοιχεία για τις τεχνικές μεθόδους των τεχνολογικών μέτρων έχουν ληφθεί κυρίως από τη Διπλωματική Εργασία του Δημητρίου Π. Μεϊδάνη, με θέμα «Τα Δικαιώματα Πνευματικής Ιδιοκτησίας στην Ψηφιακή Εποχή: Ζητήματα Προστασίας και Διαχείρισης. Ένα Πρότυπο Σύστημα Ψηφιακής Διαχείρισης των Πνευματικών Δικαιωμάτων», που εκπονήθηκε τον Δεκέμβριο 2006, στα Πλαίσια του Μεταπτυχιακού Διπλώματος Ειδίκευσης: Επιστήμη και Τεχνολογία Υπολογιστών της Πολυτεχνικής Σχολής, Τμήμα Μηχανικών Η/Υ & Πληροφορικής του Πανεπιστημίου Πατρών), και από Βαγενά Ευαγγελία, Η τεχνολογική προστασία και η ψηφιακή διαχείριση της πνευματικής ιδιοκτησίας, 2011, ο.π. 67

77 χρησιμοποιούν την κρυπτομηχανή ακόμα και όταν έλαβαν τις πρώτες ενδείξεις υποκλοπής πληροφοριών από τις συμμαχικές δυνάμεις. Οι νέες μορφές κρυπτογραφίας παρουσιάστηκαν λίγο μετά την εξάπλωση των ψηφιακών τηλεπικοινωνιών, καθώς σε περιπτώσεις όπου τα δεδομένα πρέπει να μεταδοθούν μέσω μη ασφαλών τηλεπικοινωνιακών καναλιών, όπως, χωρίς αμφιβολία, είναι το Διαδίκτυο, η χρήση της κρυπτογραφίας είναι απαραίτητη. Η μέθοδος της κρυπτογράφησης ενός αρχείου εφαρμόζεται με σκοπό 127 να διασφαλιστούν: α) η πιστοποίηση, η διαδικασία, δηλαδή, της εξακρίβωσης της ορθότητας των στοιχείων, β) η εμπιστευτικότητα, που σημαίνει τη διασφάλιση ότι κανένας δεν είναι σε θέση να διαβάσει την πληροφορία εκτός από τον εξουσιοδοτημένο παραλήπτη, γ) η ακεραιότητα, δηλαδή η διαβεβαίωση του παραλήπτη ότι το μήνυμα που θα παραλάβει δεν έχει αλλοιωθεί ή παραποιηθεί σε σχέση με το αρχικό και δ) πιστοποίηση της αυθεντικότητας του αποστολέα, που είναι μηχανισμός που αποδεικνύει ότι ο φερόμενος ως αποστολέας είναι πραγματικά αυτός που ισχυρίζεται. Ο ρόλος της κρυπτογραφίας, λοιπόν, δεν είναι μόνο η προστασία των δεδομένων από κλοπή ή παραποίηση, αλλά και η πιστοποίηση της ταυτότητας του χρήστη. Με βάση την κρυπτογραφία λειτουργούν και οι ηλεκτρονικές υπογραφές που χρησιμεύουν για την πιστοποίηση της αυθεντικότητας ενός αντιτύπου έργου, αλλά και για την πιστοποίηση της ταυτότητας του χρήστη που απέκτησε πρόσβαση στο έργο. Με αυτό τον τρόπο διασφαλίζεται η ακεραιότητα του ψηφιακού περιεχομένου μετά την διανομή του, ώστε να είναι δυνατή η ανίχνευση οποιασδήποτε αλλαγής έχει υποστεί. Η μέθοδος της κρυπτογραφίας, με βάση τη διάκριση ως προς την παρεχόμενη προστασία 128 εμποδίζει την πρόσβαση στο έργο και όχι τις συγκεκριμένες χρήσεις του. Επομένως, αν παρακαμφθούν οι κρυπτογραφικοί μηχανισμοί η χρήση του περιεχομένου είναι ανεμπόδιστη. Στη συνέχεια ακολουθεί μια συνοπτική αναφορά στις βασικές κατηγορίες κρυπτογραφικών αλγόριθμων και στα μοντέλα εμπιστοσύνης που χρησιμοποιούνται. 127 Για τους σκοπούς της κρυπτογράφησης βλ. Wikipedia λήμμα «κρυπτογραφία» σε: %81%CE%B1%CF%86%CE%AF%CE%B1 (τελευταία πρόσβαση ). 128 Βλ. παραπάνω σελ

