«Η Θεσμική Προσαρμογή των Συνταγματικών Δικαιωμάτων»

Transcript

1 ΕΘΝΙΚΟ ΚΑΙ ΚΑΠΟΔΙΣΤΡΙΑΚΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΘΗΝΩΝ ΤΜΗΜΑ ΝΟΜΙΚΗΣ Τομέας Δημοσίου Δικαίου «Ατομικά και Κοινωνικά Δικαιώματα» προπτυχιακή εργασία «Η Θεσμική Προσαρμογή των Συνταγματικών Δικαιωμάτων» Διδάσκων: Ανδρέας Δημητρόπουλος Επιμέλεια: Κουτσιαύτη Ζωή (ΑΜ ) ΑΘΗΝΑ Μάιος

2 2

3 Περιεχόμενα Περιεχόμενα... 3 Εισαγωγή... 4 ΘΕΜΕΛΙΩΔΗ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΑ - Grundrechte... 5 Η ΕΦΑΡΜΟΓΗ ΤΩΝ ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΙΚΩΝ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΩΝ... 6 Οι Αντιθέσεις... 6 Αμυνόμενος-Επιτιθέμενος... 6 Διακρίσεις αντιθέσεων... 7 Η Σύγκρουση Θεσμική προσαρμογή Βασικές αρχές Στάδια Θεσμικής Προσαρμογής Στάθμιση Συμφερόντων ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑΤΑ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΚΕΣ ΣΧΕΣΕΙΣ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΚΕΣ ΠΕΠΟΙΘΗΣΕΙΣ.. 27 ΚΛΗΡΟΝΟΜΙΚΕΣ ΣΧΕΣΕΙΣ ΚΑΙ ΕΠΙΛΟΓΗ ΕΠΑΓΓΕΛΜΑΤΟΣ 27 ΕΡΓΑΣΙΑΚΕΣ ΣΧΕΣΕΙΣ ΚΑΙ ΘΡΗΣΚΕΥΤΙΚΕΣ ΠΕΠΟΙΘΗΣΕΙΣ. 28 ΕΜΠΟΡΙΚΕΣ ΣΧΕΣΕΙΣ ΚΑΙ ΦΥΛΗ Συμπεράσματα Περίληψη Abstract Συντομογραφίες Βιβλιογραφία Ξενόγλωσση Βιβλιογραφία Ηλεκτρονική Βιβλιογραφία

4 Εισαγωγή «Η Θεσμική Προσαρμογή των συνταγματικών Δικαιωμάτων» Η παρούσα εργασία ερευνά το ζήτημα της θεσμικής προσαρμογής των θεμελιωδών δικαιωμάτων. Για το σκοπό αυτό, αρχικά διασαφηνίζεται η έννοια του συνταγματικού δικαιώματος και αναλύονται οι μορφές των διαπροσωπικών αντιθέσεων, τις οποίες επιδιώκει να άρει η μέθοδος της θεσμικής εφαρμογής. Η εργασία διατρέχει την έννοια της σύγκρουσης, η οποία διακρίνεται σε σύγκεουση υπό νομική έννοια και σε πραγματική και εκτίθεται το θέμα της πλαστότητας. Ακολουθεί η ανάλυση των αρχών στις οποίες στηρίζεται η μέθοδος της θεσμικής προσαρμογής και παρουσιάζονται τα στάδια της. Εξετάζεται επιπλέον η Στάθμιση Συμφερόντων ως διαφορετική μέθοδος προσέγγισης του ζητήματος, η οποία κρίνεται μετά από εξέταση ανεπαρκής. Η εργασία ολοκληρώνεται με ανάπτυξη ενδεικτικών παραδειγμάτων προς κατανόηση του ζητήματος σε πρακτικό επίπεδο, από τους τομείς των οικογενειακών, κληρονομικών, εργασιακών και εμπορικών σχέσεων. 4

5 ΘΕΜΕΛΙΩΔΗ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΑ - Grundrechte «Συνταγματικά δικαιώματα είναι τα παρεχόμενα στα άτομα και ως μέλη του κοινωνικού συνόλου θεμελιώδη, πολιτικά και οικονομικά δικαιώματα, τα οποία αποτελούν τις κατα την αντίληψη του συντακτικού νομοθέτη βασικές εξειδικεύσεις της ανθρώπινης αξίας και των οποίων το αμυντικό περιεχόμενο στρέφεται κατά της κρατικής και κάθε άλλης εξουσίας, το προστατευτικό περιεχόμενο στρέφεται μόνο προς το κράτος αξιώνοντας την παροχή βοήθειας για την απόκρουση κάθε απειλής, το δε εξασφαλιστικό, εφόσον αναγνωρίζεται, στρέφεται επίσης προς το κράτος, αξιώνοντας την παροχή των απαραίτητων μέσων για την άσκηση του δικαιώματος» 1. Τα θεμελιώδη δεν θέτουν απλώς όρια της κρατικής δραστηριότητας, αλλά έχουν αναχθεί σε κρατικούς σκοπούς, κατευθυντήριες γραμμές της κρατικής δραστηριότητας 2. Πάντως, τα συνταγματικά δικαιώματα, αν και περιβεβλημένα με αυξημένη τυπική ισχύ, δεν είναι εξουσίες ασκούμενες απεριορίστως, καθώς αυτό θα συνεπαγόταν τη διασάλευση της δημόσιας τάξης και της κοινωνικής ειρήνης. Αντίθετα κάθε δικαίωμα υπόκειται σε γενικές οριοθετήσεις και υπό προϋποθέσεις σε κάποιους περιορισμούς. Οι περιορισμοί επιβάλλεται να είναι συνταγματικά προβλεπόμενοι αλλιώς το δικαίωμα είναι ιδιαίτερα ευάλωτο. Για αυτό ο συντακτικός νομοθέτης έχει προβλέψει στο άρθρο 25 παρ.1 ότι «οι κάθε είδους περιορισμοί που μπορούν κατά το Σύνταγμα να επιβληθούν στα δικαιώματα αυτά πρέπει να προβλέπονται είτε απευθείας από το Σύνταγμα, είτε από το νόμο, εφόσον υπάρχει επιφύλαξη υπέρ αυτού και να σέβονται την αρχή της αναλογικότητας.». 1 Δημητρόπουλος Ανδρέας, Συνταγματικά Δικαιώματα, Σύστημα Συνταγματικού Δικαίου, Τόμος Γ-Τεύχ. Ι-ΙΙΙ, 2008, Αθήνα-Θεσσαλονίκη, σελ Δημητρόπουλος Ανδρέας, ΝοΒ 1980, σελ

6 Η ΕΦΑΡΜΟΓΗ ΤΩΝ ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΙΚΩΝ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΩΝ Ως εφαρμογή των συνταγματικών δικαιωμάτων υπολαμβάνεται η υλοποίηση του κανονιστικού τους περιεχομένου σε σχέσεις αναπτυσσόμενες ανάμεσα στο κράτος και τους πολίτες, καθώς και των πολιτών μεταξύ τους. Δηλαδή τα συνταγματικά δικαιώματα εχουν ρυθμιστικό πεδίο την έννομη τάξη σε όλη την έκτασή της. Μέσω της εφαρμογής τους αίρονται οι δημιουργούμενες αντιθέσεις μεταξύ κράτους και πολιτών και των πολιτών μεταξύ τους. Δύο είναι οι μέθοδοι που ακολουθούνται προκειμένου να επιτευχθεί η άρση: η μέθοδος της θεσμικής εφαρμογής-προσαρμογής και η μέθοδος της αναλογικότητας. Οι Αντιθέσεις Η μέθοδος της θεσμικής εφαρμογής των θεμελιωδών δικαιωμάτων αίρει τις διαπροσωπικές αντιθέσεις «με την τοποθέτησή των δικαιωμάτων μέσα στην κίνηση και την πολυπλοκότητα των διαπροσωπικών αντιθέσεων». Αμυνόμενος-Επιτιθέμενος Το Σύνταγμα απαγορεύει την επίθεση και παράλληλα προστατεύει την άμυνα. Ο στόχος της απόλυτης αμυντικής ενέργειας των συνταγματικών δικαιωμάτων συνίσταται ακριβώς στην προστασία του αμυνόμενου από τον επιτιθέμενο. Η απόλυτη αυτή εφαρμογή της αμυντικής διάστασης στις διαπροσωπικές σχέσεις αποκαλύπτει τις πραγματικές συγκρούσεις και, δοθέντος ότι δεν υφίστανται συγκρούσεις των συνταγματικών δικαιωμάτων, εξασφαλίζει προστασία του αμυνόμενου από τον επιτιθέμενο. Αμυνόμενος είναι ο υφιστάμενος προσβολή των θεμελιωδών δικαιωμάτων του, ενώ Επιτιθέμενος είναι ο προσβάλλων, ο περιορίζων 6

