Η ΚΑΛΛΙΕΡΓΕΙΑ ΤΟΥ ΚΑΠΝΟΥ ΣΤΟ ΝΟΜΟ ΡΟΔΟΠΗΣ

Transcript

1 (o ΑΤΕΙ ΚΑΛΑΜΑΤΑΣ ΣΧΟΛΗ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑΣ ΓΕΩΠΟΝΙΑΣ ΤΜΗΜΑ ΒΙΟΛΟΓΙΚΩΝ ΘΕΡΜΟΚΗΠΙΑΚΩΝ ΚΑΛΛΙΕΡΓΕΙΩΝ ΚΑΙ ΑΝΘΟΚΟΜΙΑΣ ΠΤΥΧΙΑΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ Η ΚΑΛΛΙΕΡΓΕΙΑ ΤΟΥ ΚΑΠΝΟΥ ΣΤΟ ΝΟΜΟ ΡΟΔΟΠΗΣ ΔΗΜΟΠΟΥΛΟΥ ΜΑΡΘΑ ΕΠΙΒΛΕΠΩΝ ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ : ΠΑΝΗΣ ΒΑΣΙΛΗΣ

2 Η ΚΑΛΛΙΕΡΓΕΙΑ ΤΟΥ ΚΑΠΝΟΥ ΣΤΟ ΝΟΜΟ ΡΟΔΟΠΗΣ ι

3 «ΑΦΙΕΡΩΝΕΤΑΙ ΣΤΗΝ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑ Μ Ο Υ» 2

4 ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΕΣ Πριν αναψερθώ στην πτυχιακή μου εργασία θα ήθελα να εκφράσω τις θερμές μου ευχαριστίες στον κ. Βασίλειο Πανή και στους υπόλοιπους καθηγητές του ΑΤΕΙ Καλαμάτας, στο Τμήμα Βιολογικών Θερμοκηπιακών Καλλιεργειών και Ανθοκομίας που με βοήθησαν στη συγκέντρωση και αξιολόγηση των στοιχείων εκείνων που μου ήταν απαραίτητα για να γράψω την πτυχιακή μου εργασία, καθώς και στις προπτυχιακές μου σπουδές. Επίσης, θερμά ευχαριστώ την οικογένειά μου για την ηθική και οικονομική στήριξη που μου προσέφεραν κατά τη διάρκεια των σπουδών μου. Τέλος, θα ήθελα να ευχαριστήσω τις φίλες μου Παρθένα Κώστα, Σουλτάνα Βρετοπούλου και Αικατερίνη Πετροπούλου για τη βοήθειά τους στη σύνταξη της πτυχιακής μου εργασίας. 3

5 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΕΙΣΑΓΩΓΗ 6 ΠΡΟΛΟΓΟΣ 7 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 : ΕΙΣΑΓΩΓΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΣΕ ΔΙΕΘΝΕΣ ΚΑΙ ΕΘΝΙΚΟ ΕΠΙΠΕΔΟ 1.1 ΓΕΝΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΚΑΠΝΟΥ ΣΗΜΑΣΙΑ ΤΟΥ ΚΑΠΝΟΥ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ ΤΥΠΟΙ ΚΑΠΝΟΥ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ ΠΟΙΚΙΛΙΕΣ ΚΑΠΝΟΥ Virginia (Flue Cured, ομάδα I) Burley (Light air Cured, ομάδα II) Ανατολικού τύπου (Sun Cured, ομάδες V, VI, Vil, VIII) 20 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2o: Η ΚΑΛΛΙΕΡΓΕΙΑ ΚΑΠΝΟΥ ΣΤΟ ΝΟΜΟ ΡΟΔΟΠΗΣ 2.1 ΚΑΤΗΓΟΡΙΕΣ ΕΔΑΦΩΝ ΝΟΜΟΥ ΡΟΔΟΠΗΣ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ ΕΔΑΦΩΝ ΝΟΜΟΥ ΡΟΔΟΠΗΣ ΒΑΣΙΚΕΣ ΚΑΛΛΙΕΡΓΕΙΕΣ ΣΤΟ ΝΟΜΟ ΡΟΔΟΠΗΣ ΚΑΛΛΙΕΡΓΕΙΑ ΚΑΠΝΟΥ ΣΤΟ ΝΟΜΟ ΡΟΔΟΠΗΣ 25 4

6 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3 : ΤΕΧΝΙΚΗ ΤΗΣ ΚΑΛΛΙΕΡΓΕΙΑΣ ΤΟΥ ΚΑΠΝΟΥ ΣΤΟ ΝΟΜΟ ΡΟΔΟΠΗΣ 3.1 ΣΠΟΡΕΙΑ Εκλογή σπορειότοπου Προετοιμασία «Σήκωμα» σπορείων Απολύμανση-Καταπολέμηση ζιζανίων Λίπανση σπορείων Σπορά Φύτρωμα Φροντίδες στο σπορείο ΑΓΡΟΣ Έδαφος Λίπανση Μεταφύτευση Άρδευση Σκάλισμα και καταπολέμηση ζιζανίων Κορυφολόγημα-Βλαστολόγημα ΞΗΡΑΝΤΗΡΙΟ Ωρίμανση Συλλογή Αρμάθιασμα Αποξήρανση ΧΩΡΙΚΗ ΕΠΕΞΕΡΓΑΣΙΑ Ανατολικά καπνά Virginia 60 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 62 ΠΗΓΕΣ ΑΠΟ ΔΙΑΔΙΚΤΥΟ 63 5

7 ΕΙΣΑΓΩΓΗ Κατάγομαι από μια κατεξοχήν αγροτική περιοχή του Νομού Πέλλας. Ο τόπος μου από τότε που θυμάμαι τον εαυτό μου υπήρξε εύφορος και ποικίλες καλλιέργειες ευδοκίμησαν κατά καιρούς στον κάμπο μας. Μία από αυτές είναι και ο καπνός. Παλιότερα, δεν υπήρχε οικογένεια που να μη καλλιεργεί -άλλος πολύ, άλλος λίγο - την τόσο κερδοφόρα για εκείνα τα χρόνια καλλιέργεια του καπνού. Ως παιδιά μάλιστα, γνωρίζαμε και τα ονόματα των εκάστοτε ποικιλιών! Ωστόσο, οικονομικοί λόγοι επέβαλλαν τη σταδιακή ελάττωσή της και τέλος την ολική διακοπή της καλλιέργειας στο νομό. Ο καπνός... ένα ολόκληρο κεφάλαιο της ιστορίας της Ελλάδας και όλου του νεώτερου κόσμου. Από τον Ηρόδοτο που ανέφερε τους Σκύθες καθισμένους να καπνίζουν ξεραμένο καπνό μέσα από συρίγγιο και τον αποξηραμένο καπνό που δόθηκε δώρο από τους Ινδιάνους στον Χριστόφορο Κολόμβο κατά την ανακάλυψη του Νέου Κόσμου στην κορύφωση της αντικαπνιστικής εκστρατείας που στις μέρες μας τείνει να πάρει διαστάσεις παγκόσμιας σύρραξης. Ακόμη, αν μπορούσε κανείς να δει την καλλιέργεια του καπνού από μια ανθρωπολογική - κοινωνικοπολιτική σκοπιά, θα μπορούσε να την κατατάξει σε κριτήριο κοινωνικής ταξικοποίησης. Οι χαμηλές κοινωνικές ομάδες τον καλλιεργούν ως εργάτες, οι μικρομεσαίοι είναι τα αφεντικά τους, τα οποία προμηθεύουν τους αστούς που είναι και εκείνοι που εμπορεύονται το πολύτιμο αγαθό και το προωθούν κατεργασμένο στις αριστοκρατικές τάξεις με τη μορφή τσιγάρων πολυτελείας. Οι ανωτέρω πληροφορίες, τα προσωπικά βιώματα που ανέφερα και η περεταίρω ενασχόληση με αντίστοιχο μάθημα στο Τμήμα Βιολογικών Θερμοκηπιακών Καλλιεργειών και Ανθοκομίας, με οδήγησαν στην παρουσίαση του παρόντος πονήματος. Τόσο θέλοντας να εξακριβώσω τους τρόπους με τους οποίους επιτυγχάνεται η σωστή καλλιέργεια του καπνού, όσο και τους λόγους για τους οποίους δεν ευδοκίμησε παραπάνω στη περιοχή από την οποία κατάγομαι, επέλεξα ένα σχετικά κοντινό νομό για να εξετάσω τις συνθήκες, αγροτικές, οικονομικές, κοινωνικές. 6

8 ΠΡΟΛΟΓΟΣ Παρακάτω αναφέρεται διεξοδικά η ιστορία του καπνού, όπως και η οικονομική του σημασία για τη χώρα μας. Επιπρόσθετα, αναλύονται οι ποικιλίες του, οι οποίες ευδοκίμησαν και ευδοκιμούν στην Ελλάδα. Έπειτα αξίζει να αναφερθεί ότι επέλεξα το νομό Ροδόπης ως ενδεικτικό παράδειγμα τόπου, διότι είναι μια περιοχή με πλειάδα καλλιεργειών όπως σιτηρά, βαμβάκια και φυσικά καπνό. Η κατηγοριοποίηση και τα χαρακτηριστικά του εδάφους του εν λόγω νομού αναλύονται στο 2ο Κεφάλαιο, ενώ στο 3ο επισημαίνεται η τεχνική της καλλιέργειας στην περιοχή αυτή, η οποία εναπόκειται στο χαρακτηριστικό τετράπτυχο σπορεία - αγρός - ξηραντήριο - χωρική επεξεργασία. 7

9 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1o ΕΙΣΑΓΩΓΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΣΕ ΔΙΕΘΝΕΣ ΚΑΙ ΣΕ ΕΘΝΙΚΟ ΕΠΙΠΕΔΟ 1.1 ΓΕΝΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ Ο καπνός είναι μονοετές, ποώδες φυτό που ανήκει στο γένος Nicotiana.aTqv οικογένεια Solanaceae, το οποίο καλλιεργείται για τα φύλλα του, τα οποία μετά από κατάλληλη επεξεργασία χρησιμοποιούνται για κάπνισμα. Ο βλαστός του καπνού φτάνει το ύψος των 2 μέτρων, τα άνθη του είναι σωληνόμορφα λευκού, ροζ ή κόκκινου χρώματος και σχηματίζουν ταξιανθίες. Ο καπνός είναι κάψα και περιέχει μερικές χιλιάδες σπόρια. Ο καπνός γονιμοποιείται εύκολα με τα έντομα και τον άνεμο. Ο κοινός (καλλιεργήσιμος) καπνός είναι το είδος ταμπάκο (Nicotiana Tabacum), μονοετές, ιθαγενές φυτό της Νοτίου Αμερικής. Τα φύλλα του εναλλάσσονται και είναι είτε με μίσχους είτε χωρίς, φτάνοντας στο μήκος τα 80 εκατοστά. Άλλο είδος είναι το ρούστικα (Ν. Rustica) γνωστό και ως τουμπεκί, καλλιεργείται δε σε μικρή κλίμακα. Ο βλαστός του είναι τριχοειδής με μικρές ίνες που εκκρίνουν ένα ιξώδες υγρό. Το χαρακτηριστικό του καπνού είναι η νικοτίνη, ένα αλκαλοειδές οξύ 8

10 που βρίσκεται κυρίως στα φύλλα. Είναι εθιστικό και χαρακτηρίζεται σαν ναρκωτικό. Η ποσότητα της νικοτίνης στο φυτό εξαρτάται από το είδος, την ποικιλία και τις κλιματολογικές συνθήκες. Στα καπνά των πούρων επειδή επεξεργάζονται ειδικά με διάφορες ζυμώσεις χάνεται αρκετή ποσότητα νικοτίνης. Ο προσδιορισμός της ποιότητας του καπνού έχει να κάνει με το πάχος και το μήκος του φύλλου, την ελαστικότητα, το χρωματισμό, την υφή και διάφορα χημικά χαρακτηριστικά ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΚΑΠΝΟΥ Η καλλιέργεια του καπνού σε σύγκριση με άλλες αρχαιότατες καλλιέργειες (βαμβάκι, σιτάρι, ελιά, αμπέλι) είναι πάρα πολύ νέα. Υπάρχουν πολλές αναφορές σχετικά με τον καπνό που αφορούν στις ιδιότητες του, στον τρόπο και χρόνο διάδοσής του και οι οποίες, δυστυχώς, παραλλάσσονται. Η πιο αποδεκτή εκδοχή σήμερα είναι ότι οι Ισπανοί άρχισαν να καλλιεργούν τον καπνό στην Αϊτή το 1531 από σπόρο που πήραν από το Μεξικό. Στην Κούβα ο καπνός καλλιεργήθηκε για πρώτη φορά το 1580 και από εκεί διαδόθηκε στη Βραζιλία και σε άλλες γύρω περιοχές. Φαίνεται ότι τα πρώτα φύλλα καπνού μεταφέρθηκαν στην Ευρώπη το 1519 ενώ ο σπόρος γύρω στο 1556 με 1560 στη Γαλλία, Πορτογαλία και Ισπανία ταυτόχρονα. Στην Αγγλία ο καπνός ήρθε το 1565 από τη Φλόριντα των Η.Π.Α. Τον ίδιο χρόνο μεταφέρθηκε και στη Γερμανία, μέσω Γαλλίας, από φυσιοδίφη ενώ 10 χρόνια αργότερα εισήχθη και στην Ιταλία. Στην Τουρκία έφτασε το 1655 ενώ στη Νότια και Ανατολική Ασία στις αρχές του 17ου αιώνα από τους Πορτογάλους. Στην Ελλάδα πολλοί ιστορικοί υποστηρίζουν ότι ο καπνός ήρθε από τον Εύξεινο Πόντο στην Κεντρική Μακεδονία και από τα παράλια της Μικρός Ασίας στην Ανατολική Μακεδονία και Θράκη (Μπασμάς) στις αρχές του 18ου αιώνα. Στον Πίνακα 1 φαίνεται η παραγωγή του καπνού στην Ελλάδα για το χρονικό διάστημα από το 1833 μέχρι σήμερα, παίρνοντας ως βάση την παραγωγή του 1833 (331 τόνοι) που παρίσταται με το 100 και ανάγοντας τις παραγωγές επόμενων ετών στη βάση αυτή. Από τη μελέτη του πίνακα αυτού φαίνεται καθαρά η συνεχής αύξηση της παραγωγής (360πλασιάστηκε σε 160 χρόνια), που 9