78 Β. Κατηγορίες κρυπτογράφησης Με βάση τον αριθμό και το είδος των κλειδιών που χρησιμοποιούνται για την κωδικοποίηση και την αποκωδικοποίηση, η κρυπτογράφηση διακρίνεται σε τρεις κατηγορίες 129 : - Κρυπτογράφηση Ιδιωτικού Κλειδιού ή συμμετρική κρυπτογράφηση: Όπου χρησιμοποιείται ένα μοναδικό κλειδί για την κρυπτογράφηση και την αποκρυπτογράφηση. - Κρυπτογράφηση Δημόσιου Κλειδιού ή ασύμμετρη κρυπτογράφηση: Όπου χρησιμοποιούνται διαφορετικά κλειδιά για την κρυπτογράφηση και την αποκρυπτογράφηση. - Κρυπτογράφηση με τη μέθοδο του «τοπικού κλειδώματος» (regional lock out): το έργο κωδικοποιείται με τέτοιο τρόπο ώστε να μπορεί να αναπαραχθεί μόνο από συσκευές εξοπλισμένες με το ειδικό «τοπικό κλειδί» (region code), που αντιστοιχεί σε συγκεκριμένη γεωγραφική περιοχή, εντός της οποίας αγοράστηκαν. Β.1. Κρυπτογράφηση Ιδιωτικού Κλειδιού Στην κρυπτογράφηση ιδιωτικού κλειδιού, ένα και μοναδικό κλειδί χρησιμοποιείται τόσο για την κρυπτογράφηση όσο και για την αποκρυπτογράφηση της πληροφορίας. Ο αποστολέας χρησιμοποιεί το κλειδί για την κρυπτογράφηση του μηνύματος και στέλνει το κρυπτογράφημα στον παραλήπτη. Ο παραλήπτης χρησιμοποιεί το ίδιο κλειδί για την αποκρυπτογράφηση του μηνύματος και επανακτά το αυθεντικό κείμενο. Καθώς ένα κλειδί χρησιμοποιείται και για τις δύο διαδικασίες, η κρυπτογράφηση ιδιωτικού κλειδιού ονομάζεται επίσης και συμμετρική κρυπτογράφηση. Β.2. Κρυπτογράφηση Δημόσιου Κλειδιού Η Κρυπτογράφηση Δημόσιου Κλειδιού (Public Key Cryptography - PKC) θεωρείται η τελευταία σημαντική εξέλιξη που έλαβε χώρα στον τομέα της κρυπτογραφίας τα 129 Για τις κατηγορίες της κρυπτογράφησης βλ. αναλυτικά Menezes A.J., Van Oorschot P.C., Vanstone S.A., Handbook of Applied Cryptography, CRC Press, 1996, διαθέσιμο στο διαδίκτυο : (τελευταία πρόσβαση ). 69

79 τελευταία 300 με 400 χρόνια. Στη σύγχρονη μορφή της, παρουσιάστηκε αρχικά από τον Καθηγητή Πανεπιστημίου του Stanford Martin Hellman, και τον απόφοιτο Whitfield Diffie το Η εργασία τους περιέγραφε ένα κρυπτογραφικό σύστημα δύο κλειδιών, όπου δύο άνθρωποι μπορούσαν να επικοινωνήσουν με ασφάλεια πάνω από ένα μη ασφαλές κανάλι επικοινωνίας χωρίς να χρειάζεται να γνωρίζουν το ίδιο μυστικό κλειδί. Το μαθηματικό τέχνασμα στο οποίο βασίζεται η Κρυπτογράφηση Δημόσιου Κλειδιού είναι η ύπαρξη των λεγόμενων μονόδρομων συναρτήσεων που ενώ είναι αρκετά απλές κατά τον υπολογισμό τους, δεν συμβαίνει το ίδιο και κατά τον υπολογισμό των αντίστροφων τους που είναι συγκριτικά δύσκολος. Στη απλή της μορφή η μέθοδος αυτή χρησιμοποιεί δύο κλειδιά τα οποία συσχετίζονται μαθηματικά χωρίς όμως η γνώση του ενός να επιτρέπει την εύκολη εύρεση του άλλου. Το ένα κλειδί χρησιμοποιείται για την κρυπτογράφηση