7 (χωρίς ο περιορισμός να υπαγορεύεται από την αιτιώδη συνάφεια) τα δικαιώματα του άλλου. Η παρεχόμενη από την εφαρμογή των δικαιωμάτων προστασία λειτουργεί αμφίδρομα, δεν αποτελεί δηλαδή προστασία αποκλειστικά του οφειλέτη ή αποκλειστικά του δανειστή, παρά προστασία του εκάστοτε αμυνόμενου. Επιτιθέμενος πάντως μπορεί να είναι είτε ιδιώτης, είτε ο νομοθέτης, είτε το δημόσιο, η διοίκηση ή η δικαστική εξουσία. Διακρίσεις αντιθέσεων Από μεθοδολογική άποψη Α) Πραγματική και νομική αντίθεση Πραγματική είναι η διαπροσωπική αντίθεση όταν τα μέρη της διαφοράς πράγματι διαφωνούν για ορισμένο αντικείμενο, διαφωνία που μπορεί να προκύπτει από παραβίαση συνταγματικού δικαιώματος (γνήσια) ή και χωρίς παραβίαση (μη γνήσια). Β) Τακτικές και μη τακτικές αντιθέσεις Τακτικές αντιθέσεις προκύπτουν από την αντιπαράθεση δικαιώματοςδιαπροσωπικής σχέσης, θεσμού εντός του οποίου ασκείται το δικαίωμα. Μη τακτικές ή ατομικιστικές είναι οι αντιθέσεις που προκύπτουν από την ατομικιστική αντιπαράθεση δικαιώματος προς δικαίωμα. Συνεπώς, για την επίλυση μιας διαφοράς απαιτείται ο εντοπισμός των τακτικών και η απομάκρυνση των μη τακτικών αντιθέσεων. Ως προς τη μορφή εμφάνισής τους Α) Η προβαλλόμενη αντίθεση 7

8 Πρόκειται για αντίθεση που προβάλλεται από τη φύση ή τα μέρη της διαφοράς. Κρίνεται επίσης απαραίτητη η διερεύνηση του αν η προβαλλόμενη αντίθεση είναι συγχρόνως και αληθινή. Β) Εικονικές, συγκαλυμμένες και αληθινές αντιθέσεις Η διάκριση αφορά τη μορφή εμφάνισης της αντίθεσης. Εικονική είναι η αντίθεση που εμφανίζεται διαφορετικά από ότι στην πραγματικότητα. Είναι αντίθετη της αληθινής. Συγκαλυμμένη είναι η αντίθεση που αν και δεν προβάλλεται, εντούτοις όμως υπάρχει. Αληθινή είναι η αντίθεση που προβάλλεται στην πραγματική της διάσταση. Γ) Οι καταρχήν οι αφηρημένες ομοιογενείς και ανομοιογενείς αντιθέσεις Η άρση των διαπροσωπικών αντιθέσεων προϋποθέτει τη διάγνωση της ομοιογένειας ή ανομοιογένειας της αντίθεσης. «Μια αντίθεση είναι καταρχήν ή αφηρημένη ομοιογενής όταν αναφέρεται σε κοινό αντικειμενικό στοιχείο των περιεχομένων και του δικαιώματος και της διαπροσωπικής σχέσης». Αντίθετα, «είναι καταρχήν ή αφηρημένη ανομοιογενής εφόσον αναφέρεται σε στοιχείο ξένο προς το περιεχόμενο της σχέσης» 3. Ως προς το περιεχόμενο Α) Η βασική αντίθεση Βασική είναι η πιο έντονη αντίθεση. Για να αρθεί η διαπροσωπική αντίθεση χρειάζεται να εντοπιστεί η βασική αντίθεση και να συγκεκριμενοποιηθεί. 3 Δημητρόπουλος Ανδρέας, Συνταγματικά Δικαιώματα, Σύστημα Συνταγματικού Δικαίου, Τόμος Γ-Τεύχ. Ι-ΙΙΙ, 2008, Αθήνα-Θεσσαλονίκη, σελ

9 Β) Γνήσιες και μη γνήσιες Κριτήριο για τον χαρακτηρισμό μιας αντίθεσης ως γνήσιας ή μη γνήσιας αποτελεί το γεγονός αν υπάρχει ή όχι προσβολή θεμελιώδους δικαιώματος αντίστοιχα. Επιπλέον, επειδή η βασική αντίθεση είναι η πιο έντονη, η βασική αντίθεση είναι τελικά και γνήσια αντίθεση. *Γνήσιες Οι γνήσιες αντιθέσεις είναι ομοιογενείς ή ανομοιογενείς, με κοινό μεν γνωρισμα την προσβολή δικαιώματος, διαφορά όμως ως προς την ποιότητα και ένταση της προσβολής. Όσο αφορά τις ανομοιγενείς, η βασική αντίθεση είναι γνήσια ανομοιογενής, εφόσον το βασικό στοιχείο της διαφοράς είναι ανομοιογενές. Στις ανομοιογενείς αντιθέσεις η προσβολή του δικαιώματος προκύπτει από την ανομοιογένεια, δηλαδή την έλλειψη κοινού αντικειμενικού στοιχείου. Όσο αφορά τις ομοιογενείς, η προσβολή είναι συνέπεια υπέρβασης του επιτρεπόμενου μέτρου του περιορισμού του δικαιώματος. *Μη γνήσιες Οι μη γνήσιες αντιθέσεις, οι αντιθέσεις δηλαδή που αποτελούν είτε απλό περιορισμό είτε απλή επίδραση διακρίνονται σε αληθοφανείς, φαινομενικές και διεκδικητικές. Οι αληθοφανείς αντιθέσεις περιέχουν απλό περιορισμό του γενικού αμυντικού περιεχομένου του δικαιώματος. Οι φαινομενικές αντιθέσεις περιέχουν απλή επίδραση. Είναι καταρχήν ομοιογενείς λόγω συνδρομής εξωτερικού αντικειμενικού όρου. Οι διεκδικητικές αντιθέσεις παράγονται από διεκδικητικές αξιώσεις. Περιέχουν κάποια φαινομενικότητα οφειλόμενη στη μη πραγματοποιούμενη διάκριση ανάμεσα στο αμυντικό και διεκδικητικό περιεχόμενο των συνταγματικών δικαιωμάτων, γι' αυτό χαρακτηρίζονται ως φαινομενικές. 9

10 Η Σύγκρουση Η οργάνωση της ανθρώπινης ζωής σε κοινωνίες έχει ως απότοκο την εμφάνιση φαινομένων σύγκρουσης δικαιωμάτων των μελών τους. Η περιπλοκότητα που παρουσιάζουν οι σχέσεις των κοινωνών έχει ως αποτέλεσμα τέτοιου είδους συγκρούσεις να ανακύπτουν σε κάθε διάσταση της κοινωνικής και πολιτικοοικονομικής οργάνωσης. Το φαινόμενο αυτό παρατηρείται μάλιστα ακόμα και στο μικρότερο οργανωμένο σύνολο της κοινωνίας, την οικογένεια. «Σύγκρουση Συνταγματικών δικαιωμάτων δημιουργείται, στις περιπτώσεις που δεν είναι δυνατή η ταυτόχρονη άσκηση περισσότερων δικαιωμάτων, οπότε η άσκηση του ενός δικαιώματος αποκλείει αναγκαστικά, ολικά ή μερικά, την σύγχρονη άσκηση του άλλου δικαιώματος». 4 ΥΠΟ ΝΟΜΙΚΗ ΕΝΝΟΙΑ «Σύγκρουση δικαιωμάτων υπό νομική έννοια είναι η ταυτόχρονη άσκηση των δικαιωμάτων περισσότερων φορέων κατά τρόπο ώστε η νόμιμη άσκηση του δικαιώματος του ενός να περιορίζει την επίσης νόμιμη άσκηση του δικαιώματος του άλλου». ΠΡΑΓΜΑΤΙΚΗ ΣΥΓΚΡΟΥΣΗ «Πραγματική σύγκρουση δικαιωμάτων είναι η αποδοκιμαζόμενη από το δίκαιο παραβίαση του δικαιώματος του άλλου». Εδώ δηλαδή ο επιτιθέμενος πράττει παράνομα, χωρίς να θεμελιώνει αντίστοιχο δικαίωμα, συμπεριφέρεται contra legem. Άρα η πραγματική σύγκρουση είναι αποδοκιμασθείσα από το δίκαιο παραβίαση θεμελιώδους δικαιώματος και επομένως το στοιχείο του παρανόμου είναι που κάνει την ως άνω σύγκρουση να μη μπορεί να χαρακτηριστεί νομική. 4 Σιούτη Γλυκερία, Δίκαιο Περιβάλλοντος, Γενικό Μέρος Ι, Δημόσιο Δίκαιο και Περιβάλλον, 1993 σελ

