ΑΠΕΙΚΟΝΙΣΕΙΣ ΠΛΟΙΩΝ ΑΠΟ ΤΟ ΑΙΓΑΙΟ ΚΑΤΑ ΤΗΝ 3 η ΧΙΛΙΕΤΙΑ π.χ.

Μέγεθος: px
Εμφάνιση ξεκινά από τη σελίδα:

Download "ΑΠΕΙΚΟΝΙΣΕΙΣ ΠΛΟΙΩΝ ΑΠΟ ΤΟ ΑΙΓΑΙΟ ΚΑΤΑ ΤΗΝ 3 η ΧΙΛΙΕΤΙΑ π.χ."

Transcript

1 ΑΠΕΙΚΟΝΙΣΕΙΣ ΠΛΟΙΩΝ ΑΠΟ ΤΟ ΑΙΓΑΙΟ ΚΑΤΑ ΤΗΝ 3 η ΧΙΛΙΕΤΙΑ π.χ. Γκινούδης Συμεών, Α.Μ: 9196 Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας Μάθημα: Το νησιωτικό Αιγαίο κατά την 3 η χιλιετία π.χ. Διδάσκων καθηγητής: Α. Βλαχόπουλος 1

2 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Α1. Εισαγωγή 3 Α2. Πρώιμη ναυσιπλοΐα στο Αιγαίο.4 Β1. Πλωτά μέσα στις πρώιμες Κυκλάδες.8 Β2. Τα μακρά πλοία..9 Β3. Οι μέθοδοι προώθησης του σκάφους...13 Β4. Οι διαστάσεις των μακρών πλοίων...14 Γ1. Ομοιώματα πλοίων 15 Γ2. Επίκρουστες παραστάσεις πλοίων σε μαρμάρινες πλάκες 18 Γ3. Παραστάσεις πλοίων σε βραχογραφίες.19 Γ4. Ιστιοφόρα σκάφη...21 Δ. Ο ρόλος των μακρών πλοίων για τις κοινωνίες της 3 ης χιλιετίας π.χ...22 Ε. Συμπεράσματα.24 ΣΤ. Εικόνες...25 Ζ. Βιβλιογραφία

3 Α1. Εισαγωγή Η ιστορία της πρώιμης ναυπηγικής του Αιγαίου είναι ένα αφήγημα που βασίζεται κατά κύριο λόγο σε εικονογραφικές μαρτυρίες. Για την Εποχή του Χαλκού στον αιγαιακό χώρο βασικά εικονογραφικά τεκμήρια αποτελούν οι παραστάσεις πλοίων σε τοιχογραφίες, αγγεία και όστρακα αγγείων, σφραγιδόλιθους αλλά και στοιχειωδώς σχηματοποιημένα ομοιώματα. Άμεσες μαρτυρίες με την μορφή ναυαγίων δεν σώζονται μέχρι την Ύστερη Αρχαϊκή περίοδο. Κατά την Εποχή του Χαλκού το πλήθος των ναυαγίων στο Αιγαίο περιορίζεται σε αυτά των αναπόδεικτων σκαφών του Δοκού, της Κύμης και των Ιρίων, ενώ τα ευρέως γνωστά ναυάγια του ακρωτηρίου Χελιδωνία και του Ulu Burun, παρά τον μυκηναϊκό χαρακτήρα κάποιων ευρημάτων τους, δεν είναι απαραίτητα αιγαιακά. Έτσι η εικονογραφία παραμένει το μοναδικό τεκμήριο για την πρώιμη ναυπηγική στο Αιγαίο. Παραστάσεις πλοίων προέρχονται από διάφορες γεωγραφικές περιοχές του Αιγαίου, όπως είναι η Κρήτη, τα νησιά του Αιγαίου, η Πελοπόννησος, ο νότιος ελλαδικός χώρος και τα νησιά του Ιονίου. Περιοχές όπως η Βόρεια Ελλάδα και η Δυτική Μ. Ασία, αν και εντάσσονται στο Αιγαίο, έχουν δώσει πολύ μικρό αριθμό αναπαραστάσεων τοπικού ή αιγαιακού χαρακτήρα, ενώ η Κύπρος εξαιρείται 1. Στο Αιγαίο της 3 ης και 2 ης χιλιετίας ένα εξαιρετικά σημαντικό φαινόμενο αποτελούν τα μακρά πλοία. Απεικονίσεις τέτοιων σκαφών στα τηγανόσχημα σκεύη του πολιτισμού Κέρου-Σύρου (Πρωτοκυκλαδική ΙΙ περίοδος, περ /2300 π.χ.), σε συνδυασμό με μία σειρά από μολύβδινα ομοιώματα φαινομενικώς ανάλογων πλοίων αλλά και με άλλες παρόμοιες παραστάσεις του ίδιου τύπου πλοίου, αποτελούν κάποιες από τις πρωιμότερες ενδείξεις για την παρουσία του στο Αιγαίο. Αποτέλεσμα αυτού είναι τα μακρά πλοία να κατέχουν εξέχουσα θέση στο ευρύ φάσμα των μελετών, αποτελώντας τεκμήρια της ναυπηγικής και τεχνολογικής προόδου του Αιγαίου της Πρώιμης Εποχής του Χαλκού (ΠΕΧ). Η σημασία τους πρέπει να συνυπολογιστεί μαζί με την μακρά περίοδο της αιγαιακής ναυσιπλοΐας και μέσα στο γενικό πλαίσιο της ανάπτυξης και της επίτασης των επαφών κατά την ΠΕΧ 2. 1 Wedde 2000, Broodbank 1989,

4 Α2. Πρώιμη ναυσιπλοΐα στο Αιγαίο Απαραίτητη προϋπόθεση για την μελέτη και την κατανόηση της μακρόχρονης ναυτικής παράδοσης των Κυκλάδων αποτελεί η γνώση της γεωγραφίας του Αιγαίου καθώς και των κοινωνικών και πολιτιστικών συνθηκών που αναπτύχθηκαν σε αυτό. Τα νησιά αποτελούν τις κορυφές ενός μεγαλύτερου, βυθισμένου πλέον, πλειστοκαινικού νησιού και των δορυφόρων του. Το γεγονός αυτό δικαιολογεί την γενική μορφολογία πολλών νησιών καθώς και τις διαφορές που έχουν μεταξύ τους ως προς την διαμόρφωση και το περιβάλλον τους 3. Βέβαια με μία προσεκτική παρατήρηση μπορούμε σήμερα να πούμε πως η τοπογραφία των σημερινών κυκλαδικών τοπίων έχει αλλάξει ελάχιστα τις τελευταίες επτά χιλιετίες, με εξαίρεση τις τοπικές διακυμάνσεις του ύψους της θάλασσας και τις αλλαγές στην βλάστηση. Είναι σημαντικό να αντιληφθούμε τα νησιά ως ζωτικούς κρίκους στην αλυσίδα της επικοινωνίας ανάμεσα στην ηπειρωτική Ελλάδα, την Κρήτη και σε πιο μακρινές περιοχές 4. Οι αποστάσεις ανάμεσά τους είναι μεσαίου μεγέθους, ενώ είναι δυνατό το ταξίδι από οποιοδήποτε νησί σε ένα άλλο να μην ξεπερνά την απόσταση των 25 χλμ., με την προϋπόθεση όμως να ακολουθήσεις διαδρομές μέσω άλλων νησιών 5. Έτσι ο ναυτικός, που ταξιδεύει στις Κυκλάδες, βλέπει πάντα στεριά και έχει πάντα στην διάθεσή του ένα απάνεμο καταφύγιο 6. Εξίσου σημαντική είναι και η απόσταση με τις μεγάλες στεριές της ηπειρωτικής χώρας. Στα ανατολικά η Θήρα, τα Χριστιανά, η Ίος και τα Ερημονήσια απέχουν περίπου χλμ. από την ακτή της Μ. Ασίας, ενώ στα δυτικά το νησί της Μακρονήσου απέχει μόλις 3 χλμ. από την ξηρά 7. Οι λιγοστοί φυσικοί πόροι ώθησαν τους νησιώτες να αναπτύξουν στενούς δεσμούς με τις γειτονικές στεριές, οι οποίες λειτούργησαν ως περαία τους 8. Στο Αιγαίο η περίοδος που είναι ευνοϊκή για ταξίδια διαρκεί από τον Μάιο έως τον Σεπτέμβριο, με τον Απρίλιο και τον Οκτώβριο να αποτελούν μεταβατικούς 3 Broodbank 2009, Barber 1994, Broodbank 2009, Barber 1994, Broodbank 2009, Ντούμας 2005, 15. 4

5 μήνες, ενώ το διάστημα από τον Νοέμβριο έως τον Μάρτιο να αποτελούν απαγορευτική περίοδο. Ακόμα την εποχή που ενδείκνυται για θαλάσσια ταξίδια οι ισχυροί άνεμοι, γνωστοί ως μελτέμια ή ετησίες, μπορούν να αποτελέσουν ανασταλτικό παράγοντα για αρκετές ημέρες, ενώ αντίστοιχα οι Αλκυονίδες ημέρες του Ιανουαρίου επιτρέπουν την κινητικότητα στο μέσο της απαγορευτικής περιόδου. Έπειτα παράγοντες όπως τα επιφανειακά θαλάσσια ρεύματα, οι έντονες θαλασσοταραχές, σκόπελοι και άλλοι κίνδυνοι μας βοηθούν να αντιληφθούμε πως ακόμα και τα σύντομα παράκτια ταξίδια ή τα περάσματα από το ένα νησί στο άλλο, δεν είναι πλήρως απαλλαγμένα από τους κίνδυνους. Εν ολίγοις, η θάλασσα των Κυκλάδων άλλοτε επιτρέπει και άλλοτε εμποδίζει τα θαλάσσια ταξίδια 9. Όσον αφορά τα ταξίδια και την ναυτική παράδοση του προϊστορικού Αιγαίου, τα τελευταία χρόνια οι γνώσεις μας για τα πρώιμα ταξίδια στην Μεσόγειο έχουν εμπλουτιστεί αρκετά. Ο οψιανός από το Φράγχθι που βρέθηκε σε στρώματα του σπηλαίου, που χρονολογούνται στα μέσα της 7 ης χιλιετίας π.χ., και προερχόταν από την Μήλο, τεκμηρίωσε τα πρώιμα ταξίδια στον ορίζοντα του προϊστορικού Αιγαίου. Το νησί της Μήλου απέχει από το σπήλαιο 120 χλμ. και ακόμα η παρουσία του οψιανού σε περισσότερα από ένα αρχαιολογικά στρώματα φανερώνει πως το ταξίδι θα είχε επαναληφθεί περισσότερο από μία φορά. Ο Renfrew προτείνει πως ο οψιανός του σπηλαίου Φράγχθι θα μπορούσε να είναι το πρωιμότερο τεκμήριο για την μεταφορά ενός αγαθού στον κόσμο 10. Το εμπόριο οψιανού ήδη από την Νεολιθική περίοδο και έπειτα αποκτά εξαιρετική σημασία. Η θάλασσα ως ζωτικός κρίκος επιτρέπει στους ναυτικούς από την νότια Ελλάδα και την Κρήτη να προσεγγίσουν την Μήλο, ταξιδεύοντας μάλλον από νησί σε νησί. Την περίοδο αυτή θα πρέπει να υποθέσουμε πως ήταν εξαιρετικά δύσκολο να διασχίσεις με τα πλωτά μέσα της εποχής το ανοιχτό πέλαγος και πιθανώς θα απέφευγαν τα ταξίδια στην ανοιχτή θάλασσα για απόσταση μεγαλύτερη των 150 χλμ. Το Νεολιθικό θαλάσσιο εμπόριο φαίνεται να περιορίζεται σε περιοχές εντός των γεωγραφικών ορίων του Αιγαίου 11. Έτσι το Αιγαίο και τα Αρχιπελάγη του χρησιμοποιήθηκαν ως γέφυρα για την ανταλλαγή ιδεών και των αγαθών 12. Οι περιορισμοί από την άποψη των διαθέσιμων 9 Broodbank 2009, Johnstone 1980, Renfrew 2006, Ντούμας 1995,

6 φυσικών πόρων διαμόρφωσαν τον λιτοδίαιτο χαρακτήρα του νησιώτη αλλά και τον ώθησαν να αναζητήσει νέα μέσα και τρόπους, ούτος ώστε να βελτιώσει τις συνθήκες διαβίωσης του. Οι επαφές, που ανέπτυξαν, τους κατέστησαν πρωτοπόρους στον τομέα της πρώιμης τεχνολογίας και του φιλελεύθερου τρόπου σκέψεις 13. Με ισχυρά, ταχύτερα και ασφαλέστερα πλοία εξασφάλισαν την αποίκηση νησιών μεταβάλλοντας έτσι τον χαρακτήρα της αιγαιακής οικονομίας, με αποτέλεσμα το κέντρο βάρους να μεταφερθεί από τον παραγωγικό Βορρά στον πολλά υποσχόμενο Νότο. Βέβαια, εκτός από γερά σκάφη, είναι αναγκαίο να διαθέτεις γνώσεις μετεωρολογικών φαινομένων, ρευμάτων και του έναστρου ουρανού 14. Στις Κυκλάδες της ΠΕΧ χρειάζεται να φανταστούμε μία αέναη κινητικότητα μεταξύ ατόμων, κοινοτήτων και νησιών, με σκοπό την διατήρηση της ζωής και την ανταλλαγή των πληροφοριών. Η κινητικότητα αυτή θα πρέπει να σχετιζόταν, τόσο με την γεωργία, την κτηνοτροφία και την άσκηση των πρακτικών, που αυτές απαιτούν, όσο και με πιο σύνθετους κοινωνικούς και πολιτιστικούς στόχους, όπως είναι για παράδειγμα η βιολογική αναπαραγωγή μεμονωμένων οικισμών και πληθυσμών ολόκληρων νησιών. Βέβαια το δίκτυο αυτό θα πρέπει να αναπτυσσόταν με διαφορετικούς ρυθμούς και υπό την επίδραση διαφορετικών παραμέτρων, όπως είναι ο κύκλος της ζωής του άνδρα και της γυναίκας, του γεωργικού ημερολογίου, της ετήσιας διακύμανσης του κλίματος, της μετανάστευσης των ψαριών, των εποχών για τελετές αλλά και του ρυθμού κατανάλωσης των εισαγόμενων προϊόντων κ.α 15. Όσον αφορά την κινητικότητα και την επικοινωνία, το εμπόριο, πέρα από όλες τις άλλες δραστηριότητες σε μία κοινωνία, ενθαρρύνει την καινοτομία και προσφέρει την δυνατότητα της ανταλλαγής ιδεών και της υιοθέτησης νέων πρακτικών και πεποιθήσεων 16. Δύο βασικοί παράγοντες, που ώθησαν την ανάπτυξη του εμπορίου, είναι η ανάπτυξη των θαλάσσιων ταξιδιών ως αποτέλεσμα της χρήσης των μακρών πλοίων αλλά και η ανάγκη απόκτησης των μετάλλων ως ένα νέο είδος πρώτης ανάγκης 17. Στις Κυκλάδες της Πρώιμη Εποχή του Χαλκού οι νησιώτες φαίνεται να εμπορεύονται οψιανό, σμύριδα, λίθους για τριπτήρες και τριβεία αλλά 13 Ντούμας 2005, Ντούμας 1995, Broodbank 2009, Renfrew 2006, Renfrew 2006,

7 και νέα ελκυστικά αγαθά, όπως είναι τα μέταλλα, που αποτελούν το κατεξοχήν αντικείμενο διακίνησης 18. Η ευρεία διάδοση κυκλαδίτικου τύπου αντικειμένων, μεταλλικών ή λίθινων, υποδηλώνει πως ένα μέρος του εμπορίου διεκπεραιωνόταν από κυκλαδίτες έμπορους με τα μακρά σκάφη τους 19. Το εμπόριο μάλλον σε μεγάλο βαθμό πρόκειται για μία ανεξάρτητη δραστηριότητα ναυτικών ως δευτερεύουσα πηγή συμπλήρωσης του πενιχρού εισοδήματος, που πρόκυπτε από την καλλιέργεια των φτωχών χωραφιών. Όμως σε ό,τι αφορά την 3 η χιλιετία π.χ. φαίνεται πως δεν αποτελεί την πρωταρχική ασχολία των νησιωτών, αφού δεν ήταν ακόμα ιδιαίτερα οργανωμένο 20. Έτσι θα πρέπει να φανταστούμε πως τους καλοκαιρινούς μήνες κυκλαδίτες πλοιοκτήτες ξεκινούσαν για τα κοντινά νησιά και, όπως περιγράφει ο Ησίοδος, παίρνοντας μαζί τους κατεργασμένα μαρμάρινα αντικείμενα, όπως φιάλες και ειδώλια, επέστρεφαν με ακατέργαστα μέταλλα (πιθανώς κασσίτερο) καθώς και με φθαρτά υλικά, όπως είναι τα δέρματα, ή με δούλους 21. Η επικοινωνία και το εμπόριο μεταξύ περιοχών στο Αιγαίο φαίνεται πως κατά την Πρώιμη Εποχή του Χαλκού είναι ιδιαίτερα εντατική, ενώ κατά την Πρωτοκυκλαδική ΙΙ περίοδο (περ /2300 π.χ.) η εικόνα που έχουμε για τις νησιωτικές κοινότητες δείχνει πως οι πολιτισμικά ανεξάρτητες πολιτισμικές ομάδες της φάσης αυτής γίνονται ένα αλληλένδετο σύνολο, με τον ξεχωριστό τους χαρακτήρα να ατονεί όσο συνεχίζεται η Χαλκοκρατία 22. Όσον αφορά τις επαφές του Αιγαίου με τις περιοχές της ανατολικής και δυτικής Μεσογείου, οι ελλείψεις στις γνώσεις μας είναι σημαντικές. Οι επαφές με την Ανατολή θα πρέπει να ήταν πολύ λιγότερες από όσες πιστεύαμε, ενώ μόνο στην Κρήτη έχουν βρεθεί αντικείμενα που προέρχονται από την Αίγυπτο και μαρτυρούν σχέσεις με περιοχές εκτός Αιγαίου. Για την ύπαρξη πραγματικού εμπορίου ή ανταλλαγών με την δυτική Μεσόγειο δεν έχουμε μαρτυρίες για την περίοδο της 3 ης χιλιετίας 23. Βέβαια, μαζί με τις εμπορικές συναλλαγές ήρθε και η πειρατεία. Η ευμάρεια της Πρώιμης Χαλκοκρατίας μαζί με την πρόοδο στον τομέα της ναυτικής τεχνολογίας 18 Renfrew 2006, Renfrew 2006, Renfrew 2006, Renfrew 2006, Renfrew 2006, 722, Renfrew 2006,