του κειμένου, ενώ το άλλο κλειδί χρησιμοποιείται για την αποκρυπτογράφηση του. Το σημαντικό στοιχείο είναι πως δεν έχει σημασία πιο κλειδί θα χρησιμοποιηθεί πρώτο, αλλά το ότι και τα δύο κλειδιά είναι απαραίτητα για την συνολική διαδικασία. Καθώς η Κρυπτογράφηση Δημόσιου Κλειδιού απαιτεί ένα ζεύγος κλειδιών ονομάζεται επίσης και ασύμμετρη κρυπτογραφία. Στην Κρυπτογράφηση Δημόσιου Κλειδιού, ένα από τα δύο κλειδιά χαρακτηρίζεται ως δημόσιο κλειδί και μπορεί να διαμοιραστεί σε όσο μεγάλο εύρος αποδεκτών επιθυμεί ο ιδιοκτήτης. Το άλλο κλειδί χαρακτηρίζεται ως ιδιωτικό και δεν πρέπει να διαρρεύσει σε μη εξουσιοδοτημένο χρήστη. 130 Βλ. Wikipedia λήμμα «κρυπτογράφηση δημόσιου κλειδιού» σε: %81%CE%AC%CF%86%CE%B7%CF%83%CE%B7_%CE%94%CE%B7%CE%BC%CF%8C%CF %83%CE%B9%CE%BF%CF%85_%CE%9A%CE%BB%CE%B5%CE%B9%CE%B4%CE%B9%CE %BF%CF%8D (τελευταία πρόσβαση ). 70

80 Εικόνα 2: Σχηματικά η διαδικασία Κρυπτογράφησης Δημόσιου Κλειδιού Η πρώτη και ακόμα και σήμερα διαδεδομένη, υλοποίηση της Κρυπτογράφησης Δημόσιου Κλειδιού είναι ο RSA, που πήρε το όνομα του από τα αρχικά των ονομάτων των μαθηματικών που τον εισήγαγαν Ronald Rivest, Adi Shamir και Leonard Adleman. Ο RSA χρησιμοποιείται σήμερα σε εκατοντάδες προϊόντα λογισμικού και μπορεί να χρησιμοποιηθεί για εφαρμογές όπως είναι η ανταλλαγή κλειδιών, οι ψηφιακές υπογραφές κ.α. 131 Β.3. Κρυπτογράφηση με τη μέθοδο του «τοπικού κλειδώματος» (regional lock out) Προκειμένου να επιτευχθεί ο εμπορικός έλεγχος της διανομής των έργων, έχει αναπτυχθεί η μέθοδος του «τοπικού κλειδώματος» ενός υλικού φορέα. Με τη μέθοδο αυτή το έργο κωδικοποιείται ως περιεχόμενο ενός ψηφιακού ευέλικτου δίσκου, με τέτοιο τρόπο ώστε να μπορεί να αναπαραχθεί μόνο από συσκευές εξοπλισμένες με το ειδικό «τοπικό κλειδί» (region code), που αντιστοιχεί σε συγκεκριμένη γεωγραφική 131 Για τις εφαρμογές τις κρυπτογραφίας βλ. Wikipedia λήμμα «κρυπτογραφία» στην ηλεκτρονική διεύθυνση: E%B3%CF%81%CE%B1%CF%86%CE%AF%CE%B1 (τελευταία πρόσβαση ). 71

81 περιοχή, εντός της οποίας αγοράστηκαν. Η παγκόσμια αγορά οπτικοακουστικών έργων διαχωρίζεται σε έξι γεωγραφικές ζώνες γεωγραφικού κλειδώματος των DVD, εκ των οποίων η πρώτη καταλαμβάνει την Αμερική και τον Καναδά, η δεύτερη την Ευρώπη, Ιαπωνία και Νότιο Αμερική, η Τρίτη τη Νοτιοανατολική Ασία, η τέταρτη τη Λατινική Αμερική, τη Νέα Ζηλανδία και την Αυστραλία, η πέμπτη τη Ρωσία, την υπόλοιπη Ασία και την Αφρική και η έκτη την Κίνα. Τέλος, υπάρχει και η ζώνη «0» στην οποία ανήκουν όλες οι υπόλοιπες περιοχές του πλανήτη, τις οποίες δεν καλύπτουν οι ανωτέρω ζώνες Τεχνικές απόκρυψης δεδομένων (data hiding): Στεγανογραφία και Υδατοσήμανση Α. Στεγανογραφία Ενώ η κρυπτογραφία έχει στόχο την προστασία του περιεχομένου των μηνυμάτων, η στεγανογραφία έχει στόχο την απόκρυψη της ίδιας της ύπαρξης τους 133. Το πιο διάσημο ιστορικό παράδειγμα στεγανογραφίας πηγάζει από την αρχαιότητα. Ο Ηρόδοτος διηγείται ότι γύρω στο 440 π.