11 ΠΛΑΣΤΟΤΗΤΑ ΤΗΣ ΝΟΜΙΚΗΣ ΣΥΓΚΡΟΥΣΗΣ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΩΝ Η συχνά αποκαλούμενη σύγκρουση δικαιωμάτων συνιστά προσπάθεια χαρακτηρισμού της νομικής ανωμαλίας που έχει προκύψει μέσα από τη μεταβολή της έννομης τάξης από ατομιστική έννομη τάξη σε έννομη τάξη κοινωνικού ανθρωπισμού. Στο πλαίσιο της παραδοσιακήςατομικιστικής θεωρίας, η οποία ήταν αποτέλεσμα ενός κράτους εξαιρετικά κυριαρχικού, διαμορφώθηκαν ατομικά και κοινωνικά δικαιώματα για την προστασία των πολιτών. Σταδιακά όμως και χάρη στην εξέλιξη έκανε την εμφάνισή του το ζήτημα επίλυσης συγκρούσεων και μεταξύ ιδιωτών, το οποίο επιχείρηθηκε να αντιμετωπιστεί με τη θεωρητική κατασκευή της τριτενέργειας 5. Η σύγκρουση δικαιωμάτων αρχίζει από μία κοινωνική εμπειρία όπου η παραβίαση των δικαιωμάτων του συνανθρώπου είναι συνήθης, αν όχι επιτρεπτή. Η νομική σύγκρουση δικαιωμάτων έχει την έννοια ότι δύο δικαιώματα έρχονται σε σύγκρουση ασκούμενα νομίμως. Ωστόσο, δεν είναι η νόμιμη άσκηση δικαιωμάτων που οδηγεί στην σύγκρουση. Στην πραγματικότητα ο ένας από τους δύο φορείς έχει θίξει τα δικαιώματα του άλλου. Εφόσον υπάρχει προσβολή θεμελιώδους δικαιώματος, δεν υφίσταται σύγκρουση δικαιωμάτων, αλλά προσβολή δικαιώματος. Στην σύγχρονη έννομη τάξη, η ανθρωπιστική αρχή και τα θεμελιώδη δικαιώματα οριοθετούν τόσο το δικαίωμα κάθε φορέα όσο και τα δικαιώματα των άλλων φορέων. Στην έννομη τάξη του κοινωνικού ανθρωπισμού, υπάρχει μόνο η εξουσία του ανθρώπου στο άτομό του (αυτεξουσία, αυτοπροσδιορισμός), όχι όμως και η εξουσία του ατόμου πάνω σε άλλα άτομα. Επίσης η εξουσία πάνω σε πράγματα, δεν συνεπάγεται την κυριαρχία πάνω σε άλλους ανθρώπους. Η διάκριση της πραγματικής σύγκρουσης από τη δικαιική της άρση και εκείνη του αμυνόμενου από τον επιτιθέμενο διασαφηνίζουν την πλαστότητα της νομικής σύγκρουσης και αποδεικνύουν ότι η αντίληψή της ως τέτοιας οφείλεται στην επίδραση που ασκεί ακόμα και στη σημερινή τάξη κοινωνικού ανθρωπισμού η παλιά ατομιστική έννομη τάξη. 5 Πρέπει πάντως να σημειωθεί πως ό, τι ισχύει για την νομική θεμελίωση της τριτενέργειας ισχύει και για την νομική θεμελίωση της άρνησης της σύγκρουσης των δικαιωμάτων, η οποία δεν είναι δυνατή στο πλαίσιο της ατομικιστικής έννομης τάξης και προϋποθέτει εκτός των άλλων την σύνδεση τους ζητήματος με το θέμα της θεσμικής προσαρμογής. 11

12 Θεσμική προσαρμογή 1. Βασικές αρχές Η μέθοδος της θεσμικής εφαρμογής στηρίζεται στις ακόλουθες αρχές: 1) ΤΡΙΜΕΡΗΣ ΔΙΑΚΡΙΣΗ ΤΟΥ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΟΥ ΤΩΝ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΩΝ ΑΜΥΝΤΙΚΟ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΟ Το αμυντικό περιεχόμενο του συνταγματικού δικαιώματος ανάγεται στην προστασία του ανθρώπου από τις επιθετικές ενέργειες των συνανθρώπων του. Θεμελιώνεται συνταγματικά στην << αρχή του σεβασμού της ανθρώπινης αξίας>>, ερείζεται στην καταστατική αρχή του σύγχρονου δικαιικού οικοδομήματος. Έχει απόλυτη ενέργεια (erga omnes), στρέφεται δηλαδή τόσο κατά της κρατικής όσο και της ιδιωτικής εξουσίας. Είναι φορέας της αξίωσης αποχής από κάθε επιθετική ενέργεια, η οποία στοιχειοθετεί αρχικά τουλάχιστον αξίωση προς παράλειψη, μπορεί όμως να συνιστά και αξίωση προς πράξη στην περίπτωση που η επίθεση εκδηλώνεται ως παράλειψη. ΠΡΟΣΤΑΤΕΥΤΙΚΟ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΟ Το προστατευτικό περιεχόμενο επίσης προστατεύει τον άνθρωπο από επιθετικές ενέργειες των συνανθρώπων του. Στρέφεται προς το κράτος και έχει συνταγματικό έρεισμα την «αρχή της προστασίας», η οποία επιβάλλει παροχή βοήθειας στον αμυνόμενο αφενός για απόκρουση της επίθεσης και αφετέρου για αποκατάσταση της βλάβης που υπέστη. Το προστατευτικό περιεχόμενο μεταφέρει πάντα αξίωση προς πράξη και όχι προς παράλειψη. 12

13 ΔΙΑΣΦΑΛΙΣΤΙΚΟ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΟ Η αρχή της διασφάλισης των θεμελιωδών δικαιωμάτων ερμηνεύεται μέσω της μετάβασης από τον ατομικισμό στον κοινωνικό ανθρωπισμό. Όπως ορθά παρατηρεί ο Δημητρόπουλος 6 «κοινωνικό ανθρωπιστικό κράτος είναι το κράτος εκείνο που συνταγματικά υποχρεούται (όχι μόνο να σέβεται, αλλά) να προστατεύει και να εξασφαλίζει την ανθρώπινη αξία». Το Διασφαλιστικό (διεκδικητικό/εξασφαλιστικό) περιεχόμενο αποσκοπεί στην προστασία από κινδύνους διάφορους της ανθρώπινης επίθεσης και συγχρόνως στη βελτίωση της θέσης του ανθρώπου. Για λόγους θεωρητικούς το διασφαλιστικό περιεχόμενο χωρίζεται στις δύο συνιστώσες του, το εξασφαλιστικό και το διεκδικητικό. * Εξασφαλιστικό περιεχόμενο Η αρχή της εξασφάλισης δεν αναγνωρίζεται ως γενική συνταγματική αρχή. Στόχος της είναι η εξασφάλιση των μέσων που επιτρέπουν την ανεμπόδιστη άσκηση των συνταγματικών δικαιωμάτων 7. Πρόκειται για αρχή με παροντολογική διάσταση καθώς η εξασφάλιση των μέσων στην οποία αναφέρεται είναι συντελεσμένη ήδη. Αν και δεν υπάρχει συνταγματική κατοχύρωση της αρχής της εξασφάλισης, εντούτοις αντιμετωπίζεται περιπτωσιολογικά με χαρακτηριστική την περίπτωση του άρθρου 16 παρ.2 του Συντάγματος: «Όλοι οι Έλληνες έχουν δικαίωμα δωρεάν παιδείας σε όλες τις βαθμίδες σε όλα τα εκπαιδευτήρια». Τα εξασφαλιστικά δικαιώματα δεν στρέφονται ούτε προς το κράτος, ούτε προς τους ιδιώτες, ακριβώς επειδή δεν κατοχυρώνονται συνταγματικά. 6 Δημητροπουλος Ανδρέας, Γενική Συνταγματική Θεωρία, Σύστημα Συνταγματικού Δικαίου, Τόμος Α, εκδόσεις Σάκκουλα, 2004, σελ Ως εξασφάλιση μέσων υπολαμβάνονται όχι μόνο οι υλικές <<παροχές>> αλλά και η διαμόρφωση των απαραίτητων διαδικασιών που συντείνουν προς τον επιδιωκόμενο σκοπό. 13

14 * Διεκδικητικό περιεχόμενο Το Σύνταγμα αναγνωρίζει το διεκδικητικό περιεχόμενο των θεμελιωδών δικαιωμάτων με πολλές διατάξεις του. Δεν κατοχυρώνει την εξασφάλιση αλλά αναγνωρίζει ότι η πορεία προς την εξασφάλιση πρέπει να πραγματοποιηθεί και κατοχυρώνει την ελευθερία της διεκδικησης, ως ελευθερία πραγματοποιούμενη με τις συνταγματικά προβλεπόμενες διαδικασίες. 8 Τα διεκδικητικά δικαιώματα συνιστούν τμήμα όλων των θεμελιωδών δικιωμάτων και αποβλέπουν στην εφαρμογή της μη πραγματοποιηθείσας εξασφαλιστικής τους διαστάσεως. Πρόκειται για δικαιώματα στην κυριολεξία του νομικού όρου, ικανοποιούμενα μέσω της συνταγματικής διεκδικητικής διαδικασίας, με σημαντικότατες εμφανίσεις της την εκλογική διαδικασία και το θεσμό της απεργίας. Τα διεκδικητικά δικαιώματα περιέχουν διεκδίκηση και άρα δεν υφίσταται ζήτημα «εφαρμογής», όπως συμβαίνει με τα αμυντικά και προστατευτικά δικαιώματα. Η εφαρμογή τους εξαντλείται με την άσκηση της διεκδίκησης, την προβολή και αξίωση της ικανοποίησης του αιτητικού περιεχομένου τους. Η ικανοποίηση όμως αυτή μετατρέπει το διεκδικητικό δικαίωμα σε εξασφαλιστικό και η διεκδίκηση μεταβαίνει σε άλλο "γένος" 9. 2) ΑΡΧΗ ΤΗΣ ΒΑΣΙΚΗΣ ΙΣΧΥΟΣ «Σύμφωνα με την αρχή της βασικής ισχύος των συνταγματικών δικαιωμάτων καταρχήν όλα τα συνταγματικά δικαιώματα εφαρμόζονται σε όλες τις έννομες σχέσεις και ως προς όλο το περιεχόμενό τους» 10. Η εν 8 Δημητρόπουλος Ανδρέας, Συνταγματικά Δικαιώματα, Σύστημα Συνταγματικού Δικαίου, Τόμος Γ-Τεύχ. Ι-ΙΙΙ, 2008, Αθήνα-Θεσσαλονίκη, σελ Δημητρόπουλος Ανδρέας, Συνταγματικά Δικαιώματα, Σύστημα Συνταγματικού Δικαίου, Τόμος Γ-Τεύχ. Ι-ΙΙΙ, 2008, Αθήνα-Θεσσαλονίκη, σελ Δημητρόπουλος Ανδρέας, Συνταγματικά Δικαιώματα, Σύστημα Συνταγματικού Δικαίου, Τόμος Γ-Τεύχ. Ι-ΙΙΙ, 2008, Αθήνα-Θεσσαλονίκη, σελ 65 14