8 έκαναν την πειρατεία μία εύκολη και επικερδή υπόθεση. Από τον Θουκυδίδη πληροφορούμαστε για την πειρατεία στο Αιγαίο, την οποία την ασκούσαν νησιώτες, μέχρι που ο Μίνωας οργάνωσε την ναυτική του δύναμη και έδιωξε τους πειρατές. Η πειρατεία ως μία ειδική μορφή εχθρικής ενέργειας επηρέασε την ανάπτυξη του Αιγαίου προκαλώντας την μερική ερήμωσή του και συνέλαβε στην επιλογή οχυρών θέσεων για την κατασκευή μικρών οικισμών 24. Β1. Πλωτά μέσα στις πρώιμες Κυκλάδες Σε πολλές πρώιμες κοινωνίες τα πλωτά μέσα αντιπροσωπεύουν τη σημαντικότερη τεχνολογική εφαρμογή της εποχής. Το πλοίο, πέρα από ένα μέσο που χρησιμοποιείται για να διασχίσεις την θάλασσα, αποτελεί ένα αντικείμενο πολιτισμού και για τον λόγο αυτό η εξέταση του κρίνεται απαραίτητη στην προσπάθειά μας να κατανοήσουμε τις κοινωνίες των πρωίμων Κυκλάδων. Ακόμα, τα ναυτικά μέσα κάθε εποχής παρέχουν πρόσβαση στους διαύλους επικοινωνίας αλλά και ταυτόχρονα προσδιορίζουν τον βαθμό απομόνωσης ενός νησιωτικού πληθυσμού 25. Στις Κυκλάδες της ΠΕΧ τουλάχιστον μέχρι το τέλος της 3 ης χιλιετίας είμαστε σε θέση να υποστηρίξουμε πως η καινοτομία του ιστίου είναι ακόμα άγνωστη στο Αιγαίο και από αυτό συνεπάγεται πως τα σκάφη προωθούνταν με την ανθρώπινη δύναμη, μέσω των κουπιών. Όμως και σε εποχές πρωιμότερες της ΠΕΧ κατά την Νεολιθική περίοδο φαίνεται πως ήδη ανθεκτικά σκάφη μπορούν να διασχίσουν αποστάσεις έως 150 χλμ. στο Πέλαγος 26 μεταφέροντας πληθυσμούς βοοειδών στην Κρήτη σε ικανούς αριθμούς που να επιτρέπουν την αναπαραγωγή τους 27. Ένα τμήμα πήλινου ομοιώματος λέμβου ή σκάφους με προέλευση από τον νεολιθικό οικισμό της Φτελιάς, Μυκόνου, μαρτυρεί πως ο τύπος του σκάφους που αναπαρίσταται μπορεί να διασχίσει την επικίνδυνη θάλασσα των Κυκλάδων με αρκετή ασφάλεια 28. Όμως και σε ότι αφορά την περίοδο της Πρώιμης Χαλκοκρατίας οι εικονογραφικές μαρτυρίες από τις Κυκλάδες και το Αιγαίο μας επιτρέπουν την ανασύνθεση δύο τύπων κωπήλατων σκαφών, οι οποίοι ανήκουν στον τύπο του κανό. 24 Renfrew 2006, Broodbank 2009, Renfrew 2006, Broodbank 2009, Sampson 2002,

9 Ο πρώτος τύπος περιλαμβάνει ένα μεγάλο επίμηκες σκάφος, γνωστό στην βιβλιογραφία ως «μακρό πλοίο». Ο δεύτερος τύπος μαρτυρεί ένα σκάφος μικρότερων διατάσεων, που όμως, όσον αφορά κάποια χαρακτηριστικά του, θυμίζει τον τύπο των μακρών πλοίων. Βέβαια εθνογραφικές μελέτες καταδεικνύουν ένα ιδιαίτερα ευρύ φάσμα πλεούμενων, πιθανώς ενδιάμεσων τύπων κανό και σχεδίων για παράκτιες μετακινήσεις με περιορισμένες δυνατότητες 29, για τους οποίους δεν σώζονται όμως απεικονίσεις. Οι διαφοροποιήσεις αυτές ως προς τον τύπο και τις διαστάσεις των πλεούμενων προκύπτουν από το πλήθος των εικονογραφικών μαρτυριών που γνωρίζουμε από το Αιγαίο της Πρώιμης Εποχής του Χαλκού. Πιθανώς ακόμα οι διαφορές που παρατηρούνται στα ομοιώματα και στις απεικονίσεις να προκύπτουν από τις δυνατότητες των πρώτων υλών, όπως είναι ο πηλός και η πέτρα, με τα οποία αποδόθηκαν 30. Τα μακρά πλοία εντάσσονται στο πλαίσιο της μακράς ναυπηγικής παράδοσης του Αιγαίου και η παρουσία τους στο εικονογραφικό αρχείο θα διαρκέσει μέχρι το τέλος της Πρώιμης Χαλκοκρατίας, που ο νέος τύπος του ιστιοφόρου σκάφους κάνει την εμφάνισή του 31. Βέβαια, όπως έχουμε ήδη αναφέρει, το ιστιοφόρο σκάφος εμφανίζεται στο Αιγαίο στα τέλη της 3 ης χιλιετίας. Πιθανώς πρόκειται για έναν διαφορετικό τύπο σκάφους από αυτόν που μαρτυρείται για τα μακρά πλοία 32. Η καινοτομία του ιστίου αποτέλεσε σημαντικό παράγοντα καθώς μετέβαλε τον τρόπο ζωής των νησιωτικών κοινοτήτων 33. Β2. Τα μακρά πλοία Οι εικονογραφικές μαρτυρίες από το Αιγαίο της ΠΚ ΙΙ περιόδου (περ /2300 π.χ.) μας πληροφορούν για την ύπαρξη ενός επιμήκους σκάφους, με μία εμβολοειδής προεξοχή στο ένα του άκρο και ένα υψηλό δοκάρι στο άλλο, με γωνιώδη καρίνα, που προωθείται από έναν μεγάλο αριθμό κωπηλατών 34. Φαίνεται πως ο τύπος αυτός του σκάφους αποτελεί μία καινοτομία για την 3 η χιλιετία 35, καθώς από κατασκευαστικής άποψης καταλαβαίνουμε πως δεν πρόκειται για πρωτόγονα 29 Broodbank 2009, Wachsmann 1998, Waschmann 1998, Broodbank 2009, Broodbank 2009, Broodbank 2009, Renfrew 2006,

10 πλοιάρια αλλά για πολύ εξελιγμένα για την εποχή σκάφη 36. Πιθανώς κατασκευάζονταν είτε σε σκαμμένο ξύλο είτε ήταν κλιμακωτής αρμολογίας 37. Πιθανώς το τεχνολογικό επίπεδο των κυκλαδιτών της εποχής επέτρεπε την χρήση μεταλλικών εργαλείων και επομένως την ναυπήγηση πλοίων με υδροδυναμικό και αεροδυναμικό χαρακτήρα 38. Οι περισσότερες απεικονίσεις του συγκεκριμένου τύπου πλοίου προέρχονται από τα τηγανόσχημα σκεύη της πολιτισμικής ομάδας Κέρου Σύρου 39. Τα πήλινα αυτά σκεύη πήραν την ονομασία τους από το σχήμα τους, χωρίς να υπονοείται πως χρησίμευαν για το μαγείρεμα, καθώς η χρήση τους παραμένει σήμερα σε εμάς άγνωστη 40. Μπορεί να προέρχονται, είτε από οικιστικό, είτε από ταφικό περιβάλλον, και από διάφορες γεωγραφικές περιοχές του Αιγαίου όπως η Κρήτη, η ηπειρωτική Ελλάδα και οι Κυκλάδες 41. Συνήθως είναι πλούσια διακοσμημένα με θέματα, όπως οι σπείρες, τα ηβικά τρίγωνα, τα ουράνια σώματα (αστέρια, ήλιος) και τα θαλάσσια θέματα (πλοία, ψάρια), ενώ για την χρήση τους έχουν προταθεί ποικίλες ερμηνείες, όπως διακοσμητικά αντικείμενα, πυξίδες, τύμπανα, υγρά κάτοπτρα, κύπελλα σπονδών κ.α 42. Συνήθως τα μακρά πλοία απεικονίζονται να πλέουν εν μέσω της αφρισμένης θάλασσας 43. Όπως αναφέραμε, το σκαρί των μακρών πλοίων χαρακτηρίζεται από την μία του πλευρά για την εμβολοειδή απόληξη της καρίνας και από την άλλη για το υπερυψωμένο άκρο, στην κορυφή του οποίου διακρίνουμε ένα ομοίωμα ψαριού. Το βασικό ερώτημα που έχει τεθεί από τους ερευνητές αφορά την διάκριση της πλώρης και της πρύμνης στο σκαρί του πλοίου. Διάφοροι ερευνητές έχουν παραθέσει μία σειρά επιχειρημάτων για την διάκριση αυτή. Το 1898 ο Χρ. Τσούντας δημοσίευσε μία σειρά τηγανόσχημων σκευών από το ΠΚ ΙΙ νεκροταφείο της Χαλανδριανής στην Σύρο. Επτά σκεύη έφεραν οκτώ παραστάσεις σκαφών του τύπου των μακρών πλοίων. Ο Τσούντας υποστήριξε πως το ανασηκωμένο άκρο στην μία πλευρά πρέπει να αναγνωριστεί ως η πλώρη του σκάφους, η οποία επιστέφεται από ένα ομοίωμα ψαριού και με μία σημαία από κάτω 36 Βήχος 1989, Broodbank, Βήχος 1989, 14., Renfrew 2006, Renfrew 2006, Renfrew 1991, Κωσταντή 2016, Λεγάκη 2016, Κωσταντή 2016,

11 του. Το ομοίωμα στην άκρη του δοκαριού αποτελεί το ακροστόλιο του σκάφους, παρόμοιο με ανάλογα ομοιώματα ζώων, που διέθεταν τα αρχαία πλοία. Το άκρο της πρύμνης παρατηρείται πως δηλώνεται με μονή ή διπλή γραμμή 44. Την άποψη του Τσούντα ενστερνίζεται και ο A. Evans, ο οποίος αναγνωρίζει το υπερυψωμένο άκρο ως την πλώρη του σκάφους, καθώς όπως υποστηρίζει το ομοίωμα του ψαριού στην κορυφή της μίας άκρης μπορεί να αποτελεί ένα είδος ανεμοδείκτη 45. Στην περίπτωση αυτή το ομοίωμα ψαριού θα μπορούσε να είχε λειτουργική χρήση, καθώς ο ανεμοδείκτης είναι ένα όργανο ιδιαίτερα χρήσιμο για την ναυσιπλοΐα στο Αιγαίο. Ακόμα και σήμερα ανεμοδούρια με την μορφή ψαριού συναντάμε στις στέγες των σπιτιών της Μυκόνου. Ακόμα, σε ό,τι αφορά το ομοίωμα του ψαριού και την λειτουργία του, έχει προταθεί πως πρόκειται να συμβολίζει το ψάρι τόνος, ένα είδος γνωστό και εκτιμητέο στους Κυκλαδίτες της εποχής. Αν τα μακρά πλοία χρησιμοποιούνταν και ως αλιευτικά σκάφη, η λογική της απεικόνισης του θηράματος είναι κατανοητή 46. Επιπλέον μία ακόμα ερμηνεία υποστηρίζει πως το ψάρι αποτελεί δηλωτικό του λιμένα που προσάραζαν 47. Η διαμάχη για την διάκριση της πλώρης και της πρύμνης συνεχίστηκε μέχρι την δεκαετία του Πιο συγκεκριμένα ο C. Renfrew, το 1967, δημοσίευσε τρία μολύβδινα ομοιώματα πλοίων, που χρονολογούνται επίσης στην ΠΚ ΙΙ περίοδο και προέρχονται από το μουσείο Ashmolean, και τα οποία συνέκρινε με τα μακρά πλοία των τηγανόσχημων σκευών. Με βάση την σύγκριση αυτή, υποστήριξε πως το υπερυψωμένο άκρο μπορεί να αποδοθεί με ασφάλεια στην πλώρη και το εμβολοειδές στην πρύμνη. Βέβαια πολλοί ερευνητές προτείνουν πως τα μολύβδινα ομοιώματα πιθανώς αποτελούν έναν διαφορετικό τύπο πλοίου, οικείο όμως με την ναυπηγική ιστορία του Αιγαίου 48. Βέβαια οι απόψεις των ερευνητών διίστανται και έτσι πολλοί έχουν υποστηρίξει πως ως πλώρη του σκάφους πρέπει να ερμηνευθεί η εμβολοειδής απόληξη στο ένα άκρο και ως πρύμνη το άλλο υπερυψωμένο άκρο. Ακόμα έχει 44 Τσούντας 1898, Johnstone 1980, Βήχος 1989, Κωσταντή 2016, Johnstone 1980, 64., Renfrew 2006,

12 προταθεί η άποψη πως δεδομένης της ναυπηγικής παράδοσης, που επικρατεί στο Αιγαίο, το υψηλότερο άκρο μπορεί να αναγνωριστεί ως η πρύμνη του σκάφους 49. Επιπλέον ο Σπ. Μαρινάτος στην μελέτη του για τα Κρητομυκηναϊκά σκάφη παρατήρησε την κατεύθυνση των συμβόλων του πλοίου που χρησιμοποιούνται στις μινωικές γραφές και πρότεινε πως το υπερυψωμένο άκρο αντιστοιχεί στην πρύμνη 50. Ακόμα, αν αναγνωρίσουμε την εμβολοειδή απόληξη ως την πλώρη του σκάφους, τότε πιθανώς αυτή θα χρησίμευε για την απόκρουση των κυμάτων στην περίπτωση που το σκάφος έπλεε με αντίθετη πορεία προς αυτά. Επιπλέον, το έμβολο αυτό θα μπορούσε να προφυλάξει το σκάφος από τις συγκρούσεις της προσόρμισης ή και να διευκολύνει την προσάραξή του σε αμμώδεις ακτές 51. Πάντως θα πρέπει μάλλον να αποκλείσουμε την χρήση του εμβόλου για μία ναυτική σύγκρουση 52. Το έμβολο αυτό του σκάφους είναι άγνωστο σε περιοχές εκτός των γεωγραφικών ορίων του Αιγαίου. Το χαρακτηριστικό αυτό, εκτός των παραστάσεων της 3 ης χιλιετίας π.χ., εμφανίζεται και στην πρύμνη των πλοίων που απεικονίζονται στην μικρογραφική ζωφόρο της Δυτικής Οικίας από το Ακρωτήρι της Θήρας κατά την πρώιμη Υστεροκυκλαδική περίοδο (Υστεροκυκλαδική Ι περίοδος περ π.χ.) 53. Βέβαια, ανεξαρτήτως ποιο άκρο του σκάφους αναγνωρίζουμε ως την πλώρη ή την πρύμνη, θα πρέπει να παρατηρήσουμε πως από γεωμετρικής άποψης η αρχιτεκτονική του πλοίου χαρακτηρίζεται γενικά από ασυμμετρία, γεγονός που δεν ισχύει και από λειτουργικής άποψης. Η ψηλή απόληξη στο ένα άκρο φαίνεται να έχει λειτουργικό και όχι διακοσμητικό χαρακτήρα, καθώς είναι πλήρως ενσωματωμένη στο σκαρί και στην δομή του. Βέβαια, θα πρέπει να υποθέσουμε πως ένα τέτοιο δοκάρι θα είχε και αντίστοιχα μεγάλο όγκο και βάρος, γεγονός που θα προκαλούσε εν μέρει μία τάση για βύθιση στην θάλασσα του υπερυψωμένου άκρου του σκάφους. Μία τέτοια τάση θα μπορούσε να εξισορροπηθεί μόνο από μία οριζόντια απόληξη στην άλλη άκρη του σκάφους, με την προϋπόθεση όμως να είναι πεπλατυσμένη οριζοντίως και τοποθετημένη λίγο πιο κάτω από την ίσαλο γραμμή. 49 Wedde 2000, Johnstone 1980, Ντούμας 1965, Johnstone 1980, Wachsmann 1998, 73., Ντούμας 2016, 232,

13 Ακόμα και σε ό,τι αφορά το υπερυψωμένο άκρο μία ναυτική εξήγηση που μπορούμε να δώσουμε σχετικά με την λειτουργία του, έχει να κάνει με τις επιπτώσεις στην πορεία του σκάφους σε σχέση με τον πνέοντα άνεμο. Όταν το σκάφος δέχεται τον αέρα από τα πλάγια, έχει την τάση να ορτσάρει, δηλαδή να πλαγιάζει, ενώ η επίδραση του ανέμου στον διαμήκη άξονα του σκάφους θα προκαλούσε την επιτάχυνση ή την επιβράδυνση του πλοίου. Ίσως η λειτουργία του άκρου εξυπηρετεί την προσπάθεια των κυκλαδιτών ναυτικών να τιθασέψουν τον άνεμο προς όφελος της πλεύσης τους και επομένως θα μπορούσε να αποτελεί την πρώτη ή εναλλακτική χρήση πανιού στο Αιγαίο 54. Β3. Οι μέθοδοι προώθησης του σκάφους Πριν από την εποχή που ο ατμός καθιέρωσε την μηχανική προώθηση του σκάφους, η αιολική ενέργεια και η ανθρώπινη δύναμη παρέμεναν οι μοναδικοί τρόποι που επέτρεπαν την κίνηση του πλοίου 55. Μέχρι και το τέλος της ΠΕΧ η ανθρώπινη δύναμη αποτελούσε τον μοναδικό τρόπο για την προώθηση του σκάφους. Τα μακρά πλοία, όπως φαίνεται από την εικονογραφία, προωθούνταν με μεγάλο αριθμό κωπηλατών 56. Στις περισσότερες απεικονίσεις μακρών πλοίων, εκατέρωθεν ή από την μία μόνο πλευρά του κύτους, διακρίνουμε εγχάρακτες γραμμές, που διαφέρουν ως προς το μήκος και τον προσανατολισμό τους, και οι οποίες μπορούν να ερμηνευθούν ως κουπιά. Ακόμα, σε μία απεικόνιση οι γραμμές έχουν αντικατασταθεί από μία σειρά έντυπων τριγώνων πάνω από το σκάφος που πιθανώς απεικονίζουν, είτε τις παλάμες των κουπιών 57, είτε τα κεφάλια των μελών του πληρώματος 58. Τα κουπιά αποτελούν τα μέσα που χρησιμοποιεί η ανθρώπινη δύναμη και διακρίνονται, ως προς το μήκος, το σχήμα και τον τρόπο που χειρίζονται, σε τρεις βασικές κατηγορίες. Αρχικά υπάρχει η μετάδοση της ανθρώπινης δύναμης μέσω ενός κονταριού απευθείας στο βυθό (poling). Βέβαια η πρακτική αυτή περιορίζεται σε παράκτιες περιοχές και σε ποταμούς, γι αυτό τον λόγο η χρήση του δεν ενδείκνυται για περιοχές όπως το Αιγαίο. Παρόλα αυτά, η προώθηση με πάσσαλο εμφανίζεται 54 Βήχος 1989, Wedde 2000, Broodbank 2009, Broodbank 1989, Wedde 2000,

14 αποσπασματικά. Έπειτα μία δεύτερη κατηγορία αποτελούν τα μικρά κουπιά με ευρεία παλάμη, που χρησιμοποιούνται χωρίς σκαρμό, δηλαδή χωρίς την βοήθεια ενός σταθερού σημείου στήριξης του κουπιού (paddle). Τέλος, η τρίτη κατηγορία περιλαμβάνει κουπιά που χρησιμοποιούνται με την βοήθεια σκαρμού (oars) 59. Στο Αιγαίο της ΠΕΧ φαίνεται πως η χρήση των κουπιών άνευ σκαρμών είναι κυρίαρχη, αλλά όχι βέβαια και η μοναδική, καθώς ομοιώματα από την Κρήτη σύγχρονα της ΠΚ ΙΙ περιόδου προτείνουν την χρήση κουπιών με σκαρμούς 60. Τα μακρά πλοία φαίνεται να χρησιμοποιούν κουπιά με ή χωρίς σκαρμούς 61.Αν κρίνουμε από τον αριθμό των γραμμών, οι κωπηλάτες, που ήταν απαραίτητοι για την επάνδρωση ενός τέτοιου σκάφους, θα αριθμούσαν το ελάχιστο στα 25 άτομα, ενώ η ύπαρξη μεγαλύτερων πληρωμάτων δεν μπορεί να αποκλειστεί 62. Σε κάποιες απεικονίσεις ο αρκετά μεγάλος αριθμός κουπιών, που απεικονίζεται, μπορεί να συνδεθεί με την επιθυμία του καλλιτέχνη να δημιουργήσει ένα συνεχιζόμενο μοτίβο. Πάντως, δεν υπάρχει λόγος να αρνηθούμε την ορθότητα των απεικονίσεων με μικρότερους αριθμούς κουπιών, αλλά ούτε να καταδικάσουμε εντελώς τις παραστάσεις με μεγάλους αριθμούς ως συμβατικές 63. Β4. Οι διαστάσεις των μακρών πλοίων Το μέγεθος του σκάφους καθορίζεται ανάλογα με τους σκοπούς για τους οποίους κατασκευάστηκε αλλά και από άλλους παράγοντες, όπως είναι τα διαθέσιμα κατασκευαστικά υλικά και οι προτιμήσεις του ναυπηγού, οι οποίοι με την σειρά τους μπορούν να δώσουν ένα ευρύ φάσμα λύσεων. Οι διαστάσεις ενός πλοίου μπορούν να υπολογισθούν με βάση τον αριθμό του πληρώματος που το επανδρώνει. Ο κωπηλάτης προκειμένου να χρησιμοποιήσει το κουπί του απαιτεί ένα ελάχιστο διαθέσιμο διάστημα, το οποίο πλευρικά αποτυπώνεται ως το διάστημα που προκύπτει από τον ένα σκαρμό στον άλλο. Το πρωιμότερο κείμενο, που αναφέρεται σε αυτό το ελάχιστο διάστημα, είναι αυτό του Βιτρουβίου, ο οποίος προτείνει την απόσταση των 0,92 μέτρων. Έτσι αν ο αριθμός 59 Wedde 2000, 63, Wedde 2000, Wedde 2000, Broodbank 2009, Broodbank 1989,