χ ο Ιστιαίος ξύρισε το κεφάλι του πιο έμπιστου δούλου του και έγραψε σε αυτό το μήνυμα που ήθελε να στείλει. Όταν τα μαλλιά του δούλου μεγάλωσαν το μήνυμα ήταν πια αόρατο. Στη συνέχεια ο δούλος αναχώρησε για τον προορισμό του με ρητή εντολή να του ξυρίσουν το κεφάλι με την άφιξη του. Ανάλογες ιστορικές αναφορές δημιουργούν μια μεγάλη λίστα από παραδείγματα χρήσης στεγανογραφικών μεθόδων για την απόκρυψη πληροφορίας μέσα σε άλλη πληροφορία Βλ. σχετικώς Βαγενά Ευαγγελία, 2011 ο.π., και Federal Trade Commission, FTC Town Hall: Digital Rights Management Technologies, Comment: Project No. P094502, Electronic Frontier Foundation, February 9, 2009, σελ Η λέξη στεγανογραφία προέρχεται από τις ελληνικές λέξεις στέγανο-ς και γραφ-ειν που ετυμολογικά σημαίνουν συγκαλυμμένη γραφή και χρησιμοποιείται για να περιγράψει την διαδικασία της απόκρυψης πληροφορίας μέσα σε άλλη πληροφορία. Βλ. Wikipedia λήμμα «στεγανογραφία» στην ηλεκτρονική διεύθυνση: CE%B3%CF%81%CE%B1%CF%86%CE%AF%CE%B1(τελευταία πρόσβαση ). 134 Μια ευρέως διαδεδομένη τεχνική γλωσσολογικής στεγανογραφίας είναι οι ακροστιχίδες. Το πιο διάσημο παράδειγμα είναι ίσως το έργο του Giovanni Boccaccio Amorosa visione το οποίο θεωρείται η μεγαλύτερη γνωστή ακροστιχίδα. O Boccaccio έγραψε αρχικά τρία σονέτα μεγέθους γραμμάτων. Στη συνέχεια έγραψε μια σειρά από ποιήματα τοποθετώντας στα αρχικά των διαδοχικών τρίστιχων τα γράμματα που σχημάτιζαν τα σονέτα του. Ο John Wilkins περιέγραψε πως «δύο 72

82 Σε ένα ψηφιακό αρχείο η μέθοδος της στεγανογραφίας χρησιμοποιείται προκειμένου να ενσωματωθούν σε αυτό πληροφορίες που δεν γίνονται αντιληπτές από τον χρήστη. Με τις πληροφορίες αυτές μπορούν να αποδειχθούν η ταυτότητα του δημιουργού του έργου και η γνησιότητα του αντιτύπου του, καθώς και η ταυτότητα του χρήστη και η εξουσιοδοτημένη ή μη χρήση του 135. Στεγανογραφία με Απόκρυψη Πληροφορίας σε Κείμενο Η στεγανογραφία σε αρχεία κειμένου μπορεί να επιτευχθεί με την χρήση ποικίλων τεχνικών. Οι μέθοδοι που μπορούν να εφαρμοστούν σε αρχεία κειμένου, τόσο σε ηλεκτρονική όσο και σε έντυπη μορφή, περιλαμβάνουν τεχνικές κωδικοποίησης μετατόπισης γραμμών, κωδικοποίησης μετατόπισης λέξεων και κωδικοποίησης χαρακτηριστικών, καθώς και τεχνικές συντακτικού ή σημασιολογικού χαρακτήρα. Οι τρεις πρώτες τεχνικές βασίζονται στην οπτική αλλοίωση της μορφοποίησης ή της όψης του κειμένου, τροποποιώντας το μέγεθος του κενού μεταξύ διαδοχικών γραμμών, του κενού μεταξύ των λέξεων ή ακόμα και κάποια ιδιαίτερα χαρακτηριστικά των γραμμάτων. Ένα απλό παράδειγμα είναι η χρήση ενός ή δύο κενών