15 λόγω αρχή στηρίζεται στο άρθρο 25 παρ. 1 εδ. γ' του Συντάγματος και είναι απόρροια της αναγνώρισης του Συντάγματος ως καθολικού ρυθμιστή της εννόμου τάξης. Η αρχή της βασικής ισχύος διασπάται σε τρεις μερικότερες αρχές. OΛΑ ΤΑ ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΙΚΑ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΑ: Τα συνταγματικά δικαιώματα αδιακρίτως έχουν πεδίο εφαρμογής τόσο το δημόσιο όσο και το ιδιωτικό δίκαιο. Η μη εφαρμογή θεμελιώδους δικαιώματος σε συγκεκριμένη σχέση εξαρτάται αποκλειστικά από τη φύση του περιεχομένου της και σε καμία περίπτωση από το χαρακτηρισμό της ως δημοσίου ή ιδιωτικού δικαίου. ΣΕ ΟΛΕΣ ΤΙΣ ΕΝΝΟΜΕΣ ΣΧΕΣΕΙΣ: Στη σύγχρονη νομική θεωρία η εφαρμογή των συνταγματικών δικαιωμάτων είναι καθολική. Τα δικαιώματα ρυθμίζουν εξίσου τη γενική κυριαρχική και διαπροσωπική σχέση και τις μερικότερες έννομες σχέσεις και τους θεσμους του δημοσίου και του ιδιωτικού τομέα. ΕΦΑΡΜΟΓΗ ΚΑΤΑΡΧΗΝ ΟΛΟΥ ΤΟΥ ΑΜΥΝΤΙΚΟΥ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΟΥ: Τα θεμελιώδη δικαιώματα εφαρμόζονται στους θεσμούς και τις διαπροσωπικές σχέσεις και ως προς το γενικό αμυντικό τους περιεχόμενο με τον ίδιο τρόπο που εφαρμόζονται και στις σχέσεις του κράτους με τους πολίτες. Η αρχή αυτή αφορά συνεπώς την έκταση του περιεχομένου των συνταγματικών δικαιωμάτων και οδηγεί στη εφαρμογή της αρχής της βασικής ισχύος των συνταγματικών δικαιωμάτων αρχικά με τη μορφή της απαγόρευσης περιορισμού του αμυντικού περιεχομένου τους. Συμπερασματικά, η αρχή της βασικής ισχύος των συνταγματικών δικαιωμάτων επιβάλλει την εφαρμογή του δικαιώματος στη μεγαλύτερη δυνατή έκταση, με εξαίρεση από αυτή τη διάσταση την αρχή του αιτιώδους των περιορισμών. 15

16 3) Η ΔΙΑΚΡΙΣΗ ΤΩΝ ΔΙΑΦΟΡΩΝ ΕΠΙΒΑΡΥΝΣΕΩΝ ΠΟΥ ΥΦΙΣΤΑΝΤΑΙ ΤΑ ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΙΚΑ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΑ ΣΕ ΑΠΛΕΣ ΕΠΙΔΡΑΣΕΙΣ, ΑΠΛΟΥΣ ΠΕΡΙΟΡΙΣΜΟΥΣ ΚΑΙ ΠΡΟΣΒΟΛΕΣ Απλές επιδράσεις: Απλές επιδράσεις είναι επιρροές, που ασκούνται από τη νόμιμη άσκηση των θεμελιωδών δικαιωμάτων στον ελεύθερο κοινωνονικοοικονομικό και πολιτικό χώρο, χωρίς όμως να τέμνονται οι κύκλοι δράσης των ατόμων και χωρίς να θίγεται ο προστατετικός νομικός κύκλος του δικαιώματος. Απλός περιορισμός: Απλός περιορισμός είναι κάθε επιτρεπόμενη από το δίκαιο και με ενέργεια κρατικού οργάνου ή ιδιώτη προκαλούμενη συρρίκνωση του γενικού περιεχομένου του δικαιώματος κατά την εφαρμογή του στο πλαίσιο ειδικής σχέσεως. Η συρρίκωση η οφειλόμενη σε απλούς περιορισμούς είναι επιτρεπτή από το δίκαιο είτε ρητώς είτε συναγόμενη εμμέσως διαθέτει δηλαδή νόμιμη αιτία (causa). Το κριτήριο αυτό της νομιμότητας διαφοροποιεί τον απλό περιορισμό από την προσβολή. Προσβολές: Προσβολές των συνταγματικών δικαιωμάτων αποτελούν οι αναιτιώδεις, απαγορευμένοι περιορισμοί. Τέτοιους συνιστούν οι περιορισμοί του γενικού αμυντικού περιεχομένου οι μη επιβαλλόμενοι από την αιτιώδη συνάφεια. Σε αυτή την περίπτωση είτε ελλείπει κοινό αντικειμενικό στοιχείο δικαιώματος και σχέσης, είτε εντοπίζεται μεν κοινό αντικειμενικο στοιχείο, ωστόσο ο περιορισμός υπερέβαλε το επιβαλλόμενο μέτρο. 4) ΔΙΑΚΡΙΣΗ ΠΕΡΙΟΡΙΣΜΟΥ-ΟΡΙΟΘΕΤΗΣΗΣ Οι οριοθετήσεις και οι περιορισμοί συνιστούν δύο ποιοτικά διαφορετικές επεμβάσεις του νομοθέτη που αντιστοιχούν με τα δύο επίπεδα εφαρμογής. Στο γενικό πεδίο αντιστοιχούν οι οριοθετήσεις και στο ειδικό οι περιορισμοί. Οι οριοθετήσεις έχουν ευρύτερο περιεχόμενο εφαρμοζόμενες στη γενική σχέση για όλα τα θεμελιώδη δικαιώματα και για όλους τους φορείς. 16

17 Οι περιορισμοί, με στενότερο πεδίο εφαρμογής, επιτρέπονται μόνο στην ειδικές σχέσεις, για ορισμένα θεμελιώδη δικαιώματα και σε σχέση με περιορισμένους φορείς. Οι περιορισμοί συρρικνώνουν το περιεχόμενο, την περιφέρεια του δικαιώματος. 5) ΑΡΧΗ ΤΗΣ ΤΑΥΤΟΧΡΟΝΗΣ ΠΡΟΣΤΑΣΙΑΣ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΟΣ ΚΑΙ ΘΕΣΜΟΥ Τα συνταγματικά δικαιώματα στην σύγχρονη έννομη τάξη είναι αναγκαίο να ερμηνεύονται σύμφωνα με το σύγχρονο νόημά τους, δηλαδή ως αντικειμενικές αρχές από τις οποίες προκύπτουν υποκειμενικά δίκαια. Συνεπώς, η κατοχύρωση θεμελιωδών δικαιωμάτων συνεπάγεται και κατοχύρωση θεσμών. Άλλωστε η κατοχύρωση των θεσμών ειναι εξασφαλιστική της ελευθερίας του ανθρώπου να ενεργεί, να δραστηριοποιείται οικονομικά, να συνεταιρίζεται, να κινείται μέσα ή έξω από τα σύνορα της χώρας με ουσιαστικό στόχο την προαγωγή του ανθρώπου. Στόχος του πάντα παραμένει η προστασία του από το κράτος. Αυτή όμως επιδιώκεται και εξασφαλίζεται τόσο με την κατοχύρωση δικαιωμάτων όσο και την διαμόρφωση και λειτουργία των θεσμών. Κάθε θεσμός αποτελεί το οριοθετημένο πεδίο εντός του οποίου εφαρμόζονται τα συνταγματικά δικαιώματα. Η ανυπαρξία των θεσμών θα εμπόδιζε τον κάθε άνθρωπο να ασκεί απρόσκοπτα τα δικαιώματά του ως μέλος της οργανωμένης κοινωνίας, αφού θα παρεμποδίζεται από τους συνανθρώπους του οι οποίοι θα προσπαθούσαν να πετύχουν το ίδιο. Η σύγχρονη αντικειμενική πραγματικότητα διαμορφώνεται έχοντας ως αφετηρία τον άνθρωπο: οι θεσμοί και οι αντικειμενικές καταστάσεις δημιουργούνται για το ανθρώπινο ον, για την ανθρώπινη αξία 11, συνδεδεμένοι στενά με την ανθρώπινη ύπαρξη, συνεπώς με κάθε δικαίωμα, και αντλώντας από αυτήν τον λόγο και σκοπό ύπαρξης των ίδιων σε αντίθεση με κάποιους που αρνούνται την ύπαρξη δικαιωμάτων. 11 Βλ. ενδεικτικά για ανθρώπινη αξία Π.Δ.Δαγτόγλου, ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΙΚΟ ΔΙΚΑΙΟ, ΑΤΟΜΙΚΑ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΑ Β. δεύτερη αναθεωρημένη έκδοση, σελ , Εκδόσεις Αντ.Ν.Σάκκουλα Αθήνα- Κομοτηνή 2005 Α.Ράϊκος, Συνταγματικά δίκαιο, Θεμελιώδη Δικαιώματα, Β,2 η έκδοση 61, 2002 Κώστας Χρυσόγονος, ΑΤΟΜΙΚΑ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΑ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΑ, εκδόσεις Αντ.Σάκκουλα