15 των κουπιών πολλαπλασιαστεί με το προτεινόμενο διάστημα, θα μπορέσουμε να υπολογίσουμε το μήκος του σκαριού 64. Όσον αφορά τα μακρά πλοία φαίνεται πως το μήκος τους κυμαίνονταν από 15 έως 34 μέτρα 65. Προκειμένου να υπολογίσουμε το πλάτος του σκαριού θα πρέπει να λάβουμε υπόψιν μας αντίστοιχα τρισδιάστατα ομοιώματα πλοίων, σύγχρονα με τις παραστάσεις των μακρών πλοίων στα τηγανόσχημα σκεύη. Το πήλινο ομοίωμα από το Παλαίκαστρο της Κρήτης, που συχνά είναι συγκρίσιμο με τα μακρά πλοία, έχει μήκος 22 χιλ. και πλάτος 6 χιλ., γεγονός που καθιστά τον τύπο αυτό του πλοίου ως υπολογίσιμο με ευρύ σώμα. Με βάση τις αναλογίες αυτές θα πρέπει να υποθέσουμε πως ένα μεγάλο κυκλαδικό πλοίο θα πρέπει να είχε πλάτος περί τα 2,3 μ., ώστε να υπάρχει επαρκής διαθέσιμος χώρος για έναν κωπηλάτη στην κάθε πλευρά του σκάφους 66. Γ1. Ομοιώματα πλοίων Όπως έχει γίνει ήδη λόγος από το Αιγαίο της Εποχής του Χαλκού δε σώζονται άμεσες μαρτυρίες που να επιτρέπουν την ανακατασκευή των πλοίων στην τρίτη διάσταση. Εκτός από τις εικονογραφικές μαρτυρίες, τα ομοιώματα πλοίων παραμένουν τα μοναδικά τρισδιάστατα τεκμήρια που μπορούν να μας προϊδεάσουν για τις αναλογίες και τις διαστάσεις των σκαφών της Πρώιμης Χαλκοκρατίας 67. Προγενέστερα των ομοιωμάτων της Εποχής το Χαλκού είναι τα ομοιώματα λέμβων και πλοίων από την Νεολιθική περίοδο. Από περιοχές εντός Αιγαίου, όπως είναι η Μακεδονία και η Θεσσαλία, αλλά και από αυτές που δεν εντάσσονται στα γεωγραφικά του όρια, εντοπίζουμε ομοιώματα λέμβων, των οποίων όμως η χρήση περιορίζεται σε λιμνώδεις περιοχές. Από τον νεολιθικό οικισμό στην Φτελιά, Μυκόνου, προέρχεται ένα τμήμα πήλινου ομοιώματος σκάφους, το οποίο χαρακτηρίζεται για την αιχμηρή απόληξη με το εξογκωμένο άκρο του. Η προεξοχή αυτή στη πρύμνη του σκάφους εντοπίζεται και σε άλλα ομοιώματα σκαφών από το 64 Wedde 2000, Wedde 2000, 107., Broodbank 2009, 178., Renfrew 2006, Wedde 2000, 107, Wedde 2000,

16 Αιγαίο, όπως από τον Μόχλο (Πρωτομινωική ΙΙΙ περίοδος), την Φυλακωπή (Υστεροελλαδική ΙΙΙ περίοδος) και από το Αμφιαράειο (Γεωμετρική περίοδος) 68. Τα σκάφη της Πρώιμης Εποχής του Χαλκού φαίνεται να αποτελούν μέρος της ναυτικής παράδοσης, που έχει διαμορφωθεί ήδη από την Νεολιθική Εποχή. Πιο συγκεκριμένα, ο τύπος του μονόξυλου σκάφους, που εμφανίζεται ήδη από την Νεολιθική Εποχή, φαίνεται να παρέμεινε σε χρήση κατά την ΠΕΧ εμφανίζοντας ακόμα και πιο σύνθετους τύπους στην διάρκειά της. Δύο πήλινα ομοιώματα, με προέλευση από την περιοχή του ΒΑ Αιγαίου και συγκεκριμένα από την Τροία και από την Θερμή Λέσβου, φαίνεται να αναπαριστούν έναν τύπο μονόξυλου σκάφους κατάλληλο για πλοήγηση στην θάλασσα του Αιγαίου. Συγκεκριμένα, το πήλινο ομοίωμα από την Θερμή Λέσβου χρονολογείται στην ΠΧ ΙΙ ή ΠΧ ΙΙΙ περίοδο και χαρακτηρίζεται για την διακριτή καρίνα και το σωζόμενο εμφανώς ανασηκωμένο του άκρο. Ο τύπος αυτός παρουσιάζει ομοιότητες με τον αντίστοιχο τύπο των μακρών πλοίων, αν και έχει υποστηριχθεί πως πιθανώς αναπαριστά έναν τύπο εμπορικού σκάφους 69. Το 1967 ο C. Renfrew δημοσίευσε τρία μολύβδινα ομοιώματα σκαφών από την συλλογή του μουσείου Ashmolean. Τα μολύβδινα ομοιώματα δεν έχουν σαφή προέλευση, αν και πληροφορίες αναφέρουν πως, μαζί με συνευρήματα δύο μαρμάρινα ειδώλια με διπλωμένους βραχίονες, πιθανώς προέρχονται από κάποιον κιβωτιόσχημο τάφο της Νάξου 70. Η αυθεντικότητα των μολύβδινων ομοιωμάτων έχει αμφισβητηθεί από πολλούς ερευνητές, ενώ αντίθετα ο Renfrew στην μελέτη του για την κυκλαδική μεταλλουργία της ΠΕΧ υποστηρίζει πως πρόκειται για αυθεντικά τέχνεργα του πολιτισμού Κέρου Σύρου 71. Επίσης είναι ενδιαφέρον πως οι ισοτοπικές αναλύσεις υποδεικνύουν πως πρέπει να προέρχονται από κάποια θέση της ομάδας Καστριού, και ως εκ τούτου να είναι χρόνια μεταγενέστερα των απεικονίσεων των μακρών πλοίων της ΠΚ ΙΙ περιόδου 72. Ο Renfrew υποστήριξε πως τα μολύβδινα ομοιώματα είναι αντίστοιχα των μακρών πλοίων, και ως εκ τούτου μπορούμε πλέον με σιγουριά να αναγνωρίσουμε το 68 Sampson 2002, Marangou 1996, , Μαραγκού 2001, 742, Renfrew 2006, Longstone 1980, Gale, Noel H., Zofia A. Stos - Gale 2008,

17 υπερυψωμένο άκρο ως την πλώρη 73. Από την μορφή των ομοιωμάτων θα μπορούσαμε να υποθέσουμε πως τα πρότυπα που αντιγράφουν ήταν μονόξυλα ή κατασκευασμένα με σανίδες 74. Αν και μόνο ένα ομοίωμα σώζεται ακέραιο, μπορούμε να παρατηρήσουμε πως χαρακτηρίζεται από ευθύ κύτος με δύο ανοδικά άκρα που φτάνουν σε μία γωνία μοιρών. Αντίθετα τα μακρά πλοία χαρακτηρίζονται για το χαμηλό ευθύ σώμα, με μία εμβολοειδή απόληξη στο ένα τους άκρο και υπερυψωμένο το άλλο. Ακόμα αν υπολογίσουμε την γωνία ανάμεσα στο κέντρο των σκάφων σε σχέση με τα δύο τους άκρα, θα διαπιστώσουμε πως προκύπτει μία μεγάλη διαφορά. Η γωνία στα μολύβδινα ομοιώματα ποικίλει από μοίρες, ενώ αντίστοιχα η γωνία στα μακρά πλοία είναι κατά μέσο όρο 70 μοίρες 75. Ως εκ τούτου, θα πρέπει να πούμε πως πρόκειται για δύο εντελώς διαφορετικούς τύπους πλοίων 76. Ο τύπος των μολύβδινων ομοιωμάτων φαίνεται να μην έχει κάποια εξέλιξη και μάλλον μπορεί να τοποθετηθεί στο τέλος της μακράς ιστορίας των κανό 77. Από το σύνολο των ομοιωμάτων από το Αιγαίο είναι σκόπιμο να αναφέρουμε δύο πήλινα ομοιώματα από την Κρήτη, που χρονολογούνται στην ΠΜ ΙΙ και άρα είναι σύγχρονα των απεικονίσεων των μακρών πλοίων. Το πήλινο ομοίωμα από το Παλαίκαστρο, Κρήτης, είναι το πλησιέστερο σε αρχιτεκτονικές αναλογίες με τα μακρά πλοία. Αν και διαθέτει εμβολοειδή προεξοχή στο ένα άκρα και το άλλο του άκρο είναι υπερυψωμένο, όπως αντίστοιχα και των μακρών πλοίων, οι διαστάσεις του ομοιώματος μας οδηγούν στο συμπέρασμα πως πρόκειται για μικρότερο τύπο σκάφους. Ωστόσο είναι ενδιαφέρον το γεγονός πως το σκάφος στο εσωτερικό του διαθέτει δύο καθίσματα για τους κωπηλάτες, τα οποία και το διαιρούν σε τρία ίσα μέρη. Από αυτό συνεπάγεται πως το σκάφος θα μπορούσε να επανδρωθεί με πλήρωμα τεσσάρων κωπηλατών, δύο για κάθε πλευρά του πλοίου, σε αντίθεση με τον αριθμό των κωπηλατών, που απαιτείται για κάθε πλευρά ενός μακρού πλοίου 78. Επιπλέον, ένα πήλινο ομοίωμα από τον Μόχλο, Κρήτης αποτελεί ένδειξη για την ύπαρξη ενός μικρού τύπου σκάφους με ανασηκωμένα τα δύο του άκρα. Η διάκριση της πλώρης και της πρύμνης, αν μπορεί να γίνει μία τέτοια διάκριση, δεν 73 Renfrew 2006, Wachsmann 1998, Longstone 1980, Wedde 2000, Wedde 2000, Longstone 1985, 7. 17

18 είναι ξεκάθαρη. Όμως αυτό που παρουσιάζει ιδιαίτερο ενδιαφέρον είναι δύο κάθετες στην κουπαστή προεξοχές, που προεξέχουν προς το εξωτερικό του σκάφους. Οι πάσσαλοι αυτοί θα μπορούσαν να ερμηνευθούν ως σκαρμοί, δηλαδή ως σημεία στήριξης των κουπιών 79. Τα κρητικά ομοιώματα αποδεικνύουν πως η χρήση των κουπιών με σκαρμούς δεν είναι άγνωστη αυτή την περίοδο από το Αιγαίο 80. Θα μπορούσαμε να πούμε πως τα κρητικά πλοία, ή τουλάχιστον κάποια από αυτά, χρησιμοποιούσαν για την προώθηση τους κουπιά με σκαρμούς 81. Γ2. Επίκρουστες παραστάσεις πλοίων σε μαρμάρινες πλάκες Το 1965 ο Χρ. Ντούμας δημοσίευσε δέκα μαρμάρινες πλάκες από την θέση Κορφή τ Αρωνιού στην Νάξο. Στην λεία τους επιφάνεια έσωζαν παραστάσεις, οι οποίες χρονολογούνται στην ΠΚ ΙΙ περίοδο. Η θεματολογία των παραστάσεων απηχεί τις κυριότερες χερσαίες ή θαλάσσιες οικονομικές δραστηριότητες των κατοίκων της θέσης που πιθανώς έχουν αναθηματικό χαρακτήρα. Από τις δέκα πλάκες, οι δύο έσωζαν παραστάσεις σχετικές με την ναυσιπλοΐα 82. Η πρώτη πλάκα σώζει παράσταση, η οποία έχει ερμηνευτεί ως ο απόπλους σκάφους. Πάνω στο πλοίο επιβαίνει ζώο, ενώ στα αριστερά της παράστασης τοξοφόρος ανθρώπινη μορφή είναι έτοιμη να επιβιβαστεί στο πλοίο. Το σκάφος, όσον αφορά την μορφή του, έχει στο αριστερό του άκρο μία εμβολοειδή απόληξη, ενώ το δεξί άκρο είναι υπερυψωμένο σχεδόν κατακόρυφα και αναγνωρίζεται από τον ανασκαφέα ως η πρύμνη του σκάφους. Στο εσωτερικό του κύτους παρατηρούμε δύο εξοχές, παρόμοιες με πασσάλους. Πιθανώς οι πάσσαλοι αυτοί να αποτελούν σκαρμούς, όπου πάνω τους δένονταν τα κουπιά 83. Θα πρέπει να υποθέσουμε πως μάλλον πρόκειται για έναν παρόμοιο τύπο μικρότερου πλοίου. Τα μικρότερα σκάφη πρέπει να χρησιμοποιήθηκαν εκτεταμένα για την μεταφορά μεγάλων φορτίων για αποστάσεις μικρότερης εμβέλειας Longstone 1985, Wedde 2000, Longstone 1985, Λεγάκη 2016, Ντούμας 1965, Broodbank 1989,

19 Η δεύτερη πλάκα σώζει παράσταση στην ομαλή της πλευρά, που παριστάνει πλοίο και εντός αυτού να επιβαίνουν δύο ανθρώπινες μορφές. Η παράσταση έχει ερμηνευτεί πως απεικονίζει σκηνή εργασίας ή ακόμα μία συμπλοκή που συνέβη κατά την διάρκεια ενός μεγάλου και μονότονου ταξιδιού. Το σκάφος έχει το ένα του άκρο ανασηκωμένο και το άλλο άκρο καταλήγει σε εμβολοειδή απόληξη. Το πλοίο, αν και είναι απλούστερο στην απεικόνιση του από το αντίστοιχο της προηγούμενης πλάκας, διαφέρει σε κάποια στοιχεία προς αυτό. Πάντως ο βασικός σχεδιασμός παραμένει ο ίδιος. Στα δεξιά της παράστασης απεικονίζεται μία μικρή προεξοχή στην βάση της υπερυψωμένης άκρης που, σε συνδυασμό με την χειρονομία της δεξιάς μορφής, έχει προταθεί πως απεικονίζει το πηδάλιο του σκάφους 85. Γ3. Παραστάσεις πλοίων σε βραχογραφίες Τα πρωιμότερα παραδείγματα μνημειακών βραχογραφιών στο Αιγαίο προέρχονται από την Άνδρο και συγκεκριμένα από τον οικισμό του Στρόφιλα, ο οποίος βρίσκεται στο κέντρο της δυτικής ακτής του νησιού. Οι παραστάσεις εντοπίζονται σε διάφορα σημεία του οικισμού και χρονολογούνται στην Τελική Νεολιθική περίοδο ( π.χ.). Η θεματολογία των βραχογραφιών απηχεί τις κύριες χερσαίες και θαλάσσιες δραστηριότητες των κατοίκων της θέσης, όπως είναι η ενασχόληση με την γεωργία, την κτηνοτροφία, το κυνήγι αλλά και με την ναυσιπλοΐα, την αλιεία και το θαλάσσιο εμπόριο. Ένα θέμα που κατεξοχήν εμφανίζεται στις παραστάσεις είναι το πλοίο. Οι βραχογραφίες με παραστάσεις πλοίων παρουσιάζουν την ίδια εικονογραφία πλοίων, που είναι σε εμάς καλύτερα γνωστή από την 3 η χιλιετία π.χ. με κάποια πρωιμότερα χαρακτηριστικά. Συγκεκριμένα, σε σημείο κοντά στην εξωτερική όψη του τείχους εντοπίστηκε παράσταση αφηγηματικού χαρακτήρα, στην οποία διακρίνονται τουλάχιστον δώδεκα πλοία, διαφορετικά ως προς τον τύπο και το μέγεθος τους. Στην παράσταση ξεχωρίζει ένα μεγάλο σκάφος μήκους 0,50μ, το οποίο διαθέτει πηδάλιο και ένα αγκιστροειδές εξάρτημα στην πλώρη του σχετικό πιθανώς με το ψάρεμα. Το σκάφος συνοδεύεται από μικρότερα πλοία. Επιπλέον σημαντικός αριθμός απεικονίσεων πλοίων έχει εντοπιστεί κατά διαστήματα σε λιθόπλινθους της 85 Wedde 2000,

20 εξωτερικής επιφάνειας του τείχους του οικισμού. Τα πλοία, που απεικονίζονται μεμονωμένα ή σε ομάδες, έχουν την κατεύθυνση τους προς την πύλη λειτουργώντας ως οδηγοί προς την είσοδο του οικισμού. Στον κεντρικό προμαχώνα εντοπίζεται παράσταση νηοπομπής τεσσάρων σκαφών, που πιθανώς αντανακλά αλιευτικές ή εμπορικές δραστηριότητες. Το πλοίο θα πρέπει να υποθέσουμε πως αποτελεί το σύμβολο του Στρόφιλα και πιθανώς συνδέεται με την θάλασσα και τις ναυτικές δραστηριότητες των κατοίκων της θέσης. Όμως πέρα από μία ανάγνωση της συμβολικής σημασίας των παραστάσεων, οι βραχογραφίες των πλοίων μας παρέχουν σημαντικές πληροφορίες για την προηγμένη ναυπηγική τεχνολογία της Νεολιθικής Εποχής. Φαίνεται πως τα σκάφη της περιόδου δεν περιορίζονται στους τύπους των απλών μονόξυλων σκαφών ή των μικρών λέμβων. Η εικονογραφία καταδεικνύει ένα ιδιαίτερα ευρύ φάσμα σκαφών, διαφορετικών ως προς το μέγεθος, τον τύπο και τον αριθμό των πληρωμάτων που τα στελέχωναν, με καμπίνα ή πηδάλιο. Το γεγονός αυτό πρέπει να συνυπολογιστεί με τον σημαντικό ρόλο που διαδραμάτισαν νησιά με άφθονη ξυλιά, όπως είναι η Άνδρος, στην ανάπτυξη της ναυπηγικής τεχνολογίας 86. Το 2012 εντοπίστηκε στην θέση Βαθύ Αστυπάλαιας μεγάλος αριθμός προϊστορικών βραχογραφιών με ποικίλα θέματα όπως σπείρες, εγχειρίδια και πλοία 87. Η οχυρωμένη εγκατάσταση στο Βαθύ ιδρύθηκε την 4 η 3 η χιλιετία στην ανατολική απόληξη της χερσονήσου Πύργος, καταλαμβάνοντας ένα κομβικό σημείο που επιτρέπει την εποπτεία των πλεούμενων που διέρχονται στον ομώνυμο κόλπο 88. Συγκεκριμένα, σε κομβικά σημεία θέασης, που οδηγούσαν σε «πυλίδες εισόδους» της οχυρωμένης ακρόπολης, εντοπίστηκαν παραστάσεις πλοίων, μήκους έως 0.70 μ. Στις βραχογραφίες, που εντοπίστηκαν σε πυλίδα της βόρειας ακτής της χερσονήσου, αναπαρίστανται τουλάχιστον τρία πλοία, τυπολογικά αντίστοιχα των μακρών πλοίων των τηγανόσχημων και των παραστάσεων από την Κορφή τ Αρωνιού της ΠΚ ΙΙ περιόδου. Τα επιμήκη σκάφη εμφανίζουν στην κορυφή του ανασηκωμένου άκρου τους ψάρια και άλλα θέματα 89. Όμως αυτό που καθιστά τις βραχογραφίες του Βαθέος εξαιρετικά σημαντικές είναι η σαφής απεικόνιση του κουπιού πηδαλίου στο δεξί τμήμα του πλοίου και το οποίο αποτελεί την πρύμνη του. Πλέον μπορούμε να υποστηρίξουμε με ασφάλεια πως το υπερυψωμένο άκρο με τα 86 Τελεβάντου 2006, 4, 6, 7., Liritzis 2010, 1379., Televantou 2008, Βλαχόπουλος 2013, Βλαχόπουλος , Βλαχόπουλος 2013,