11 γίνεται σε περιόδους προσάρτησης νέων εδαφών ή μετακίνησης πληθυσμών (εποικισμός προσφύγων). Πίνακας 1 Εξέλιξη της παραγωγής καπνού στην Ελλάδα από το 1833 μέχρι το 1994 (παραγωγή 1833 = 100) Έτος Συνολική παραγωγή (τόνοι) Ποσοστιαία επί % άνοδος Πηγή : Η. Αναγνωστόπουλος, Ελληνικός Καπνός και Καλλιέργεια αυτού Στο έργο του «Πίνακας του εμπορίου της Ελλάδας», (1798), ο Γάλλος Μποζούρ θεωρεί τη Μακεδονία ως την κατ εξοχήν κατάλληλη περιοχή σε όλο 10

12 τον κόσμο για την καπνοκαλλιέργεια, και συνεχίζει με το εξής : «γη καπνοφυτευμένη δίνει διπλάσιο ακαθάριστο εισόδημα εκείνου που δίνει η σιτοκαλλιέργεια, αλλά η καλλιέργεια και η περιποίηση του καπνού απαιτούν φροντίδες που ελαττώνουν πολύ τις ωφέλειες του καπνοφυτευτή». 1.3 ΣΗΜΑΣΙΑ ΤΟΥ ΚΑΠΝΟΥ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ Η καλλιέργεια του καπνού αποτελούσε και μπορεί να συνεχίσει να αποτελεί οικονομικά, μία από τις σημαντικότερες καλλιέργειες στην Ελλάδα. Τα «συνθήματα» όπως «ο καπνός είναι ο χρυσός της Ελλάδας» και «η Ελλάδα αναπτύσσεται από τον καπνό» δείχνουν μια πραγματικότητα, τι ήταν στο παρελθόν και μπορεί να είναι και στο μέλλον ο καπνός για την Ελλάδα γεωργικά, οικονομικά, κοινωνικά, δημοσιονομικά, περιφερειακά και διακλαδικά. I. Γεωργική σημασία Η καλλιέργεια του καπνού το 2003 κάλυψε περίπου το 2% του συνολικού γεωργικού εδάφους (την περίοδο γύρω στο 6%), σε έκταση εκτάρια και εξασφάλισε απασχόληση και εισόδημα σε αγροτικές οικογένειες. Μία άλλη γεωργική σημασία του καπνού, είναι εκείνη της αξιοποίησης φτωχών, περιθωριακών εδαφών όπου καμία άλλη καλλιέργεια δεν μπορεί να εξασφαλίσει ικανοποιητικό γεωργικό εισόδημα παρά μόνο ο καπνός. II. Οικονομική σημασία Η καλλιέργεια του καπνού και τα προϊόντα για τα οποία αποτελεί πρώτη ύλη αποφέρουν ικανοποιητικά εισοδήματα σε έναν ευρύ κύκλο ανθρώπων στον πρωτογενή τομέα, στις καπνεμπορικές επιχειρήσεις, στη βιομηχανία τσιγάρων, στην εμπορεία. Η ακαθάριστη αξία του καπνού σε πολλούς νομούς της χώρας (Πιερίας, Ξάνθης, Ροδόπης, Σερρών, Αιτωλοακαρνανίας, Κιλκίς κ.α.) έχει καθοριστική σημασία στην οικονομία τους αποτελώντας για παράδειγμα στην Πιερία το 48% της ακαθάριστης αξίας της συνολικής φυτικής 11

13 παραγωγής. Η αξία των εξαγωγών καπνού αποτελεί περίπου το 4% της συνολικής αξίας των γεωργικών εξαγωγών και το 0,23% του Α.Ε.Π. (άλλες χώρες Ε.Ε. το 0,02%). Μία άλλη οικονομική σημασία του καπνού είναι οι εισροές από την Ε.Ε ως ενίσχυση, η οποία το 2003 ήταν περί τα εκατομμύρια ευρώ. III. Κοινωνική σημασία Για πολλά χρόνια περισσότερες από χιλιάδες οικογένειες καπνοπαραγωγών ή το 20% του γεωργικού πληθυσμού, εξασφάλισαν την εργασία και το εισόδημά τους άμεσα από την καλλιέργεια του καπνού χάρη στην υψηλή σχέση απόδοσης και εισοδήματος. Σήμερα ο αριθμός αυτός των οικογενειών έχει περιοριστεί κάτω από το ένα τρίτο με ισχυρή τάση να πέσει ακόμα περισσότερο και αυτό δεν θα πρέπει να παραβλέπεται, όπου λαμβάνονται αποφάσεις και χαράσσεται πολιτική για τον καπνό. IV. Δημοσιονομική σημασία Ο καπνός αποτελούσε ανέκαθεν σημαντική πηγή εσόδων για την οικονομία. Στην Ελλάδα η πρώτη επιβολή φόρων στην κατανάλωση καπνού χρονολογείται από το Τα φορολογικά έσοδα από τον καπνό ήταν 2δις δολάρια (το 7,8% των συνολικών φόρων), το 2002 ανήλθαν σε 2,6δις ευρώ και το 2003 περισσότερο από 3δις ευρώ. Είναι φανερό ότι με την υψηλή φορολογία στην κατανάλωση καπνού η Πολιτεία μπορεί να περιορίζει άλλους φόρους ή να χρηματοδοτεί κοινωνικούς τομείς. V. Περιφερειακή σημασία Ο μεγάλος αγροτικός χαρακτήρας της ελληνικής οικονομίας (το 17% του πληθυσμού), ο μικρός και κατατεμαχισμένος κλήρος, η ποιοτική παραγωγή καπνού σε σχετικά υποβαθμισμένα, ορεινά, ημιορεινά εδάφη και μειονεκτικές περιοχές, η προσφορά εκεί ανειδίκευτης εργασίας, οι υψηλές ανάγκες σε εργασία και το ικανοποιητικό εισόδημα της καλλιέργειας του καπνού, είναι όλα παράγοντες οι οποίοι συμβάλουν στην συγκράτηση του πληθυσμού στην 12

14 περιφέρεια. Η καπνοκαλλιέργεια προσφέρει απασχόληση περίπου στο 10% του πληθυσμού εκεί στις περιοχές καλλιέργειας του και εξασφαλίζει πλήρη απασχόληση στην οικογένεια. VI. Διακλαδική σημασία Μεγάλη είναι η οικονομική σημασία του καπνού και εξαιτίας της διασύνδεσής του με πολλούς άλλους τομείς και οικονομικούς κλάδους, όχι μόνο του πρωτογενούς (λιπάσματα, φυτοφάρμακα, μηχανήματα κ.α.), αλλά και του δευτερογενούς (μεταποίηση, βιομηχανία) και τριτογενούς τομέα (διαφήμιση, εμπορεία) αποφέροντας σε αυτούς πολλαπλασιαστικά οφέλη. Το κύκλωμα καπνοκαλλιέργεια-μεταποίηση-τσιγάρο-εμπορεία εκτιμάται ότι το 2003 αριθμούσε συνολικά περίπου χιλιάδες θέσεις εργασίας, απασχολώντας περίπου χιλιάδες άτομα στα χωράφια, χιλιάδες στα καπνομάγαζα, χιλιάδες άτομα στη βιομηχανία τσιγάρων και χιλιάδες άτομα στη χονδρική-λιανική διάθεση. Είναι φανερό ότι κάθε απόφαση με αρνητικές επιπτώσεις στην καλλιέργεια του καπνού προκαλεί αλυσιδωτές αντιδράσεις. Ο καπνός ήταν και θα μπορούσε να συνεχίσει να είναι ζωτικής σημασίας για την εθνική οικονομία. Η εξασφάλιση του μέλλοντος της καλλιέργειας του καπνού στην Ελλάδα αποτελεί μείζον εθνικό θέμα και πρόκληση. Καμία άλλη καλλιέργεια δεν μπορεί να έχει τα ίδια αποτελέσματα από οικονομικής πλευράς και από πλευράς απασχόλησης ΤΥΠΟΙ ΚΑΠΝΟΥ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ Τα καλλιεργούμενα στον κόσμο καπνά κατατάσσονται σε κλάσεις και τύπους με βάση διάφορα κριτήρια. Τα κυριότερα από τα κριτήρια αυτά είναι ο τρόπος με τον οποίο αποξηραίνονται τα καπνά, η βιομηχανική τους χρήση και η περιοχή στην οποία παράγονται. Επειδή η επίδραση της αποξήρανσης στη διαμόρφωση της ποιότητας του καπνού είναι μεγάλη, έχει επικρατήσει διεθνώς η ταξινόμηση των καπνών να γίνεται κυρίως ανάλογα με τον τρόπο αποξήρανσής τους. Έτσι τα καπνά με βάση τη μέθοδο αποξήρανσής τους ταξινομούνται σε κλάσεις και τύπους. 13

15 Κλάση : Ομάδα καπνών με τα ίδια γνωρίσματα που οφείλονται στην ποικιλία, στις εδαφοκλιματικές συνθήκες και στις μεθόδους καλλιέργειας, συλλογής, αποξήρανσης. Τύπος : Ομάδα καπνών μέσα στην κλάση που έχουν τα ίδια χαρακτηριστικά (χημικά, φυσικά κ.α.), ποιότητες, χρώμα και μορφολογία. Πίνακας 2 Τύποι καπνού στην Ελλάδα Κλάση Τύπος Χρήση 1 Sun Cured Ανατολικά Τσιγάρα (ηλιοαποξηραινόμενα) Virginia Καπνός πίπας Καπνά που αποξηραίνονται στον ήλιο 2 Flue Cured Virginia Τσιγάρα (θερμοαποξηραινόμενα) Amarello Καπνός πίπας Καπνά που αποξηραίνονται σε ειδικούς κλιβάνους με θερμότητα 3 Air Cured Burley Τσιγάρα (αεροαποξηραινόμενα) Maryland κ.α πούρα Καπνά που αποξηραίνονται Καπνός πίπας στον αέρα και κάτω από σκιά 4 Fire Cured Virginia Καπνός πίπας, Καπνά που αποξηραίνονται με μασήματος, φωτιά Πρέζας Cigar Wrapped Καπνά Πούρα 5 Καπνά που αποξηραίνονται περιτυλίγματος στον αέρα πούρων I 6 Cigar Filter Καπνά που αποξηραίνονται στον αέρα Καπνά γεμίσματος πούρων Πούρα 14

16 Καπνός Virginia Καπνός Burley Καπνός Ανατολικού Τύπου Από τους παραπάνω τύπους καπνού σήμερα στη χώρα μας καλλιεργούνται οι τύποι Ανατολικά, Virginia που αποξηραίνονται με θερμότητα και Burley. Η συνολική παραγωγή καπνού στη χώρα μας το έτος 1993 ήταν τόνοι. Η συμμετοχή στην παραγωγή κατά τύπο ήταν : 15

17 I. Ανατολικά καπνά 62% ( τόνοι) II. Virginia 29% ( τόνοι) III. Burley 9% ( τόνοι) 1.5 ΠΟΙΚΙΛΙΕΣ ΚΑΠΝΟΥ Στη χώρα μας καλλιεργείται ένας μεγάλος αριθμός από ποικιλίες καπνού που διαφέρουν μεταξύ τους στα μορφολογικά γνωρίσματα, στις εδαφοκλιματικές απαιτήσεις τους και στους ποιοτικούς χαρακτήρες. Όλες σχεδόν οι ποικιλίες Ανατολικού τύπου που καλλιεργούνται στην Ελλάδα είναι δημιουργίες του Καπνολογικού Ινστιτούτου. Αντίθετα, όλες οι ποικιλίες Virginia (VE2, VE3, VE9 κ.α) που καλλιεργούνται στη χώρα μας μέχρι σήμερα είναι ξενικής προέλευσης και κυρίως Αμερικής. Η ποικιλία Burley 21Ε (Β 21Ε) που καλλιεργείται στη χώρα μας είναι και αυτή προέλευσης Αμερικής, ενώ το ανθεκτικό στον περονόσπορο ανδρόστειρο υβρίδιο Burley-S2 (B-S2) είναι δημιούργημα του Καπνολογικού Ινστιτούτου. Πρέπει να τονιστεί εδώ ότι καμιά ποικιλία ξενικής προέλευσης δε γίνεται για καλλιέργεια στην πράξη εάν πρώτα δε μελετηθεί επί σειρά ετών σε πειράματα, που γίνονται από το Καπνολογικό Ινστιτούτο και τους Καπνικούς Σταθμούς Έρευνας (επιλογή στην Ελλάδα, αξιολόγηση, προσαρμοστικότητα). Η ταξινόμηση των ελληνικών ποικιλιών καπνού ανατολικού τύπου έγινε και παλαιότερα, αλλά και πρόσφατα με την ένταξη της χώρας μας στην Ε.Ε. Το 1957 και το 1960 ο Δ. Αργυρούδης έδωσε τη βοτανική (τύποι άμισχοι, τύποι έμμισχοι) και την εμπορική (εξαγώγιμα και εσωτερικής κατανάλωσης) ταξινόμηση των ελληνικών καπνών αντίστοιχα. Το 1971 ο Α. Σφήκας βελτίωσε τη βοτανική εμπορική ταξινόμηση του Αργυρούδη κατατάσσοντας τα ελληνικά καπνά, με βάση τη βιομηχανική τους χρήση, σε τρεις κατηγορίες : I. Καπνά αρωματικά : Το κύριο χαρακτηριστικό τους είναι το έντονο, χαρακτηριστικό και ευχάριστο άρωμα (Μπασμάς Ξάνθης, Μπασμάς Μακεδονίας και Ζίχνα). II. Καπνά ουδέτερα ή γεμίσματος : Τα καπνά αυτά χαμηλά σε νικοτίνη, χωρίς άρωμα ή ιδιαίτερη γεύση, μπορούν να μπαίνουν σε σχετικά υψηλή ποσότητα σε οποιοδήποτε μείγμα καπνού για παραγωγή 16