18 Πρόκειται για τους ενστερνιστές της θεωρίας του ετατισμού σύμφωνα με την οποία το δικαίωμα καταργείται ενώ τονίζονται οι αντικειμενικές σχέσεις και καταστάσεις. Βέβαια παραβλέπεται ότι το δικαίωμα στρέφεται στην αρχή της ανθρώπινης αξίας και όχι στην ατομιστική αρχή, στο κοινωνικό δίκαιο 12 και όχι στο μονόπλευρο ατομικιστικό. 6) Η ΔΙΑΚΡΙΣΗ ΤΩΝ ΔΥΟ ΕΠΙΠΕΔΩΝ ΕΦΑΡΜΟΓΗΣ (ΓΕΝΙΚΗ- ΕΙΔΙΚΗ ΕΦΑΡΜΟΓΗ) Το αντικειμενικό νομικό περιβάλλον όπου εφαρμόζονται τα θεμελιώδη δικαιώματα αποτελείται από δύο πεδία, της γενικής σχέσης και των ειδικών σχέσεων. Η θεωρία των δύο επιπέδων ανταποκρίνεται αποτελεσματικότερα στο πολυσχιδές των σύγχρονων έννομων σχέσεων και αντιδιαστέλλεται με την παραδοσιακή θεωρία που υποστηρίζει την εφαρμογή των συνταγματικών δικαιωμάτων μόνο στη γενική κυριαρχική σχέση. Τα δύο επίπεδα εφαρμογής διαπλάθουν δύο διαφορετικά είδη εφαρμογής, τη γενική και την ειδική ή θεσμική. Το αντικειμενικό νομικό περιβάλλον χωρίζεται σε δύο διαφορετικά επίπεδα μέσα στα οποία γίνεται η εφαρμογή των συνταγματικών δικαιωμάτων. *Γενική εφαρμογή: η γενική εφαρμογή περιλαμβάνει την γενική κυριαρχική σχέση μεταξύ κράτους και πολίτη και την γενική διαπροσωπική σχέση μεταξύ των ίδιων των πολιτών. *Ειδική εφαρμογή: η ειδική εφαρμογή περιλαμβάνει τις ειδικές κυριαρχικές σχέσεις και τις ειδικές διαπροσωπικές σχέσεις (τριτενέργεια). Γενικό και θεσμικό περιεχόμενο: Εκτός από αυτή τη διάκριση αντικείμενο της ερμηνείας είναι άλλη μία, αυτή ανάμεσα σε γενικό και θεσμικό περιεχόμενο. Οι σύγχρονοι θεωρητικοί του συνταγματικού 12 Βλ άρθρο 25 παρ.1 του Συντάγματος 18

19 δικαίου διακρίνουν μεταξύ του γενικού περιεχομένου κάθε θεμελιώδους δικαιώματος, ήτοι του περιεχομένου που αυτό προσλαμβάνει στα πλαίσια της γενικής κυριαρχικής και κοινωνικής σχέσης, και του θεσμικού περιεχομένου των ατομικών δικαιωμάτων, δηλαδή του περιορισμένου περιεχομένου που ενδέχεται να αποκτούν τα ατομικά δικαιώματα κατά την εφαρμογή τους μέσα σε ένα ορισμένο θεσμό, το οποίο προκύπτει πρακτικά αν από το γενικό περιεχόμενο του δικαιώματος αφαιρέσουμε το σύνολο των απλών περιορισμών του γενικού αμυντικού περιεχομένου του. 13 Το βασικό προτέρημα της σύγχρονης αντικειμενικής θεωρίας είναι ότι λαμβάνει υπ όψιν της τις ιδιαιτερότητες των νομικών μορφωμάτων των θεσμών, τα οποία επίσης προστατεύονται από το Σύνταγμα σε αντίθεση με την παραδοσιακή θεωρία, η οποία δεχόταν τη δυνατότητα της εφαρμογής των θεμελιωδών δικαιωμάτων μόνο στις γενικές σχέσεις. Με την ταυτόχρονη εφαρμογή όχι μόνο του περιεχομένου ενός ατομικού δικαιώματος σε ένα θεσμό, αλλά και του περιεχομένου του θεσμού σε ένα δικαίωμα, καθίσταται εφικτή αφ ενός η θεσμική προσαρμογή του θεμελιώδους δικαιώματος προκειμένου να μην οδηγηθούμε σε διάλυση των έννομων σχέσεων και θεσμών, αφ ετέρου δε προσδιορίζεται το μέτρο της θεσμικής προσαρμογής του δικαιώματος, ώστε να αποφευχθεί ενδεχόμενη προσβολή του από την επιβολή δυσανάλογων περιορισμών σε αυτό. 7) Η ΑΡΧΗ ΤΟΥ ΑΙΤΙΩΔΟΥΣ ΤΩΝ ΠΕΡΙΟΡΙΣΜΩΝ «Επιτρέπονται οι αιτιώδεις και απαγορεύονται οι αναιτιώδεις περιορισμοί» Η αρχή της βασικής ισχύος των συνταγματικών δικαιωμάτων δεν επιτάσσει μόνο εφαρμογή του γενικού αμυντικού περιεχομένου αλλά και τον περιορισμό του, τη θεσμική του προσαρμογή, εφόσον είναι 13 Βλ. για το γενικό και θεσμικό περιεχόμενο των θεμελιωδών δικαιωμάτων, Ανδρέα Γ.Δημητρόπουλο, Παραδόσεις Συνταγματικού Δικαίου σελ 889 κ.επ. 19

20 απαραίτητο, στις περιπτώσεις που η εφαρμογή του θα συνεπαγόταν διάλυση των εννόμων σχέσεων και θεσμών. Συνεπώς προκύπτει διάκριση των περιορισμών του γενικού αμυντικού περιεχομένου: οι επιτρεπόμενοι ή απλοί περιορισμοί, οι οποίοι είναι αιτιώδεις, και οι περιορισμοί που απαγορεύονται ή προσβολές των συνταγματικών δικαιωμάτων, οι οποιοί είναι αναιτιώδεις. Ο χαρακτηρισμός ενός περιορισμού ως αιτιώδους ή αναιτιώδους υπαγορεύεται από την ύπαρξη (ομοιογένεια) ή μη (ανομοιογένεια) αντίστοιχα της αιτιώδους συνάφειας, τη φυσική σχέση δικαιώματος και θεσμού. Η βασική αιτιώδης σχέση διαμορφώνει το περιεχόμενο των θεμελιωδών δικαιωμάτων, τα οποία θεσμοποιούνται, και το περιεχόμενο των θεσμών, οι οποιοί φιλελευθεροποιούνται. 8) ΑΡΧΗ ΑΠΑΓΟΡΕΥΣΗΣ ΤΗΣ ΕΠΙΒΟΛΗΣ ΠΕΡΙΟΡΙΣΜΩΝ ΣΤΗ ΓΕΝΙΚΗ ΣΧΕΣΗ Η εν λόγω αρχή είναι αποτέλεσμα της αρχής της βασικής ισχύος και της αρχής του αιτιώδους των περιορισμών. Η γενική σχέση συνιστά νομικά πεδίο οριοθετήσεων και όχι περιορισμών. Αυτό συμβαίνει λόγω της ευρύτητας που καθιστά δυνατή την εφαρμογή του ευρύτερου δυνατού περιεχομένου των συνταγματικών δικαιωμάτων. Τυχόν περιορισμοί αντιβαίνουν στη φιλελεύθερη δημοκρατική τάξη (freiheitliche democratische Ordnung). Στόχος του ανυποχώρητου της γενικής σχέσεως είναι η αποτελεσματική προστασία της ανθρώπινης ελευθερίας. 9) NULLA RESTRICTO SINE LEGE CONSTITUTIONALE CERTA Η αρχή Nulla restricto sine lege constitutionale certa θεμελιώνεται στο άρθρο 25 παρ.1 εδ. δ του Συντάγματος, σύμφωνα με το οποίο οι κάθε είδους περιορισμοί που δύνανται να επιβληθούν στα συνταγματικά δικαιώματα, πρέπει να προβλέπονται απευθείας από το Σύνταγμα είτε από το νόμο, εφόσον υπάρχει επιφύλαξη υπέρ αυτού. Η αρχή αυτή είναι συνέπεια της αυξημένης τυπικής ισχύος του Συντάγματος και τη συνταγματική λογική των θεμελιωδών δικαιωμάτων. Ο περιορισμός των συνταγματικών δικαιωμάτων επαφίεται αποκλειστικά και μόνο στο έργο 20

21 του συντακτικού νομοθέτη και διενεργείται με συγκεκριμένες και όχι γενικές και αόριστες συνταγματικές διατάξεις. Ο κοινός νομοθέτης καλείται μόνο να εξειδικεύσει τις συνταγματικές επιταγές. Συνταγματική πρόβλεψη (lex constitutionalis): Είναι ανεπίτρεπτος μη προβλεπόμενος από συνταγματική διάταξη περιορισμός, αφού ο περιορισμός δεν μπορεί παρά να βασίζεται σε ειδική συνταγματική διάταξη. Αυτό συμβαίνει αφενός όταν ο περιορισμός ρητά προκύπτει από το συνταγματικό κείμενο (expressis verbis), οπότε εξειδικεύεται με την κοινή νομοθεσία. Συμβαίνει αφετέρου όταν δεν υπάρχει ρητή κατοχύρωση του περιορισμού από συνταγματική διά)ταξη, προκύπτει όμως ως ανάγκη από το περιεχόμενο της. Ορισμένη πρόβλεψη (lex constitutionalis certa): O περιορισμός πρέπει να προκύπτει από ορισμένη συνταγματική πρόβλεψη. Ορισμένη χαρακτηρίζεται η πρόβλεψη όταν ρητά και συγκεκριμένα προβλέπεται ο περιορισμός στις συνταγματικές διατάξεις. Ορισμένη είναι επίσης η πρόβλεψη όταν μεν υπάρχει μη ρητός περιορισμός δικαιώματος, η συνεφαρμογή όμως περισσοτέρων συνταγματικών διατάξεων τον καθιστά αναγκαίο αποτέλεσμα αιτιώδους συνάφειας. 10) ΑΝΤΙΠΑΡΑΘΕΣΗ ΥΠΟΚΕΙΜΕΝΙΚΟΥ ΠΡΟΣ ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΙΚΟ Η προαναφερθείσα πραγματική σύγκρουση των φορέων των δικαιωμάτων έρχεται στη συνέχεια να μετατραπεί σε νομική αντιπαράθεση. Πρόκειται για τη λεγόμενη «νομική μεταμόρφωση» της πραγματικής αντίθεσης. Η νομική αντιπαράθεση χωρίζεται σε δύο βασικές κατηγορίες: την απλή, η οποία λαμβάνει υπόψη της μόνο το υποκειμενικό στοιχείο και τη σύνθετη που λαμβάνει υπόψη της τόσο το υποκειμενικό όσο και το αντικειμενικό στοιχείο. 21