21 ομοιώματα ψαριών στην κορυφή αντιστοιχεί στην πλώρη του σκάφος. Ανάλογη παράσταση σκάφους έχει εντοπιστεί και σε σημείο της νότιας ακτής του ακρωτηρίου. Γ4. Ιστιοφόρα σκάφη Τα ιστιοφόρα σκάφη πρέπει να εμφανίζονται στο Αιγαίο πριν από το τέλος της 3 ης χιλιετίας, όπως μας βεβαιώνουν πρωτομινωικές σφραγίδες και σφραγίσματα 90. Ο νέος τύπος πλοίου θα αποτελέσει μία πραγματική καινοτομία για το Αιγαίο της εποχής. Η παρουσία του συμπίπτει με την εμφάνιση στο αρχαιολογικό αρχείο μεγάλου αριθμού εισαγμένων προϊόντων από περιοχές εκτός Αιγαίου 91. Τα ιστιοφόρα πρέπει να ελαχιστοποιήσαν τις αποστάσεις των μεγάλων ταξιδιών, με αποτέλεσμα οι περιοχές της ανατολικής μεσογείου και τα προϊόντα τους να είναι εύκολα προσβάσιμα στους ναυτικούς του Αιγαίου. Το ταξίδι ενός ιστιοφόρου πλοίου από την Κρήτη έως την Αίγυπτο θα κρατούσε τέσσερεις ημέρες, ενώ στο ίδιο διάστημα ένα μακρό πλοίο θα μπορούσε να φτάσει από τις Κυκλάδες στην Κρήτη. Βέβαια εκτός αυτού, η αξιοποίηση του ανέμου επέτρεψε την μεταφορά φορτίων μεγάλου όγκου. Αν λάβουμε υπόψιν μας πως το σκάφος του ναυαγίου Ulu Burun, περιείχε φορτίο μεγαλύτερο των 20 τόνων, θα αναλογιστούμε πως η χωρητικότητα ενός ιστιοφόρου σκάφους είναι πολύ μεγαλύτερη από αυτή των κανό 92. Όπως ήδη αναφέραμε, το ιστιοφόρο σκάφος φαίνεται να εμφανίζεται στον αιγαιακό χώρο μεταξύ 2200 και 1950 π.χ., όπως μαρτυρούν μινωικές σφραγίδες της ΠΜ ΙΙΙ ΜΜ ΙΑ και ΜΜ ΙΒ περιόδου. Πιθανώς πρόκειται για έναν τύπο πλοίου πολύ διαφορετικό από αυτόν του κανό ή των μακρών πλοίων, με βαθύ κύτος, κουπιά, κατάρτια και άρμενα. Στις Κυκλάδες σύγχρονες των κρητικών σφραγίδων είναι οι απεικονίσεις του τύπου αυτού σε όστρακα από την Φυλακωπή 93. Το πρώτο όστρακο χρονολογείται στην ΠΚ ΙΙΙ περίοδο και φέρει εγχάρακτη απεικόνιση πλοίου, εκ του οποίου σώζεται μόνο η πρύμνη 94. Το σκάφος έχει κοίλο 90 Ντούμας 1995, Broodbank 2009, Broodbank 2009, Broodbank 2009, Κωνστάντη Μαντέλη 2014,

22 σώμα, κουπιά 95 και ένα κουπί πηδάλιο στο αριστερό ανασηκωμένο άκρο, το οποίο μπορεί να αναγνωριστεί ως η πρύμνη 96. Αυτό που παρουσιάζει περισσότερο ενδιαφέρον είναι η απεικόνιση του κουπιού πηδαλίου. Ένα μεγάλο στέλεχος διασχίζει το κύτος διαγωνίως και καταλήγει στην ατρακτοειδή παλάμη του κουπιού. Ακόμα, μία λοξή προς το στέλεχος γραμμή μάλλον μπορεί να ερμηνευθεί ως λαγουδέρα 97. Αν και το τμήμα του οστράκου, που θα περιμέναμε να απεικονίζει το ιστίο, λείπει, θα πρέπει να υποθέσουμε πως αυτό υπήρχε, διαφορετικά η χρήση ενός πηδαλίου πλοήγησης δε θα είχε ουσιαστικό νόημα 98. Κάποιοι ερευνητές έχουν προτείνει πως, εφόσον η υψηλή πλώρη αντιστοιχεί στην πρύμνη, το ίδιο θα μπορούσε να ισχύει και για τα μακρά πλοία. Βέβαια η καμπύλη γραμμή του ιστιοφόρου σκάφους υποδηλώνει πως πιθανώς πρόκειται για ένα εντελώς διαφορετικό σκαρί 99. Το δεύτερο όστρακο χρονολογείται επίσης στην ΠΚ ΙΙΙ περίοδο και φέρει γραπτή παράσταση ιστιοφόρου πλοίου. Το σκαρί του σκάφους έχει αποδοθεί με μία ευθεία γραμμή, ενώ απεικονίζονται επίσης κουπιά, το κεντρικό κατάρτι και ένα κουπί - πηδάλιο πλοήγησης. Το κατάρτι του σκάφους είναι στερεωμένο από τις δύο πλευρές με διπλό σκοινί σε τριγωνική διάταξη, που πιθανώς συμβολίζει τα ανοιχτά πανιά του πλοίου 100. Οι διαφορές, ανάμεσα στις απεικονίσεις από τις Κυκλάδες και την Κρήτη, πιθανώς συνηγορούν υπέρ της προσαρμογής της νέας τεχνολογίας του ιστίου στην τοπική παράδοση της ναυπήγησης κανό των Κυκλάδες 101. Δ. Ο ρόλος των μακρών πλοίων για τις κοινωνίες της 3 ης χιλιετίας π.χ. Εκτός όμως από τις εικονογραφικές μαρτυρίες που διαθέτουμε, είναι σκόπιμο να αναλογιστούμε τον ρόλο των μακρών πλοίων στις κοινωνίες του πρώιμου Αιγαίου και τον αντίκτυπο που η χρήση τους επέφερε στην οργάνωση των ομάδων αυτών. Πιο συγκεκριμένα, σε ότι αφορά το μέγεθος και την οργάνωση των κοινοτήτων, φαίνεται πως η πλειονότητα των πρωτοκυκλαδικών οικισμών ήταν μικρότεροι συγκριτικά με 95 Broodbank 2009, Wedde 2000, Wedde 2000, Broodbank 2009, Renfrew 2006, Κωνστάντη Μαντέλη 2014, Broodbank 2009,

23 τους προγενέστερους νεολιθικούς. Οι περισσότερες θέσεις συναντιούνται διασκορπισμένες στον νησιωτικό ορίζοντα και πιθανώς συνίστανται από μικρό αριθμό οικογενειών που έχουν ως κύρια τους απασχόληση τις αγροτικές δραστηριότητες. Πιθανώς, ο κατακερματισμός των κοινοτήτων στον γεωγραφικό ορίζοντα των Κυκλάδων να μαρτυρεί την μικρή ικανότητα των ομάδων να αναπτύξουν μία διακοινοτική οργάνωση 102. Υπό το πρίσμα των δεδομένων αυτών αντιλαμβανόμαστε πως οι περιορισμοί που προκύπτουν από την λειτουργία και το εύρος δράσης των μακρών πλοίων είναι στην πραγματικότητα κοινωνικοί. Στην πραγματικότητα, λίγες ομάδες φαίνεται να διαθέτουν την κοινοτική οργάνωση που απαιτείται για την καθοδήγηση της ναυπήγησης, της επάνδρωσης και φυσικά την πλοήγησης ενός τέτοιου σκάφους. Ακόμα όσον αφορά την επάνδρωση των πλοίων, ο ελάχιστος αριθμός των 25 ατόμων, που απαιτείται για την συμπλήρωση του πληρώματος ενός μικρού σκάφους, απορροφά αμέσως το μισό ή το ένα τρίτο του συνολικού εργατικού δυναμικού ενός ολόκληρου νησιού 103. Θα μπορούσαμε να προτείνουμε πως η επάνδρωση ενός μακρού πλοίου πιθανώς θα γινόταν με ανδρικό δυναμικό περισσότερων του ενός οικισμού από κάθε νησί 104, ενώ σε ό,τι αφορά το εργατικό δυναμικό, που απαιτούσαν οι εργασίες του αγροτικού ημερολογίου κατά του θερινούς μήνες, θα πρέπει να υποθέσουμε πως εν μέρει θα γινόταν ανακατανομή του χρόνου και της εργασίας για την εξισορρόπηση των ναυτιλιακών και αγροτικών δραστηριότητων 105. Εξαίρεση αποτελεί η θέση της Χαλανδριανής στην Σύρο. Τα δημογραφικά στοιχεία μας πληροφορούν πως ο πληθυσμός των 100 ατόμων, που έχει προταθεί για την θέση 106, φαίνεται να είναι συμβατός με την χρήση των μακρών πλοίων, γεγονός που καθιστά την Χαλανδριανή ένα πιθανό κέντρο άσκησης της δραστηριότητας των μακρών πλοίων. Επιπλέον η πλειονότητα των τηγανόσχημων σκευών με παραστάσεις μακρών πλοίων προέρχονται από το νεκροταφείο του οικισμού. Θα πρέπει να παρατηρήσουμε πως παρόλο που σε αυτή την περίπτωση τα εικονογραφικά και 102 Broodbank 1989, Broodbank 1989, Broodbank 1989, Broodbank 2009, Broodbank 1989,

24 δημογραφικά δεδομένα φαίνεται να συγκλίνουν, θα ήταν αδόκιμο να υποστηρίξουμε μία αποκλειστική σχέση των μακρών πλοίων και του οικισμού. Υπό το πρίσμα των περιορισμών αυτών ίσως κρίνεται αναγκαίο να επανεξετάσουμε τον ρόλο και την λειτουργία των μακρών πλοίων στην κοινωνία του πολιτισμού Κέρου Σύρου. Πιθανώς τα μακρά πλοία δεν αποτελούσαν ένα τόσο σύνηθες, όσο θα θέλαμε να πιστεύουμε, φαινόμενο, αντιθέτως θα πρέπει να ήταν αρκετά σπάνιο και αναπτύχθηκε υπό συγκεκριμένες συνθήκες 107. Η χρήση του σκάφους για την διεξαγωγή του εμπορίου στο Αιγαίο μάλλον πρέπει εν μέρει να αποκλειστεί, ενώ δεν αποκλείεται το εμπόριο και οι ανταλλαγές να αποτελούσαν ένα μέρος του σκοπού των ταξιδιών των πλοίων. Ο σχεδιασμός του σκάφους, του επιτρέπει να αναπτύξει υψηλές ταχύτητες σε μικρές αποστάσεις, γεγονός που θα μπορούσε να επιτρέψει στο πλήρωμά του να το χρησιμοποιήσει σε πειρατικές επιδρομές και πολεμικές δραστηριότητες για τον έλεγχο και τον καταναγκασμό των εμπορικών δραστηριοτήτων. Μια εναλλακτική ανάγνωση της χρήσης των μακρών πλοίων είναι πιθανώς ο συμβολικός χαρακτήρας που ενδεχομένως θα είχαν. Αν και δεν μπορούμε να υποστηρίξουμε μία θρησκευτική λειτουργία, ένα μέρος της συμβολικής τους χρήσης πιθανώς μπορεί να συσχετιστεί με τις έννοιες του κύρους και του γοήτρου που τα μεγάλα και επικίνδυνα ταξίδια τους θα επέφεραν. Έπειτα η πλειονότητα των απεικονίσεων προέρχεται από πλούσια διακοσμημένα σκευή, των οποίων η χρήση πιθανώς θα ήταν επιφορτισμένη με τελετουργικό ή συμβολικό χαρακτήρα, και ακόμα ομοιώματα μακρών πλοίων πιθανώς προέρχονται από πλούσια κτερισμένους τάφους της πρωτοκυκλαδικής εποχής 108. Ε. Συμπεράσματα Εν ολίγοις, η γνώση μας για την πρώιμη ναυτική παράδοση του Αιγαίου περιορίζεται στα δεδομένα που προκύπτουν από τις εικονογραφικές παραστάσεις που είναι γνωστές. Φυσικά ο εμπλουτισμός του αρχαιολογικού αρχείου με νέα εικονογραφικά δεδομένα θα δώσει νέα ώθηση στην μελέτη και στην κατανόηση της ναυπηγικής τεχνολογίας του προϊστορικού Αιγαίου. Τα πλωτά μέσα στις Κυκλάδες, με κατεξοχήν φαινόμενο την δράση των μακρών πλοίων, φαίνεται να έδωσαν την δυνατότητα στους νησιώτες ναυτικούς να αναπτύξουν τις επαφές τους και συνεπώς να βελτιώσουν τις 107 Broodbank 1989, Broodbank 1989,

25 συνθήκες διαβίωσης τους. Στο Αιγαίο η ναυτική τέχνη παραμένει αλληλένδετα συνδεδεμένη με την ζωή των ανθρώπων, ενώ η ναυσιπλοΐα διαχρονικά είναι ένας σημαντικός παράγοντας ευημερίας. ΣΤ. Εικόνες Εικόνα 1: Σχεδιαστική απόδοση μακρών πλοίων. 25

26 Εικόνα 2: Τηγανόσχημο σκεύος με παράσταση μακρού πλοίου. Εικόνα 3: Σχεδιαστική απόδοση πήλινου ομοιώματος σκάφους από την Φτελιά, Μυκόνου. Εικόνα 4: Τμήμα πήλινου ομοιώματος σκάφους από την Φτελιά, Μυκόνου. 26

27 Εικόνα 5: Σχεδιαστική απόδοση πήλινου ομοιώματος από την Θερμή, Λέσβου. Εικόνα 6: πήλινο ομοίωμα σκάφους από την Θερμή, Λέσβου. Εικόνα 7: Πήλινο ομοίωμα σκάφους από την Τροία. 27

28 Εικόνα 8: Μολύβδινα ομοιώματα πλοίων. Εικόνα 9: Σχεδιαστική απόδοση πήλινου ομοιώματος πλοίου από τον Μόχλο, Κρήτης 28

29 Εικόνα 10: Πήλινο ομοίωμα πλοίου από το Παλάικαστρο Κρήτης. Εικόνα 11: Σχεδιαστική απεικόνιση μαρμάρινης πλάκας με επίκρουστη παράσταση πλοίου από την Κορφή τ' Αρωνιού, Νάξου. Εικόνα 12: Σχεδιαστική απεικόνιση μαρμάρινης πλάκας με επίκρουστη παράσταση πλοίου από την Κορφή τ' Αρωνιού, Νάξου. 29

30 Εικόνα 13: Σχεδιαστική απόδοση πλοίου από τον Στρόφιλα,, Άνδρου. Εικόνα 14: Σχεδιαστική απόδοση παράστασης πομπής σκαφών από τον Στρόφιλα, Άνδρου. 30

31 Εικόνα 15: Σχεδιαστική απεικόνιση παράστασης μακρών πλοίων σε βραχογραφίες της βόρειας ακτής από το Βαθύ, Αστυπάλαιας. 31

32 Εικόνα 16: Σχεδιαστική απεικόνιση παράστασης μακρών πλοίων σε βραχογραφίες της νότιας ακτής από το Βαθύ, Αστυπάλαιας. 32

33 Εικόνα 17: Μινωική σφραγίδα που απεικονίζει ιστιοφόρο πλοίο. Εικόνα 18: Σχεδιαστική απεικόνιση ιστιοφόρου πλοίου σε όστρακο από την Φυλακωπή, Μήλου. Εικόνα 19: Γραπτή παράσταση ιστιοφόρου σκάφους από την Φυλακωπή, Μήλου. 33

34 Ζ. Βιβλιογραφία Ελληνική Barber, R.L.N. (1994) Οι Κυκλάδες στην Εποχή του Χαλκού. Εμπορική Τράπεζα της Ελλάδος, Αθήνα. Βλαχόπουλος, Α. (2013) Βαθύ Αστυπάλαιας. Το Έργον της Αρχαιολογικής Εταιρίας κατά το 2012, 59 (2012): Βλαχόπουλος, Α., Ματθαίου, Α. ( ) Νεώτερα αρχαιολογικά Αστυπάλαιας. ΗΟΡΟΣ, 22-25: Βήχος, Γ. (1991) Τα πλοία στα τηγανόσχημα Πρωτοκυκλαδικά σκεύη της Σύρου. Ενάλια, 3(3/4): Broodbank, C. (2009) Οι Πρώιμες Κυκλάδες: Μια Ανάλυση στο Πλαίσιο της Νησιωτικής Αρχαιολογίας. Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης, Αθήνα. Κωνσταντή, Κ. (2016) Τηγανόσχημο σκεύος. Στο: Σταμπολίδης, Χ (Επιμ.), Κυκλαδική κοινωνία: 5000 χρόνια πριν, Μουσείο Κυκλαδικής τέχνης, Αθήνα, 211. Κωνσταντή, Κ., Μαντέλη, Κ. (2014) Μέγα το της θαλάσσης κράτος. Στο: Κακαβάς, Γ (Επιμ.), Σφραγίζοντας την Ιστορία: θησαυροί από ελληνικά μουσεία, Νομισματικό Μουσείο, Αθήνα, 49, 50. Λεγάκη, Ε. (2016) Πλάκα με επίκρουστη παράσταση. Στο: Σταμπολίδης, Χ (Επιμ.), Κυκλαδική κοινωνία: 5000 χρόνια πριν, Μουσείο Κυκλαδικής τέχνης, Αθήνα, 158. Λεγάκη, Ε. (2016) Τηγανόσχημο σκεύος. Στο: Σταμπολίδης, Χ (Επιμ.), Κυκλαδική κοινωνία: 5000 χρόνια πριν, Μουσείο Κυκλαδικής τέχνης, Αθήνα, 184. Μαραγκού, Χ. (2001) Νεολιθικά σκάφη: Μαρτυρίες για τους Τύπους και τις Χρήσεις τους. Στο: Μπασιάκος, Ι., Αλούπη, Ε., Φακορέλλης, Γ. (Επιμ), Αρχαιομετρικές μελέτες για την ελληνική προϊστορία και αρχαιότητα, Ελληνική Αρχαιομετρική Εταιρεία Εταιρεία Αρχαιολογικών Μεσσηνιακών Μελετών, Αθήνα, Ντούμας, Χρ. (2005) Η Αρχαιολογία στο Νησιωτικό Αιγαίο. Στο: Βλαχόπουλος, Α. (Επιμ.), Αρχαιολογία: Νησιά του Αιγαίου, Μέλισσα, Αθήνα,

Ι. ΠΡΟΪΣΤΟΡΙΑ ΚΕΦΑΛΑΙΟ Β': Η ΕΠΟΧΗ ΤΟΥ ΧΑΛΚΟΥ ( π.Χ.) 3. Ο ΜΙΝΩΙΚΟΣ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ. - Η Κρήτη κατοικήθηκε για πρώτη φορά τη... εποχή.

Ι. ΠΡΟΪΣΤΟΡΙΑ ΚΕΦΑΛΑΙΟ Β': Η ΕΠΟΧΗ ΤΟΥ ΧΑΛΚΟΥ ( π.Χ.) 3. Ο ΜΙΝΩΙΚΟΣ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ. - Η Κρήτη κατοικήθηκε για πρώτη φορά τη... εποχή. Ι. ΠΡΟΪΣΤΟΡΙΑ ΚΕΦΑΛΑΙΟ Β': Η ΕΠΟΧΗ ΤΟΥ ΧΑΛΚΟΥ (3000-1100π.Χ.) 3. Ο ΜΙΝΩΙΚΟΣ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ - Η Κρήτη κατοικήθηκε για πρώτη φορά τη... εποχή. - Ο σημαντικότερος οικισμός ήταν η... - Κατά τη 2 η και 3 η χιλιετία

Διαβάστε περισσότερα

Κατάλογος εικόνων. Εικ. 1. Χάρτης Αιγαίου (υπό Κατ. Μπούρα). Εικ. 2. Χάρτης της Αμοργού με τις αρχαίες πόλεις (υπό Σ. Δασκαλάκη).