18 III. τσιγάρων, με σκοπό να μετριάζουν, χωρίς να αλλοιώνουν το χαρακτήρα του βασικού καπνού (Καμπά Κουλάκ, Μυρωδάτα, Ζιχνομυρωδάτα). Καπνά βασικά ή γεύσεως : Χαρακτηριστικό τους γνώρισμα η ειδική, ευχάριστη γεύση και το πολύ ελαφρύ άρωμά τους. Τα καπνά αυτά αποτελούν ένα μεγάλο μέρος του μείγματος στο τσιγάρο, το χαρακτήρα του οποίου προσδιορίζουν ή επηρεάζουν (Κατερίνης, Τσεμπέλια, Μαύρα). Με τη προσχώρηση της Ελλάδας στην Ε.Ε., οι περίπου 80 ποικιλίες, υποποικιλίες και βιότυποι τους οποίους είχε δημιουργήσει το Κ.Ι.Ε. και που υπήρχαν στην Ελληνική καπνοπαραγωγή, συγχωνεύτηκαν σε δέκα ομάδες ποικιλιών καπνού (8 ανατολικού καπνού, 1 Burley και 1 Virginia) και συμπλήρωναν το γενικό πίνακα των κοινοτικών ποικιλιών με τους κωδικούς αριθμούς Με τον κανονισμό 2075/92 της Ε.Ε., που ισχύει σήμερα, οι ποικιλίες του ακατέργαστου καπνού κατατάσσονται στις ακόλουθες οκτώ ομάδες : I. FLUE CURED : Καπνά τα οποία έχουν αποξηρανθεί σε φούρνους με ελεγχόμενες συνθήκες κυκλοφορίας του αέρα, της θερμοκρασίας και της υγρασίας. Στην ομάδα αυτή συμπεριλαμβάνονται και τα ελληνικά Virginia (VE9, VE2, ΝΚ-3, NC82 κ.α). II. LIGHT AIR CURED : Καπνά που έχουν αποξηρανθεί στον αέρα υπό σκιά σε ξηραντήριο και τα οποία δεν έχουν υποστεί ζύμωση. Στην ομάδα αυτή ανήκουν και τα ελληνικά Burley (Β21Ε, B-S2). III. DARK AIR CURED : Καπνά που έχουν αποξηρανθεί όπως της ομάδας II αλλά τα οποία έχουν υποστεί φυσική ζύμωση πριν διατεθούν στο εμπόριο. Στην ομάδα αυτή δεν ανήκει καμία ελληνική ποικιλία. IV. FIRE CURED : Καπνά που έχουν αποξηρανθεί με φωτιά. Και στην ομάδα αυτή δεν ανήκει καμία ελληνική ποικιλία. V. SUN CURED : Καπνά που έχουν αποξηρανθεί στον ήλιο. Στην ομάδα αυτή από τα ελληνικά καπνά περιλαμβάνονται τα 17

19 Τσεμπέλια, τα Μαύρα, τα Μη Κλασικά Καμπά Κουλάκ, τα Μυρωδάτα Σμύρνης, τα Τραπεζούς και Φ/1. VI. ΜΠΑΣΜΑΣ (sun cured) : Καθαρή ελληνική ομάδα ποικιλιών που περιλαμβάνει τα αρωματικά ελληνικά καπνά (Μπασμάς Ξάνθης, Μπασμάς Μακεδονίας και Ζίχνα). VII. ΚΑΤΕΡΙΝΗ ΚΑΙ ΠΑΡΕΜΦΕΡΕΙΣ ΠΟΙΚΙΛΙΕΣ (sun cured) : Επίσης καθαρή ελληνική ομάδα ποικιλιών που περιλαμβάνει τα καπνά Σαμψούς και Μπασή-Μπαγλή. VIII. ΚΛΑΣΙΚΑ ΚΑΜΠΑ ΚΟΥΛΑΚ ΚΑΙ ΠΑΡΕΜΦΕΡΗ (sun cured) : Και αυτή η ομάδα ποικιλιών είναι καθαρή ελληνική και περιλαμβάνει τα καπνά Κλασικά Καμπά Κουλάκ, Ελασσόνα, Μυρωδάτα Αγρίνιου και Ζιχνομυρωδάτα Virginia (Flue Cured, ομάδα I) Τα καπνά Virginia αποτελούν περίπου το 60% της παγκόσμιας παραγωγής. Προτιμούνται από τις καπνοβιομηχανίες πολύ για την παρασκευή τσιγάρων και σε ορισμένα μείγματα (blend) αποτελούν το 100%. Στην Ελλάδα διαδόθηκαν πολύ τα τελευταία 18 χρόνια και καλλιεργούνται κυρίως στην Κεντρική Μακεδονία (Λαγκαδά-Κιλκίς-Πέλλα), στη Θεσσαλία (Καρδίτσα), στη Θράκη και στη Στερεά Ελλάδα (Φθιώτιδα-Αιτωλοακαρνανία). Η ετήσια παραγωγή για τη χώρα μας είναι περίπου τόνοι. Ως προς τις εδαφοκλιματικές συνθήκες, απαιτούν εδάφη ελαφρός σύστασης που στραγγίζουν καλά, ελαφρός όξινης αντίδρασης, σχετική υγρασία μεγαλύτερη των 60-65% και θερμοκρασίες C την ημέρα και C τη νύχτα. Οι απαιτήσεις σε νερό ξεπερνούν τα 1.000mm ετησίως και ασφαλώς με ομοιόμορφη κατανομή. Απαιτούν 2-7 κιλά Αζώτου, 4-19 Φωσφόρου και Καλίου στο στρέμμα και χρειαζόμαστε για κάθε στρέμμα φυτά. Αποξηραίνονται σε ειδικά ξηραντήρια (φούρνους) όπου ελέγχουμε κυρίως τον αέρα, τη θερμοκρασία και την υγρασία. Οι ποικιλίες Virginia είναι παχύκορμες με φύλλα μεγάλα (25x55εκ.) άμισχα και ταξιανθία μεγάλη. Από τις καλλιεργούμενες ποικιλίες που αρχικά δοκιμάστηκαν, παρουσίασαν καλύτερη προσαρμοστικότητα οι παρακάτω : 18

20 > VE9 Ποικιλία υψηλών αποδόσεων, μεγαλόφυλλη, όψιμη και ευαίσθητη στην αζωτούχο λίπανση. Έχει αντοχή στη φυτοφθορά και σχετική αντοχή στο ωίδιο. Καλύπτει το 60-70% της συνολικής έκτασης στην Ελλάδα. > NC82 Ποικιλία υψηλών αποδόσεων, μέσης πρωιμότητας με αντοχή στη φυτοφθορά και στο ωίδιο. > ΝΚ3 Ποικιλία υψηλών αποδόσεων, καλής ποιότητας με αντοχή στην αζωτούχο λίπανση και σχετικά ευαίσθητη στην πρόωρη άνθηση αλλά ανθεκτική στους νηματώδεις. > VE2 Ποικιλία υψηλών αποδόσεων, καλής ποιότητας πυκνόφυλλη, πλατύφυλλη και με αντοχή στη φυτοφθορά. > C371 Ποικιλία καλών αποδόσεων, σχετικά πρώιμη, ευαίσθητη στην πρόωρη άνθηση με αντοχή στη φυτοφθορά, όχι όμως και στους νηματώδεις Burley (Light air Cured, ομάδα II) Τα Burley αποτελούν τη δεύτερη μεγάλη κατηγορία ξενικών ποικιλιών στην Ελλάδα και αντιπροσωπεύουν με την παραγόμενη κατά έτος παραγωγή των τόνων το 7-10% της συνολικά παραγόμενης ποσότητας καπνού στη χώρα μας. Η αποξήρανση γίνεται σε ειδικά κατασκευασμένα ξηραντήρια με ρυθμιζόμενα ανοίγματα που δίνουν τη δυνατότητα εξασφάλισης των απαραίτητων συνθηκών υγρασίας και αερισμού. Καλλιεργούνται κυρίως στους νομούς Πέλλης, Ημαθίας και Καρδίτσας και απαιτούν πολύ γόνιμα εδάφη (οργανικά αν είναι δυνατόν). Έχουν τις ίδιες περίπου ανάγκες σε λίπανση σε σχέση με τα Virginia. Απαιτούν κατά στρέμμα περί τα 20 κιλά Άζωτο, 25 κιλά Φώσφορο και 30 κιλά Κάλιο. Οι απαιτούμενες καλλιεργητικές φροντίδες (αποστάσεις φυτείας, λίπανση, καταπολέμηση ζιζανίων, ποτίσματα, αντιμετώπιση εχθρών και ασθενειών) θα πρέπει να γίνονται με μεγάλη σχολαστικότητα για να πετύχουμε το μεγαλύτερο οικονομικό αποτέλεσμα. Η αντιμετώπιση των ασθενειών γίνεται με μεγάλη 19

21 επιτυχία, είτε με τη δημιουργία ανθεκτικών ποικιλιών είτε με τη χρήση χημικών μέσων, πλην ορισμένων ιολογικών ασθενειών που εμφανίστηκαν τα τελευταία 8-10 έτη και στις οποίες επικεντρώνεται η έρευνα των επιστημόνων. Από τις καλλιεργούμενες ποικιλίες στη χώρα μας αξίζει να σταθούμε σε δύο, για τις οποίες το ενδιαφέρον του καπνεμπορίου παρέμεινε αμείωτο από τη δημιουργία τους : > Β21 Ε Ποικιλία υψηλοαποδοτική, καλής ποιότητας, προσαρμοσμένη στις ελληνικές συνθήκες. Έχει σχήμα κωνικό, πλούσιο ριζικό σύστημα, φύλλα με κορυφή οξύληκτη, άμισχα και χρώμα λευκοκίτρινο. Υπό τις ελληνικές συνθήκες αποδίδει κιλά στο στρέμμα και ο αριθμός των συλλεγομένων φύλλων δεν ξεπερνά το 25. > B-S2 Είναι ανδρόστειρο υβρίδιο. Ο ένας γονέας του είναι η Β21Ε και παρουσιάζει αντοχή στον περονόσπορο. Λόγω της ανδροστειρότητάς του (δε δίνει σπόρο) το κόστος σποροπαραγωγής είναι μεγάλο και έτσι καλλιεργείται σε περιορισμένη έκταση Ανατολικού τύπου (Sun Cured ομάδες V, VI, Vil, VIII) Σύμφωνα με τον κανονισμό 2075/92 της Ε.Ε, η κατηγορία των καπνών ανατολικού τύπου (σε ένα σύνολο 8 ομάδων για όλους τους τύπους καπνών) αντιστοιχίζεται στις ομάδες V μέχρι VIII. Η κατάταξη αυτή αντικατέστησε άλλες που στηρίζονταν είτε σε βοτανικά χαρακτηριστικά (άμισχοι-έμμισχοι ποικιλίες) είτε στον προορισμό (εξαγώγιμα-εσωτερικής κατανάλωσης) είτε στη βιομηχανική χρήση (αρωματικά, βασικά ή γεύσεως, ουδέτερα ή γεμίσματος). Ειδικότερα, με βάση τον παραπάνω κανονισμό της Ε.Ε, έχουμε τις ακόλουθες κύριες ποικιλίες σε κάθε ομάδα : V : Μυρωδάτα Σμύρνης, Τραπεζούς, Μη Κλασικά Καμττά Κουλάκ, Τσεμττέλια Μαύρα. Παραγόμενη ποσότητα τόνοι. Οι περισσότερες ποικιλίες της ομάδας αυτής έχουν μικρή περιεκτικότητα σε νικοτίνη, λιγοστό άρωμα και 20

22 προσθέτονται στα μείγματα καπνού για να μετριάσουν, χωρίς να αλλοιώσουν, το χαρακτήρα του μείγματος. VI : Αρωματικές ποικιλίες (Μπασμάς Ξάνθης, Μακεδονίας, Ζίχνης). Το κύριο χαρακτηριστικό των ποικιλιών αυτών είναι το έντονο και ευχάριστο άρωμά τους. Παραγόμενη ποσότητα τόνοι. VII : Κατερίνη και παρεμφερείς ποικιλίες (Σαμψούς, Μπασή-Μπαγλή, Τσεμπέλια Αγρίνιου, Μαύρα Θεσσαλίας, Μαύρα Υπάτης, Μαύρα Άργους). Διακρίνονται για την ειδική γεύση και το ελαφρύ άρωμά τους. Παραγόμενη ποσότητα τόνοι. VIII : Κλασικά Καμπά Κουλάκ, Ελασσόνα, Μυρωδάτα Αγρίνιου, Ζιχνομυρωδάτα). Η ομάδα αυτή βρίσκεται πολύ κοντά στην ομάδα V και η παραγωγή της φτάνει τους τόνους. Τα ανατολικά καπνά στη χώρα μας καλύπτουν το 65-70% της συνολικής παραγωγής καπνού. Καλλιεργούνται σε όλη την ηπειρωτική Ελλάδα και αξιοποιούν καλύτερα από πολλές άλλες καλλιέργειες ξηρικά και άγονα εδάφη καθώς και ημιορεινές και ορεινές περιοχές με περιορισμένες δυνατότητες καλλιέργειας άλλων φυτών. Τα φύλλα τους αποξηραίνονται στον ήλιο και αποκτούν κίτρινο έως ερυθρωπό χρωματισμό. Έχουν σχεδόν όλες οι ποικιλίες ευγενή χαρακτηριστικά και χρησιμοποιούνται στην παρασκευή τσιγάρων. Τα καπνά ανατολικού τύπου χρησιμοποιούνται αμιγώς ή σε μείγματα (blends) όπως το Αμερικάνικο (5-10%), μείγμα μαύρων καπνών (10-15% ανατολικά καπνά), διάφορα Ευρωπαϊκά (20-25%) κ.α. Από πλευράς απαιτήσεων σε εργασία (ανθρώπινη και μηχανική) οι ανατολικές ποικιλίες, σε σχέση με άλλες καλλιεργούμενες στην Ελλάδα (Virginia, Burley), φαίνεται να απαιτούν περισσότερη κατά 50-70%, ενώ αντίθετα συμβαίνει με το απαιτούμενο κεφάλαιο όπου στις ανατολικές ποικιλίες είναι κατά 3-4 φορές μικρότερο σε σχέση με τις άλλες. Σε ό, τι αφορά τις εισροές (φάρμακα-λιπάσματα κ.λ.π), που ενσωματώνονται στην 21

23 καλλιέργεια και τις γενικότερες απαιτήσεις τους, οι ανατολικές ποικιλίες πλεονεκτούν, κατά κανόνα, έναντι των άλλων κατηγοριών. 22

24 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2 Η ΚΑΛΛΙΕΡΓΕΙΑ ΚΑΠΝΟΥ ΣΤΟ ΝΟΜΟ ΡΟΔΟΠΗΣ Ο καπνός είναι μια από τις σημαντικότερες καλλιέργειες της ελληνικής γεωργίας. Η καπνοπαραγωγή προσφέρει σημαντικό εισόδημα σε πολλά αγροτικά νοικοκυριά περιοχών της χώρας που υστερούν ή είναι λιγότερο ευνοημένες και όπου οι καλλιέργειες γίνονται κάτω από αντίξοες συνθήκες. Μια τέτοια περιοχή, στην οποία η καπνοκαλλιέργεια είναι πολύ διαδεδομένη και προσφέρει απασχόληση σε μέλη νοικοκυριών που ούτως ή άλλως θα παρέμεναν οικονομικά ανενεργό εάν δεν εργαζόταν στα καπνά, είναι ο νομός Ροδόπης. 2.1 ΚΑΤΗΓΟΡΙΕΣ ΕΔΑΦΩΝ ΝΟΜΟΥ ΡΟΔΟΠΗΣ Τα εδάφη του νομού Ροδόπης, με βάση το υψόμετρο και το ανάγλυφο, κατατάσσονται σε τρεις κατηγορίες : I. Εδάφη πεδινά : καταλαμβάνουν έκταση στρεμμάτων (το 30%) και το μητρικό υλικό από το οποίο σχηματίστηκαν είναι από προϊόντα διάβρωσης και αποσάθρωσης που 23