22 α) Υποκειμενική αντιπαράθεση (υποκειμενικό / υποκειμενικό): Κατά την κλασική νομικοπολιτική σκέψη είναι αντιπαράθεση ατόμου προς άτομο, που πήρε την μορφή της αντιπαράθεσης δικαιώματος προς δικαίωμα, συμφέροντος προς συμφέρον και που αντικατοπτρίζεται στη βαθιά ριζωμένη αντίληψη για τη «σύγκρουση» των δικαιωμάτων. β) Θεσμική αντιπαράθεση (υποκειμενικό / αντικειμενικό): Δεν είναι η αντίθεση υποκειμενικού προς υποκειμενικό, η αντίθεση δικαιωμάτων, αλλά η αντίθεση δικαιώματος και θεσμού μέσα στον οποίο ασκείται, η εξέταση του δικαιώματος στο θεσμικό του περιβάλλον. Το θεσμικό περιβάλλον είναι αυτό που διαμορφώνει ένα πλαίσιο μέσα στο οποίο αναπτύσσεται το δικαίωμα, γι αυτό και κάθε φορά θέτει τα όρια στην άσκησή του, με αποτέλεσμα να «συγκρούεται» με αυτό. Η θεσμική αυτή αντιπαράθεση είναι το «κλειδί» της εφαρμογής τους. Τα δύο στοιχεία πρέπει να ληφθούν υπόψη στο «φυσικό τους περιβάλλον», όπως ακριβώς είναι στη νομική πραγματικότητα. Το αντικειμενικό στοιχείο αποτελεί το πλαίσιο μέσα στο οποίο εκδηλώνονται και εφαρμόζονται τα υποκειμενικά. 2. Στάδια Θεσμικής Προσαρμογής Η μέθοδος της θεσμικής προσαρμογής αναπτύσσεται σε τρία στάδια: α) Απλά παρεμποδιζόμενο ή και περιοριζόμενο δικαίωμα: Εντοπίζουμε αρχικά το δικαίωμα, η άσκηση του οποίου παρεμποδίζεται. Εξετάζουμε αν το εμπόδιο που υπάρχει στην άσκηση είναι οριοθέτηση, εννοιολογικός προσδιορισμός ή ψευδοπεριορισμός, απλή επίδραση ή περιορισμός. Στο στάδιο αυτό, αλλά και γενικότερα σε αυτή τη μέθοδο, μας είναι αδιάφορο αν ο περιορισμός προέρχεται από την κρατική ή τη δημόσια εξουσία, αν προέρχεται από τον νομοθέτη ή τη διοίκηση, αν πραγματοποιείται με υλική ενέργεια ή με ρύθμιση. Αν από την έρευνά μας καταλήξουμε ότι υπάρχει όντως περιοριζόμενο δικαίωμα, εμφανίζεται η διάκριση αμυνόμενου και επιτιθέμενου και έτσι 22

23 προχωράμε στο δεύτερο στάδιο, για να δούμε αν ο επιτιθέμενος απλά περιορίζει ή όντως προσβάλλει. β) Γενική / ειδική σχέση: Εδώ ερευνάται το θεσμικό περιβάλλον, το επίπεδο εφαρμογής του συνταγματικού δικαιώματος, και, συγκεκριμένα, αν πρόκειται για γενική ή ειδική σχέση. Γενική σχέση: Η διαπίστωση ότι πρόκειται για γενική σχέση οδηγεί στο συμπέρασμα ότι ο περιορισμός, που ήδη εντοπίστηκε δεν είναι απλός περιορισμός αλλά προσβολή, διότι περιορισμοί στη γενική σχέση προσκρούουν στην ελεύθερη δημοκρατική τάξη. Ειδική σχέση: Αν διαπιστωθεί ότι το δικαίωμα ασκείται στο πλαίσιο κάποιου συνταγματικά αναγνωριζόμενου θεσμού, διακριβώνεται και η καταρχήν δυνατότητα περιορισμού. Εφόσον πρόκειται για ειδική σχέση, είναι δυνατή η επιβολή περιορισμού, πρέπει όμως να ερευνηθεί παραπέρα η νομιμότητα του συγκεκριμένου περιορισμού και της έκτασής του. γ) Θεσμική προσαρμογή: Στο στάδιο αυτό έχουμε εντοπίσει την ύπαρξη περιορισμού, έχουμε διαπιστώσει ότι το συγκεκριμένο δικαίωμα εφαρμόζεται στα πλαίσια μίας ειδικής σχέσης (θεσμός) και ελέγχουμε τη νομιμότητα του περιορισμού. Νόμιμος ο περιορισμός θα είναι αν ο θεσμός άμεσα ή έμμεσα τον επιτάσσει, προκειμένου να λειτουργήσει ως θεσμική οντότητα. Οι περιορισμοί ενδέχεται να είναι: Ρητοί περιορισμοί: είναι αυτοί που υπάρχουν διατυπωμένοι μέσα στο Σύνταγμα (οι ρητοί περιορισμοί πρέπει να προβλέπονται απευθείας στο ίδιο το συνταγματικό κείμενο και όχι μόνο από το νόμο). Αν ο συντακτικός νομοθέτης προβλέπει ρητούς περιορισμούς, εφαρμόζονται όπως προβλέπονται, δηλαδή εξετάζεται αν ο συγκεκριμένος περιορισμός εμπίπτει στο ρυθμιστικό πεδίο του προβλεπόμενου από το Σύνταγμα περιορισμού. Αν εμπίπτει και είναι σύμφωνος προς τις συνταγματικές ρυθμίσεις, πρόκειται για θεμιτό περιορισμό. Αν και πάλι εμπίπτει στο ρυθμιστικό περιεχόμενο, αλλά δεν συμφωνεί με αυτό, πρόκειται για προσβολή θεμελιώδους δικαιώματος. Αν ο εξεταζόμενος περιορισμός δεν εμπίπτει στο ρυθμιστικό πεδίο της διάταξης, εξετάζεται η περίπτωση 23

24 συνδρομής μη ρητού περιορισμού. Αν ο περιορισμός προβλέπεται και από το νόμο, ερευνάται η συμφωνία τους με τις Συνταγματικές επιταγές. Μη ρητοί περιορισμοί: Αν το Σύνταγμα δεν περιέχει ρητούς περιορισμούς (ανεπιφύλακτα δικαιώματα) ή ο συγκεκριμένος περιορισμός δεν υπάγεται στο ρυθμιστικό περιεχόμενο των προβλεπόμενων, ερευνάται η ύπαρξη μη ρητών περιορισμών, που προκύπτουν από άλλες διατάξεις του Συντάγματος. Το περιοριζόμενο δικαίωμα και η συνταγματική διάταξη που το προβλέπει, συνεφαρμόζεται με το θεσμό και τη συνταγματική διάταξη που τον αναγνωρίζει. Εφόσον δεν διακριβώνεται αιτιώδης συνάφεια μεταξύ του περιορισμού και του θεσμού, πρόκειται για προσβολή του δικαιώματος. Εφόσον διαπιστώνεται αιτιώδης συνάφεια και κατά το επιβαλλόμενο από αυτή μέτρο, πρόκειται για απλό περιορισμό. 24

25 Στάθμιση Συμφερόντων για την αρχή της αναλογικότητας: Η αρχή της αναλογικότητας, Grundsatz der Verhαltnismaβigkeit, απαιτεί την ύπαρξη εύλογης αναλογίας ανάμεσα στον επιδιωκόμενο σκοπό και στον περιορισμό του συνταγματικού δικαιώματος, ως μέσου για την επίτευξη του σκοπού. Τα στάδια της μεθόδου της αναλογικότητας είναι η προσφορότητα του περιορισμού (Geeignetheit), η αναγκαιότητα του περιορισμού (Notwendigkeit, Erfoderlichkeit) και η αναλογικότητα stricto sensu (Verhaltnismaβigkeit im engeren Sinne, Proportionalitat, Angemessenheit, Zumutbarkeit) Στην αρχή της αναλογικότητας εντάχθηκε η ΣΤΑΘΜΙΣΗ ΣΥΜΦΕΡΟΝΤΩΝ (Interessenabwagung Guterabwagung), η οποία αναπτύχθηκε κυρίως από το πρώτο τμήμα του ΓΟΣΔ (1. Senat des Bundesverfassungsgerichts) με σημαντικότερες αποφάσεις που έγινε χρήση της τις Luthurteil και Apothekenurteil. Η στάθμιση συμφερόντων εξάλλου εκφράζει την αντίληψη που επικρατεί στη Γερμανία για το «αξιολογικό σύστημα» της γερμανικής εννόμου τάξεως. Η μέθοδος της στάθμισης των συμφερόντων έχει ως αφετηρία τη βάση της νόμιμης άσκησης των δικαιωμάτων και από τα δύο μέρη της διαφοράς και με περιπτωσιολογική αντιμετώπιση της διαφοράς σταθμίζει τα συμφέροντα που συγκρούονται στην κρινόμενη περίπτωση (Einzelfallabwagung). Οι «ανώτερες» αξίες υπερτερούν ενώ οι «κατώτερες» υποχωρούν. Η υπεροχή του ενός επί του άλλου κρίνεται με στάθμιση των δεδομένων και περιστάσεων (Umstande) της ορισμένης κάθε φορά περίπτωσης. Κριτική Η άρση των συγκρούσεων δεν επιτυγχάνεται ασφαλώς και αντικειμενικά με την εφαρμογή της στάθμισης συμφερόντων. Αρχικά ενισχύει την αβεβαιότητα του δικαίου με την ασάφεια της ακολουθούμενης 25