Κατάλογος εικόνων. Εικ. 1. Χάρτης Αιγαίου (υπό Κατ. Μπούρα). Εικ. 2. Χάρτης της Αμοργού με τις αρχαίες πόλεις (υπό Σ. Δασκαλάκη). Κατάλογος εικόνων Εικ. 1. Χάρτης Αιγαίου (υπό Κατ. Μπούρα). Εικ. 2. Χάρτης της Αμοργού με τις αρχαίες πόλεις (υπό Σ. Δασκαλάκη). Εικ. 3. Χρονολογικός πίνακας των πρωτοκυκλαδικών πολιτισμικών ενοτήτων.

Διαβάστε περισσότερα

Είναι αυτή η πρώτη πόλη της υτικής Ευρώπης;

Είναι αυτή η πρώτη πόλη της υτικής Ευρώπης; Είναι αυτή η πρώτη πόλη της υτικής Ευρώπης; Μέρος της οχύρωσης Οι αρχαιολογικές ανασκαφές που διενεργούνται στην περιοχή της La Bastida (Totana, Murcia στην Ισπανία) έχουν αποκαλύψει ένα επιβλητικό οχυρωματικό

Διαβάστε περισσότερα

ΤΑ ΝΗΣΙΑ ΤΩΝ ΚΥΚΛΑΔΩΝ

ΤΑ ΝΗΣΙΑ ΤΩΝ ΚΥΚΛΑΔΩΝ ΤΑ ΝΗΣΙΑ ΤΩΝ ΚΥΚΛΑΔΩΝ Η Σύρος είναι νησί των Κυκλάδων. Πρωτεύουσά της είναι η Ερμούπολη, η οποία είναι πρωτεύουσα της Περιφέριας Νότιου Αιγαίου αλλά και του πρώην Νομού Κυκλάδων. Η Σύρος αναπτύχθηκε ιδιαίτερα

Διαβάστε περισσότερα

Αρχαιολογία του τοπίου: θεωρητικές και ερμηνευτικές προσεγγίσεις

Αρχαιολογία του τοπίου: θεωρητικές και ερμηνευτικές προσεγγίσεις Αρχαιολογία του τοπίου: θεωρητικές και ερμηνευτικές προσεγγίσεις Ενότητα 1.3: Γιώργος Βαβουρανάκης Φιλοσοφική Σχολή Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας Παραδοσιακή αρχαιολογία και τοπίο Από τον H. Schliemann

Διαβάστε περισσότερα

Ακολούθησέ με... στον οικισμό του Ακρωτηρίου της Θήρας

Ακολούθησέ με... στον οικισμό του Ακρωτηρίου της Θήρας Ακολούθησέ με... στον οικισμό του Ακρωτηρίου της Θήρας Ακολούθησέ με... στον οικισμό του Ακρωτηρίου της Θήρας Ακρωτήρι Το Ακρωτήρι της Θήρας είναι ο σημαντικότερος προϊστορικός οικισμός των Κυκλάδων. Διατηρήθηκε

Διαβάστε περισσότερα

ΒΙΩΜΑΤΙΚΗ ΔΡΑΣΗ Α ΓΥΜΝΑΣΙΟΥ

ΒΙΩΜΑΤΙΚΗ ΔΡΑΣΗ Α ΓΥΜΝΑΣΙΟΥ 1 ο ΓΥΜΝΑΣΙΟ ΧΑΛΚΙΔΑΣ ΒΙΩΜΑΤΙΚΗ ΔΡΑΣΗ Α ΓΥΜΝΑΣΙΟΥ ΜΕΡΟΣ Α ΥΠΕΥΘΥΝΗ ΚΑΘΗΓΗΤΡΙΑ ΤΖΕΛΕΠΗ ΕΥΑΓΓΕΛΙΑ ΣΥΝΤΟΜΗ ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΚΑΙ ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ΤΗΣ ΔΡΑΣΗΣ ΒΙΩΜΑΤΙΚΗ ΔΡΑΣΗ Α ΓΥΜΝΑΣΙΟΥ ΜΕ ΘΕΜΑ: «ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΩ, ΕΡΕΥΝΩ ΕΚΦΡΑΖΟΜΑΙ

Διαβάστε περισσότερα

ΚΥΚΛΑΔΙΚΟΣ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ ΙΣΤΟΡΙΑ Α ΓΥΜΝΑΣΙΟΥ

ΚΥΚΛΑΔΙΚΟΣ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ ΙΣΤΟΡΙΑ Α ΓΥΜΝΑΣΙΟΥ ΚΥΚΛΑΔΙΚΟΣ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ ΙΣΤΟΡΙΑ Α ΓΥΜΝΑΣΙΟΥ Το υλικό που χρησιμοποιήθηκε για τα φύλλα εργασίας προέρχεται εξολοκλήρου από το Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης Διαβάζουμε: Οι Κυκλάδες οφείλουν το όνομά τους στη γεωγραφική

Διαβάστε περισσότερα

Ο Οικισμός Σκάρκος της Ίου

Ο Οικισμός Σκάρκος της Ίου Ο Οικισμός Σκάρκος της Ίου Εργασία στο μάθημα: Το Νησιωτικό Αιγαίο κατά την 3 η Χιλιετία π.χ. Παναγιώτης Καπλάνης Επιβλέπων Καθηγητής: Βλαχόπουλος Ανδρέας Εαρινό Εξάμηνο 2015 Η Θέση Η Ίος βρίσκεται στο

Διαβάστε περισσότερα

Ο ΜΥΚΗΝΑΪΚΟΣ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ

Ο ΜΥΚΗΝΑΪΚΟΣ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ Ο ΜΥΚΗΝΑΪΚΟΣ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ ΜΑΘΗΜΑ: ΑΡΧΑΙΑ ΙΣΤΟΡΙΑ ΜΑΡΙΑ ΒΕΝΕΤΟΥΛΙΑ, Α1 ΜΑΡΙΑ ΒΟΥΓΟΓΙΑΝΝΟΠΟΥΛΟΥ, Α1 2015-2016 ΥΠΕΥΘΥΝΗ ΚΑΘΗΓΗΤΡΙΑ: ΔΕΣΠΟΙΝΑ ΦΟΡΤΣΕΡΑ Ο ΠΟΛΙΤΙΣΜΌΣ ΠΟΥ ΈΜΕΙΝΕ ΣΤΗΝ ΙΣΤΟΡΊΑ Ο ΜΥΚΗΝΑΪΚΟΣ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ

Διαβάστε περισσότερα

Νεολιθική εποχή στην Ελλάδα

Νεολιθική εποχή στην Ελλάδα Προϊστορικές Κοινωνίες Νεολιθική εποχή στην Ελλάδα Ντούσκα Ούρεμ-Κώτσου durem@hist.auth.gr Νεολιθική εποχή μόνιμη εγκατάσταση Νεολιθική εποχή Αρχή της παραγωγής της τροφής. Νεολιθική εποχή Αρχή της καλλιέργειας

Διαβάστε περισσότερα

Λίγα Λόγια για τον Μυκηναϊκό Πολιτισμό

Λίγα Λόγια για τον Μυκηναϊκό Πολιτισμό Λίγα Λόγια για τον Μυκηναϊκό Πολιτισμό Με τον όρο Μυκηναϊκός Πολιτισμός χαρακτηρίζεται ο προϊστορικός πολιτισμός της Ύστερης Εποχής του Χαλκού, που αναπτύχθηκε την περίοδο 1600-1100 π. Χ., κυρίως στην

Διαβάστε περισσότερα

Η ΕΠΟΧΗ ΤΟΥ ΧΑΛΚΟΥ. Χρωματίστε τη γραμμή του χρόνου Α.. Β.. Γ...

Η ΕΠΟΧΗ ΤΟΥ ΧΑΛΚΟΥ. Χρωματίστε τη γραμμή του χρόνου Α.. Β.. Γ... Χρωματίστε τη γραμμή του χρόνου 1) Καταγράφω τους τρεις (3) σημαντικότερους πολιτισμούς που εμφανίστηκαν στον ελλαδικό χώρο κατά την εποχή του χαλκού: Α.. Β.. Γ... 2) Επιλέξτε ποιες λέξεις της στήλης Β

Διαβάστε περισσότερα

Μινωικός Πολιτισμός σελ. 23-28

Μινωικός Πολιτισμός σελ. 23-28 Μινωικός Πολιτισμός σελ. 23-28 Να περιγράψετε ένα μινωικό ανάκτορο; Μεγάλα Συγκροτήματα κτιρίων, Είχαν πολλές πτέρυγες-δωματίων, Διοικητικά, Οικονομικά, Θρησκευτικά και Καλλιτεχνικά κέντρα της περιοχής,

Διαβάστε περισσότερα

Μελέτη για την Ένταση και τη Διεύθυνση των Ανέμων στη Θαλάσσια Περιοχή της Μεσογείου.

Μελέτη για την Ένταση και τη Διεύθυνση των Ανέμων στη Θαλάσσια Περιοχή της Μεσογείου. Μελέτη για την Ένταση και τη Διεύθυνση των Ανέμων στη Θαλάσσια Περιοχή της Μεσογείου. Στο πλαίσιο του προγράμματος INTERRREG IIIb/WERMED (Weatherrouting dans la Méditerranée Occidentale) το Εθνικό Αστεροσκοπείο

Διαβάστε περισσότερα

Σφραγίδες και σφραγιστική δραστηριότητα στα νησιά του Αιγαίου κατά την 3 η χιλιετία π.χ. Μαστρογιαννόπουλος Λάμπρος Αρ.

Σφραγίδες και σφραγιστική δραστηριότητα στα νησιά του Αιγαίου κατά την 3 η χιλιετία π.χ. Μαστρογιαννόπουλος Λάμπρος Αρ. Σφραγίδες και σφραγιστική δραστηριότητα στα νησιά του Αιγαίου κατά την 3 η χιλιετία π.χ Μαστρογιαννόπουλος Λάμπρος Αρ.Μητρώου: 10114 Η Νεολιθική Περίοδος Η σφραγιδογλυφία είναι γνωστή στον ελλαδικό χώρο

Διαβάστε περισσότερα

Εργασία Ιστορίας. Ελένη Ζέρβα

Εργασία Ιστορίας. Ελένη Ζέρβα Εργασία Ιστορίας U«Μυκηναϊκός Πολιτισµός» UΜε βάση τις πηγές και τα παραθέµατα Ελένη Ζέρβα Α1 Μελετώντας τον παραπάνω χάρτη παρατηρούµε ότι τα κέντρα του µυκηναϊκού κόσµου ήταν διασκορπισµένα στον ελλαδικό

Διαβάστε περισσότερα

Κυκλαδική τέχνη και σύγχρονη αφηρημένη τέχνη

Κυκλαδική τέχνη και σύγχρονη αφηρημένη τέχνη ΓΥΜΝΑΣΙΟ ΑΓΙΟΥ ΑΘΑΝΑΣΙΟΥ Κυκλαδική τέχνη και σύγχρονη αφηρημένη τέχνη Νάγια Οικονομίδου 2014-2015 1 Περιεχόμενα Πρόλογος...3 1. Γνωρίσματα Κυκλαδικής Τέχνης...4 Πτυόσχημα ειδώλια.5 Βιολόσχημα ειδώλια 6

Διαβάστε περισσότερα

ΜΥΚΗΝΑΪΚΗ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ

ΜΥΚΗΝΑΪΚΗ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ ΜΥΚΗΝΑΪΚΗ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ Εισαγωγικά: ΟΡΙΣΜΟΣ: Με τον όρο μυκηναϊκός πολιτισμός χαρακτηρίζεται ο προϊστορικός πολιτισμός της ΎστερηςΕποχήςτουΧαλκούαπότο1600-1100 π. Χ. που αναπτύχθηκε κυρίως στην κεντρική

Διαβάστε περισσότερα

ΝΕΑ ΣΧΕΔΙΑΣΤΙΚΑ ΚΑΡΤΩΝ. Σχεδιαστικά καρτών και κείμενα περιγραφής σχεδίων ΠΡΩΙΜΗ ΚΑΙ ΜΕΣΗ ΧΑΛΚΟΚΡΑΤΙΑ. Master Card Classic Credit

ΝΕΑ ΣΧΕΔΙΑΣΤΙΚΑ ΚΑΡΤΩΝ. Σχεδιαστικά καρτών και κείμενα περιγραφής σχεδίων ΠΡΩΙΜΗ ΚΑΙ ΜΕΣΗ ΧΑΛΚΟΚΡΑΤΙΑ. Master Card Classic Credit 1 ΝΕΑ ΣΧΕΔΙΑΣΤΙΚΑ ΚΑΡΤΩΝ Σχεδιαστικά καρτών και κείμενα περιγραφής σχεδίων ΠΡΩΙΜΗ ΚΑΙ ΜΕΣΗ ΧΑΛΚΟΚΡΑΤΙΑ Master Card Classic Credit Προχοΐσκη Ερυθροστιλβωτού ΙΙΙ Ρυθμού Προχοΐσκη, δείγμα κεραμικής του Ερυθροστιλβωτού

Διαβάστε περισσότερα

ΠΡΟΪΣΤΟΡΙΚΗ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑ ΙΑ 10. Μινωικοί ιεροί χώροι

ΠΡΟΪΣΤΟΡΙΚΗ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑ ΙΑ 10. Μινωικοί ιεροί χώροι ΠΡΟΪΣΤΟΡΙΚΗ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑ ΙΑ 10 Μινωικοί ιεροί χώροι Ενδεχομένως από τη Νεολιθική, αλλά με βεβαιότητα από την Προανακτορική εποχή φαίνεται ότι οι μινωίτες ασκούσαν τις λατρευτικές τους πρακτικές στα σπήλαια.

Διαβάστε περισσότερα

Κύπρος Ένα νησί ανάμεσα σε Ανατολή και Δύση

Κύπρος Ένα νησί ανάμεσα σε Ανατολή και Δύση Κύπρος Ένα νησί ανάμεσα σε Ανατολή και Δύση Ο Πολιτισμός της Φιλιάς (2400/2350-2300 π.χ.) Πρωτοκυπριακή Περίοδος (2300-1900 π.χ.) Μεσοκυπριακή Περίοδος (1900-1650/1600 π.χ) Ο Πολιτισμός της Φιλιάς Μετάβαση

Διαβάστε περισσότερα

Για να περιγράψουμε την ατμοσφαιρική κατάσταση, χρησιμοποιούμε τις έννοιες: ΚΑΙΡΟΣ. και ΚΛΙΜΑ

Για να περιγράψουμε την ατμοσφαιρική κατάσταση, χρησιμοποιούμε τις έννοιες: ΚΑΙΡΟΣ. και ΚΛΙΜΑ Το κλίμα της Ευρώπης Το κλίμα της Ευρώπης Για να περιγράψουμε την ατμοσφαιρική κατάσταση, χρησιμοποιούμε τις έννοιες: ΚΑΙΡΟΣ και ΚΛΙΜΑ Καιρός: Οι ατμοσφαιρικές συνθήκες που επικρατούν σε μια περιοχή, σε

Διαβάστε περισσότερα

ΓΕΩΛΟΓΙΑ - ΓΕΩΓΡΑΦΙΑ Α ΓΥΜΝΑΣΙΟΥ

ΓΕΩΛΟΓΙΑ - ΓΕΩΓΡΑΦΙΑ Α ΓΥΜΝΑΣΙΟΥ ΓΕΩΛΟΓΙΑ - ΓΕΩΓΡΑΦΙΑ Α ΓΥΜΝΑΣΙΟΥ ΣΧΟΛΙΚΟ ΕΤΟΣ 2018 2019 ΤΟ ΣΧΟΛΙΚΟ ΒΙΒΛΙΟ ΜΕ ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ- ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ 1 Περιεχόμενα ΕΝΟΤΗΤΑ Α : ΧΑΡΤΕΣ Α1.4 Ποιον χάρτη να διαλέξω;. 3 Α1.3 Η χρήση των χαρτών στην καθημερινή

Διαβάστε περισσότερα

Αρχαιολογία των γεωμετρικών και αρχαϊκών χρόνων ( π.χ.). Δημήτρης Πλάντζος

Αρχαιολογία των γεωμετρικών και αρχαϊκών χρόνων ( π.χ.). Δημήτρης Πλάντζος [IA11] ΚΛΑΣΙΚΗ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑ Α Αρχαιολογία των γεωμετρικών και αρχαϊκών χρόνων (1100-480 π.χ.). Δημήτρης Πλάντζος Πρώιμοι και Γεωμετρικοί χρόνοι (1100-700 π.χ.) (συνέχεια) Οι περίοδοι της αρχαίας ελληνικής

Διαβάστε περισσότερα

ΛΟΡΔΟΣ ΚΟΛΙΝ ΡΕΝΦΡΙΟΥ

ΛΟΡΔΟΣ ΚΟΛΙΝ ΡΕΝΦΡΙΟΥ ΛΟΡΔΟΣ ΚΟΛΙΝ ΡΕΝΦΡΙΟΥ O ΒΡΕΤΑΝΟΣ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΟΣ, ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ ΣΤΟ ΚΕΜΠΡΙΤΖ, ΑΦΟΥ ΤΑΡΑΞΕ ΤΑ ΝΕΡΑ ΔΙΑΤΥΠΩΝΟΝΤΑΣ ΤΗ ΘΕΩΡΙΑ ΠΩΣ ΟΙ ΈΛΛΗΝΕΣ ΔΕΝ ΗΤΑΝ ΜΕΤΑΝΑΣΤΕΣ ΙΝΔΟΕΥΡΩΠΑΙΟΙ ΑΛΛΑ ΑΥΤΟΧΘΟΝΕΣ..!!! Κομμάτια έκαναν οι

Διαβάστε περισσότερα

Το νησάκι της Δοκού απέχει 7 ναυτικά μίλια από το

Το νησάκι της Δοκού απέχει 7 ναυτικά μίλια από το ΔΙΑΔΡΟΜΗ 5 ΝΗΣΟΣ ΔΟΚΟΣ Προβλήτα στο ΚΑΣΤΕΛΛΙ ΚΑΣΤΡΟ Κορυφή ΔΟΚΟΥ Μήκος διαδρομής Χρόνος χωρίς στάσεις Ομορφιά διαδρομής 5,8 χλμ. 2 ώρ. 05 3 * Το νησάκι της Δοκού απέχει 7 ναυτικά μίλια από το λιμάνι της

Διαβάστε περισσότερα

Αρχαιολογία των γεωμετρικών και αρχαϊκών χρόνων ( π.χ.). Δημήτρης Πλάντζος

Αρχαιολογία των γεωμετρικών και αρχαϊκών χρόνων ( π.χ.). Δημήτρης Πλάντζος [IA11] ΚΛΑΣΙΚΗ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑ Α Αρχαιολογία των γεωμετρικών και αρχαϊκών χρόνων (1100-480 π.χ.). Δημήτρης Πλάντζος Πρώιμοι και Γεωμετρικοί χρόνοι (1100-700 π.χ.) (συνέχεια) Οι περίοδοι της αρχαίας ελληνικής

Διαβάστε περισσότερα

Ανακαλύψεις (15 ος 16 ος αι.) «Ήρθαμε αναζητώντας Χριστιανούς και μπαχαρικά»

Ανακαλύψεις (15 ος 16 ος αι.) «Ήρθαμε αναζητώντας Χριστιανούς και μπαχαρικά» Ανακαλύψεις (15 ος 16 ος αι.) «Ήρθαμε αναζητώντας Χριστιανούς και μπαχαρικά» Τα αίτια και κίνητρα των ανακαλύψεων Η αναζήτηση νέων εμπορικών δρόμων προς την Ανατολή Επιθυμία για τα αγαθά της Ανατολής (μεταξωτά

Διαβάστε περισσότερα

ΤΟ ΠΑΛΑΜΑΡΙ ΤΗΣ ΣΚΥΡΟΥ ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΠΡΩΙΜΗ ΚΑΙ ΜΕΣΗ ΕΠΟΧΗ ΤΟΥ ΧΑΛΚΟΥ

ΤΟ ΠΑΛΑΜΑΡΙ ΤΗΣ ΣΚΥΡΟΥ ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΠΡΩΙΜΗ ΚΑΙ ΜΕΣΗ ΕΠΟΧΗ ΤΟΥ ΧΑΛΚΟΥ ΤΟ ΠΑΛΑΜΑΡΙ ΤΗΣ ΣΚΥΡΟΥ ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΠΡΩΙΜΗ ΚΑΙ ΜΕΣΗ ΕΠΟΧΗ ΤΟΥ ΧΑΛΚΟΥ Όνομα: Χολέβα Βασιλική Εξάμηνο: Η Μάθημα: Το Αιγαίο κατά την 3η χιλιετία π.χ Διδάσκων: Βλαχόπουλος Ανδρέας ΠΑΛΑΜΑΡΙ I ΠΧ II ΠΑΛΑΜΑΡΙ

Διαβάστε περισσότερα

Σχεδία 1 Ο ΓΥΜΝΑΣΙΟ ΝΙΚΑΙΑΣ ΣΧΟΛΙΚΟ ΕΤΟΣ ΤΑΞΗ Α ΜΑΘΗΜΑ: ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑ ΑΤΟΜΙΚΟ ΕΡΓΟ. Ονοματεπώνυμο: Μαρία Βλαχοδιονυσοπούλου.