χαρακτήρων μεταξύ διαδοχικών λέξεων για την κωδικοποίηση δυαδικών τιμών και χρήση των δυαδικών τιμών για την αναπαράσταση πληροφορίας 136. Στεγανογραφία με Απόκρυψη Πληροφορίας σε Αρχεία Ήχου & Εικόνας Συνήθως, η χρήση των αρχείων εικόνας για την εισαγωγή στεγανογραφικών μηνυμάτων βασίζεται στην εκμετάλλευση των περιορισμένων δυνατοτήτων που χαρακτηρίζουν το ανθρώπινο σύστημα όρασης. Η κωδικοποίηση επιπλέον πληροφορίας στο ψηφιακό περιεχόμενο μιας εικόνας έχει ως αποτέλεσμα την αλλοίωση των τιμών ορισμένων αν όχι όλων των pixels. Ωστόσο, η συγκεκριμένη Μουσικοί μπορούσαν να επικοινωνούν μεταξύ τους χρησιμοποιώντας τα μουσικά τους όργανα με την ίδια ευχέρεια που θα επικοινωνούσαν χρησιμοποιώντας την ανθρώπινη ομιλία». Βλ. Δημητρίου Π. Μεϊδάνη, Τα Δικαιώματα Πνευματικής Ιδιοκτησίας στην Ψηφιακή Εποχή: Ζητήματα Προστασίας και Διαχείρισης. Ένα Πρότυπο Σύστημα Ψηφιακής Διαχείρισης των Πνευματικών Δικαιωμάτων, Διπλωματική Εργασία, 2006, διαθέσιμη στην ηλεκτρονική διεύθυνση: (τελευταία πρόσβαση: ). 135 Βλ. σχετικώς Βαγενά Ευαγγελία, 2011 ο.π., σελ Βλ. Μεϊδάνη Δ., Τα Δικαιώματα Πνευματικής Ιδιοκτησίας στην Ψηφιακή Εποχή: Ζητήματα Προστασίας και Διαχείρισης. Ένα Πρότυπο Σύστημα Ψηφιακής Διαχείρισης των Πνευματικών Δικαιωμάτων, 2006, ο.π. σελ

83 αλλοίωση δεν έχει κανένα αντίκτυπο στο οπτικό αποτέλεσμα της εικόνας, τουλάχιστον για το ανθρώπινο σύστημα όρασης. Μερικές από τις πιο συνήθεις τεχνικές για την κωδικοποίηση μηνυμάτων σε αρχεία εικόνας, μπορούν να κατηγοριοποιηθούν σε δύο κατηγορίες. Σε αυτές που δρουν απευθείας στο περιεχόμενο της εικόνας και σε αυτές που χρησιμοποιούν κάποιους μετασχηματισμούς 137. Οι τεχνικές που δρουν απευθείας στο περιεχόμενο της εικόνας τροποποιούν την ψηφιακή εικόνα σε επίπεδο bit. Μία από τις πιο γνωστές τεχνικές που ανήκουν σε αυτήν την κατηγορία είναι η μέθοδος του λιγότερου σημαντικού bit. Αντίθετα στη περίπτωση της χρήσης μετασχηματισμών, η τροποποίηση πραγματοποιείται στους συντελεστές που προκύπτουν από την εφαρμογή τους στο περιεχόμενο της εικόνας. Η απόκρυψη πληροφορίας σε αρχεία ήχου θεωρείται περισσότερο πολύπλοκη καθώς το ανθρώπινο σύστημα ακοής είναι σαφώς πιο ευαίσθητο από το σύστημα όρασης. Εκτός από τη μέθοδο του λιγότερο σημαντικού bit που λειτουργεί με τον ίδιο τρόπο και στα αρχεία ήχου, υπάρχουν αρκετές ακόμα τεχνικές που χρησιμοποιούνται για την απόκρυψη μηνυμάτων μέσα σε μουσικά έργα. Η κωδικοποίηση φάσης λειτουργεί αντικαθιστώντας την φάση ενός τμήματος του ηχητικού σήματος με μία ενδεικτική φάση που αναπαριστά τα δεδομένα. Η συγκεκριμένη τεχνική είναι μία από τις πιο αποτελεσματικές τεχνικές κωδικοποίησης ιδιαίτερα σε ότι αφορά τον «λόγο του σήματος προς το θόρυβο», ελαχιστοποιώντας πραγματικά τα ηχητικά παραπροϊόντα