26 μεθοδολογίας, η οποία πηγάζει εκτός των άλλων από το ότι οποιοδήποτε συμφέρον μπορεί να παρουσιαστεί ως «ευγενής και υψηλή αξία» 14,ενώ παράλληλα παρέχεται μεγάλη εξουσία στο δικαστή. Η στάθμιση συμφερόντων αφού εντοπίσει τις αντιθέσεις δεν επιδιώκει σύνθεσή τους σε μια ενότητα αλλά προχωρά στην επιλογή του ενός από τα δυο μέρη της σύγκρουσης. Η επιλογή αυτή όσο και αν στηρίχθηκε σε αντικειμενικά κριτήρια, αναμφίβολα δεν απαλλάσσεται και από υποκειμενικές κρίσεις. Επιπλέον, η μέθοδος της στάθμισης συμφερόντων προϋποθέτει ανισότητα αγαθών και προστατευτικών διατάξεων. Ωστόσο οι συνταγματικές διατάξεις είναι εφοδιασμένες με την ίδια τυπική ισχύ και συνεπώς είναι απαράδεκτη η κρίση ως υπέρτερης της μιας από την άλλη. Η δημιουργία της στάθμισης συμφερόντων δημιουργήθηκε για την εφαρμογή των συνταγματικών δικαιωμάτων στις σχέσεις δημοσίου δικαίου και δεν καλύπτει τις διαπροσωπικές. Υποδεικνύει μια μορφή αιτιώδους συνάφειας μεταξύ σκοπού του νόμου και περιοριστικού νομοθετικού μέσου, η εφαρμογή της οποίας δυσχεραίνεται μεταξύ άλλων διότι συνδέεται με υποκειμενικά στοιχεία και κρίσεις. Περιοριζόμενη στις περιπτώσεις που μεσολαβεί επιφύλαξη νόμου δεν έχει πεδίο εφαρμογής σε πολλές άλλες περιπτώσεις Δημητρόπουλος Ανδρέας, Συνταγματικά Δικαιώματα, Σύστημα Συνταγματικού Δικαίου, Τόμος Γ-Τεύχ. Ι-ΙΙΙ, 2008, Αθήνα-Θεσσαλονίκη, σελ Δημητρόπουλος Ανδρέας, Συνταγματικά Δικαιώματα, Σύστημα Συνταγματικού Δικαίου, Τόμος Γ-Τεύχ. Ι-ΙΙΙ, 2008, Αθήνα-Θεσσαλονίκη, σελ

27 ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑΤΑ Για την καλύτερη κατανόηση της μεθόδου της θεσμικής προσαρμογής παρατίθεται ενδεικτικά ένα παράδειγμα διαπροσωπκης αντίθεσης από καθέναν από τους σημαντικότερους τομείς της ζωής. ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΚΕΣ ΣΧΕΣΕΙΣ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΚΕΣ ΠΕΠΟΙΘΗΣΕΙΣ Οι γονείς δεν δικαιούνται να απαγορεύουν στο παιδί τους τη συμμετοχή σε πολιτικό κόμμα. Η απαγόρευση συμμετοχής σε πολιτικό κόμμα δεν οδηγεί σε ομοιογενή αντίθεση ανάμεσα στην πολιτική ελευθερία και στο πειεχόμενο της οικογενειακής σχέσης. Από τη διαφορετική φύση της πολιτικής ελευθερίας και της οικογενειακής σχέσης προκύπτει ότι η θεσμική προσαρμογή του δικαιώματος στο πλαίσιο της οικογενειακής σχέσεως δεν είναι αναγκαία. 16 ΚΛΗΡΟΝΟΜΙΚΕΣ ΣΧΕΣΕΙΣ ΚΑΙ ΕΠΙΛΟΓΗ ΕΠΑΓΓΕΛΜΑΤΟΣ Είναι αντισυνταγματικός ο εξαναγκασμός του κληρονόμου να ασκήσει συγκεκριμένο επάγγελμα. Ο ορισμός κληρονόμου κάτω από την προϋπόθεση, ότι ο αυτός θα σπουδάσει για παράδειγμα Ιατρική, οδηγεί σε ανομοιογενή αντίθεση μεταξύ ελεύθερης επιλογής επαγγέλματος και του περιεχομένου της κληρονομικής σχέσης. Το επάγγελμα του κληρονόμου δε βρίσκεται σε αιτιώδη σχέση με το περιεχόμενο της κληρονομικής σχέσης και δεν μπορεί να επηρεάσει την ατομικότητα του κληρονόμου. Η επιθυμία του κληροδότη δεν αφορά στοιχείο της 16 Dimitropoulos Andreas, Die institutionelle Anwendung der Grundrechte, Verlag Ant.N.Sakkoulas, Athen-Komotini 1997, Seite 81 27

28 κληρονομικής σχέσης, αλλά ένα στοιχείο το οποίο δεν έχει να κάνει με την κληρονομιά. Η διαθήκη ξεφεύγει έτσι από την πραγματική της λειτουργία και μετατρέπεται σε μέσο κααθορισμού του επαγγέλματος του κληρονόμου. Η συγκεκριμένη υποχρέωση εισχωρεί στο προστατευτικό δικαίωμα ελεύθερης επιλογής επαγγέλματος του κληρονόμου. Για αυτό το λόγο είναι αντισυνταγματική και απαράδεκτη. 17 ΕΡΓΑΣΙΑΚΕΣ ΣΧΕΣΕΙΣ ΚΑΙ ΘΡΗΣΚΕΥΤΙΚΕΣ ΠΕΠΟΙΘΗΣΕΙΣ Η απόλυση εργαζομένου, επειδή άλλαξε θρησκευτικές πεποιθήσεις, είναι αντισυνταγματική καθώς «επιτίθεται» στο συνταγματικό δικαίωμα της ελευθερίας θρησκευτικής συνείδησης. Αυτό ισχύει, επειδή η προσφερόμενη εργασία δεν βρίσκεται σε αιτιώδη σχέση με τις θρησκευτικές πεποιθήσεις του εργαζομένου και επειδή η άσκηση συγκεκριμένου επαγγέλματος δεν προϋποθέτει συγκεκριμένη θρησκευτική τοποθέτηση. Υπό αυτές τις προϋποθέσεις οι προκύπτουσες διαπροσωπικές αντιθέσεις είναι ανομοιογενείς και ιδιαίτερα το κύριο στοιχείο της αντιδικίας, διότι οι θρησκευτικές πεποιθήσεις δεν αποτελούν στοιχείο του περιεχομένου της έννοιας της εργασιακής σχέσης Dimitropoulos Andreas, Die institutionelle Anwendung der Grundrechte, Verlag Ant.N.Sakkoulas, Athen-Komotini 1997, Seite Dimitropoulos Andreas, Die institutionelle Anwendung der Grundrechte, Verlag Ant.N.Sakkoulas, Athen-Komotini 1997, Seite 63 28

29 ΕΜΠΟΡΙΚΕΣ ΣΧΕΣΕΙΣ ΚΑΙ ΦΥΛΗ Η ανάρτηση πινακίδων σε ξενοδοχεία και εστιατόρια, με τις οποίες απαγορεύεται η είσοδος σε πελάτες συγκεκριμένης φυλής και καταγωγής παραβιάζει το Σύνταγμα. Η φυλή του συμβαλλόμενου μέρους δεν σχετίζεται νομικά με το περιεχόμενο της εμπορικής σχέσης και δεν μπορεί επίσης να αποτελέσει κώλυμα στο δικαίωμα επικοινωνίας μεταξύ των ανθρώπων. Μια πινακίδα με τέτοιου είδους περιεχόμενο προκαλεί ανομοιογενή αντίθεση ανάμεσα στο δικαίωμα της ισότητας των φυλών και στο περιεχόμενο της εμπορικής σχέσης. Το κύριο στοιχείο της σύγκρουσης, ιδιαίτερα η εθνική προέλευση του συμβαλλομένου, δεν αποτελεί μέρος του βασικού συνόλου της έννοιας της εμπορικής σχέσης. Συνεπώς, τέτοιου είδους εκδηλώσεις κρίνονται αντισυνταγματικές Dimitropoulos Andreas, Die institutionelle Anwendung der Grundrechte, Verlag Ant.N.Sakkoulas, Athen-Komotini 1997, Seite 90 29