Σχεδία 1 Ο ΓΥΜΝΑΣΙΟ ΝΙΚΑΙΑΣ ΣΧΟΛΙΚΟ ΕΤΟΣ ΤΑΞΗ Α ΜΑΘΗΜΑ: ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑ ΑΤΟΜΙΚΟ ΕΡΓΟ. Ονοματεπώνυμο: Μαρία Βλαχοδιονυσοπούλου. 1 Ο ΓΥΜΝΑΣΙΟ ΝΙΚΑΙΑΣ ΣΧΟΛΙΚΟ ΕΤΟΣ 2017-2018 ΤΑΞΗ Α ΜΑΘΗΜΑ: ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑ ΑΤΟΜΙΚΟ ΕΡΓΟ Σχεδία Ονοματεπώνυμο: Μαρία Βλαχοδιονυσοπούλου Τμήμα: Α1 Καθηγητης: Σιάφης Β. Νικαία, Μάιος 2018. ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΚΕΦΑΛΑΙΑ-ΕΝΟΤΗΤΕΣ

Διαβάστε περισσότερα

Οι αρχαίοι πύργοι της Σερίφου Οι αρχαίοι πύργοι, αυτόνομες οχυρές κατασκευές αποτελούν ιδιαίτερο τύπο κτιρίου με κυκλική, τετράγωνη ή ορθογώνια

Οι αρχαίοι πύργοι της Σερίφου Οι αρχαίοι πύργοι, αυτόνομες οχυρές κατασκευές αποτελούν ιδιαίτερο τύπο κτιρίου με κυκλική, τετράγωνη ή ορθογώνια Οι αρχαίοι πύργοι της Σερίφου Οι αρχαίοι πύργοι, αυτόνομες οχυρές κατασκευές αποτελούν ιδιαίτερο τύπο κτιρίου με κυκλική, τετράγωνη ή ορθογώνια κάτοψη, περισσότερους από έναν ορόφους και στιβαρή κατασκευή.

Διαβάστε περισσότερα

Το καράβι της Κερύνειας

Το καράβι της Κερύνειας Το καράβι της Κερύνειας Το αρχαίο Καράβι της Κερύνειας Το 300π.Χ. το αρχαίο εμπορικό πλοίο ξεκινούσε από τη Σάμο απ όπου φόρτωσε κρασί. Αφού πέρασε από τα νησιά Κω και Ρόδο και πήρε αμφορείς ταξίδευε προς

Διαβάστε περισσότερα

Διάταξη Θεματικής Ενότητας ΕΛΠ42 / Αρχαιολογία στον Ελληνικό Χώρο

Διάταξη Θεματικής Ενότητας ΕΛΠ42 / Αρχαιολογία στον Ελληνικό Χώρο Διάταξη Θεματικής Ενότητας ΕΛΠ42 / Αρχαιολογία στον Ελληνικό Χώρο Σχολή ΣΑΚΕ Σχολή Ανθρωπιστικών και Κοινωνικών Επιστημών Πρόγραμμα Σπουδών ΕΛΠΟΛ Σπουδές στον Ελληνικό Πολιτισμό Θεματική Ενότητα ΕΛΠ42

Διαβάστε περισσότερα

ΝΕΟΛΙΘΙΚΟΣ ΟΙΚΙΣΜΟΣ ΑΥΓΗΣ ΕΚΠΑΙ ΕΥΤΙΚΕΣ ΡΑΣΕΙΣ 2014

ΝΕΟΛΙΘΙΚΟΣ ΟΙΚΙΣΜΟΣ ΑΥΓΗΣ ΕΚΠΑΙ ΕΥΤΙΚΕΣ ΡΑΣΕΙΣ 2014 ΝΕΟΛΙΘΙΚΟΣ ΟΙΚΙΣΜΟΣ ΑΥΓΗΣ ΕΚΠΑΙ ΕΥΤΙΚΕΣ ΡΑΣΕΙΣ 2014 Η ΚΘ Εφορεία Προϊστορικών & Κλασικών Αρχαιοτήτων και η Επιστημονική Ομάδα των Ανασκαφών Αυγής οργανώνουν για πέμπτη χρονιά εκπαιδευτικές δράσεις με αφορμή

Διαβάστε περισσότερα

ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ ΑΠΟΤΥΠΩΣΗ ΑΡΧΑΙΟΥ ΘΕΑΤΡΟΥ «ΠΛΑΤΙΑΝΑΣ» 1 Μ Α Ρ Ι Α Μ Α Γ Ν Η Σ Α Λ Η ΑΡΧΙΤΕΚΤΩΝ ΜΗΧΑΝΙΚΟΣ Ε.Μ.Π. MSc Ε.Μ.Π.

ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ ΑΠΟΤΥΠΩΣΗ ΑΡΧΑΙΟΥ ΘΕΑΤΡΟΥ «ΠΛΑΤΙΑΝΑΣ» 1 Μ Α Ρ Ι Α Μ Α Γ Ν Η Σ Α Λ Η ΑΡΧΙΤΕΚΤΩΝ ΜΗΧΑΝΙΚΟΣ Ε.Μ.Π. MSc Ε.Μ.Π. Το αρχαίο θέατρο, το επωνοµαζόµενο χάριν συντοµίας «θέατρο της Πλατιάνας», βρίσκεται εντός των τειχών της αρχαίας Ακρόπολης στην κορυφή του όρους Λαπίθα. Η αρχαία ονοµασία της πόλης στην οποία ανήκε θεωρείται

Διαβάστε περισσότερα

Δημογραφία. Ενότητα 11.1: Παράδειγμα - Περιφερειακές διαφοροποιήσεις και ανισότητες του προσδόκιμου ζωής στη γέννηση

Δημογραφία. Ενότητα 11.1: Παράδειγμα - Περιφερειακές διαφοροποιήσεις και ανισότητες του προσδόκιμου ζωής στη γέννηση ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΙΑΣ Δημογραφία Ενότητα 11.1: Παράδειγμα - Περιφερειακές διαφοροποιήσεις και ανισότητες του προσδόκιμου ζωής στη γέννηση Μιχάλης Αγοραστάκης Τμήμα Μηχανικών Χωροταξίας, Πολεοδομίας &

Διαβάστε περισσότερα

Η προϊστορική ακρόπολη στο Κορφάρι των Αμυγδαλιών του Πανόρμου της Νάξου

Η προϊστορική ακρόπολη στο Κορφάρι των Αμυγδαλιών του Πανόρμου της Νάξου Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων Φιλοσοφική Σχολή Τμήμα Ιστορίας & Αρχαιολογίας Ακαδημαϊκό έτος 2014-2015 Η προϊστορική ακρόπολη στο Κορφάρι των Αμυγδαλιών του Πανόρμου της Νάξου Μάθημα: Το Νησιωτικό Αιγαίο κατά

Διαβάστε περισσότερα

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 ΑΥΓΗ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 ΑΥΓΗ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 Η ΑΥΓΗ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ 6000 π.χ. Τέλος της Νεολιθικής Εποχής. Οι πρόγονοι των αρχαίων Ελλήνων αρχίζουν να καλλιεργούν τη γη 3000 π.χ. Πρώιμη Εποχή του Χαλκού. Εμφάνιση του Κυκλαδικού Πολιτισμού

Διαβάστε περισσότερα

ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΙΩΑΝΝΙΝΩΝ: ΤΜΗΜΑ ΙΣΤΟΡΙΑΣ & ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑΣ. Αξιώτης Αλέξανδρος. Μάθημα: Το Αιγαίο και η Μεσόγειος κατά την 2 η χιλιετία π.χ.

ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΙΩΑΝΝΙΝΩΝ: ΤΜΗΜΑ ΙΣΤΟΡΙΑΣ & ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑΣ. Αξιώτης Αλέξανδρος. Μάθημα: Το Αιγαίο και η Μεσόγειος κατά την 2 η χιλιετία π.χ. ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΙΩΑΝΝΙΝΩΝ: ΤΜΗΜΑ ΙΣΤΟΡΙΑΣ & ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑΣ Αξιώτης Αλέξανδρος Μάθημα: Το Αιγαίο και η Μεσόγειος κατά την 2 η χιλιετία π.χ. Διδάσκων: Βλαχόπουλος Α. Χάρτης της Αιγύπτου. Ο Θεός Ρα. Αιγυπτιακή

Διαβάστε περισσότερα

ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΟΣ ΣΥΛΛΟΓΟΣ ΚΑΣΤΕΛΛΙΑΝΩΝ «Ο ΚΕΡΑΜΟΣ»

ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΟΣ ΣΥΛΛΟΓΟΣ ΚΑΣΤΕΛΛΙΑΝΩΝ «Ο ΚΕΡΑΜΟΣ» ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΟΣ ΣΥΛΛΟΓΟΣ ΚΑΣΤΕΛΛΙΑΝΩΝ «Ο ΚΕΡΑΜΟΣ» Εικόνα 1.Διαδρομή προς το Καστέλλι Το Καστέλλι (Τοπική Κοινότητα Καστελλίου Φουρνής) βρίσκεται στην Ανατολική Κρήτη και πιο συγκεκριμένα στην περιφέρεια της

Διαβάστε περισσότερα

ΙΔΡΥΜΑ ΝΙΚΟΛΑΟΥ & ΝΤΟΛΛΗΣ ΓΟΥΛΑΝΔΡΗ ΜΟΥΣΕΙΟ ΚΥΚΛΑΔΙΚΗΣ ΤΕΧΝΗΣ

ΙΔΡΥΜΑ ΝΙΚΟΛΑΟΥ & ΝΤΟΛΛΗΣ ΓΟΥΛΑΝΔΡΗ ΜΟΥΣΕΙΟ ΚΥΚΛΑΔΙΚΗΣ ΤΕΧΝΗΣ ΙΔΡΥΜΑ ΝΙΚΟΛΑΟΥ & ΝΤΟΛΛΗΣ ΓΟΥΛΑΝΔΡΗ ΜΟΥΣΕΙΟ ΚΥΚΛΑΔΙΚΗΣ ΤΕΧΝΗΣ Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης Τμήμα εκπαιδευτικών προγραμμάτων Εκπαιδευτικές Μουσειοσκευές Οι Μουσειοσκευές είναι βαλίτσες που ταξιδεύουν από σχολείο

Διαβάστε περισσότερα

Επειδή ο μεσημβρινός τέμνει ξανά τον παράλληλο σε αντιδιαμετρικό του σημείο θα θεωρούμε μεσημβρινό το ημικύκλιο και όχι ολόκληρο τον κύκλο.

Επειδή ο μεσημβρινός τέμνει ξανά τον παράλληλο σε αντιδιαμετρικό του σημείο θα θεωρούμε μεσημβρινό το ημικύκλιο και όχι ολόκληρο τον κύκλο. ΝΑΥΣΙΠΛΟΪΑ Η ιστιοπλοΐα ανοιχτής θαλάσσης δεν διαφέρει στα βασικά από την ιστιοπλοΐα τριγώνου η οποία γίνεται με μικρά σκάφη καi σε προκαθορισμένο στίβο. Όταν όμως αφήνουμε την ακτή και ανοιγόμαστε στο

Διαβάστε περισσότερα

Σύμβολα και σχεδιαστικά στοιχεία. Μάθημα 3

Σύμβολα και σχεδιαστικά στοιχεία. Μάθημα 3 Σύμβολα και σχεδιαστικά στοιχεία Μάθημα 3 Τα αρχιτεκτονικά σύμβολα αποτελούν μια διεθνή, συγκεκριμένη και απλή γλώσσα. Είναι προορισμένα να γίνονται κατανοητά από τον καθένα, ακόμα και από μη ειδικούς.

Διαβάστε περισσότερα

Αρχαίος Πύργος Οινόης Αρχαίο Φρούριο Ελευθερών Αρχαιολογικός χώρος Οινόης. Γιώργος Πρίμπας

Αρχαίος Πύργος Οινόης Αρχαίο Φρούριο Ελευθερών Αρχαιολογικός χώρος Οινόης. Γιώργος Πρίμπας Αρχαίος Πύργος Οινόης Αρχαίο Φρούριο Ελευθερών Αρχαιολογικός χώρος Οινόης Γιώργος Πρίμπας Το παρόν φωτογραφικό άλμπουμ είναι ένα αφιέρωμα για τους τρεις μεγάλης αρχαιολογικής αξίας χώρους στην περιοχή

Διαβάστε περισσότερα

Το τίμημα της αθηναϊκής αλαζονείας

Το τίμημα της αθηναϊκής αλαζονείας Το τίμημα της αθηναϊκής αλαζονείας ΟΜΑΔΑ Β :ΙΣΤΟΡΙΚΟΙ ΑΚΟΥΡΟΣ ΔΙΟΝΥΣΙΟΣ ΑΝΑΣΤΑΣΟΠΟΥΛΟΣ ΑΝΔΡΕΑΣ ΑΝΑΣΤΑΣΟΠΟΥΛΟΣ ΕΥΘΥΜΙΟΣ ΑΝΤΡΕΟΥ ΙΩΑΝΝΗΣ ΒΕΡΡΑΣ ΑΘΑΝΑΣΙΟΣ 3 ο ΓΕΛ ΠΑΤΡΩΝ ΤΑΞΗ : Α ΛΥΚΕΙΟΥ ΣΧΟΛ. ΕΤΟΣ : 2013-2014

Διαβάστε περισσότερα

Ανάβρυτα Συντελεστές: Αγγελάκης Άγγελος Αδαμάκης Παύλος Τσαντά Ιωάννα Σωτηροπούλου Κωνσταντίνα

Ανάβρυτα Συντελεστές: Αγγελάκης Άγγελος Αδαμάκης Παύλος Τσαντά Ιωάννα Σωτηροπούλου Κωνσταντίνα Ανάβρυτα 2015 2016 Συντελεστές: Αγγελάκης Άγγελος Αδαμάκης Παύλος Τσαντά Ιωάννα Σωτηροπούλου Κωνσταντίνα Γεωργική Οικονομία Τα πρώτα βήματα στην γεωργική οικονομία γίνονται κατά την Μυκηναϊκήεποχή. Τηνεποχήαυτή:

Διαβάστε περισσότερα

Άλλοι χάρτες λαμβάνουν υπόψη και το υψόμετρο του αντικειμένου σε σχέση με ένα επίπεδο αναφοράς

Άλλοι χάρτες λαμβάνουν υπόψη και το υψόμετρο του αντικειμένου σε σχέση με ένα επίπεδο αναφοράς ΤΟΠΟΓΡΑΦΙΚΟΙ ΧΑΡΤΕΣ Ένας χάρτης είναι ένας τρόπος αναπαράστασης της πραγματικής θέσης ενός αντικειμένου ή αντικειμένων σε μια τεχνητά δημιουργουμένη επιφάνεια δύο διαστάσεων Πολλοί χάρτες (π.χ. χάρτες

Διαβάστε περισσότερα

Επιτρέπεται η αναπαραγωγή για μη εμπορικούς σκοπούς με την προϋπόθεση ότι θα αναφέρεται η πηγή (Παρατηρητήριο ΕΓΝΑΤΙΑ ΟΔΟΣ Α.Ε.).

Επιτρέπεται η αναπαραγωγή για μη εμπορικούς σκοπούς με την προϋπόθεση ότι θα αναφέρεται η πηγή (Παρατηρητήριο ΕΓΝΑΤΙΑ ΟΔΟΣ Α.Ε.). Στην παρούσα Θεματική Έκθεση εξετάζεται και αναλύεται, για την περίοδο 2009-2014 (και ανάλογα με τη διαθεσιμότητα των πιο πρόσφατων στοιχείων), η εξέλιξη εξειδικευμένων δεικτών, οι οποίοι εκφράζουν και

Διαβάστε περισσότερα

Δρ. Απόστολος Ντάνης. Σχολικός Σύμβουλος Φυσικής Αγωγής

Δρ. Απόστολος Ντάνης. Σχολικός Σύμβουλος Φυσικής Αγωγής Δρ. Απόστολος Ντάνης Σχολικός Σύμβουλος Φυσικής Αγωγής *Βασικές μορφές προσανατολισμού *Προσανατολισμός με τα ορατά σημεία προορισμού στη φύση *Προσανατολισμός με τον ήλιο *Προσανατολισμός από τη σελήνη

Διαβάστε περισσότερα

plus Πειραματικό Γενικό Λύκειο Ηρακλείου Κρήτης Περιφερειακή Ενότητα Ηρακλείου Κατηγορία A: Μαθητές Γενικών και Επαγγελματικών Λυκείων

plus Πειραματικό Γενικό Λύκειο Ηρακλείου Κρήτης Περιφερειακή Ενότητα Ηρακλείου Κατηγορία A: Μαθητές Γενικών και Επαγγελματικών Λυκείων plus Πειραματικό Γενικό Λύκειο Ηρακλείου Κρήτης Περιφερειακή Ενότητα Ηρακλείου Κατηγορία A: Μαθητές Γενικών και Επαγγελματικών Λυκείων Στόχοι Εργασίας Μεθοδολογία Ομάδας Μέσα από το μεγάλο όγκο των δεδομένων

Διαβάστε περισσότερα

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ. - Γενική Εισαγωγή..2. - Iστορική αναδρομή...3-4. - Περιγραφή του χώρου...5-8. - Επίλογος...9. - Βιβλιογραφία 10

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ. - Γενική Εισαγωγή..2. - Iστορική αναδρομή...3-4. - Περιγραφή του χώρου...5-8. - Επίλογος...9. - Βιβλιογραφία 10 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ - Γενική Εισαγωγή..2 - Iστορική αναδρομή....3-4 - Περιγραφή του χώρου.....5-8 - Επίλογος...9 - Βιβλιογραφία 10 1 Γενική Εισαγωγή Επίσκεψη στο Επαρχιακό Μουσείο Πάφου Το Επαρχιακό Μουσείο της

Διαβάστε περισσότερα

Dehler 46. Ό ποιος ενδιαφέρεται για ένα ιστιοφόρο σκάφος στα. 46 πόδια ικανό να διασχίζει με άνεση θάλασσες και

Dehler 46. Ό ποιος ενδιαφέρεται για ένα ιστιοφόρο σκάφος στα. 46 πόδια ικανό να διασχίζει με άνεση θάλασσες και Dehler 46 ΑΠΟ ΤΟΝ ΜΑΝΟ ΒΕΝΕτΣΑΝΟ Ό ποιος ενδιαφέρεται για ένα ιστιοφόρο σκάφος στα 46 πόδια ικανό να διασχίζει με άνεση θάλασσες και ωκεανούς χαρίζοντας με πρωτοποριακό τρόπο τις ανέσεις μιας κρουαζιέρας

Διαβάστε περισσότερα

Ακολούθησέ με... στο ανάκτορο της Τίρυνθας

Ακολούθησέ με... στο ανάκτορο της Τίρυνθας ΥΠΟΥΡΓΕΙΟ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ, ΠΑΙΔΕΙΑΣ ΚΑΙ ΘΡΗΣΚΕΥΜΑΤΩΝ ΓΕΝΙΚΗ ΔΙΕΥΘΥΝΣΗ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΩΝ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΗΣ ΚΛΗΡΟΝΟΜΙΑΣ ΔΙΕΥΘΥΝΣΗ ΜΟΥΣΕΙΩΝ TMHMA ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΩΝ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΩΝ ΚΑΙ ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑΣ Ακολούθησέ με... στο ανάκτορο