25 II. III. μεταφέρθηκαν με τους διάφορους χείμαρρους και ποτάμια (Κομψάτος, Τραύος, Βοσβόζης, Λίσσος κ.α). Σε ορισμένα τμήματα, το μητρικό υλικό αποτελείται από λιμναίες αποθέσεις (Λίμνες Ισμαρίδα, Βιστωνίδα) ή και θαλάσσιες αποθέσεις (περιοχή Γλυφάδας, Ιμέρου). Εδάφη λοφώδη : καταλαμβάνουν έκταση στρεμμάτων (το 60%) διαφόρου μηχανικής σύστασης και γονιμότητας. Εδάφη ορεινά-ημιορεινά : καταλαμβάνουν έκταση στρεμμάτων (το 10%) και στην πλειοψηφία τους είναι αβαθή και πολύ φτωχά. 2.2 ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ ΕΔΑΦΩΝ ΝΟΜΟΥ ΡΟΔΟΠΗΣ I. Εδάφη φτωχά σε οργανική ουσία : κύριο χαρακτηριστικό των εδαφών του νομού είναι ότι είναι φτωχά σε οργανική ουσία εξαιτίας της διάβρωσης στα επικλινή εδάφη, η οποία σε πολλά χωράφια έχει φτάσει μέχρι απομάκρυνσης του επιφανειακού εδάφους, της καύσης καλαμιάς, η οποία συντελεί στη μείωση της γονιμότητας των χωραφιών, της αλόγιστης χρήσης της κατεργασίας τους και της έλλειψης συστηματικής αμειψισποράς. II. Εδάφη αλατούχα : στην παράκτια έκταση του νομού παρατηρείται τα τελευταία χρόνια, εξαιτίας της χρήσης υφάλμυρου νερού για το πότισμα των καλλιεργειών, αύξηση της αλατότητας των εδαφών. Στα αλατούχα εδάφη παρατηρείται μείωση των στρεμματικών αποδόσεων και θα πρέπει να ληφθούν άμεσα μέτρα γιατί οι συνέπειες μελλοντικά δε θα είναι μόνο οικονομικές αλλά και περιβαλλοντικές και κοινωνικές. III. Εδάφη όξινα : σε όλη την έκταση του νομού έντονη είναι η παρουσία όξινων εδαφών τα οποία προήλθαν από τις υπερλιπάνσεις και υπεραρδεύσεις των καλλιεργειών τις τελευταίες δεκαετίες. Στα όξινα εδάφη υπάρχει μείωση των αποδόσεων και θα πρέπει να γίνουν ασβεστώσεις. 24

26 2.3 ΒΑΣΙΚΕΣ ΚΑΛΛΙΕΡΓΕΙΕΣ ΣΤΟ ΝΟΜΟ ΡΟΔΟΠΗΣ Ποικίλες είναι οι καλλιέργειες στο νομό Ροδόπης και γενικά η οικονομία του νομού στηρίζεται στον πρωτογενή τομέα. Κύρια προϊόντα παραγωγής είναι τα σιτηρά, το βαμβάκι, ο καπνός, τα δημητριακά, τα ζαχαρότευτλα, τα κηπευτικά κ.α. Αρκετά αναπτυγμένη είναι η κτηνοτροφία με αντίστοιχα κτηνοτροφικά προϊόντα καθώς επίσης και η αλιεία. Στον παρακάτω πίνακα συνοψίζονται οι βασικές καλλιέργειες του νομού και οι εκτάσεις που καταλαμβάνουν. Πίνακας 3 Είδος καλλιέργειας και καταλαμβανόμενη έκταση στο νομό Ροδόπης ΕΙΔΟΣ ΚΑΛΛΙΕΡΓΕΙΑΣ Σιτάρι σκληρό Σιτάρι μαλακό Κριθάρι - Βρώμη - Σίκαλη Καπνός (Μπασμάς) Καπνός (Virginia) Βαμβάκι (ποτιστικό) Βαμβάκι (ξηρικό) Ζαχαρότευτλα Ηλίανθος Ζωοτροφές Κηπευτική γη Αγρανάπαυση ΕΚΤΑΣΗ (στρέμμματα) 2.4 ΚΑΛΛΙΕΡΓΕΙΑ ΚΑΠΝΟΥ ΣΤΟ ΝΟΜΟ ΡΟΔΟΠΗΣ Η καλλιέργεια καπνού στο νομό Ροδόπης, είναι μια από τις σπουδαιότερες σε σημασία καθώς παρουσιάζει έναν πολύπλοκο κοινωνικοοικονομικό ιστό. Ο καπνός καλλιεργείται σε συνολική έκταση στρεμμάτων (Μπασμάς και 25

27 Virginia) και η παραγωγή αγγίζει τους τόνους. Καλλιεργείται κυρίως σε εδάφη ορεινά-ημιορεινά τα οποία είναι μειονεκτικά και προβληματικά και αποτελεί κύρια πηγή απασχόλησης και εισοδήματος των καπνοπαραγωγών νοικοκυριών καθώς οι εναλλακτικές λύσεις είναι περιορισμένες λόγω υστέρησης στην ανάπτυξη εξωγεωργικού τομέα. Το μεγαλύτερο ποσοστό των οικογενειών που ασχολούνται με την καπνοκαλλιέργεια στο νομό ανήκει στη μουσουλμανική μειονότητα και τα χαρακτηριστικά που τους διακρίνουν, όπως το χαμηλό επίπεδο εκπαίδευσης οι συντηρητικές ιδέες τους, τους κάνει διατακτικούς στο να ακολουθήσουν τις μεταβολές της αγοράς και να αποδεχθούν νέες ιδέες και τεχνικές στην παραγωγική διαδικασία. Οι ποικιλίες καπνού που καλλιεργούνται είναι κυρίως Μπασμάς και Virginia. Ο πληθυσμός που ασχολείται με την καλλιέργεια Virginia είναι νεότερος σε ηλικία, με μεγαλύτερη κατάρτιση, εισάγουν νέες τεχνικές και πρακτικές στην καλλιέργεια, να επενδύσουν σε μηχανήματα και κτίρια για μεταποίηση και αποθήκευση και να έχουν μεγαλύτερη οικονομική αποτελεσματικότητα. Στην αντίπερα όχθη, ο πληθυσμός που καλλιεργεί Μπασμά είναι μεγαλύτερος ηλικιακά, με χαμηλό επίπεδο κατάρτισης ενώ ο βαθμός εκσυγχρονισμού της καλλιέργειας, η οποία στηρίζεται κυρίως στην οικογενειακή εργασία, είναι χαμηλός. Η εξέλιξη της έκτασης και παραγωγής καθώς και της μέσης τιμής και επιδότησης των ποικιλιών Μπασμά και Virginia που καλλιεργήθηκαν στο νομό Ροδόπης τα προηγούμενα χρόνια δίδεται στους παρακάτω πίνακες. 26

28 Πίνακας 4 Εξέλιξη έκτασης και παραγωγής της καλλιέργειας Μπασμά και Virginia στο νομό Ροδόπης για το διάστημα ΜΠΑΣΜΑΣ VIRGINIA ΕΤΟΣ ΕΚΤΑΣΗ ΠΑΡΑΓΩΓΗ ΕΚΤΑΣΗ ΠΑΡΑΓΩΓΗ (στρέμματα) (τόνοι) (στρέμματα) (τόνοι) Πηγή : Εθνική Στατιστική Υπηρεσία Ελλάδας 27

29 Ως καταλυτικό στοιχείο θα μπορούσαμε να τονίσουμε ότι η υιοθέτηση νέων πρακτικών στην καλλιέργεια του Μπασμά κυρίως για την ποιοτική αναβάθμιση του προϊόντος, εκτός ότι θα συμβάδιζε με τις οδηγίες της Ε.Ε, θα βοηθούσε και την καπνοπαραγωγική οικογένεια να αυξήσει το γεωργικό οικογενειακό της εισόδημα και να βελτιώσει το βιοτικό της επίπεδο. 28

30 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3 ΤΕΧΝΙΚΗ ΤΗΣ ΚΑΛΛΙΕΡΓΕΙΑΣ ΤΟΥ ΚΑΠΝΟΥ ΣΤΟ ΝΟΜΟ ΡΟΔΟΠΗΣ Όλες οι εργασίες που απαιτούνται για την καλλιέργεια και την παραγωγή καπνού ολοκληρώνονται σε τέσσερα στάδια που το ένα διαδέχεται το άλλο, και είναι τα εξής: το σπορείο, ο αγρός, το ξηραντήριο και η χωρική αποθήκη. 3.1 ΣΠΟΡΕΙΑ Η πρώτη φροντίδα ενός καπνοπαραγωγού είναι να διαλέξει την κατάλληλη ποικιλία που θα καλλιεργηθεί. Στη συνέχεια είναι απαραίτητο, για μια πετυχημένη καπνοκαλλιέργεια, να παράγει σε κατάλληλα καπνοσπορεία τα κατάλληλα καπνοφυτάρια. Σπορείο είναι ο τόπος όπου σπέρνεται ο καπνόσπορος για να βλαστήσει και να δώσει τα καπνοφυτάρια που αργότερα φυτεύονται στο χωράφι. Στα διάφορα καπνικά διαμερίσματα ονομάζεται φυτώριο, βραγιά, τζάκι κ.α. Οι εργασίες και οι φροντίδες που γίνονται στο σπορείο έχουν σκοπό να παραχθούν πολλά, καλά και γερά φυτά, ομοιόμορφα, με πλούσιο ριζικό σύστημα, κανονικό μέγεθος και στην εποχή που τα θέλουμε. Για να το πετύχει αυτό ο καπνοπαραγωγός, χρειάζεται να κάνει σωστά και με τη σειρά τους όλες τις εργασίες του σπορείου Εκλογή σπορειότοπου Ο τόπος όπου θα κατασκευαστούν τα σπορεία πρέπει: > να έχει νότια έκθεση (προσηλιακή) και να προφυλάσσεται από τους ανέμους. > να βρίσκεται κοντά σε νερό και στο σπίτι του παραγωγού για να παρακολουθείται συχνά. > να έχει μικρή κλίση ή να στραγγίζει καλά. > να είναι απαλλαγμένος από αρρώστιες ή έντομα (να μην υπάρχουν κοντά ή γύρω στα σπορεία «επικίνδυνες» καλλιέργειες όπως πατάτες ή ντομάτες. 29

31 Το έδαφος του σπορειότοπου πρέπει να είναι ομοιόμορφα ελαφρό για την εύκολη κατεργασία του. Εάν είναι βαρύ, τότε το βελτιώνουμε προσθέτοντας ψιλή ποταμίσια άμμο και εάν είναι πολύ ελαφρό (αμμουδερό) προσθέτουμε χωνεμένη κοπριά. Κοπριά προσθέτουμε και όταν το έδαφος του σπορειότοπου δεν έχει οργανική ουσία. Καλό είναι να αλλάζει ο σπορειότοπος κάθε χρόνο ή κάθε 2-3 χρόνια οπωσδήποτε. Εάν χρησιμοποιείται το ίδιο μέρος συνέχεια για σπορεία τότε η απολύμανση είναι απαραίτητη κάθε χρόνο Προετοιμασία Αποβλέπει στον τεμαχισμό του εδάφους και στην απαλλαγή του από τα ζιζάνια. Το πρώτο όργωμα γίνεται με το τέλος της μεταφύτευσης για να παραχωθούν και να καταστραφούν τα καπνοφυτάρια που μένουν στο σπορείο. Το δεύτερο όργωμα γίνεται το καλοκαίρι για την καταστροφή τυχόν πολυετών ζιζανίων. Το φθινόπωρο ακολουθεί ένα ακόμη όργωμα και το τελευταίο όργωμα-φρεζάρισμα γίνεται πριν από την κατασκευή των σπορείων. Όταν αλλάζει ο σπορειότοπος το πρώτο όργωμα είναι το καλοκαιρινό «Σήκωμα» σπορείων Μετά το τελευταίο όργωμα-φρεζάρισμα χωρίζουμε το σπορειότοπο ανά ένα και μισό μέτρο εναλλάξ. Το ένα μέτρο προορίζεται για την επιφάνεια του σπορείου και το μισό μέτρο για τους διαδρόμους μεταξύ των σπορείων. Το χώμα των διαδρόμων το ρίχνουμε με φτυάρι δεξιά και αριστερά στα χωρίσματα του ενός μέτρου, σχηματίζοντας έτσι μικρά αναχώματα (όργους). Η όλη εργασία γίνεται νωρίς (Ιανουάριο-Μάρτιο ανάλογα με την περιοχή) για την αποστράγγιση. Εάν τα σπορεία έχουν μεγάλο μήκος, τότε δημιουργούμε και κάθετους διαδρόμους μεγαλύτερου πλάτους (ενός μέτρου περίπου) για να διευκολύνονται οι εργασίες των σπορείων, σχηματίζοντας έτσι σπορεία μήκους μέτρων περίπου, ανάλογα και με το διαθέσιμο χώρο. Μετά από λίγες μέρες και όταν το χώμα βρίσκεται στο ρόγο του, ακολουθεί η ισοπέδωση (στρώσιμο) της επιφάνειας των σπορείων και ο λεπτοτεμαχισμός του χώματος τους με τη βοήθεια τσάπας και τσουγκράνας. Η επιφάνεια των σπορείων πρέπει να είναι επίπεδη και το χώμα καλά 30

32 ψιλοχωματισμένο, έτσι ώστε να αποφεύγουμε τα βαθουλώματα των σπορείων όπου συγκεντρώνεται το νερό και τα μεγάλα κομμάτια χώματος που δεν αφήνουν τους σπόρους να φυτρώσουν ομοιόμορφα (καθυστερεί το φύτρωμα, χάνεται σπόρος). Το ύψος της επιφάνειας των σπορείων από το δάπεδο των διαδρόμων πρέπει να είναι 20 εκατοστά περίπου Απολύμανση-Καταπολέμηση ζιζανίων Καλά, γερά και ομοιόμορφα καπνοφυτάρια παράγονται σε σπορεία χωρίς αρρώστιες, έντομα, νηματώδεις και ζιζάνια. Για αυτό είναι απαραίτητο μόλις «στρωθούν» τα σπορεία να γίνει απολύμανση και καταπολέμηση των ζιζανίων. Η απολύμανση γίνεται με διάφορα απολυμαντικά και η καταπολέμηση ζιζανίων με απολύμανση και ζιζανιοκτόνα. 31