30 Συμπεράσματα Τα συνταγματικά δικαιώματα προσταυτεύουν τον πολίτη, αξιώνουν βοήθεια από το κράτος για κάθε απειλή και εξασφάλιση της άσκησής τους. Όλα τα συνταγματικά δικαιώματα έχουν πεδίο εφαρμογής όλες τις έννομες σχέσεις τόσο του δημοσίου όσο και του ιδιωτικού τομέα. Υποβάλλονται βέβαια, παρά το γεγονός ότι περιβάλλονται από αυξημένη τυπική ισχύ, σε οριοθετήσεις και, ύστερα από συνταγματική πρόβλεψη, σε περιορισμούς. Η πολυσχιδία της σύγχρονης πραγματικότητας οδηγεί σε πλήθος διαπροσωπικών αντιθέσεων, όπου παρουσιάζεται ο αμυνόμενος, ο υφιστάμενος την προσβολή και ο επιτιθέμενος, ο διενεργών την προσβολή. Για την άρση των αντιθέσεων εφαρμόζονται η μέθοδος της θεσμικής προσαρμογής και η στάθμιση συμφερόντων. Η θεσμική προσαρμογή των θεμελιωδών δικαιωμάτων, είναι η εφαρμογή τους στο επίπεδο μερικότερης έννομης σχέσης ή θεσμού, είτε ως προς το γενικό, είτε ως προς το θεσμικό τους περιεχόμενο, όπως προσδιορίζεται από την σχέση αιτιώδους συνάφειας. Η συχνότερη εφαρμογή των θεμελιωδών δικαιωμάτων και τα περισσότερα προβλήματα δεν εμφανίζονται στο πλαίσιο της γενικής κυριαρχικής σχέσης, αλλά σε μερικότερα επίπεδα, έννομων σχέσεων ή θεσμών και οπωσδήποτε ανεξάρτητα από το χαρακτηρισμό τους ως δημόσιου ή ιδιωτικού δικαίου. Το αν σε συγκεκριμένο θεσμό θα εφαρμοστεί το γενικό ή το θεσμικό περιεχόμενο του δικαιώματος και ο καθορισμός του θεσμικού περιεχομένου, το μέτρο δηλαδή της θεσμικής προσαρμογής του δικαιώματος, προσδιορίζεται από τον δεσμό αιτιώδους συνάφειας δικαιώματος και θεσμού. Γενικά εφαρμόζεται ο κανόνας «επιτρέπονται οι αιτιώδεις και απαγορεύονται οι αναιτιώδεις περιορισμοί». Η θεσμική εφαρμογή των αμυντικών δικαιωμάτων σε κάθε μερικότερη βιοτική - δικαιϊκή περιοχή, σε κάθε διαπροσωπική σχέση, αποτελεί επιταγή του Συντάγματος. Η ιδιωτική εξουσία δεν είναι ενιαία, αλλά εξαιρετικά πολύμορφη και εμφανίζεται με διάφορες μορφές στους μερικότερους δικαιϊκούς χώρους. Υπάρχουν συγκεκριμένες μορφές ιδιωτικής εξουσίας, σύμφυτες προς συγκεκριμένη δικαιϊκή περιοχή και γι αυτό ακριβώς το λόγο εμφανίζονται συχνότερα στην περιοχή στην οποία ανήκουν. 30

31 Η μέθοδος της στάθμισης συμφερόντων έχει ως βάση την υπερτέρηση των «ανώτερων» αξιών και την υποχώρηση των «κατώτερων» με πεδίο εφαρμογής μόνο το δημόσιο δίκαιο. Συγκρίνοντας τις δύο μεθόδους άγεται το συμπέρασμα ότι η θεσμική εφαρμογή των θεμελιωδών δικαιωμάτων αποτελεί το αποτελεσματικότερο μέσο, που θέτει φραγμούς στην επιβολή της ιδιωτικής εξουσίας και γενικότερα συμβάλλει στην απονομή ουσιαστικής δικαιοσύνης. Για τη λύση των πραγματικών συγκρούσεων μεταξύ των φορέων των δικαιωμάτων αυτών, η μέθοδος της στάθμισης συμφερόντων δεν φαίνεται επαρκής μηχανισμός επίλυσης. Η μέθοδος αυτή εντοπίζει τις αντιθέσεις, δεν στρέφεται όμως προς τον εντοπισμό της ενότητας, προς την σύνθεσή τους, αλλά προς την προτίμηση του ενός ή του άλλου μέρους της διαφοράς, προτίμηση η οποία όσο και να εξαρτάται από «αντικειμενικά κριτήρια», δεν μπορεί να απαλλαγεί από υποκειμενικά στοιχεία και κρίσεις. Η νομική σύγκρουση είναι πλαστή. Αυτό που η παραπάνω αναφερθείσα μέθοδος αγνοεί και θα έπρεπε να λαμβάνεται σοβαρά υπόψη είναι η διάκριση ανάμεσα στην πραγματική σύγκρουση και τη δικαιική της άρση, αλλά και το γεγονός ότι σε αυτή την άρση δεν έχουμε δυο ισότιμους νομίμους ασκούντες φορείς, αλλά έναν αμυνόμενο και έναν επιτιθέμενο. Σε αυτές τις διαπιστώσεις ρίχνει το βάρος της η μέθοδος της θεσμικής προσαρμογής των δικαιωμάτων, γι αυτό και παρέχει προσφορότερες λύσεις στο θέμα των αντιθέσεων. 31

32 Περίληψη Τα Θεμελιώδη Δικαιώματα αποτελούν εξειδικεύσεις της θεμελιώδους αρχής της ανθρώπινης αξίας. Με βάση τη σύγχρονη θεωρία εφαρμόζονται στις σχέσεις κράτους και πολιτών και συγχρόνως τις σχέσεις των πολιτών μεταξύ τους. Τα συνταγματικά δικαιώματα έχουν πλήρη εφαρμογή στη γενική σχέση, ενώ σε ειδικές έννομες σχέσεις μπορεί να υπάρξει περιορισμός διαφορετικής, βάσει της κρινόμενης σύγκρουσης, έκτασης. Τη δυνατότητα και την έκταση του περιορισμού την αποδίδει η θεωρία της θεσμικής προσαρμογής των συνταγματικών δικαιωμάτων, η οποία είναι, όπως συμπεραίνει η παρούσα εργασία, ορθότερη από τη θεωρία της Στάθμιση Συμφερόντων. Σύμφωνα με τη θεωρία της Θεσμικής Προσαρμογής, εξετάζοντας δικαίωμα και θεσμό, περιορίζεται το δικαίωμα κατά το αναγκαίο μέτρο, μόνο ως προς τα στοιχεία τα αντιτιθέμενα στο θεσμό. Λήμματα αντίθεση αμυνόμενος-επιτιθέμενος δικαίωμα θεσμική εφαρμογή-προσαρμογή θεσμός οριοθέτηση περιορισμός σταθμιση συμφερόντων σύγκρουση 32

33 Abstract The Fundamental Rights are specializations of the fundamental principle of human dignity. Based on the modern theory they are implemented to relations between state and society and simultaneously in relations between citizens. Constitutional rights are fully implemented in the general relationship, whereas in the special legal relationship could be a restriction that differs according to the judged conflict. The possibility and extent of the limitation are designated by the theory of institutional adaptation of constitutional rights, that is, as this work concluded, better than the theory of Balancing Interests. According to the theory of institutional adaptation, by considering right and institution, the right is limited to the necessary extent, only in the elements opposed to the institution. Lemmas contrast defender-attacker right institutional adjustment institution delimitation restriction weighting of interests conflict 33

34 Συντομογραφίες Βλέπε : Βλ. Ελληνική Δικαιοσύνη ( περιοδικό ) : ΕλλΔνη Νομικό Βήμα ( περιοδικό ) : ΝοΒ Όπου παραπάνω: όπ. παρ Παράγραφος: παρ Σελίδα(ες) : σελ. Τεύχη: τεύχ. Βιβλιογραφία Δαγτόγλου Π.Δ., ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΙΚΟ ΔΙΚΑΙΟ, ΑΤΟΜΙΚΑ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΑ Β. δεύτερη αναθεωρημένη έκδοση, εκδόσεις Αντ.Ν.Σάκκουλα Αθήνα-Κομοτηνή 2005 Δημητρόπουλος Ανδρέας, Αμυντικά δικαιώματα του ανθρώπου και μεταβολή της έννομης τάξης, 1981 Δημητροπουλος Ανδρέας, Γενική Συνταγματική Θεωρία, Σύστημα Συνταγματικού Δικαίου, Τόμος Α, εκδόσεις Σάκκουλα, 2004 Δημητρόπουλος Ανδρέας, Η συνταγματική προστασία του ανθρώπου από την εξουσία. Η συμβολή στο πρόβλημα της τριτενέργειας, 1981/82 Δημητρόπουλος Ανδρέας, Κοινωνικός ανθρωπισμός και ανθρώπινα δικαιώματα, 1980 Δημητρόπουλος Ανδρέας, Συνταγματικά Δικαιώματα, Σύστημα Συνταγματικού Δικαίου, Τόμος Γ-Τεύχ. Ι-ΙΙΙ, 2008, Αθήνα-Θεσσαλονίκη 34

35 Ράϊκος Α., Συνταγματικά δίκαιο, Θεμελιώδη Δικαιώματα, Β,2 η έκδοση, 2002 Σιούτη Γλυκερία, Δίκαιο Περιβάλλοντος, Γενικό Μέρος Ι, Δημόσιο Δίκαιο και Περιβάλλον, 1993 Χρυσόγονος Κώστας, ΑΤΟΜΙΚΑ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΑ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΑ, εκδόσεις Αντ.Σάκκουλα, 2002 Ξενόγλωσση Βιβλιογραφία Dimitropoulos Andreas, Die institutionelle Anwendung der Grundrechte, Verlag Ant.N.Sakkoulas, Athen-Komotini 1997 Ηλεκτρονική Βιβλιογραφία