Διαβάστε περισσότερα

Αρχαιολογία των γεωμετρικών και αρχαϊκών χρόνων ( π.χ.). Δημήτρης Πλάντζος

Αρχαιολογία των γεωμετρικών και αρχαϊκών χρόνων ( π.χ.). Δημήτρης Πλάντζος [IA11] ΚΛΑΣΙΚΗ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑ Α Αρχαιολογία των γεωμετρικών και αρχαϊκών χρόνων (1100-480 π.χ.). Δημήτρης Πλάντζος Πρώιμοι και Γεωμετρικοί χρόνοι (1100-700 π.χ.) Οι περίοδοι της αρχαίας ελληνικής τέχνης:

Διαβάστε περισσότερα

ΣΥΝΤΟΜΟ ΧΡΟΝΟΛΟΓΙΟ ΑΠΟ ΤΗΝ ΠΑΛΑΙΟΛΙΘΙΚΗ ΕΩΣ ΤΗ ΡΩΜΑΪΚΗ ΕΠΟΧΗ. Χρονολογία. 100.000 ως 20.000 10.000. 7000 ως 6000. Νεότερη

ΣΥΝΤΟΜΟ ΧΡΟΝΟΛΟΓΙΟ ΑΠΟ ΤΗΝ ΠΑΛΑΙΟΛΙΘΙΚΗ ΕΩΣ ΤΗ ΡΩΜΑΪΚΗ ΕΠΟΧΗ. Χρονολογία. 100.000 ως 20.000 10.000. 7000 ως 6000. Νεότερη ΣΥΝΤΟΜΟ ΧΡΟΝΟΛΟΓΙΟ ΑΠΟ ΤΗΝ ΠΑΛΑΙΟΛΙΘΙΚΗ ΕΩΣ ΤΗ ΡΩΜΑΪΚΗ ΕΠΟΧΗ Χρονολογία Ελλάδα - Αιγαίο 100.000 ως 20.000 Μέση και Νεότερη Παλαιολιθική 10.000 Μεσολιθική εποχή 7000 ως 6000 Έναρξη Νεολιθικής 5600 Μέση

Διαβάστε περισσότερα

Αρχαιολογικός κάνναβος και στρωματογραφία

Αρχαιολογικός κάνναβος και στρωματογραφία Αρχαιολογικός κάνναβος και στρωματογραφία Μετά τον εντοπισμό και καθορισμό των αρχαιολογικών θέσεων, καθώς και τη μεταφορά των απαραίτητων υλικών και εργαλείων, το επόμενο σημαντικό στάδιο είναι η ανασκαφή

Διαβάστε περισσότερα

Ο ΜΥΚΗΝΑΪΚΟΣ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ : Π.Χ. ΥΣΤΕΡΗ ΕΠΟΧΗ ΤΟΥ ΧΑΛΚΟΥ

Ο ΜΥΚΗΝΑΪΚΟΣ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ : Π.Χ. ΥΣΤΕΡΗ ΕΠΟΧΗ ΤΟΥ ΧΑΛΚΟΥ Ο ΜΥΚΗΝΑΪΚΟΣ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ : 1600 1100 Π.Χ. ΥΣΤΕΡΗ ΕΠΟΧΗ ΤΟΥ ΧΑΛΚΟΥ ΜΥΚΗΝΑΪΚΟΣ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ 1 ΜΥΚΗΝΑΪΚΟΣ : Ο ΠΡΩΤΟΣ ΜΕΓΑΛΟΣ ΕΛΛΗΝΙΚΟΣ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ Χώρος : ηηπειρωτικήελλάδααπότηθεσσαλίαωςτην Πελοπόννησο Τα φύλα

Διαβάστε περισσότερα

ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ Ανώτατο Εκπαιδευτικό Ίδρυμα Πειραιά Τεχνολογικού Τομέα. Ιστορία Κατασκευών

ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ Ανώτατο Εκπαιδευτικό Ίδρυμα Πειραιά Τεχνολογικού Τομέα. Ιστορία Κατασκευών ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ Ανώτατο Εκπαιδευτικό Ίδρυμα Πειραιά Τεχνολογικού Τομέα Ιστορία Κατασκευών Ενότητα 2.1: Το Δομικό Σύστημα «ΔΟΚΟΣ ΕΠΙ ΣΤΥΛΩΝ» -Η εφαρμογή του συστήματος κατά την Προϊστορία Δρ Σταματίνα

Διαβάστε περισσότερα

ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΕΠΙΣΤΗΜΗ. διαιρεί τη δράση του ανθρώπου σε: (πριν τη χρήση γραφής) Β. Εποχή των μετάλλων. μέταλλα. Εποχή του χαλκού

ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΕΠΙΣΤΗΜΗ. διαιρεί τη δράση του ανθρώπου σε: (πριν τη χρήση γραφής) Β. Εποχή των μετάλλων. μέταλλα. Εποχή του χαλκού Σελίδα 1 από 14 η διαιρεί τη δράση του ανθρώπου σε: Α. Εποχή του λίθου ΠΡΟΪΣΤΟΡΙΑ (πριν τη χρήση γραφής) ΙΣΤΟΡΙΑ (από την επινόηση και χρήση της γραφής) κατασκευή εργαλείων από λίθο (2.500.000-3.000 π.χ.)

Διαβάστε περισσότερα

Η ιστορική πατρότητα του όρου «Μεσόγειος θάλασσα» ανήκει στους Λατίνους και μάλιστα περί τα μέσα του 3ου αιώνα που πρώτος ο Σολίνος τη ονομάζει

Η ιστορική πατρότητα του όρου «Μεσόγειος θάλασσα» ανήκει στους Λατίνους και μάλιστα περί τα μέσα του 3ου αιώνα που πρώτος ο Σολίνος τη ονομάζει Η ιστορική πατρότητα του όρου «Μεσόγειος θάλασσα» ανήκει στους Λατίνους και μάλιστα περί τα μέσα του 3ου αιώνα που πρώτος ο Σολίνος τη ονομάζει χαρακτηριστικά «Mare Mediterraneum» ως μεταξύ δύο ηπείρων

Διαβάστε περισσότερα

Κυριότερες πόλεις ήταν η Κνωσός, η Φαιστός, η Ζάκρος και η Γόρτυνα

Κυριότερες πόλεις ήταν η Κνωσός, η Φαιστός, η Ζάκρος και η Γόρτυνα Ηφαίστειο της Θήρας Η Μινωική Κρήτη λόγω της εμπορικής αλλά και στρατηγικής θέσης της έγινε γρήγορα μεγάλη ναυτική και εμπορική δύναμη. Οι Μινωίτες πωλούσαν τα προϊόντα τους σε όλη τη Μεσόγειο με αποτέλεσμα

Διαβάστε περισσότερα

Ταξιδεύοντας στην ηπειρωτική Ελλάδα. Τάξη Φύλλο Εργασίας 1 Μάθημα Ε Δημοτικού Διαιρώντας την Ελλάδα σε διαμερίσματα και περιφέρειες Γεωγραφία

Ταξιδεύοντας στην ηπειρωτική Ελλάδα. Τάξη Φύλλο Εργασίας 1 Μάθημα Ε Δημοτικού Διαιρώντας την Ελλάδα σε διαμερίσματα και περιφέρειες Γεωγραφία Ταξιδεύοντας στην ηπειρωτική Ελλάδα Τάξη Φύλλο Εργασίας 1 Μάθημα Ε Δημοτικού Διαιρώντας την Ελλάδα σε διαμερίσματα και περιφέρειες Γεωγραφία Ταξιδεύουμε στην ηπειρωτική Ελλάδα, χρησιμοποιώντας διαφορετικά

Διαβάστε περισσότερα

ΟΑΕΔ ΕΚΘΕΣΗ Α ΕΞΑΜΗΝΟΥ 2017 ΟΙ ΕΞΕΛΙΞΕΙΣ ΣΤΟ ΣΥΝΟΛΟ ΚΑΙ ΤΑ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ ΤΩΝ ΕΓΓΕΓΡΑΜΜΕΝΩΝ ΑΝΕΡΓΩΝ ΟΡΓΑΝΙΣΜΟΣ ΑΠΑΣΧΟΛΗΣΗΣ ΕΡΓΑΤΙΚΟΥ ΥΝΑΜΙΚΟΥ

ΟΑΕΔ ΕΚΘΕΣΗ Α ΕΞΑΜΗΝΟΥ 2017 ΟΙ ΕΞΕΛΙΞΕΙΣ ΣΤΟ ΣΥΝΟΛΟ ΚΑΙ ΤΑ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ ΤΩΝ ΕΓΓΕΓΡΑΜΜΕΝΩΝ ΑΝΕΡΓΩΝ ΟΡΓΑΝΙΣΜΟΣ ΑΠΑΣΧΟΛΗΣΗΣ ΕΡΓΑΤΙΚΟΥ ΥΝΑΜΙΚΟΥ ΟΡΓΑΝΙΣΜΟΣ ΑΠΑΣΧΟΛΗΣΗΣ ΕΡΓΑΤΙΚΟΥ ΥΝΑΜΙΚΟΥ ΕΚΘΕΣΗ Α ΕΞΑΜΗΝΟΥ 2017 ΟΙ ΕΞΕΛΙΞΕΙΣ ΣΤΟ ΣΥΝΟΛΟ ΚΑΙ ΤΑ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ ΤΩΝ ΕΓΓΕΓΡΑΜΜΕΝΩΝ ΑΝΕΡΓΩΝ ΑΘΗΝΑ ΑΠΡΙΛΙΟΣ 2018 ΟΡΓΑΝΙΣΜΟΣ ΑΠΑΣΧΟΛΗΣΗΣ ΕΡΓΑΤΙΚΟΥ ΥΝΑΜΙΚΟΥ Έκθεση

Διαβάστε περισσότερα

Η Λίνδος απέχει 50 χλμ. νότια από την πόλη της Ρόδου. Ο οικισμός διατηρεί το χρώμα και την ατμόσφαιρα μιας άλλης εποχής. Κυρίαρχο στοιχείο ο

Η Λίνδος απέχει 50 χλμ. νότια από την πόλη της Ρόδου. Ο οικισμός διατηρεί το χρώμα και την ατμόσφαιρα μιας άλλης εποχής. Κυρίαρχο στοιχείο ο Η Λίνδος απέχει 50 χλμ. νότια από την πόλη της Ρόδου. Ο οικισμός διατηρεί το χρώμα και την ατμόσφαιρα μιας άλλης εποχής. Κυρίαρχο στοιχείο ο ρομαντισμός, που καταλαμβάνει τον επισκέπτη, μόλις φθάσει στο

Διαβάστε περισσότερα

2ο ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΟ ΠΕΔΙΟ: Πρακτικοί τρόποι και μέσα προσανατολισμού από την αρχαιότητα μέχρι και την πυξίδα.

2ο ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΟ ΠΕΔΙΟ: Πρακτικοί τρόποι και μέσα προσανατολισμού από την αρχαιότητα μέχρι και την πυξίδα. 2ο ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΟ ΠΕΔΙΟ: Πρακτικοί τρόποι και μέσα προσανατολισμού από την αρχαιότητα μέχρι και την πυξίδα. Ομάδα εργασίας : Παπαγεωργίου Κριστίνα, Σπύρου Μάρθα, Χαρδαλούπα Ελένη, Χαρδαλούπα Μαριάννα. Αρχαίοι

Διαβάστε περισσότερα

ΠΡΟΪΣΤΟΡΙΚΗ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑ ΙΑ 10. Η Παλαιοανακτορική Κρήτη (ΜΜΙΒ ΜΜΙΙΙΑ)

ΠΡΟΪΣΤΟΡΙΚΗ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑ ΙΑ 10. Η Παλαιοανακτορική Κρήτη (ΜΜΙΒ ΜΜΙΙΙΑ) ΠΡΟΪΣΤΟΡΙΚΗ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑ ΙΑ 10 Η Παλαιοανακτορική Κρήτη (ΜΜΙΒ ΜΜΙΙΙΑ) Ίδρυση των πρώτων ανακτορικών κέντρων Κύριο χαρακτηριστικό στην κεραμική η εμφάνιση του καμαραϊκού ρυθμού, ο οποίοςαποτελεί προϊόν των

Διαβάστε περισσότερα

ΜΑΘΗΜΑΤΙΚΑ ΘΕΤΙΚΗΣ-ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΚΗΣ ΚΑΤΕΥΘΥΝΣΗΣ. ΜΕΡΟΣ Α : Άλγεβρα. Κεφάλαιο 2 ο (Προτείνεται να διατεθούν 12 διδακτικές ώρες) Ειδικότερα:

ΜΑΘΗΜΑΤΙΚΑ ΘΕΤΙΚΗΣ-ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΚΗΣ ΚΑΤΕΥΘΥΝΣΗΣ. ΜΕΡΟΣ Α : Άλγεβρα. Κεφάλαιο 2 ο (Προτείνεται να διατεθούν 12 διδακτικές ώρες) Ειδικότερα: ΜΑΘΗΜΑΤΙΚΑ ΘΕΤΙΚΗΣ-ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΚΗΣ ΚΑΤΕΥΘΥΝΣΗΣ ΜΕΡΟΣ Α : Άλγεβρα Κεφάλαιο ο (Προτείνεται να διατεθούν διδακτικές ώρες) Ειδικότερα:. -. (Προτείνεται να διατεθούν 5 διδακτικές ώρες).3 (Προτείνεται να διατεθούν

Διαβάστε περισσότερα

Μυκηναϊκή θρησκεία. 3. Από την ανασκαφή θρησκευτικών κτηρίων στα ανάκτορα και ιερών σε οικίες

Μυκηναϊκή θρησκεία. 3. Από την ανασκαφή θρησκευτικών κτηρίων στα ανάκτορα και ιερών σε οικίες Μυκηναϊκή θρησκεία Τα στοιχεία που διαθέτουμε για αυτήν προέρχονται: 1.Από την εικονογραφία σφραγιστικών δακτυλιδιών, σφραγίδων, τοιχογραφιών και αντικειμένων μικροτεχνίας (ελεφαντουργίας κλπ). Κεντρική

Διαβάστε περισσότερα

Με τον Αιγυπτιακό

Με τον Αιγυπτιακό Με ποιον πολιτισμό θα ασχοληθούμε; Με τον Αιγυπτιακό Η θέση της Αιγύπτου Τι βλέπετε; Αίγυπτος και Νείλος Η Αίγυπτος οφείλει την ύπαρξη της στον Νείλο. Το άγονο έδαφος κατέστη εύφορο χάρη στις πλημμύρες,

Διαβάστε περισσότερα

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ ΣΧΟΛΗΣ-----ΛΕΣΒΙΑΚΟΣ ΟΜΙΛΟΣ ΙΣΤΙΟΠΛΟΪΑΣ ΑΝΟΙΧΤΗΣ ΘΑΛΑΣΣΗΣ-----ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ ΣΧΟΛΗΣ

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ ΣΧΟΛΗΣ-----ΛΕΣΒΙΑΚΟΣ ΟΜΙΛΟΣ ΙΣΤΙΟΠΛΟΪΑΣ ΑΝΟΙΧΤΗΣ ΘΑΛΑΣΣΗΣ-----ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ ΣΧΟΛΗΣ ΑΝΕΜΟΣ Άνεμο λέμε τις κινήσεις της μάζας του αέρα που περιβάλλει τη Γη. Αυτό που προκαλεί τις κινήσεις αυτές είναι οι διαφορά της ατμοσφαιρικής πίεσης ανάμεσα σε γειτονικές περιοχές. Ο άνεμος θα κινηθεί

Διαβάστε περισσότερα

Λόγοι υψηλής ελκυστικότητας της Μυκόνου και δυνατότητα εφαρμογής του μοντέλου τουριστικής ανάπτυξης της σε άλλους προορισμούς

Λόγοι υψηλής ελκυστικότητας της Μυκόνου και δυνατότητα εφαρμογής του μοντέλου τουριστικής ανάπτυξης της σε άλλους προορισμούς Λόγοι υψηλής ελκυστικότητας της Μυκόνου και δυνατότητα εφαρμογής του μοντέλου τουριστικής ανάπτυξης της σε άλλους προορισμούς Σαακιάν Χρήστος Απρίλιος 2013 Εισαγωγή Η παρούσα εργασία ασχολείται με τη Μύκονο

Διαβάστε περισσότερα

Παλαιολιθική και Μεσολιθική εποχή στην Ελλάδα

Παλαιολιθική και Μεσολιθική εποχή στην Ελλάδα Προϊστορικές Κοινωνίες Παλαιολιθική και Μεσολιθική εποχή στην Ελλάδα Ντούσκα Ούρεμ-Κώτσου durem@hist.auth.gr Οι περίοδοι της Προϊστορίας στην Ελλάδα: Παλαιολιθική εποχή (800.000-10.500 ΠΣ) Μεσολιθική εποχή

Διαβάστε περισσότερα

ΔΙΑΛΕΞΗ ΤΡΙΤΗ ΤΟ ΑΛΦΑΒΗΤΟ ΚΑΙ Η ΔΙΑΜΟΡΦΩΣΗ ΤΩΝ ΑΡΧΑΙΩΝ ΕΛΛΗΝΙΚΩΝ ΔΙΑΛΕΚΤΩΝ

ΔΙΑΛΕΞΗ ΤΡΙΤΗ ΤΟ ΑΛΦΑΒΗΤΟ ΚΑΙ Η ΔΙΑΜΟΡΦΩΣΗ ΤΩΝ ΑΡΧΑΙΩΝ ΕΛΛΗΝΙΚΩΝ ΔΙΑΛΕΚΤΩΝ ΔΙΑΛΕΞΗ ΤΡΙΤΗ ΤΟ ΑΛΦΑΒΗΤΟ ΚΑΙ Η ΔΙΑΜΟΡΦΩΣΗ ΤΩΝ ΑΡΧΑΙΩΝ ΕΛΛΗΝΙΚΩΝ ΔΙΑΛΕΚΤΩΝ 1. Από τη Γραμμική Β στην εισαγωγή του αλφαβήτου - Στον ελληνικό χώρο, υπήρχε ένα σύστημα γραφής μέχρι το 1200 π.χ. περίπου, η

Διαβάστε περισσότερα

Δύο κύριοι τρόποι παρουσίασης δεδομένων. Παράδειγμα

Δύο κύριοι τρόποι παρουσίασης δεδομένων. Παράδειγμα Δύο κύριοι τρόποι παρουσίασης δεδομένων Παράδειγμα Με πίνακες Με διαγράμματα Ονομαστικά δεδομένα Εδώ τα περιγραφικά μέτρα (μέσος, διάμεσος κλπ ) δεν έχουν νόημα Πήραμε ένα δείγμα από 25 άτομα και τα ρωτήσαμε

Διαβάστε περισσότερα

Tοπογραφικά Σύμβολα. Περιγραφή Χάρτη. Συνήθως στους χάρτες υπάρχει υπόμνημα με τα σύμβολα που χρησιμοποιούνται. Τα πιο συνηθισμένα είναι τα εξής:

Tοπογραφικά Σύμβολα. Περιγραφή Χάρτη. Συνήθως στους χάρτες υπάρχει υπόμνημα με τα σύμβολα που χρησιμοποιούνται. Τα πιο συνηθισμένα είναι τα εξής: Tοπογραφικά Σύμβολα Συνήθως στους χάρτες υπάρχει υπόμνημα με τα σύμβολα που χρησιμοποιούνται. Τα πιο συνηθισμένα είναι τα εξής: Κεντρική Αρτηρία Ρέμα Δευτερεύουσα Αρτηρία Πηγάδι Χωματόδρομος Πηγή Μονοπάτι

Διαβάστε περισσότερα

Φυσική Γ Θετ. και Τεχν/κης Κατ/σης ΚΥΜΑΤΑ ( )

Φυσική Γ Θετ. και Τεχν/κης Κατ/σης ΚΥΜΑΤΑ ( ) ΚΥΜΑΤΑ ( 2.1-2.2) Για τη δημιουργία ενός κύματος χρειάζονται η πηγή της διαταραχής ή πηγή του κύματος, δηλαδή η αιτία που θα προκαλέσει τη διαταραχή και ένα υλικό (μέσο) στο οποίο κάθε μόριο αλληλεπιδρά

Διαβάστε περισσότερα

ΤΟ ΝΗΣΙΩΤΙΚΟ ΑΙΓΑΙΟ ΚΑΤΑ ΤΗΝ 3η ΧΙΛΙΕΤΙΑ π.χ. «Η οικιστική αρχιτεκτονική της Πρώιμης Εποχής του Χαλκού στις Κυκλάδες και το αμυντικό της σύστημα»

ΤΟ ΝΗΣΙΩΤΙΚΟ ΑΙΓΑΙΟ ΚΑΤΑ ΤΗΝ 3η ΧΙΛΙΕΤΙΑ π.χ. «Η οικιστική αρχιτεκτονική της Πρώιμης Εποχής του Χαλκού στις Κυκλάδες και το αμυντικό της σύστημα» Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων Φιλοσοφική σχολή Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας Ελευθερία Καραμήτρου ΤΟ ΝΗΣΙΩΤΙΚΟ ΑΙΓΑΙΟ ΚΑΤΑ ΤΗΝ 3η ΧΙΛΙΕΤΙΑ π.χ. «Η οικιστική αρχιτεκτονική της Πρώιμης Εποχής του Χαλκού στις

Διαβάστε περισσότερα

«Οι Οδύσσειες της Προϊστορίας» και το «Αίνιγμα 7000 χρόνων»

«Οι Οδύσσειες της Προϊστορίας» και το «Αίνιγμα 7000 χρόνων» 8 Φεβρουαρίου 2017 «Οι Οδύσσειες της Προϊστορίας» και το «Αίνιγμα 7000 χρόνων» Άρθρα / Πολιτισμός Κατερίνα Χουζούρη Ένα νέο κύκλο κυριακάτικων περιπάτων, οργανώνει τη δεύτερη Κυριακή κάθε μήνα, στις 12.00

Διαβάστε περισσότερα

Ιστιοφόρο σκάφος και ταξίδεμα στα όρτσα

Ιστιοφόρο σκάφος και ταξίδεμα στα όρτσα Ιστιοφόρο σκάφος και ταξίδεμα στα όρτσα Πόσες αλλαγές μπράτσου χρειάζονται για να φτάσουμε στον προορισμό μας Του Μάκη Ματιάτου Δεν είναι λίγες οι φορές που το λιμάνι του προορισμού μας βρίσκεται σε τέτοιο

Διαβάστε περισσότερα

ΠΛΟΙΑ. Ειρήνη Πετράκη Δασκάλα Σύμβουλος ΣΧ.Τ.