33 3.1.5 Λίπανση σπορείων I. Βασική λίπανση Γίνεται την ημέρα της σποράς ή μία με δύο ημέρες πριν από τη σπορά ή όταν σπάζεται η «κρούστα» στην επιφάνεια του σπορείου μετά την απολύμανση. Τα θρεπτικά στοιχεία που προσθέτουμε στο σπορείο είναι τρία: το άζωτο, ο φώσφορος και το κάλιο. Το πόσο λίπασμα θα ρίξουμε εξαρτάται από το πόσο γόνιμο είναι το μέρος που κάνουμε τα σπορεία και τον τύπο του καπνού (Ανατολικού τύπου, Virginia, Burley). Από πειράματα και από τη μακρόχρονη εμπειρία διαπιστώθηκε ότι καλά αποτελέσματα έχουμε με την παρακάτω λίπανση σπορείων: Πίνακας 5 Προτεινόμενες λιπάνσεις ανά τύπο καπνού Τύπος καπνού Άζωτο (Ν) γρ./τ.μ. Φωσφορικό (Ρ 2 Ο 5 ) γρ./τ.μ. Κάλιο (Κ20) Γ ρ./τ.μ. Ανατολικά Virginia I Burley Τα λιπάσματα στη βασική λίπανση διασκορπίζονται ομοιόμορφα στην επιφάνεια του σπορείου και ενσωματώνονται στο έδαφος του σπορείου με τη βοήθεια τσουγκράνας σε βάθος 5 εκατοστά περίπου. Κατόπιν ισιώνεται η επιφάνεια του σπορείου και ακολουθεί πάτημα με κύλινδρο ή σανίδα. I. Επιφανειακή λίπανση Οι επιφανειακές λιπάνσεις στα καπνοσπορεία καλό είναι να απογεύγονται, εφόσον όμως για κάποιο λόγο (ανεπάρκεια βασικής λίπανσης, δυσχέρειες στην πρόσληψη θρεπτικών στοιχείων κ.λπ) τα καπνοφυτάρια παραμένουν καθυστερημένα και κίτρινα, τότε επεμβαίνουμε διορθωτικά με τις επιφανειακές 32

34 λιπάνσεις. Εάν, λοιπόν, χρειαστεί να γίνει επιφανειακή λίπανση τότε σε ένα βαρέλι νερό (200 κιλά) διαλύουμε καλά ή 1 κιλό νιτρικό κάλι ( ) ή 1/2 κιλό νιτρική αμμωνία (34-0-0) και ποτίζουμε το σπορείο (2-3 λίτρα διαλύματος ανά τ.μ. επιφάνειας σπορείου). Αμέσως μετά «ξεπλένουμε» τα φυτά για να αποφύγουμε «καψίματα». Εάν χρειαστεί επαναλαμβάνεται η επιφανειακή λίπανση σε μία εβδομάδα. Οι επιφανειακές λιπάνσεις γίνονται στο μέσο περίπου της περιόδου των σπορείων και οπωσδήποτε δύο εβδομάδες πριν τη μεταφύτευση Σπορά Η επιφάνεια του σπορείου για να δεχθεί το σπόρο του καπνού πρέπει να είναι πολύ καλά ισοπεδωμένη. Για αυτό σκοπό γίνεται καλό «πάτημα» της επιφάνειας του σπορείου με ειδικό σανίδι ή κύλινδρο. Ο σπόρος καπνού που θα σπαρθεί πρέπει να είναι καθαρός (απαλλαγμένος από ξένες ύλες, από σπόρους άλλων ποικιλιών κ.λπ.), ώριμος και καλά θρεμμένος, με στιλπνό χρωματισμό και με βλαστική ικανότητα άνω του 80%. Οι περισσότεροι παραγωγοί σπέρνουν με το χέρι στα «πεταχτά». Η αναγκαία ποσότητα σπόρου για κάθε σπορείο ανακατεύεται πολύ καλά με στάχτη ή λεπτή άμμο και το μίγμα διασκορπίζεται ομοιόμορφα με το χέρι σε όλη την επιφάνεια του σπορείου. Μερικοί καπνοπαραγωγοί σπέρνουν με το ποτιστήρι ή με ψεκαστήρα. Συνήθως ο σπόρος σπέρνεται ξερός. Καλό είναι να αποφεύγεται η χρησιμοποίηση προβλαστημένου (φουσκωμένου σπόρου). Σε περίπτωση, όμως, ανάγκης (κακές καιρικές συνθήκες, πολύ όψιμες περιοχές της Β. 33

35 Ελλάδος κ.λ.π) θα πρέπει ο βαθμός προβλάστησης του σπόρου να είναι μικρός και οπωσδήποτε να ακολουθεί πότισμα αμέσως μετά τη σπορά η έρευνα και η πράξη έδειξαν ότι η ποσότητα σπόρου ανάλογα με τον τύποποικιλία καπνού πρέπει να είναι: Πίνακας 6 Προτεινόμενη ποσότητα σπόρου ανά 10 τ.μ σπορείου Τύπος καπνού Ποσότητα σπόρου gr/10 τ.μ. σπορείου Ανατολικά Αρωματικά 6-8 Γεύσεως 5-7 Ουδέτερα 4-6 Virginia 1-1,25 Burley 1-1,25 Οι παραπάνω ποσότητες σπόρου αυξάνονται όταν η βλαστική ικανότητα του σπόρου είναι μικρότερη του 80% και όταν δεν γίνονται σωστά και επιμελημένα όλες οι εργασίες προετοιμασίας των σπορείων. Μετά τη σπορά ο σπόρος σκεπάζεται ομοιόμορφα με ένα λεπτό στρώμα χωνεμένης κοπριάς (περίπου 1 εκατοστό), κοσκινισμένης και απολυμασμένης και ακολουθεί ελαφρό πάτημα με το ειδικό σανίδι ή κύλινδρο Φύτρωμα Ξηρός σπόρος καπνού φυτρώνει ακόμα και σε θερμοκρασία 5 C. Γενικό φύτρωμα, όμως, λαμβάνει χώρα σε θερμοκρασία τουλάχιστον 13 C. Σε θερμοκρασίες C το φύτρωμα του ξηρού σπόρου γίνεται σε ημέρες για τα Ανατολικά καπνά και ημέρες για να Virginia, Burley. Προβλαστημένος σπόρος φυτρώνει σε 5-10 ημέρες. 34

36 3.1.8 Φροντίδες στο σπορείο I. Ποτίσματα Μετά τη σπορά ακολουθεί συνήθως το πρώτο πότισμα. Είναι, όμως, δυνατόν να καθυστερήσουμε το πρώτο πότισμα για λίγες ημέρες όταν στη σπορά, και μετά από αυτήν, έχουμε χαμηλές θερμοκρασίες- οπωσδήποτε, όμως, ποτίζουμε αμέσως μετά τη σπορά όταν σπέρνουμε προβλαστημένο σπόρο ή όταν σπέρνουμε με ποτιστήρι ή ψεκαστήρα. Συχνά και ελαφρά ποτίσματα, μία ή και δύο φορές την ημέρα με δύο ποτιστήρια νερό στα 10 τ.μ. σπορείου, είναι απαραίτητα στο χρονικό διάστημα από τη σπορά μέχρι να συμπληρωθεί το φύτρωμα (περίπου 15 ημέρες). Μετά το φύτρωμα του σπόρου τα ποτίσματα αραιώνονται σε ένα την ημέρα ή κάθε δεύτερη ημέρα μέχρι το «σταύρωμα» των καπνοφυταρίων. Από εκεί και ύστερα τα ποτίσματα αραιώνονται σε συχνότητα (κάθε δεύτερη ημέρα) αλλά αυξάνουμε προοδευτικά την ποσότητα του νερού κατά πότισμα ανάλογα με την ανάπτυξη των καπνοφυταρίων και την υγρασιακή κατάσταση του σπορείου (περίπου 3-4 ποτιστήρια νερό στα 10 τ.μ. του σπορείου). Μία έως δύο εβδομάδες πριν τη μεταφύτευση τα ποτίσματα αραιώνονται για να σκληραγωγηθούν (ψηθούν) τα φυτά και να «πιάσουν» καλύτερα τα φυτά στο χωράφι. Τα ποτίσματα των σπορείων γίνονται ή με ποτιστήρι ή με λάστιχο νερού που έχει ειδικό τρυπητό στην άκρη ή με τεχνητή βροχή. Σε όλες τις περιπτώσεις πρέπει να 35

37 καταβάλλεται φροντίδα για την ομοιόμορφη κατανομή του νερού, το οποίο πρέπει να πέφτει επάνω στην επιφάνεια των σπορείων σε όσο το δυνατόν μικρότερα σταγονίδια. II. Κάλυμμα σπορείων Τα σπορεία μετά τη σπορά μπορεί να καλυφθούν ή να μείνουν ασκέπαστα. Για την κάλυψη χρησιμοποιούνται πλαστικά καλύμματα από πολυαιθυλένιο που τοποθετούνται στα σπορεία επάνω σε συρμάτινο, συνήθως, σκελετό και σε ύψος από την επιφάνεια των σπορείων εκατοστά. Με τη χρησιμοποίηση πλαστικών καλυμμάτων στα σπορεία πετυχαίνουμε πρωίμιση στην παραγωγή καπνοφυταρίων κατά 15 ημέρες περίπου. Κατά τη διάρκεια της ημέρας και όταν η θερμοκρασία κάτω από το πλαστικό υπερβαίνει τους 25 C, καλύμματα πρέπει να ανοίγονται στα άκρα τους ή να αφαιρούνται από τα σπορεία για να μην πάθουν εγκαύματα τα τρυφερά καπνοφυτάρια. Τα καλύμματα ανοίγονται ή αφαιρούνται και σε κάθε άλλη περίπτωση (για τον αερισμό και την αποβολή της περίσσειας υγρασίας, για την παροχή των αναγκαίων περιποιήσεων-ποτίσματα, ψεκασμοί κ.α.). Τα καλύμματα αφαιρούνται τελείως περίπου ημέρες μετά την σπορά. Για να μην παρασυρθούν από τους ανέμους στερεώνονται οι ελεύθερες άκρες τους μέσα στους διαδρόμους των σπορείων με πρόχειρα υλικά (χώμα, άμμο, πέτρες κ.λπ.). III. Αντιμετώπιση ζιζανίων στα σπορεία Γενικά, αντιμετώπιση ζιζανίων στα σπορεία δε χρειάζεται, εφόσον έχει γίνει καλή και σωστή απολύμανση. Σε όσα σπορεία, όμως, για οποιοδήποτε λόγο δεν έγινε απολύμανση (ούτε χρησιμοποιήθηκε ζιζανιοκτόνο), τα ξεβοτανίσματα είναι εντελώς απαραίτητα, κάθε ημέρες, ιδιαίτερα τον πρώτο μήνα. Μερικοί παραγωγοί κάνουν σωστή απολύμανση αλλά χρησιμοποιούν και ζιζανιοκτόνα στα σπορεία. Σε αυτές τις περιπτώσεις, παρόλο που τα ζιζάνια ελέγχονται καλύτερα, η χρήση του ζιζανιοκτόνου μπορεί να θεωρηθεί ως παραπανίσια δουλειά. 36

38 3.2 ΑΓΡΟΣ Στον αγρό κατά κύριο λόγο ασχολούμαστε με θέματα που αναφέρονται στη βιολογία του καπνού (θρέψη, αύξηση-ανάπτυξη φυτού κ.λπ.) και με την παραγωγή του χλωρού προϊόντος των φύλλων του καπνού, την ποσότητα και την ποιότητα. Έτσι, οι φροντίδες στον αγρό (λίπανση, άρδευση κ.α.) που επηρεάζουν κυρίως τη θρέψη και ανάπτυξη του καπνού πρέπει να έχουν ως επιδίωξη την εναρμόνιση των δύο αυτών στοιχείων της παραγωγής. Η λεγάμενη «χρυσή τομή» τους (απόδοση+ποιότητα=βέλτιστο αποτέλεσμα) είναι ανάγκη να διατηρείται στο σωστό για κάθε περίπτωση σημείο. Ιδιαίτερα στον καπνό, η πέραν ενός ορίου αύξησης της απόδοσης επιδρά δυσμενώς στην ποιότητα, γι αυτό και δεν αποβλέπουμε στην παραγωγή τη μέγιστη ποσότητα. Η επιλογή του κατάλληλου για καπνοκαλλιέργεια αγρού έχει πολύ μεγάλη σημασία γιατί από αυτή εξαρτάται κατά ένα μεγάλο βαθμό το αν θα παραχθεί καπνός καλής ποιότητας και με ικανοποιητική απόδοση. Τα κριτήρια επιλογής που χρησιμοποιούνται είνα ι: I. Το ιστορικό του χωραφιού (η ζώνη καπνοκαλλιέργειας στην οποία βρίσκεται, οι καλλιέργειες των 2-3 τελευταίων ετών, η λίπανσή τους κ.λπ.). II. Οι φυσικοχημικές ιδιότητες του εδάφους (μηχανική σύσταση, βάθος εδάφους, χημική σύσταση-γονιμότητα, οξύτητα του εδάφους κ.λπ.). III. Οι ευκολίες που υπάρχουν για την παροχή των καλλιεργητικών και λοιπών φροντίδων (άρδευση, απόσταση αγρού από το ξηραντήριο κ.λπ.) ανάλογα και με τα διαθέσιμα καλλιεργητικά μέσα Έδαφος Η κατεργασία του εδάφους παίζει και αυτή σημαντικό ρόλο στην επιτυχία της καλλιέργειας του καπνού. Με την καλή και επιμελημένη κατεργασία επιδιώκεται η εξασφάλιση και η διατήρηση της υγρασίας του εδάφους των καπναγρών, η απαλλαγή τους από τα ζιζάνια και το ψιλοχωμάτισμά τους. Για το σκοπό αυτό επιβάλλεται να γίνεται ένα φθινοπωρινό όργωμα, με το οποίο 37

