Άνθρωπος και Φύση ή «Ανθρωποφύση»; Μερικές σηµειώσεις για τις προ-ιστορικές αντιλήψεις

Transcript

1 Άνθρωπος και Φύση ή «Ανθρωποφύση»; Μερικές σηµειώσεις για τις προ-ιστορικές αντιλήψεις του Ιωσήφ Μποτετζάγια ƒ Το ότι η φύση είναι πολιτιστικά ερµηνευόµενη και οριζόµενη ακόµα και κατασκευασµένη αποτελεί πλέον κοινό τόπο στην ανθρωπολογία και στην ιστορία των ιδεών αναφέρει ο (Ellen 1996). Όπως γράφει ο (Glacken 1967), Αυτό που κάνει µεγαλύτερη εντύπωση στις συλλήψεις της φύσης, ακόµη και στις µυθολογικές, είναι ο πόθος για σκοπό και τάξη. Ίσως αυτές οι ιδέες τάξης να είναι, κατά βάσει, αναλογίες που προέρχονται από την τάξη και την στοχοθέτηση σε πολλές εξωτερικές εκφάνσεις της ανθρώπινης δραστηριότητας: τάξη και σκοπός στους δρόµους, στο δίχτυ των σοκακιών και στενών ενός χωριού, σε ένα κήπο ή σε ένα βοσκοπότι, στο σχέδιο ενός οικήµατος και στη σχέση του µε ένα άλλο. Αυτή η επιθυµία για τάξη και σκοπό δεν υπήρχε ανέκαθεν. Με άλλα λόγια, οι άνθρωποι δεν προσπαθούσαν ανέκαθεν να ερµηνεύσουν και να ορίσουν τη φύση ως κάτι εξωτερικό και αντι-κείµενο σε αυτούς. Όπως σηµειώνει ο (Oelschlaeger 1991) Επειδή τα προϊστορικά ανθρώπινα όντα πιθανότατα δεν είχαν την στοχαστική επίγνωση της κουλτούρας δηλαδή κάποια εννοιολογικά καθαρή συνειδητοποίηση ότι η κουλτούρα ήταν ένας ανθρωπίνως εκκινούµενος και διατηρούµενος τρόπος συµπεριφοράς, παρά ενστικτώδης ή φυσικός- πίστευαν ότι ήταν ένα µε τα φυτά και τα ζώα, τα ποτάµια και τα δάση, ως µέρη ενός µεγαλύτερου, συµπεριληπτικού όλου. Αυτή η αντίληψη ότι ο άνθρωπος είναι σε αναπόσπαστη ενότητα µε τη φύση- αρχίζει να σβήνει µε την έλευση της γεωργίας κατά τη Νεολιθική εποχή: δεν υπάρχει πλέον φύση αλλά χωράφια, σοδειές και ζιζάνια (ο.π. 28). Από εκείνη την περίοδο και µετά, Ο άνθρωπος συνειδητά ανταποκρίνεται στο περιβάλλον του όπως το αντιλαµβάνεται: το αντιληπτό περιβάλλον συνήθως θα περιέχει µερικά αλλά όχι όλα τα σχετικά µέρη του πραγµατικού περιβάλλοντος και πιθανόν να περιέχει και µερικά στοιχεία που φαντάστηκε ο άνθρωπος και δεν υπάρχουν στο πραγµατικό ƒ Λέκτορας. Τµήµα Περιβάλλοντος, Πανεπιστήµιο Αιγαίου, Μυτιλήνη. 1

