ΣΑ88 Θεωρητικές και μεθοδολογικές αρχές στη μελέτη της κλασικής τέχνης. Δημήτρης Πλάντζος

Transcript

1 ΣΑ88 Θεωρητικές και μεθοδολογικές αρχές στη μελέτη της κλασικής τέχνης Δημήτρης Πλάντζος

2 «Τι ζητούν οι εικόνες από εμάς;» Η μελέτη του αρχαίου κόσμου πέρα από το λογοκεντρικό παράδειγμα έχει ήδη δείξει πως στον κλασικό πολιτισμό δεν υπήρχε το δίπολο λόγου εικόνας διάδραση του εικαστικού αντικειμένου τόσο με την κειμενική παράδοση όσο και τον αποδέκτη θεατή/αναγνώστη/ακροατή Αναζήτηση ενός νέου παραδείγματος, με ζητούμενο την ανάδειξη των υλικών καταλοίπων του παρελθόντος ως εμπρόθετων διαμεσολαβητών της πολιτισμικής διάδρασης τόσο στο παρελθόν όσο και στο παρόν. Οι εικόνες αναλαμβάνουν τον ρόλο έμψυχων όντων «κόσμος εικόνων»

3 Δομή του Σεμιναρίου: Εισαγωγικά Οι αρχαιολογίες του εικοστού αιώνα Τι είναι έργο; Ποιος δημιουργεί ένα έργο τέχνης; Η επικράτεια των εικόνων Σώματα, υλικότητα, ταυτότητες Παρουσιάσεις εργασιών

4 Δομή του Σεμιναρίου: Εισαγωγικά Οι αρχαιολογίες του εικοστού αιώνα Τι είναι έργο; Ποιος δημιουργεί ένα έργο τέχνης; Η επικράτεια των εικόνων Σώματα, υλικότητα, ταυτότητες Παρουσιάσεις εργασιών

5 Άξονες προσέγγισης: Η τέχνη είναι πολιτισμική διάδραση: Μια θεωρία του πολιτισμού που να βασίζεται λιγότερο στην ιστορία της τέχνης (και τις ιδεαλιστικές διακρίσεις μεταξύ «υψηλής» και «κοινής» ή «ταπεινής» ή «κακής» τέχνης κλπ), αλλά παράλληλα και να ξεπερνά την εξ ίσου σχηματική δομιστική προσέγγιση της σημειολογίας. Η κουλτούρα ως δείκτης κοινωνικών σχέσεων, και ο υλικός πολιτισμός (όχι πλέον «τέχνη») ως δρων υποκείμενο μάλλον παρά ως απολιθωμένη έκφραση μιας προϋπάρχουσας, και καθοριστικής, δομής. Επιστημολογικό πρόγραμμα, την ερευνητική μεθοδολογία και το ερμηνευτικό λεξιλόγιο της ανθρωπολογίας. Η εικόνα ως δυναμικός πολιτισμικός παράγοντας, και όχι απλώς ένα ακόμη «προϊόν» διαθέσιμο προς ταξινόμηση, μελέτη και «ανάγνωση».

6 Alfred Gell ( ), Art and Agency: θεωρητική προσέγγιση προς την «τέχνη» πέρα από την αισθητική και τη σημειολογία η αναζήτηση αισθητικής απόλαυσης στην τέχνη αποτελεί ένα σχετικά πρόσφατο επεισόδιο στην ιστορία της (δυτικής) ανθρωπότητας, όπου «έχουμε εξουδετερώσει τα είδωλά μας, ταξινομώντας τα εκ νέου ως τέχνη» «ο χωρισμός του ωραίου από το ιερό» προκύπτει από «μια ιδιαίτερα περιορισμένη Δυτική οπτική γωνία της μετα-διαφωτισμόν εποχής»

7 Alfred Gell ( ), Art and Agency: η απόρριψη της σημειολογίας βασίζεται στην «αποτυχία» του στρουκτουραλισμού να ερμηνεύσει τον υλικό πολιτισμό χωρίς να καταφεύγει στην αξιωματική παραδοχή ότι λειτουργεί ως σύστημα, και μάλιστα γλωσσικό το έργο (που φτάνει ως εμάς ως έκθεμα) δεν είναι «σύμβολο», φορέας δηλαδή ενός «μηνύματος» με το οποίο το έχει προικίσει η δημιουργική αυθεντία ενός αρχαίου «καλλιτέχνη», αλλά φορέας αυτοτελούς δράσης (agency) σχετικιστική προσέγγιση, έρχεται σε προφανή σύγκρουση με τον εγγενή ιδεαλισμό του μετα-διαδικασιακού αφηγήματος η ευρύτερη συζήτηση περί εμπρόθετης δραστικότητας βασίζεται σε αντι-ουμανιστικές αφετηρίες τα αντικείμενα τα υλικά κατάλοιπα ενός πολιτισμού είναι ανεξάρτητοι δράστες και όχι δείκτες σημασιών που τους αποδίδονται από άλλους (από τους ωσεί παρόντες δημιουργούς, μελετητές, κριτικούς αναλυτές κ.ο.κ.)

8

9 Ανάθημα («Άρτεμις») της Νικάνδρης π. 650 π.χ.

10 Χάλκινο ειδώλιο Απόλλωνος από τη Θήβα, ανάθημα του Μαντίκλου. Πρώιμος 7ος αι. π.χ.