39 παραχώνονται τα υπολείμματα της προηγούμενης καλλιέργειας. Αν η προηγούμενη καλλιέργεια ήταν καπνός, τότε για λόγους φυτοϋγιεινής πρέπει να κόβονται τα καπνοστελέχη, να καταστρέφονται και μετά να γίνεται το βαθύ φθινοπωρινό όργωμα. Στη συνέχεια πρέπει να γίνονται 1-2 ελαφρά ανοιξιάτικα οργώματα, που σκοπό έχουν να καθαρίσουν το χωράφι από τα ζιζάνια. Ακολουθεί το φρεζάρισμα ή το σβάρνισμα ή και η χρήση καλλιεργητή, έτσι ώστε το καπνοχώραφο να ισοπεδωθεί, να ψιλοχωματισθεί και να είναι έτοιμο για τη μεταφύτευση. Όλοι οι τύποι καπνού δεν θα πρέπει να καλλιεργούνται σε ακραίες περιπτώσεις αμμωδών ή συνεκτικών εδαφών, όπως επίσης να αποκλείονται τα αλατούχα, αλκαλιωμένα ή μη εδάφη και ιδίως αυτά με περίσσεια χλωρίου. Τα Ανατολικά καπνά αξιοποιούν καλύτερα εδάφη μικρής γονιμότητας έως άγονα, τα οποία βρίσκονται σε λοφώδεις και ημιορεινές περιοχές με ποικίλη μηχανική σύσταση. Τα καπνά Virginia αναπτύσσονται καλύτερα σε εδάφη αρδευόμενο, αμμώδη, πηλοαμμώδη ή αμμοπηλώδη που στραγγίζουν καλά και είναι φτωχά σε άζωτο και οργανική ουσία. Τα καπνά Burley προτιμούν 38

40 συνεκτικά εδάφη, αρδευόμενο, γόνιμα, πλούσια σε οργανική ουσία ή υπολειμματικό άζωτο, τα οποία στραγγίζουν καλά Λίπανση Ο καπνός είναι φυτό που εξαντλεί το έδαφος. Οι ποσότητες θρεπτικών στοιχείων του εδάφους που είναι διαθέσιμες για τον καπνό συνήθως δεν φτάνουν για τη θρέψη και ανάπτυξη του, και έτσι χρειάζεται η συμπλήρωσή τους με τη λίπανση. Επειδή τα διαθέσιμα για τον καπνό θρεπτικά στοιχεία (αυτά που υπάρχουν και εκείνα που προστίθενται) είναι ο κρίσιμος για την καπνοπαραγωγή παράγοντας που επηρεάζει και την ποσότητα και την ποιότητα, γίνεται φανερό ότι η λίπανση στον καπνό είναι από τις πιο λεπτές και υπεύθυνες εργασίες της καπνοκαλλιέργειας. Τα σπουδαιότερα θρεπτικά στοιχεία τα οποία δημιουργούν προβλήματα στη θρέψη του καπνού είναι το άζωτο, ο φώσφορος, το κάλιο, το ασβέστιο και το μαγνήσιο. Με την ορθολογική και ισορροπημένη λίπανση των αγρών και καπνοφυτειών και την κατάλληλη εφαρμογή των λιπασμάτων αυξάνεται η παραγωγή του καπνού, βελτιώνεται η ποιότητα του, αυξάνεται η αποτελεσματικότητα των χρησιμοποιούμενων λιπασμάτων, ελαττώνεται το κόστος παραγωγής, βελτιώνεται η γονιμότητα-παραγωγικότητα των εδαφών και περιορίζεται η μόλυνση του περιβάλλοντος. 39

41 Πίνακας 7 Συμβουλευτική λίπανση Ανατολικών καπνών Λιπαντικές μονάδες (κιλά / στρέμμα) Έδαφος καπναγρού Άζωτο (Ν) Φωσφορικό Κάλι (Κ20) (Ρ2Οδ) Πολύ φτωχό Φτωχό Μέσης γονιμότητας Γόνιμο Πολύ γόνιμο Πηγή : Ν. Τσοτσόλης, Γεωργική Τεχνολογία, Ιανουάριος 1994, σελ. 138 Πίνακας 8 Συμβουλευτική λίπανση καπνών Virginia Λιπαντικές μονάδες (κιλά / στρέμμα) Έδαφος καπναγρού Άζωτο (Ν) Φωσφορικό (Ρ20 5) Κάλι (Κ20) Φτωχό Μέτριο Γόνιμο Πηγή : Π. Λόλας, Οδηγός Καλλιέργειας Virginia, σελ.27 40

42 Η λίπανση των καπνών μπορεί να γίνει με συνδυασμούς διαφόρων κατάλληλων τύπων λιπασμάτων. Το κόστος της λιπαντικής μονάδος των θρεπτικών στοιχείων τα οποία περιέχονται σε κάθε τύπο λιπάσματος θα πρέπει να λαμβάνεται σοβαρά υπόψη. Θα πρέπει επίσης να τονιστεί ότι λιπάσματα τα οποία περιέχουν πολύ χλώριο είναι απαγορευτικά για τον καπνό Μεταφύτευση I. Κατάλληλα καπνοφυτάρια Η διαδικασία της μεταφύτευσης ξεκινά 2-3 μήνες μετά τη σπορά. Για να πετύχει η μεταφύτευση θα πρέπει να χρησιμοποιηθούν κατάλληλα καπνοφυτάρια. Τα καπνοφυτάρια για να χαρακτηριστούν κατάλληλα για μεταφύτευση, πρέπει να είναι ίσια, ύψους περίπου 15 εκατοστών, γερά, υγιή, «ψημένα» και σκληραγωγημένα (όχι τρυφερά-υδαρή, ούτε γερασμένα) και να έχουν πλούσιο ριζικό σύστημα με μορφή τούφας (θυσάνου, φούντας), χωρίς κεντρική πασσαλώδη ρίζα και 6-8 φύλλα χρώματος πρασίνου έως ανοιχτού πρασίνου. Η εξαγωγή των καπνοφυταρίων από τα σπορεία γίνεται ως εξής: το σπορείο ποτίζεται πολύ καλά και τα καπνοφυτάρια ξεριζώνονται, με πιάσιμο από τα φύλλα και «τραβήγματα» προς τα επάνω. Η εξαγωγή γίνεται τρεις 41

43 περίπου φορές κάθε εβδομάδα. Μετά την κάθε εξαγωγή ακολουθεί ελαφρύ πότισμα. Μετά την εξαγωγή τα καπνοφυτάρια τοποθετούνται κατά δεσμίδες στα σκεύη μεταφοράς (κοφίνια, πανέρια, λινάτσες) κατά στρώσεις για να μην στραβώσουν, σκεπάζονται συνήθως με βρεγμένη λινάτσα και μεταφέρονται στο χωράφι όπου τοποθετούνται στη σκιά. II. Τρόποι μεταφύτευσης Όλοι οι τρόποι μεταφύτευσης αποσκοπούν στο να φέρουν σε λειτουργική επαφή τα ριζικά τριχίδια του φυτάριου με το χώμα του χωραφιού ώστε να αρχίσει ώστε να αρχίσει η θρέψη του φυτού. Έχει πολύ μεγάλη σημασία στη μεταφύτευση να δίνεται προσοχή ώστε να τοποθετείται η ρίζα του καπνοφυταρίου κάθετα στην οπή μεταφύτευσης χωρίς αυτή να διπλώνεται, να ρίχνεται άφθονο νερό και να μην συνθλίβονται τα στελέχη των καπνοφυταρίων. Η μεταφύτευση γίνεται με το χέρι ή με φυτευτική μηχανή. Σε κάποιες περιπτώσεις προηγείται το άνοιγμα μικρών αυλακιών με κατεύθυνση κάθετη προς την κλίση των χωραφιών, για να περιορίζεται η διάβρωση, ή με κατεύθυνση παράλληλη προς τους επικρατέστερους για την περιοχή ανέμους του καλοκαιριού όταν ο αγρός είναι σχετικά οριζόντιος, ενισχύοντας έτσι την αντοχή των φυτών στους ανέμους. Οι τεχνικές μεταφύτευσης με το χέρι είναι οι ακόλουθες: > Πρώτα διανοίγονται οι οπές φύτευσης, κατόπιν φυτεύονται τα φυτά με συνηθισμένο φυτευτήρι και μετά ποτίζεται το κάθε φυτό με αρκετό νερό. Το σύστημα αυτό εφαρμόζεται όταν το έδαφος του χωραφιού βρίσκεται στο ρώγο. > Πρώτα διανοίγονται οι οπές φύτευσης, κατόπιν ρίχνεται άφθονο νερό σε κάθε μία, μετά φυτεύονται τα φυτά με το χέρι στις λασπωμένες οπές και στη συνέχεια καλύπτονται με ξερό χώμα. Το σύστημα αυτό εφαρμόζεται όταν το έδαφος του χωραφιού είναι ξερό. 42

44 > Ποτίζεται το αυλάκι με άφθονο νερό και στη συνέχεια φυτεύονται τα φυτά με το χέρι στη μία πλευρά του ποτισμένου αυλακιού. Η μεταφύτευση γίνεται οικονομικότερα και ταχύτερα με μεταφυτευτικές μηχανές. Με τη μεταφυτευτική μηχανή γίνεται ταυτόχρονα το άνοιγμα των αυλακιών, η τοποθέτηση των φυτών, το πότισμα και η πίεση του χώματος από τις δύο πλευρές κάθε γραμμής της φυτείας. Η μεταφυτευτικές μηχανές, που φυτεύουν 2-4 σειρές συγχρόνως, δίνουν καλύτερα αποτελέσματα όταν το χώμα είναι καλά κατεργασμένο, όχι πατημένο και η επιφάνεια του χωραφιού ομαλή. III. Αποστάσεις μεταφύτευσης Η πυκνή φυτεία αυξάνει γενικά στην απόδοση και προκειμένου για τις αρωματικές ποικιλίες ανατολικών καπνών, βελτιώνει και την ποιότητα, γιατί παράγονται φύλλα μικρά και περιορίζονται οι αρνητικές επιδράσεις του αζώτου. Στις ποικιλίες ανατολικών καπνών ( γεύσεως, ουδέτερα) τα μικρά φύλλα δεν είναι επιθυμητά και έτσι οι αποστάσεις είναι μεγαλύτερες. Τα Virginia και τα Burley μεταφυτεύονται σε ακόμα μεγαλύτερες αποστάσεις μιας και είναι τα πιο μεγαλόφυλλα καπνά. Οι συνηθισμένες αποστάσεις μεταφύτευσης καπνών ανατολικού τύπου, Virginia και Burley είναι οι παρακάτω: 43

45 Πίνακας 10 Προτεινόμενες αποστάσεις μεταφύτευσης καπνών Τύπος καπνού Ανατολικά Virginia Ποικιλίες Αποστάσεις σε εκατοστά Αριθμός Μεταξύ γραμμών Επί της γραμμής φυτών στο στρέμμα Μικρόφυλλες , Μετριόφυλλες 50 12, Μεγαλόφυλλες Πηγή : Ν. Τσοτσόλης, Γεωργική Τεχνολογία, Ιανουάριος 1994, σελ. 150, Οι απώλειες φυτών εξαιτίας κακών συνθηκών μεταφύτευσης καλό είναι να συμπληρώνονται μέσα στην πρώτη εβδομάδα από την μεταφύτευση. Εάν οι απώλειες είναι μεγάλες, είναι προτιμότερο να επαναφυτεύεται ο αγρός. IV. Εποχή μεταφύτευσης Παράγοντες καθοριστικοί για την έναρξη των μεταφυτεύσεων σε μία περιοχή είναι η θερμοκρασία του αέρα και του εδάφους των καπναγρών, η δυνατότητα κατεργασίας και προετοιμασίας των αγρών για μεταφύτευση και η ύπαρξη κατάλληλων καπνοφυταρίων. Η εποχή μεταφύτευσης του καπνού στη χώρα αρχίζει στα τέλη Μαρτίουαρχές Απριλίου (νότιες περιοχές) και τελειώνει στις αρχές Ιουνίου (βόρειες περιοχές). Σε κάθε καπνική περιοχή η μεταφύτευση διαρκεί περίπου 3-4 εβδομάδες. 44

46 3.2.4 Ά ρ δ ευ σ η Το νερό επηρεάζει σημαντικά την ποσοτική απόδοση σε όλα τα καπνά και, ανάλογα με τον τύπο του καπνού, την ποιότητα του ξηρού προϊόντος. Η περιεκτικότητα του καπνόφυτου σε νερό επηρεάζεται από πολλούς παράγοντες. Ιδιαίτερη σημασία έχει η περιεκτικότητα των φύλλων κατά την περίοδο της συλλογής, επειδή σχετίζεται στενά με την πορεία της αποξήρανσης. Τα καπνόφυλλα έχουν περισσότερο νερό όταν αυξάνει η εδαφική υγρασία και όταν μειώνεται ο φωτισμός. Επίσης το ποσοστό υγρασίας των φύλλων παρουσιάζει κάποια αύξηση όταν αυξάνει η αζωτούχος λίπανση, λιγοστεύει το κάλιο και αυξάνεται ο φώσφορος. Ο καπνός ανήκει στα μεσόφυτα, που σημαίνει ότι υποφέρει από έλλειψη υγρασίας. Όμως μπορεί να αναλάβει εύκολα και να ανακτήσει την ικανότητα αύξησης μόλις του δοθεί νερό. Πιο συνθετικά στην ξηρασία είναι τα καπνά ανατολικού τύπου κυρίως τα αρωματικά. Ο αριθμός των ποτισμάτων και η ποσότητα νερού που κάθε φορά παρέχεται εξαρτώνται από τον τύπο του καπνού, τις συνθήκες καλλιέργειας (εδαφολογικές, καιρικές, τοπογραφικές), την επιμέλεια εκτέλεσης των καλλιεργητικών εργασιών από τον παραγωγό και την επιθυμητή ποιότητα καπνού. Οι κύριοι τρόποι αρδεύσεως της καπνοκαλλιέργειας είναι: I. με σταλάκτες και II. με καταιονισμό. 45

47 Γενικά μπορούμε να πούμε τα εξής: > Αμέσως μετά τη μεταφύτευση γίνεται άρδευση και κατόπιν δεν αρδεύουμε για 3-4 εβδομάδες προκειμένου τα φυτά να αναπτύξουν πλούσιο ριζικό σύστημα. > Η άρδευση δεν πρέπει να γίνεται με κατάκλιση διότι υποβαθμίζεται η ποιότητα. > Στα ανατολικά αρωματικά καπνά δεν πρέπει να αρδεύουμε μετά την άνθηση καθώς επίσης και ταυτόχρονα με την αζωτούχο λίπανση διότι έτσι υποβαθμίζεται η ποιότητα των καπνών. > Είναι καλύτερα να γίνεται η άρδευση τη νύχτα, για να έχουμε λιγότερες απώλειες από την εξάτμιση. 46