2 περιβάλλον Το πραγµατικό περιβάλλον.. γίνεται αντιληπτό µέσα από ένα πολιτιστικό φίλτρο, που αποτελείται από στάσεις, περιορισµούς των τεχνικών παρατήρησης, και προηγούµενες εµπειρίες. Μελετώντας το φίλτρο και ανακατασκευάζοντας το αντιληπτό περιβάλλον ο παρατηρητής είναι δυνατόν να εξηγήσει συγκεκριµένες επιλογές και δράσεις της οµάδας που µελετά (Jeans 1974, παρατίθεται στο (Pepper 1987) Σε επόµενα κείµενα ίσως µου δοθεί η ευκαιρία να αναλύσω τα φίλτρα τα οποία επηρέασαν την αντίληψη της φύσης τα ιστορικά χρόνια. Προς το παρόν θα ήθελα να σταθώ στο γεγονός ότι αυτή η διάκριση ανθρώπου-φύσης δεν ήταν (και δεν είναι) παγκόσµια. Ο Oelschlaeger (1991:1-30) αναλύει την ιδέα των ανθρώπων της Παλαιολιθικής περιόδου για τη φύση ως Μεγάλη Μητέρα (Magna Mater) που δίνει ζωή -και παρέχει- σε όλα τα παιδιά της: την ανθρωπότητα, τα φυτά, τα ζώα. Αυτή η αντίληψη έχει διατηρηθεί µέχρι και σήµερα σε ανθρώπινες οµάδες κυνηγώνσυλλεκτών (hunter-gatherers), δηλαδή σε οµάδες που δεν ασχολούνται µε τη γεωργία. Σε ένα πολύ ενδιαφέρον κείµενο του, ο (Ingold 1996) αντιπαραβάλλει τη σύγχρονη, υτική, θεώρηση της φύσης µε αυτή των κυνηγών-συλλεκτών και περιγράφει λακωνικά τη διαφορά: Η αντίθεση, επαναλαµβάνω, δεν είναι µεταξύ δύο εναλλακτικών θεωρήσεων του κόσµου: είναι µάλλον µεταξύ δύο τρόπων κατανόησής του, όπου µόνο ο ένας (ο υτικός) µπορεί να χαρακτηριστεί ως η κατασκευή µιας θεώρησης, δηλαδή, ως µια διαδικασία πνευµατικής αναπαράστασης. Όσο για τον άλλο, η κατανόηση του κόσµου δεν είναι θέµα κατασκευής αλλά εµπλοκής, όχι διάπλασης αλλά ενδιαίτησης, όχι η κατασκευή µιας θεώρησης του κόσµου αλλά η αποδοχή µιας θεώρησης στο πλαίσιο του (not of making a view of the world but of taking up a view in it) (ο.π.121) Ο Ingold εξηγεί τη διαφορά µε το εξής παράδειγµα: όταν ένας κυνηγόςσυλλέκτης αναφέρεται στο δάσος το αποκαλεί Πατέρα ή Μητέρα, επειδή του δίνει τροφή, το να θεωρήσουµε ότι ο συγκεκριµένος άνθρωπος εκφράζεται µεταφορικά 1, το να θεωρήσουµε δηλαδή ότι η έκφραση «το δάσος ως Πατέρας/Μητέρα» για τον κυνηγό-συλλέκτη είναι αντίστοιχο µε «το δάσος ως το ψωµί µου» για έναν 1 ηλαδή ότι η συγκεκριµένη έκφραση είναι αντίστοιχη, παραδείγµατος χάριν, µε την έκφραση η µητέρα Πατρίδα 2

3 σύγχρονο υλοτόµο, αποτελεί κατασκευή, εκ µέρους µας, µια εναλλακτικής, ως προς τη δική µας, θεώρησης του κόσµου, την οποία αποδίδουµε στον κυνηγό-συλλέκτη. Ο τελευταίος, όµως, ποτέ δεν έκανε κάτι τέτοιο: τουναντίον, γι αυτές τις οµάδες ανθρώπων δεν υπάρχει η διάκριση άνθρωπος ζώο / φυτό (όπου ο µεν πρώτος όρος είναι ένα πρόσωπο και ο δεύτερος ένας οργανισµός). Γι αυτούς τους ανθρώπους 2 υπάρχουν µάλλον πρόσωπα-οργανισµοί που µπορούν να είναι άνθρωποι, ζώα ή φυτά. Αυτή η διαφορά σχέσεων ανθρώπου-φύσης µεταξύ της υτικής σκέψης και της σκέψης των κυνηγών-συλλεκτών, αναπαρίσταται γραφικά παρακάτω: Άλλα πρόσωπα Πρόσωπο ΚΟΙΝΩΝΙΑ ΑΝΘΡΩΠΙΝΟ ΟΝ Μη-ανθρώπινα ζώα-φυτά Οργανισµός ΦΥΣΗ Άψυχες οντότητες Η υτική αντίληψη για το ανθρώπινο ον (Ingold 1996:127) 2 Στην έρευνα του Ingold αναφέρονται οι Ινδιάνοι Κρί του Βορειανατολικού Καναδά και οι Πιντούπι της υτικής Αυστραλίας, αλλά η ανθρωπολογική έρευνα αναφέρει πάµπολλες περιπτώσεις. Χαρακτηριστικά αναφέρω την περίπτωση των Chewong, µιας κοινότητας αυτοχθόνων της Μαλαισίας, το λεξιλόγιο των οποίων δεν περιλαµβάνει τη λέξη ζώο (καθώς αντιλαµβάνονται κάθε ον που έχει συνείδηση ως προσωπικότητα (ruwai), ανεξάρτητα από τον εξωτερικό του περίβληµα, που µπορεί να είναι άνθρωπος, βάτραχος, φύλλο του µπαµπού, η βροντή, ένας βράχος. ες σχετικά (Howell 1996) 3