11 Ανιμισμός: Η πεποίθηση ότι τα άψυχα όντα είναι προικισμένα με έμψυχες ιδιότητες (anima) Ότι είναι φορείς πνευματικότητας, ιδεών και εμπρόθετης δράσης Το άψυχο και το άυλο διαθέτουν υλικότητα η οποία δεν διαφέρει από αυτήν του πραγματικού

12 Υλικότητα: Η ιδιότητα των άψυχων αντικειμένων να διαδρούν πρωτογενώς με τον κόσμο των έμψυχων όντων Ο πολιτισμός είναι ένα ετερογενές δίκτυο διαμεσολαβήσεων και ερμηνειών Ο υλικός πολιτισμός δεν αποτελεί μια ανολοκλήρωτη αναπαράσταση του παρελθόντος συμμετέχει ενεργά στη διαμόρφωσή του

13

14 Τοτεμισμός: σύστημα δοξασιών και πεποιθήσεων που έχει μελετηθεί σε φυλές ιθαγενών της Β. Αμερικής, Ν. Αμερικής, Ωκεανίας, Αφρικής, Ινδίας. Η διάδραση (άψυχων) αντικειμένων και (έμψυχων) υποκειμένων είναι τέτοια, ώστε τα αντικείμενα να μην είναι μόνον φορείς πολιτισμικού νοήματος, αλλά και δημιουργοί του.

15 Lynn Meskell: «επιμένουμε να ταυτιζόμαστε με τη σκέψη του Διαφωτισμού, δηλαδή τον διαχωρισμό του έμψυχου από το άψυχο, όταν στην πραγματικότητα θα έπρεπε να ερμηνεύσουμε την νεωτερικότητα με νέους τρόπους, ίσως και ως έναν βαθμό δανεισμένους από το μακρινό παρελθόν»

16 Υλικότητα και αρχαιολογία: «διεσπαρμένο αντικείμενο»: τοτεμική / ενσώματη προέκταση του θεού, φορέας ευεργετικών δυνάμεων και προσωποποίηση της εύνοιας του θεού προς τους πιστούς του εμπρόθετη δράση του αναθέτη (με τη διαμεσολάβηση του δημιουργού του), ως ενσώματη αναπαράσταση της ευσέβειας, της προσευχής, αλλά και της προφανούς επιθυμίας του αναθέτη για κοινωνική προβολή ο αναθέτης υπόκειται και αυτός σε διασπορά ανάλογη με αυτήν του αναθήματός του. τα «διεσπαρμένα υποκείμενα» της κλασικής τέχνης εκδηλώνονται μέσω της τεχνολογίας, της εικονογραφίας και της τεχνοτροπίας, αλλά και μέσω της επιτέλεσης πολιτισμικών δράσεων που ενθαρρύνουν

17 Υλικότητα και αρχαιολογία: η μεταφυσική υπόσταση της κλασικής τέχνης βοηθά το έργο να αναδείξει τον γενεαλογικό του χαρακτήρα, κυρίως μετά την επικράτηση της φυσιοκρατίας, από τις πρώτες δεκαετίες του πέμπτου αιώνα π.χ. το μεταφυσικό υπόβαθρο της ελληνικής τέχνης εξηγεί την αγάπη των Ελλήνων για τον συμβολισμό της ανθρώπινης ύπαρξης μέσω ενός εξιδανικευμένου, και ως εκ τούτου ιδιότυπου, ρεαλισμού το αρχαιοελληνικό τοτέμ συντελεί στη διασπορά της τεχνοτροπίας που χαρακτηρίζει την ευρύτερη κατηγορία αντικειμένων στην οποία ανήκει, γεγονός που το καθιστά αναγνωρίσιμο από τους θεατές του και προσπελάσιμο από τις αναλυτικές τους ικανότητες

18

19 ΘΕΡΣΙΟΣ ΕΜΙ ΣΑΜΑ ΜΗ ΜΕ ΑΝΟΙΓΕ

20 ΕΡΜΟΤΙΜΟ ΕΜΙ

21 ΦΑΕΝΟΣ ΕΜΙ ΣΗΜΑ

22 Αντίλογος: «things are active not because they are imbued with agency but because of ways in which they are caught up in these currents of the lifeworld» The properties of materials, then, are not fixed attributes of matter but are processual and relational. To describe these properties means telling their stories. (Tim Ingold)

23 Αντίλογος: Are there contexts that are not social, or worlds that are not material?

24 Υλικότητα και (κλασική) αρχαιολογία: Η κλασική αρχαιολογία εφαρμόζει, ήδη από τον 19ο αι., μια αυτοσχέδια, και εν πολλοίς αυθαίρετη, αναπαραστατική οικονομία, πρωτίστως εμπνευσμένη από μια (κάπως) παραποιημένη ανάγνωση του εγελιανού ιδεαλισμού σχετικά με την αυτονομία της τέχνης.

25 Υλικότητα και (κλασική) αρχαιολογία: Οι έννοιες της υλικότητας, της εμπρόθετης δράσης, του διαμεσολαβημένου βλέμματος και της μη γραμμικής αντίληψης της παραγωγικής διαδικασίας εμπλουτίζουν την κατανόηση από μέρους μας ενός κόσμου που μάλλον θα αδιαφορούσε πλήρως για τις ταξινομήσεις και ιεραρχίες που του επέβαλε, πρωθύστερα, η μακρά δυτική νεωτερικότητα.

26 Υλικότητα και (κλασική) αρχαιολογία: Η «ελληνική τέχνη» ως κοινωνικό και όχι αισθητικό φαινόμενο.