48 Ειδικότερα τώρα, σε ό, τι αφορά την άρδευση των καπνών Virginia, πρέπει να έχουμε υπόψη μας ως γενικό κανόνα τα εξής: > Να μην παρέχεται πολύ νερό στην πρώτη φάση της ανάπτυξης των φυτών, δηλαδή μέχρι 30 ημέρες μετά τη μεταφύτευση. > Να μην υποφέρουν τα φυτά από έλλειψη νερού κατά τη διάρκεια της ωρίμανσης και της συλλογής, δηλαδή ημέρες μετά τη μεταφύτευση. > Να μειώνονται τα ποτίσματα και η ποσότητα του νερού κατά τη διάρκεια της ωρίμανσης και της συλλογής, δηλαδή ημέρες μετά τη μεταφύτευση. Εφαρμόζουμε καθ' όλη τη διάρκεια του έτους 7-10 αρδεύσεις. Η πρώτη άρδευση (15-25mm νερού) γίνεται μετά τη μεταφύτευση και μετά για 2-4 εβδομάδες δεν εφαρμόζεται άλλη άρδευση. Στη συνεχεία γίνονται αρδεύσεις κάθε 6-10 ημέρες ανάλογα με τις υπάρχουσες βροχές και το στάδιο αναπτύξεως του φυτού. Στην περίοδο της συγκομιδής πρέπει να συνεχίζονται οι αρδεύσεις, όμως κάθε συγκομιδή να γίνεται μια εβδομάδα μετά από άρδευση ή βροχή και όχι νωρίτερα. Τέλος, στα ανατολικά καπνά κατά κανόνα δεν εφαρμόζονται πάνω από 2 θερινές αρδεύσεις καθ όλη τη διάρκεια του έτους και δίδοντα 20-50mm νερού με κάθε άρδευση Σκάλισμα και καταπολέμηση ζιζανίων Στα καπνά ανατολικού τύπου κάνουμε 2 υποχρεωτικά σκαλίσματα. Στα ξενικά καπνά, τα οποία είναι αρδευόμενα, απαιτούνται 4-6 σκαλίσματα εκτός εάν γίνει χημική ζιζανιοκτονία οπότε περιοριζόμαστε στα 2 αναγκαία σκαλίσματα. Τα υποχρεωτικά σκαλίσματα γίνονται, το πρώτο ημέρες μετά τη μεταφύτεψε και το δεύτερο μετά από ακόμη 2-3 εβδομάδες, 47

49 συγχρόνως με το οποίο, όμως, γίνεται και παράχωμα. Τα σκαλίσματα γίνονται είτε με τα χέρια (τσάπα) είτε με διάφορα μηχανικά σκαλιστήρια. Η χρησιμοποίηση ζιζανιοκτόνων στην καπνοκαλλιέργεια δεν πήρε μεγάλη έκταση στη χώρα μας και δε φαίνεται να μπορεί να υποκαταστήσει πλήρως τα σκαλίσματα, ιδίως στα ανατολίτικα καπνά. Τα χημικά ζιζανιοκτόνα πρέπει να συνδυάζονται με τις λοιπές καλλιεργητικές φροντίδες που περιορίζουν τα ζιζάνια (αμειψισπορά, κατεργασία εδάφους) και που συχνά έχουν προτεραιότητα και προτίμηση. Στα αρδευόμενο μεγαλόφυλλα ανατολικά (ουδέτερα), και κυρίως στα Virginia-Burley, η χρήση ζιζανιοκτόνων μπορεί να υποκαθιστά σε μεγάλο βαθμό τα σκαλίσματα, ιδίως σε ανεπτυγμένες φυτείες που δύσκολα εφαρμόζεται το μηχανικό σκάλισμα (τραυματισμοί των φύλλων κ.λ.π.). Και σε αυτά τα καπνά δυο σκαλίσματα είναι απαραίτητα μαζί με τη χρήση ζιζανιοκτόνων για καλό αερισμό και κυκλοφορία του νερού και για τη δημιουργία αναχώματος κατά μήκος της γραμμής των φυτών Κορυφολόγημα-Βλαστολόγημα Ο καπνός είναι φυτό καθορισμένης αναπτύξεως, δηλαδή αφού συμπληρώσει ένα ορισμένο αριθμό φύλλων, ο οποίος καθορίζεται γενετικά για κάθε τύπο καπνού, βγάζει την ταξιανθία, η ύπαρξη της οποίας εμποδίζει την περαιτέρω ανάπτυξη του φυτού. Έτσι κάνουμε το κορφολόγημα (στα ξενικά καπνά), με το οποίο επιτυγχάνουμε τα εξής: > Αυξάνει το ριζικό σύστημα και την παραγωγή νικοτίνης. > Τα φύλλα γίνονται μεγαλύτερα και βαρύτερα και ιδιαίτερα τα φύλλα της κορυφής. > Παράγονται περισσότερα σάκχαρα και γίνονται ευνοϊκότερες οι αναλογίες σάκχαρα/νικοτίνη. > Αυξάνει η απόδοση και βελτιώνεται η ποιότητα. 48

50 > Τα φυτά γίνονται ανθεκτικότερα σε ξηρασία και πλάγιασμα. > Έχουμε μικρότερες προσβολές από αφίδες. Όσο πιο πρώιμο και χαμηλό είναι το κορυφολόγημα τόσο μεγαλύτερο μέγεθος και βάρος φύλλων έχουμε καθώς και αύξηση της νικοτίνης και της αντοχής των φυτών σε ξηρασία και πλάγιασμα. I. Κορυφολόγημα στα Virginia Κατάλληλος χρόνος για κορυφολόγημα στα καπνά τύπου Virginia θεωρείται η έναρξη της ανθήσεως. Όσο περισσότερο καθυστέρει από την άνθηση και μετά τόσο περισσότερο μειώνονται οι ευεργετικές επιδράσεις του. Το ύψος του κορυφολογήματος ρυθμίζεται ώστε να μείνουν επάνω στο φυτό φύλλα. Τα τελευταία 2 φύλλα της βάσεως θα πεταχτούν και έτσι θα έχουμε μετά τη συγκομιδή φύλλα χρήσιμα. 49

51 II. Κορυφολόγημα στα ανατολικά καπνά Τα ανατολικά καπνά δεν κορυφολογούνται επειδή επιδιώκεται η παραγωγή μικρών φύλλων, λεπτών ανοιχτού χρωματισμού και ελαφρών (πτωχά σε νικοτίνη). Κορυφολόγημα ανατολικών καπνών δικαιολογείται ή και επιβάλλεται σε ορισμένες περιπτώσεις όπως όταν έχουμε έντονη ξηρασία ή προσβολή από οροβάγχη (οπότε μας είναι αναγκαία η εξοικονόμηση νερού που πάει στην ταξιανθία γιατί διαφορετικά τα φύλλα θα γίνουν πολλά λεπτά και ατροφικά) ή όταν επικρατούν ισχυροί άνεμοι και κινδυνεύουν να σπάσουν τα φυτά (οπότε με την αφαίρεση της ταξιανθίας ανακουφίζονται τα φυτά από το βάρος της). Πάντως, σε κάθε περίπτωση το κορυφολόγημα, αν γίνει, πρέπει να είναι όψιμο ώστε να ελαχιστοποιηθούν οι αρνητικές του επιδράσεις. Μετά το κορυφολόγημα των ξενικών καπνών, όπου γίνεται η αφαίρεση της ταξιανθίας μαζί με ορισμένα πάνω φύλλα, αρχίζει η εκπτύξει των πλαγίων βλαστών, οι οποίοι φύονται από τους μασχαλιαίους οφθαλμούς. Οι βλαστοί αυτοί είναι ανεπιθύμητη και γι αυτό εφαρμόζεται το λεγόμενο βλαστολόγημα, το οποίο γίνεται είτε με το χέρι είτε με διάφορα χημικά σκευάσματα που καλούνται αντιφυλλιζιακά. Το βλαστολόγημα με το χέρι πρέπει να γίνεται όταν οι πλάγιοι βλαστοί έχουν μήκος 10 εκατοστά και γίνονται 3-4 βλαστολογήματα (ένα κάθε εβδομάδα) συνολικά. Τα αντιφυλλιζιακά σκευάσματα μειώνουν το κόστος έλεγχου των μασχαλιαίων οφθαλμών, αφού δρουν αμέσως (επαφής) ή μετά από κάποιες ώρες (διασυστηματικά) και δεν κοστίζουν σε εργατικά (βλαστολόγημα με το χέρι). 3.3 ΞΗΡΑΝΤΗΡΙΟ Ο όρος ξηραντήριο έχει επικρατήσει να περιλαμβάνει και τη συλλογή, παρά το ότι είναι εργασία η οποία γίνεται στο χωράφι, έχει ως άμεση σχέση με την τεχνική που απαιτείται για την παραγωγή επιθυμητού ξηρού προϊόντος. Οι άλλες δύο φάσεις του ξηραντήριου των καπνών είναι το αρμάθιασμα και η αποξήρανση των καπνόφυλλων. 50

52 3.3.1 Ω ρ ίμ α ν σ η Ο όρος ωρίμανση στην καπνοκαλλιέργεια αναφέρεται στο βαθμό ωρίμανσης των καπνόφυλλων προς συλλογή και εκφράζει τη φυσιολογική κατάσταση των φύλλων στην οποία πρέπει να συλλεχτούν για να δώσουν το επιθυμητό προϊόν. Πρέπει να γίνει διάκριση της φυσιολογικής από τη βοτανική ωρίμανση, κατά την οποία τα φύλλα πετυχαίνουν το μέγιστο της λειτουργίας τους ως φυτικά όργανα. Η διαδικασία της ωρίμανσης αρχίζει από τα φύλλα της βάσης, που είναι και παλαιότερα, και προχωρεί προς την κορυφή. Μπορεί να αρχίσει και πριν ακόμα συμπληρωθεί η έκπτυξη όλων των φύλλων και η εμφάνιση της ταξιανθίας, ιδίως σε συνθήκες έλλειψης νερού. Ο βαθμός ωρίμανσης προς συλλογή του καπνού εξαρτάται από τους παρακάτω παράγοντες : I. Τύπος καπνού : τα καπνά Burley συλλέγονται σε βαθμό ωρίμανσης μικρότερο από εκείνο στον οποίο συλλέγονται τα Virginia, ενώ τα ανατολικά συλλέγονται σε ενδιάμεσο βαθμό, που πλησιάζει σε εκείνο των Virginia. II. Κατηγορία καπνού : από τα Ανατολικού τύπου καπνά, τα ουδέτερα συλλέγονται σε βαθμό ωρίμανσης μικρότερο από εκείνο στον οποίο συλλέγονται τα αρωματικά και τα γεύσεως. III. Ποικιλία καπνού : οι λεπτόφυλλες ποικιλίες συλλέγονται σε βαθμό ωρίμανσης μικρότερο από εκείνο των παχύφυλλων. IV. «Χέρι» συλλογής : τα κάτω «χέρια», όπως το 1 και το 2, συλλέγονται σε βαθμό ωρίμανσης μικρότερο από εκείνο των πάνω «χεριών», όπως 3, 4 και 5. V. Η γονιμότητα του χωραφιού : η παρουσία περίσσειας του αζώτου, φυσική ή πρόσθετη, επιμηκύνει το χρόνο εμφάνισης του κατάλληλου βαθμού ωρίμανσης για συλλογή. Από τα άλλα θρεπτικά στοιχεία, ο φώσφορος επιταχύνει την ωρίμανση ενώ το κάλιο δε φαίνεται να έχει κάποια επίδραση. VI. Η άρδευση ή οι πολλές βροχοπτώσεις συντελούν στη γρήγορη ωρίμανση. 51

53 VII. Το κορυφολόγημα (αφαίρεση της ταξιανθίας), όπου και σε όσα καπνά γίνεται, καθυστερεί την ωρίμανση. Η ωρίμανση των καπνόφυλλων διαπιστώνεται στην πράξη κυρίως με την αλλαγή του πράσινου χρώματος σε ανοιχτό πράσινο ή κιτρινοπράσινο. Η αλλαγή αυτή στο χρωματισμό εμφανίζεται είτε σε όλη την επιφάνεια του φύλλου είτε κατά κηλίδες στην περίμετρο ή στην κορυφή. Άλλα γνωρίσματα ωρίμανσης του φύλλου είναι η λεπτή αδενώδης τρίχωση (χνούδι) που εμφανίζεται στην επιφάνεια του φύλλου, καθώς και η σχετικά εύκολη απόσπασή του από το στέλεχος με ελαφρά από πάνω πίεση του μίσχου Συλλογή Η συλλογή αρχίζει 1-2 μήνες μετά τη μεταφύτευση και ποικίλει ανάλογα με τον τύπο καπνού. Γίνεται τις πρωινές ώρες και σε 5-6 «χέρια». Αν βρέξει ή συγκομίζουμε αμέσως ή περιμένουμε να περάσει μία εβδομάδα διότι, διαφορετικά, τα φύλλα θα υποφέρουν από «μωσαϊκή ξηραντήριου» κατά τη μετέπειτα επεξεργασία τους. Η όλη διαδικασία συλλογής πρέπει να γίνεται πολύ προσεκτικά ώστε να μην τραυματίζονται τα φυτά και συλλέγονται από πάνω προς τα κάτω τμηματικά σε ομάδες, τα λεγάμενα «χέρια» συλλογής (τα 1-2 φύλλα της βάσης πετιούνται). 52

54 I. Virginia Από το κάθε φυτό συλλέγουμε φύλλα ενώ τα δύο κατώτερα πετιούνται. Η συλλογή γίνεται σε 5-7 «χέρια» και σε κάθε «χέρι» συλλέγουμε 2-4 φύλλα αρχίζοντας από τη βάση προς την κορυφή. Το ένα «χέρι» από το άλλο έχει χρονική διαφορά μιας εβδομάδας. Επειδή στα Virginia βασική μας επιδίωξη είναι να είναι πλούσια σε υδατάνθρακες, για αυτό και συλλέγονται σε μεταγενέστερο στάδιο, δηλαδή της προχωρημένης ωριμότητας των φύλλων, αφού έχουν μετακινηθεί πρώτα οι αζωτούχες ουσίες από τα φύλλα στο στέλεχος. II. Ανατολικά Από το κάθε φυτό συλλέγουμε φύλλα στα μετριόφυλλα και φύλλα στα μικρόφυλλα. Η συλλογή γίνεται σε 5-7 «χέρια» και σε κάθε «χέρι» συλλέγονται 4-6 φύλλα ξεκινώντας από τη βάση προς την κορυφή. Όπως και στα Virginia, έτσι και στα ανατολικά η συλλογή γίνεται στο στάδιο της προχωρημένης ωριμότητας για να είναι πλούσια σε υδατάνθρακες. 53