ΠΛΟΙΑ. Ειρήνη Πετράκη Δασκάλα Σύμβουλος ΣΧ.Τ. ΠΛΟΙΑ Ειρήνη Πετράκη Δασκάλα Σύμβουλος ΣΧ.Τ. ΠΛΟΙΑ Το πλοίο (αρχαία ελληνική: η ναυς) είναι μια ειδική κατασκευή (ναυπήγημα), σχεδιασμένη για να κινείται με ασφάλεια στο νερό, για μεταφορά προσώπων ή πραγμάτων,

Διαβάστε περισσότερα

ΟΑΕΔ ΕΚΘΕΣΗ Α ΕΞΑΜΗΝΟΥ 2018 ΟΙ ΕΞΕΛΙΞΕΙΣ ΣΤΟ ΣΥΝΟΛΟ ΚΑΙ ΤΑ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ ΤΩΝ ΕΓΓΕΓΡΑΜΜΕΝΩΝ ΑΝΕΡΓΩΝ ΟΡΓΑΝΙΣΜΟΣ ΑΠΑΣΧΟΛΗΣΗΣ ΕΡΓΑΤΙΚΟΥ ΥΝΑΜΙΚΟΥ

ΟΑΕΔ ΕΚΘΕΣΗ Α ΕΞΑΜΗΝΟΥ 2018 ΟΙ ΕΞΕΛΙΞΕΙΣ ΣΤΟ ΣΥΝΟΛΟ ΚΑΙ ΤΑ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ ΤΩΝ ΕΓΓΕΓΡΑΜΜΕΝΩΝ ΑΝΕΡΓΩΝ ΟΡΓΑΝΙΣΜΟΣ ΑΠΑΣΧΟΛΗΣΗΣ ΕΡΓΑΤΙΚΟΥ ΥΝΑΜΙΚΟΥ ΟΡΓΑΝΙΣΜΟΣ ΑΠΑΣΧΟΛΗΣΗΣ ΕΡΓΑΤΙΚΟΥ ΥΝΑΜΙΚΟΥ ΕΚΘΕΣΗ Α ΕΞΑΜΗΝΟΥ 2018 ΟΙ ΕΞΕΛΙΞΕΙΣ ΣΤΟ ΣΥΝΟΛΟ ΚΑΙ ΤΑ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ ΤΩΝ ΕΓΓΕΓΡΑΜΜΕΝΩΝ ΑΝΕΡΓΩΝ ΑΘΗΝΑ ΜΑΡΤΙΟΣ 2019 ΟΡΓΑΝΙΣΜΟΣ ΑΠΑΣΧΟΛΗΣΗΣ ΕΡΓΑΤΙΚΟΥ ΥΝΑΜΙΚΟΥ Έκθεση

Διαβάστε περισσότερα

Hanse 505. Το Hanse 505 ανήκει σε μια κατηγορία σκαφών. ιστιοπλο"ίας. ίσαλο γραμμή μεγάλου μήκους, σε ιδανικές υδροδυναμικές

Hanse 505. Το Hanse 505 ανήκει σε μια κατηγορία σκαφών. ιστιοπλοίας. ίσαλο γραμμή μεγάλου μήκους, σε ιδανικές υδροδυναμικές Ρ παρουσίαση 1 Hanse 505 ΑΠΟ ΤΟΝ ΜΑΝΟ ΒΕΝΕΤΣΑΝΟ Α ν και η σχεδιαστική ομάδα των Judel/Vrolijk ακολούθησαν τις γραμμές ενός ταχύτατου ιστιοφόρου, το Hanse 505 των δεκατεσσάρων τόνων δεν ε ίναι ένα πανάλα

Διαβάστε περισσότερα

Εισηγητής: Καραγιώργος Θωμάς, MSc, PhD candidate in Sport Management & Recreation ΤΜΗΜΑ ΕΠΙΣΤΙΜΗΣ ΦΥΣΙΚΗΣ ΑΓΩΓΗΣ & ΑΘΛΗΤΙΣΜΟΥ ΑΡΙΣΤOΤΕΛΕΙΟ

Εισηγητής: Καραγιώργος Θωμάς, MSc, PhD candidate in Sport Management & Recreation ΤΜΗΜΑ ΕΠΙΣΤΙΜΗΣ ΦΥΣΙΚΗΣ ΑΓΩΓΗΣ & ΑΘΛΗΤΙΣΜΟΥ ΑΡΙΣΤOΤΕΛΕΙΟ Εισηγητής: Καραγιώργος Θωμάς, MSc, PhD candidate in Sport Management & Recreation ΤΜΗΜΑ ΕΠΙΣΤΙΜΗΣ ΦΥΣΙΚΗΣ ΑΓΩΓΗΣ & ΑΘΛΗΤΙΣΜΟΥ ΑΡΙΣΤOΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ Γεωδαιτικό σύστημα Χάρτης Πυξίδα Χάραξη

Διαβάστε περισσότερα

Α Γ Γ Ε Λ Ι Ε Σ Γ Ι Α

Α Γ Γ Ε Λ Ι Ε Σ Γ Ι Α ΚΕΝΤΡΙΚΗ ΥΠΗΡΕΣΙΑ ΥΠΟΚΑΤΑΣΤΗΜΑΤΑ (Γραφεία Πώλησης Εκδόσεων) Ταχυδρομική Διεύθυνση: ΠΟΛΕΜΙΚΟ ΝΑΥΤΙΚΟ, ΥΔΡΟΓΡΑΦΙΚΗ ΥΠΗΡΕΣΙΑ, Διεύθυνση Ασφάλειας Ναυσιπλοΐας ΤΓΝ 1040, ΑΘΗΝΑ Τηλ: (+30) 210 655 1772 (+30)

Διαβάστε περισσότερα

Συντάχθηκε απο τον/την Administrator Τετάρτη, 05 Νοέμβριος :39 - Τελευταία Ενημέρωση Τετάρτη, 05 Νοέμβριος :09

Συντάχθηκε απο τον/την Administrator Τετάρτη, 05 Νοέμβριος :39 - Τελευταία Ενημέρωση Τετάρτη, 05 Νοέμβριος :09 Συνέχεια με τα φυσιοκρατικά ειδώλια {tab=μετακανονικός} Στον τύπο αυτό εντάσσονται ειδώλια που αποτελούν, τυπολογικά, ύστερα δείγματα της παραλλαγής Χαλανδριανής αλλά παρεκκλίνουν από αυτόν στην διάταξη

Διαβάστε περισσότερα

ΣΕΝΑΡΙΟ ΔΙΔΑΣΚΑΛΙΑΣ ΓΝΩΣΤΙΚΟ ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΟ: ΙΣΤΟΡΙΑ

ΣΕΝΑΡΙΟ ΔΙΔΑΣΚΑΛΙΑΣ ΓΝΩΣΤΙΚΟ ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΟ: ΙΣΤΟΡΙΑ ΣΕΝΑΡΙΟ ΔΙΔΑΣΚΑΛΙΑΣ ΓΝΩΣΤΙΚΟ ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΟ: ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΑΞΗ: Α ΓΥΜΝΑΣΙΟΥ, Α ΛΥΚΕΙΟΥ ΔΙΔΑΚΤΙΚΗ ΕΝΟΤΗΤΑ: Μυκηναϊκός Πολιτισμός ΕΙΣΗΓΗΤΗΣ: ΚΑΛΛΙΑΔΟΥ ΜΑΡΙΑ ΘΕΜΑ: «Η καθημερινή ζωή στον Μυκηναϊκό Κόσμο» Οι μαθητές

Διαβάστε περισσότερα

Χρονολογία ταξιδιού:στις 8 Ιουλίου του 1497 άρχισε και τελείωσε το 1503

Χρονολογία ταξιδιού:στις 8 Ιουλίου του 1497 άρχισε και τελείωσε το 1503 Ονοματεπώνυμο: Βάσκο Ντά Γκάμα Χρονολογία γέννησης:3 Σεπτεμβρίου 1449 Χρονολογία θανάτου:3 Ιανουαρίου 1524 Χρονολογία ταξιδιού:στις 8 Ιουλίου του 1497 άρχισε και τελείωσε το 1503 Ανακαλύψεις: Ανακάλυψε

Διαβάστε περισσότερα

ΕΠΕΞΗΓΗΣΗ ΥΠΟΛΟΓΙΣΜΟΥ ΔΕΙΚΤΩΝ

ΕΠΕΞΗΓΗΣΗ ΥΠΟΛΟΓΙΣΜΟΥ ΔΕΙΚΤΩΝ ΕΠΕΞΗΓΗΣΗ ΥΠΟΛΟΓΙΣΜΟΥ ΔΕΙΚΤΩΝ Οι δείκτες διαφθοράς ομαδοποιούνται σε διάφορες κατηγορίες. Οι δείκτες παίρνουν τιμές μεταξύ 1 και 5. Τιμές κοντά στο 1 καταδεικνύουν προσέγγιση της ιδέας μιας κοινωνίας χωρίς

Διαβάστε περισσότερα

Μεταφορά - μεταφορικά μέσα

Μεταφορά - μεταφορικά μέσα Μεταφορά - μεταφορικά μέσα Μεταφορά είναι η μετακόμιση πραγμάτων ή προσώπων. Η ανάπτυξη των μεταφορών αποτέλεσε θεμελιώδη παράγοντα για την ανάπτυξη του πολιτισμού και διευκόλυνε αφάνταστα το εμπόριο και

Διαβάστε περισσότερα

ΑΠΟΛΥΤΗΡΙΕΣ ΕΞΕΤΑΣΕΙΣ Γ ΤΑΞΗΣ ΕΝΙΑΙΟΥ ΛΥΚΕΙΟΥ ΣΑΒΒΑΤΟ 1 ΙΟΥΝΙΟΥ 2002 ΕΞΕΤΑΖΟΜΕΝΟ ΜΑΘΗΜΑ ΘΕΩΡΗΤΙΚΗΣ ΚΑΤΕΥΘΥΝΣΗΣ: ΘΕΜΑΤΑ ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΟΜΑ Α Α

ΑΠΟΛΥΤΗΡΙΕΣ ΕΞΕΤΑΣΕΙΣ Γ ΤΑΞΗΣ ΕΝΙΑΙΟΥ ΛΥΚΕΙΟΥ ΣΑΒΒΑΤΟ 1 ΙΟΥΝΙΟΥ 2002 ΕΞΕΤΑΖΟΜΕΝΟ ΜΑΘΗΜΑ ΘΕΩΡΗΤΙΚΗΣ ΚΑΤΕΥΘΥΝΣΗΣ: ΘΕΜΑΤΑ ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΟΜΑ Α Α ΑΠΟΛΥΤΗΡΙΕΣ ΕΞΕΤΑΣΕΙΣ Γ ΤΑΞΗΣ ΕΝΙΑΙΟΥ ΛΥΚΕΙΟΥ ΣΑΒΒΑΤΟ 1 ΙΟΥΝΙΟΥ 2002 ΕΞΕΤΑΖΟΜΕΝΟ ΜΑΘΗΜΑ ΘΕΩΡΗΤΙΚΗΣ ΚΑΤΕΥΘΥΝΣΗΣ: ΘΕΜΑΤΑ ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΟΜΑ Α Α ΘΕΜΑ Α1 α. Να περιγράψετε το πρόγραµµα του καθενός από

Διαβάστε περισσότερα

Αρχαιολογία των γεωμετρικών και αρχαϊκών χρόνων ( π.χ.). Δημήτρης Πλάντζος

Αρχαιολογία των γεωμετρικών και αρχαϊκών χρόνων ( π.χ.). Δημήτρης Πλάντζος [IA11] ΚΛΑΣΙΚΗ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑ Α Αρχαιολογία των γεωμετρικών και αρχαϊκών χρόνων (1100-480 π.χ.). Δημήτρης Πλάντζος Πρώιμοι και Γεωμετρικοί χρόνοι (1100-700 π.χ.) Οι περίοδοι της αρχαίας ελληνικής τέχνης:

Διαβάστε περισσότερα

Μοναδικό παλαιοχριστιανικό μνημείο οι Κατακόμβες της Μήλου

Μοναδικό παλαιοχριστιανικό μνημείο οι Κατακόμβες της Μήλου 09/04/2019 Μοναδικό παλαιοχριστιανικό μνημείο οι Κατακόμβες της Μήλου / Ιστορία - Εθνικά Θέματα Αθανάσιος Κίμων Ευθυμίου, Δημοσιογράφος Εκτός από κοιμητήριο, οι κατακόμβες ήταν και τόπος λατρείας. Έτσι

Διαβάστε περισσότερα

β. Το τρίγωνο που σχηματίζεται στην επιφάνεια της σφαίρας, του οποίου οι πλευρές αποτελούν τόξα μεγίστων κύκλων, ονομάζεται σφαιρικό τρίγωνο.

β. Το τρίγωνο που σχηματίζεται στην επιφάνεια της σφαίρας, του οποίου οι πλευρές αποτελούν τόξα μεγίστων κύκλων, ονομάζεται σφαιρικό τρίγωνο. ΑΡΧΗ 1ΗΣ ΣΕΛΙΔΑΣ Γ ΤΑΞΗ ΕΠΑΛ (ΟΜΑΔΑ Α ) & ΜΑΘΗΜΑΤΩΝ ΕΙΔΙΚΟΤΗΤΑΣ ΕΠΑΛ (ΟΜΑΔΑ Β ) ΘΕΜΑ 1 ο ΤΕΤΑΡΤΗ 16/04/2014 - ΕΞΕΤΑΖΟΜΕΝΟ ΜΑΘΗΜΑ: ΝΑΥΣΙΠΛΟΪΑ II ΣΥΝΟΛΟ ΣΕΛΙΔΩΝ: ΠΕΝΤΕ (5) ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ 1) Να χαρακτηρίσετε

Διαβάστε περισσότερα

Κομοτηνη Ταξiδια στο θρακιko πeλαγος. Εκπαιδευτικo πρoγραμμα για μαθητeς δημοτικοy

Κομοτηνη Ταξiδια στο θρακιko πeλαγος. Εκπαιδευτικo πρoγραμμα για μαθητeς δημοτικοy Κομοτηνη 2018 Ταξiδια στο θρακιko πeλαγος Εκπαιδευτικo πρoγραμμα για μαθητeς δημοτικοy Στο ταξίδι σου µπορείς να συµβουλεύεσαι την κάτοψη της έκθεσης. Οι αριθµοί αντιστοιχούν σε κάθε µία από τις προθήκες.

Διαβάστε περισσότερα

Ιστορία της Πανεπιστημιακής Εκπαίδευσης στην Ελλάδα: Το παράδειγμα των Φιλοσοφικών Σχολών

Ιστορία της Πανεπιστημιακής Εκπαίδευσης στην Ελλάδα: Το παράδειγμα των Φιλοσοφικών Σχολών ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΑΝΟΙΧΤΑ ΑΚΑΔΗΜΑΙΚΑ ΜΑΘΗΜΑΤΑ Ιστορία της Πανεπιστημιακής Εκπαίδευσης στην Ελλάδα: Το παράδειγμα των Φιλοσοφικών Σχολών Ενότητα: Φοιτητές και φοιτήτριες Βασίλειος Φούκας

Διαβάστε περισσότερα

Ανεμόσπηλια Αρχανών : τα ευρήματα και η ερμηνεία τους

Ανεμόσπηλια Αρχανών : τα ευρήματα και η ερμηνεία τους Ανεμόσπηλια Αρχανών : τα ευρήματα και η ερμηνεία τους Βογιατζόπουλος Σταμάτης Ιστορικό - Αρχαιολογικό Ιωαννίνων Ζ' Εξάμηνο Υπ.Καθ : Αν. Βλαχόπουλος, Μάθημα: Κρητομυκηναϊκή Θρησκεία Δεκέμβριος 2013 Εικόνα

Διαβάστε περισσότερα

Συντάχθηκε απο τον/την Administrator Τρίτη, 04 Νοέμβριος :10 - Τελευταία Ενημέρωση Τετάρτη, 04 Φεβρουάριος :32

Συντάχθηκε απο τον/την Administrator Τρίτη, 04 Νοέμβριος :10 - Τελευταία Ενημέρωση Τετάρτη, 04 Φεβρουάριος :32 Το πρώτο ανάκτορο της Κνωσού κτίστηκε γύρω στο 2000 π.χ. στο νότιο άκρο της μεσομινωικής πόλης και καταστράφηκε από σεισμό στο 1900 π.χ. {tab=το ανάκτορο} Στη θέση του κτίστηκε σχεδόν αμέσως ένα νέο, λαμπρότερο

Διαβάστε περισσότερα

ΤΑ ΝΗΣΙΑ ΤΟΥ ΑΙΓΑΙΟΥ: Η ΠΡΩΙΜΗ ΕΠΟΧΗ ΤΟΥ ΧΑΛΚΟΥ (3 η χιλιετία π.χ.)

ΤΑ ΝΗΣΙΑ ΤΟΥ ΑΙΓΑΙΟΥ: Η ΠΡΩΙΜΗ ΕΠΟΧΗ ΤΟΥ ΧΑΛΚΟΥ (3 η χιλιετία π.χ.) ΤΑ ΝΗΣΙΑ ΤΟΥ ΑΙΓΑΙΟΥ: Η ΠΡΩΙΜΗ ΕΠΟΧΗ ΤΟΥ ΧΑΛΚΟΥ (3 η χιλιετία π.χ.) Τα νησιά του Αιγαίου έχουν συχνά χαρακτηριστεί ως «θαλάσσια γέφυρα», καθώς είναι πολύ κοντά μεταξύ τους, καθιστώντας τα εύκολα σημεία

Διαβάστε περισσότερα