4 Μη-Ανθρώπινα ζώα-φυτά Άλλοι Άνθρωποι ΑΝΘΡΩΠΙΝΟ ΟΝ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ Άψυχες Οντότητες Η αντίληψη των κυνηγών-συλλεκτών για το ανθρώπινο ον (Ingold 1996:127) Όπως φαίνεται από τα παραπάνω διαγράµµατα, το ανθρώπινο ον δεν είναι ο συνδετικός κρίκος προσώπων 3 και οργανισµών, το σηµείο επαφής κοινωνίας και φύσης, αλλά ένας πρόσωπο-οργανισµός 4 µέσα στο περιβάλλον. Μια χαρακτηριστική έκφραση αυτής της ενότητας ανθρώπου-φύσης είναι ο τοτεµισµός. Ο τοτεµισµός, στην πιο γενική του µορφή, αποτελεί µια κοινωνική σχέση: εκφράζει την πεποίθηση ότι υπάρχει µια συγγενική (ή µυστικιστική) σχέση ανάµεσα σε µία οµάδα ανθρώπων και σε ένα ζωϊκό ή φυσικό είδος, το τοτέµ. Είναι ενδεικτικό ότι ο όρος τοτέµ προέρχεται από τη λέξη ototeman των Ινδιάνων Ojiwba των Μεγάλων Λιµνών της Αµερικής, που αρχικά σήµαινε αδελφός ή αδελφή 5. Ο τοτεµισµός εµφανίζεται σε κοινότητες σε ολόκληρο τον πλανήτη, εποµένως τα 3 Που είναι µόνο οι άνθρωποι 4 Που είναι το κάθε τι 5 Η ρίζα της λέξης, το ote, εννοεί το δεσµό αίµατος µεταξύ αδελφών (ανδρών και γυναικών) από την ίδια µητέρα που δεν µπορούν να παντρευτούν µεταξύ τους (Encyclopedia Brittanica, Λήµµα: Τοτεµισµός) 4

5 χαρακτηριστικά του διαφέρουν σηµαντικά από περίπτωση σε περίπτωση, όµως υπάρχουν περιπτώσεις, αν και µειοψηφικές, όπου απαγορεύεται η βρώση του τοτέµ εξαιτίας της συγγένειας της οµάδας µε το συγκεκριµένο είδος (Levi-Strauss 1977). References Ellen, R. 1996, "Introduction," in Redefining Nature: Ecology, Culture and Domestication, R. Ellen & K. Fukui, eds., Berg Publishers, pp Glacken, C. J. 1967, Traces on the Rhodian Shore: Nature and Culture in Western Thought from Ancient Times to the End of the Eighteenth Century University of California Press. Howell, S. 1996, "Nature in culture or culture in nature? Chewong ideas of 'humans' and other species," in Nature and Society: Anthropological Perspectives, P. Descola & G. Palsson, eds., Routledge, pp Ingold, T. 1996, "Hunting and Gathering as Ways of Perceiving the Environment," in Redifining Nature: Ecology, Culture and Domestication, R. Ellen & K. Fukui, eds., Berg Publishers, pp Levi-Strauss, C. 1977, Άγρια Σκέψη Παπαζήσης, Αθήνα. Oelschlaeger, M. 1991, The Idea of Wilderness: From Prehistory to the Age of Ecology Yale University Press. Pepper, D. 1987, The Roots of Modern Environmentalism Routledge, London. 5