55 3.3.3 Α ρ μ ά θ ια σ μ α Μετά τη συλλογή τους τα καπνόφυλλα μεταφέρονται στον τόπο αρμαθιάσματος. Το αρμάθιασμα είναι μια απαραίτητη εργασία που μεσολαβεί ανάμεσα στη συλλογή και στην αποξήρανση και επηρεάζει πάρα πολύ την ποιότητα. Είναι απαραίτητη γιατί κατά τη διάρκεια της γίνεται και διαλογή των φύλλων με ταυτόχρονη απόρριψη των αχρήστων, αλλά και συγκεντρώνονται και ταξινομούνται κατάλληλα τα χλωρά καπνόφυλλα που έχει συλλέξει ο καπνοπαραγωγός. Ο τόπος του αρμαθιάσματος είναι είτε το χωράφι, σε σκιερό μέρος, είτε το σπίτι του παραγωγού. Στην πρώτη περίπτωση το αρμάθιασμα γίνεται συνήθως με διατρητικές μηχανές, ενώ στη δεύτερη με το χέρι ή με συρραπτικές μηχανές. Ο σπάγκος που χρησιμοποιείται είναι από γιούτα ή κάνναβη. Απαγορεύεται η χρήση νημάτων από πλαστικό ή άλλη συνθετική ύλη. Στην περίπτωση που το αρμάθιασμα γίνεται με το χέρι, τότε χρησιμοποιούνται ατσάλινες βελόνες μήκος 50 εκατοστών. 54

56 3.3.4 Αποξήρανση Η αποξήρανση του καπνού έχει ως αποτέλεσμα την απώλεια υγρασίας, που σε καμία περίπτωση δεν είναι συνώνυμη της αφυδάτωσης. Πρόκειται για απώλεια υγρασίας κάτω από συγκεκριμένες συνθήκες θερμοκρασίας, υγρασίας, αερισμού κατά την οποία τα φύλλα υφίστανται διάφορες φυσικοχημικές μεταβολές οι οποίες, υπό κατάλληλες συνθήκες, οδηγούν στην απόκτηση προϊόντος με την επιθυμητή ποιότητα. 55

57 Οι διάφορες μεταβολές είναι βραδείες και συνεχίζονται ακόμη και μετά το θάνατο των κυττάρων των φύλλων. Ανάλογα με τον τρόπο αποξήρανσης, τα καπνά ταξινομούνται σε διάφορες κατηγορίες : I. Ηλιοαττοξηραινόμενα, που είναι τα Ανατολικά καπνά. II. Αεροαποξηραινόμενα και κάτω από σκιά, που είναι τα Burley και τα καπνοπούρων. III. Θερμοαττοξηραινόμενα, που είναι τα Virginia. Η αποξήρανση των καπνών όλων των τύπων πραγματοποιείται σε τρεις φάσεις, που είναι το κιτρίνισμα των φύλλων, η σταθεροποίηση του χρώματος και η αποξήρανση των νεύρων. Τέλος, να τονίσουμε ότι είναι δυνατόν με κακούς χειρισμούς στην αποξήρανση να καταστρέφουμε ποιοτικά καπνά τα οποία είχαν ακόμη και μετά τη συγκομιδή τους καλύτερες προϋποθέσεις. 3.4 ΧΩΡΙΚΗ ΕΠΕΞΕΡΓΑΣΙΑ Οι εργασίες που γίνονται από τον παραγωγό μετά την αποξήρανση των καπνών δηλαδή η φύλαξη, η ποιοτική διαλογή, η συσκευασία και η συντήρηση, πρέπει να είναι προσαρμοσμένες στις οδηγίες από την Ε.Ε. 56

58 3.4.1 Α ν α το λ ικ ά κ α π ν ά I. Φύλαξη καπνών που αποξηράνθηκαν Δύο συστήματα ακολουθούνται για τη φύλαξη των καπνών που αποξηράνθηκαν μέχρι το χρόνο της χωρικής συσκευασίας : > Σε αρμαθούς : Μετά την αποξήρανση των φύλλων οι αρμάθες αφαιρούνται από το ξηραντήριο το πρωί, διπλώνονται ανά 3-4 και σχηματίζουν έτσι τους αρμαθούς. Συνήθως οι αρμαθοί παραμένουν για λίγο στον ήλιο, για να ολοκληρωθεί η αποξήρανση της κεντρικής νεύρωσης των φύλλων και έπειτα κρεμιούνται στην οροφή της αποθήκης ή άλλου σκεπασμένου χώρου (διάδρομοι, σοφίτες, υπόστεγα, κ.α) όπου παραμένουν μέχρι τη χωρική επεξεργασία. > Σε σωρούς (καλοκαιρινό μπασκί) : Εφαρμόζεται σε ορισμένες μόνο ποικιλίες (Σαμψούς, Μυρωδάτα Σμύρνης) στις οποίες η ολοκλήρωση της αποξήρανσης γίνεται με το σύστημα «Σμύρνης». Οι αρμάθες αφαιρούνται από το ξηραντήριο όταν τα φύλλα τους είναι ακόμη μαλακά και απλώνονται στο έδαφος για 5-6 ημέρες, όπου αναστρέφονται κάθε μέρα. Με τον τρόπο αυτό γίνεται εκμετάλλευση και της θερμότητας του εδάφους και επιταχύνεται η αποξήρανση των 57

59 καπνών, χωρίς να επηρεάζεται πολύ η ποιότητά τους. Στη συνέχεια οι αρμάθες στρώνονται σε σωρούς και καλύπτονται συνήθως με αδιάβροχο ύφασμα, πάνω στο οποίο τοποθετούνται ελαφριά βάρη. Ο καπνός παραμένει σε σωρούς μέχρι τη δεματοποίηση του, η δε παρακολούθηση του από τον καπνοπαραγωγό πρέπει να είναι επιμελημένη. II. Ποιοτική διαλογή χωρικών καπνών Στο τέλος του φθινοπώρου ή στην αρχή του χειμώνα γίνεται η ποιοτική διαλογή των χωρικών καπνών, με κύριο σκοπό την απόρριψη των άχρηστων καπνόφυλλων (σάπια, πολύ ωμά, κομμένα, πολύ πράσινα) ενώ συγχρόνως απομακρύνονται το χώμα και άλλες ξένες ύλες που δυσκολεύουν την καλή συντήρηση του προϊόντος. Παράλληλα, η διαλογή συντελεί στην καλή εμφάνιση του προϊόντος και διευκολύνει την εκτίμηση της ποιότητας και την εμπορία του. Η χωρική διαλογή γίνεται σε χώρο που φωτίζεται κατάλληλα και, για να αποφύγουμε τις φθορές, η υγρασία των καπνόφυλλων πρέπει να είναι αρκετά υψηλή (πάνω από 16%). Τα καπνόφυλλα που μένουν μετά την απόρριψη των αχρήστων είναι τα εμπορεύσιμα. Η διαλογή των εμπορεύσιμων γίνεται φύλλο προς φύλλο σε όσες ποικιλίες και σε όσες περιοχές η χωρική επεξεργασία ακολουθεί το σύστημα των δεσμίδων (καλό παστάλι) με βάση τα μακροσκοπικά γνωρίσματα ποιότητας των καπνόφυλλων, δηλαδή τα 58

60 μορφολογικά (μήκος, πάχος, γένος, «χέρι» συλλογής, ακεραιότητα), τα φυσικά (χρώμα, στιλπνότητα, καθαρότητα, πράσινο χρώμα, ωριμότητα, υφή, ύλη, υγιεινή κατάσταση) και ορισμένα τεχνολογικά (ελαστικότητα, υγροσκοπικότητα). Τα καπνόφυλλα της ίδιας ποιότητας στρώνονται το ένα πάνω στο άλλο και σχηματίζουν δεσμίδες φύλλων, τα λεγάμενα «παστάλια», τα οποία τοποθετούνται σε γύρους ή μικρούς σωρούς όπου παραμένουν μέχρι τη χωρική συσκευασία, αποβάλλοντας την περίσσεια υγρασία που απόκτησαν με την ύγρανση. Σε όσα καπνά εφαρμόζεται το σύστημα της χωρικής συσκευασίας «αρμαθόδεμα», οι αρμάθες, μετά την αφαίρεση των άχρηστων καπνόφυλλων, τοποθετούνται συνήθως σε προσωρινό σωρό (χειμερινό μπασκί) για να στρώσουν και να αποκτήσουν ομοιόμορφη υγρασία, όπου παραμένουν μέχρι τη δεματοποίηση. III. Χωρική συσκευασία καπνών Μετά τη χωρική διαλογή ακολουθεί η χωρική συσκευασία των καπνών σε χωρικά δέματα, με κύριο σκοπό τη δημιουργία ευνοϊκών συνθηκών για την ομαλή συντήρηση και ζύμωση του καπνού, ενώ παράλληλα εξοικονομείται αποθηκευτικός χώρος και διευκολύνεται η χωρίς φθορές μεταφορά του προϊόντος και η μετέπειτα μεταχείριση του. Δύο κυρίως τρόποι ακολουθούνται για τη δεματοποίηση των χωρικών καπνών : > Σε δεσμίδες (παστάλια) και > Σε αρμάθες (αρμαθόδεμα). Στον πρώτο, με τον οποίο συσκευάζονται οι αρωματικές ποικιλίες καπνού, διακρίνουμε το «καλό παστάλι», όταν η ποιοτική διαλογή γίνεται σε 1η ή 2η ποιότητα, και το «σειρά παστάλι», όταν το εμπορεύσιμο εμφανίζεται ενιαίο. Κατά το δεύτερο τρόπο συσκευάζονται οι ουδέτερες ποικιλίες και εκείνες της Κεντρικής και Νότιας Ελλάδας. Ο καπνός δεματοποιείται κατά «χέρι» συλλογής και κατά ποιότητα διαλογής και επειδή ο καπνός κάθε «χεριού» διακρίνεται για την ξεχωριστή ποιότητα 59

61 του, λογικό είναι ο κάθε παραγωγός να κατέχει πολλές ποιότητες που πολλαπλασιάζονται αν ο καπνός του προέρχεται από πολλά χωράφια ή επέδρασαν διαφορετικές συνθήκες στην παραγωγή και αποξήρανσή του. Κάθε δέμα καπνού διακρίνεται για την ιδιαίτερη ποιότητα του και κατά τη βαθμολογία κατατάσσεται σε ορισμένη κλίμακα ποιότητας ανάλογα με το % περιεχόμενο σε Ι-ΙΙ, III και IV. Δεν είναι σωστό, ούτε προς όφελος του παραγωγού, να υπάρχουν στο ίδιο δέμα περισσότερες ποιότητες διαλογής. IV. Συντήρηση χωρικών καπνών Η συντήρηση των χωρικών καπνών μέχρι την εμπορία τους είναι η τελευταία φροντίδα του καπνοπαραγωγού. Σκοπό έχει να προφυλάξει τα καπνά από τρεις κυρίως κινδύνους που διατρέχουν, δηλαδή τις βιολογικές αλλοιώσεις (μούχλες). Η συντήρηση των καπνών χρειάζεται ιδιαίτερη προσοχή, γιατί θα ήταν κρίμα καπνά τα οποία παράχθηκαν μετά από μεγάλη προσπάθεια να υποβαθμίζονται ή να καταστρέφονται τελείως κατά τη συντήρησή τους Virginia I. Ποιοτική διαλογή Virginia Σύμφωνα με τις Κοινοτικές Οδηγίες, στα Virginia πρέπει να γίνεται διαλογή και κατάταξη σε τρεις ποιοτικές κατηγορίες για κάθε «χέρι» συλλογής χωριστά. Οι τρεις αυτές ποιοτικές κατηγορίες έχουν συγκεκριμένα ποιοτικά χαρακτηριστικά, που για την ποιότητα αναφοράς είναι τα παρακάτω. : > Ποιότητα A : Φύλλα εντελώς ώριμα, πλήρως ανεπτυγμένα, υγιή, ακέραια, χωρίς ελαττώματα αποξήρανσης, με χρώμα ομοιόμορφο κίτρινο λεμονί μέχρι ελαφρώς πορτοκαλί, με ύλη, λεπτό ιστό και καλή καυσιμότητα, προερχόμενα κυρίως από τα μεσαία «χέρια» συλλογής. > Ποιότητα Β : Φύλλα αρκετά ώριμα και αρκετά ανεπτυγμένα, αρκετά ακέραια, ελαφρώς προσβεβλημένα, που παρουσιάζουν ελαφρά ελαττώματα 60

62 αποξήρανσης, με χρώμα που ποικίλει από κίτρινο λεμονί, πορτοκαλί έως ερυθρωπό με ελαφριά πράσινη απόχρωση και με καλή καυσιμότητα. > Ποιότητα Γ : Φύλλα αρκετά ώριμα αλλά όχι πλήρως ανεπτυγμένα, αρκετά ακέραια, με εμφανείς προσβολές από ασθένειες, ανεξαρτήτου μεγέθους και «χεριού» συλλογής, με εμφανή ελαττώματα αποξήρανσης, με χρώμα που ποικίλει από κίτρινο έως φαιοκαστανό ή πρασινωπό, κηλιδωτά, που παρουσιάζουν όμως τα ελάχιστα ποιοτικά χαρακτηριστικά τα οποία απαιτούνται για την παρέμβαση. II. Χωρική συσκευασία Virginia Μετά τη διαλογή-ποιοτική κατάταξη γίνεται η συσκευασία-δεματοποίησης των Virginia κατά «χέρι» συλλογής και ποιότητα χωριστά. Στο σχετικό Κοινοτικό κανονισμό αναφέρονται τα παρακάτω : χωρικά δέματα των κιλών, συσκευασμένα σε αρμαθόδεμα δύο σειρών χωρίς σπάγκο (φυλλόδεμα). Είναι προς όφελος του καπνοπαραγωγού να γίνεται σωστά και επιμελημένα η συσκευασία-δεματοποίηση των Virginia κατά «χέρι» και ποιότητα γιατί αυτή επηρεάζει την τελική τιμή που δίνεται από τον αγοραστή. III. Συντήρηση καπνών Virginia Για την συντήρηση των καπνών Virginia μέχρι την εμπορία τους ισχύουν όσα αναφέρονται για τα Ανατολικά καπνά. 61

63 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 1. Εθνικός Οργανισμός Καπνού, Καπνολογικό Ινστιτούτο Ελλάδος, Οδηγός Καλλιέργειας Καπνού : Ανατολικά, Virginia, Burley/Δράμα Α. Γ. Σφήκας / Ειδική Γεωργία : II. Βιομηχανικά Φυτά / Θεσσαλονίκη Ευθ. Δημαρά, Δ. Σκούρας / Η Καλλιέργεια του Καπνού στην Ελλάδα / Αθήνα Α. Σέμος / Πολιτική Αγροτικών Προϊόντων / Θεσσαλονίκη Επιτροπή των Ευρωπαϊκών Κοινοτήτων / Η κατάσταση της γεωργίας στην Ευρωπαϊκή Ένωση/'Εκθεση Πρόγραμμα Εκπαιδεύσεων Κ.Ε.Γ.Ε. Κομοτηνής / Τίτλος εκπαίδευσης : Καλλιέργεια καπνού. 62