της ενσωμάτωσης της πληροφορίας. Μία άλλη ομάδα βασίζεται στον διασκορπισμό της πληροφορίας σε όλο το εύρος του φάσματος των συχνοτήτων του ηχητικού σήματος. Τέλος, η κωδικοποίηση της πληροφορίας μπορεί να γίνει με την μεταβολή του αρχικού πλάτους του σήματος, την εξασθένηση του ρυθμού και την καθυστέρηση της αντήχησης 138. Β. Υδατοσήμανση Από τις πιο διαδεδομένες τεχνικές απόκρυψης δεδομένων στο χώρο της προστασίας των πνευματικών δικαιωμάτων είναι η υδατοσήμανση (watermarking) ή 137 Βλ. Μεϊδάνη Δ., 2006, ο.π. σελ Βλ. Μεϊδάνη Δ., 2006, ο.π. σελ

84 υδατογραφία 139. Παρουσιάζει σαν τεχνική μέθοδος αρκετά κοινά σημεία με την στεγανογραφία, ώστε να θεωρείται πως δεν πρόκειται για ξεχωριστή επιστημονική περιοχή αλλά για ένα υποσύνολο του ευρύτερου πεδίου της στεγανογραφίας. Άλλωστε σκοπός και των δύο μεθόδων είναι να κρύψουν πληροφορία μέσα σε άλλη πληροφορία. Ωστόσο, η υδατοσήμανση διαφέρει από την στεγανογραφία, καθώς μπορεί να διακριθεί στη μορφή υδατοσήμανσης που εφαρμόζει στεγανογραφικά συστήματα και σε μορφή με μη στεγανογραφικά συστήματα. Με την τεχνική της υδατοσήμανσης με στεγανογραφικά συστήματα το έργο σημαδεύεται με δεδομένα τα οποία δεν γίνονται αντιληπτά με γυμνούς οφθαλμούς και τα οποία συνήθως χρησιμεύουν για την πιστοποίηση της γνησιότητας ενός αντιγράφου του έργου. Σε περιπτώσεις υδατοσήμανσης με μη στεγανογραφικά συστήματα, τα δεδομένα αυτά είναι σκοπίμως ορατά, για λόγους κυρίως αποτροπής της αντιγραφής. Η ποιότητα του έργου που έχει «σημαδευτεί» με υδατοσήμανση μειώνεται, ενώ παράλληλα εάν ο χρήστης προσπαθήσει να την αφαιρέσει είναι πιθανό να βλάψει την ακεραιότητα του έργου 140. Ένα παράδειγμα μη στεγανογραφικού υδατογραφήματος αποτελεί ο Ιστότοπος του μουσείου Hermitage στο St. Petersburg στη Ρωσία. Το μουσείο παρουσιάζει μια μεγάλη συλλογή από υψηλής ποιότητας ψηφιακές φωτογραφίες επιλεγμένες από την διάσημη συλλογή του στον ψηφιακό του Ιστότοπο, μέχρι πρόσφατα. Κάθε ψηφιακή φωτογραφία είχε υδατογραφηθεί ώστε να καταδεικνύει το Hermitage ως νόμιμο ιδιοκτήτη της και ένα μήνυμα στο κάτω μέρος της σελίδας δηλώνει τον κάτοχο των πνευματικών δικαιωμάτων του περιεχομένου του Ιστότοπου. Σε εμφανές σημείο βρίσκεται και η προειδοποίηση ότι οι ψηφιακές φωτογραφίες δεν θα πρέπει να αναπαραχθούν χωρίς την κατάλληλη εξουσιοδότηση. Η επίγνωση ότι η ψηφιακή φωτογραφία προστατεύεται από υδατογράφημα βοηθάει στην καταπολέμηση της πειρατείας. 139 Για την τεχνική της υδατοσήμανσης βλ. Wikipedia, λήμμα: Watermarking, στη ηλεκτρονική διεύθυνση: Βλ. σχετικώς Βαγενά Ευαγγελία, 2011 ο.π., σελ

85 Εικόνα 3. Πίνακας του Antonio Bellucci στον ιστότοπο του μουσείου Hermitage (τελευταία πρόσβαση: ). Στο κόκκινο πλαίσιο η παραπομπή στους όρους χρήσης του εκτιθέμενου έργου. 76