ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΙΓΑΙΟΥ ΣΧΟΛΗ ΑΝΘΡΩΠΙΣΤΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΤΜΗΜΑ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΤΗΣ ΠΡΟΣΧΟΛΙΚΗΣ ΑΓΩΓΗΣ & ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΟΥ ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΥ

Transcript

1 ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΙΓΑΙΟΥ ΣΧΟΛΗ ΑΝΘΡΩΠΙΣΤΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΤΜΗΜΑ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΤΗΣ ΠΡΟΣΧΟΛΙΚΗΣ ΑΓΩΓΗΣ & ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΟΥ ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΥ Πρόγραμμα Μεταπτυχιακών Σπουδών «ΦΥΛΟ ΚΑΙ ΝΕΑ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΑ ΚΑΙ ΕΡΓΑΣΙΑΚΑ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΑ ΣΤΗΝ ΚΟΙΝΩΝΙΑ ΤΗΣ ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΑΣ» ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ Της Ιφιγένειας Ξουπά Θέμα: «Φύλο και Εξάρτηση από Ψυχοτρόπες Ουσίες» ΕΞΕΤΑΣΤΙΚΗ ΕΠΙΤΡΟΠΗ Μάριος Βρυωνίδης Επίκουρος Καθηγητής Ευρωπαϊκό Πανεπιστήμιο Κύπρου Επιβλέπων Πέτρος Ρούσσος Λέκτορας Πανεπιστήμιο Αθηνών Μέλος Εξεταστικής Επιτροπής Ιωάννης Τσαούσης Επίκουρος Καθηγητής Πανεπιστήμιο Κρήτης Μέλος Εξεταστικής Επιτροπής Ρόδος, 2011

2 Στη μαμά μου....που δεν είναι κοντά μου, αλλά την έχω μέσα μου.. 2

3 Περίληψη Η έρευνα αυτή επικεντρώνεται στη διερεύνηση των αντιλήψεων των εξαρτημένων γυναικών από ψυχοτρόπες ουσίες σε σχέση με τον εαυτό τους, την εξάρτηση, την απεξάρτηση και τα θεραπευτικά προγράμματα. Επιπλέον, εντοπίζονται οι συνθήκες και οι παράγοντες που οδηγούν τις γυναίκες στη χρήση ψυχοτρόπων ουσιών, ενώ ταυτόχρονα ερμηνεύεται η υποαντιπροσώπευσή τους στα θεραπευτικά προγράμματα. Αρχικά αποτυπώνονται μέσα από τη διεπιστημονική βιβλιογραφική έρευνα η έννοια της εξάρτησης από ψυχοτρόπες ουσίες και η έννοια του κοινωνικού φύλου. Πραγματοποιείται μια κοινωνιολογική προσέγγιση για την αναγκαιότητα ενός ειδικού για γυναίκες προγράμματος απεξάρτησης. Επιπρόσθετα, παρουσιάζεται το προφίλ των εξαρτημένων γυναικών και τα ποσοστά υποαντιπροσώπευσής τους στα θεραπευτικά προγράμματα. Αναφέρεται, επίσης, ο συσχετισμός της μητρότητας με την εξάρτηση. Πρόκειται για μια ποιοτική έρευνα με μέθοδο συλλογής ποιοτικού υλικού την ημιδομημένη συνέντευξη. Το δείγμα συνιστούν 12 γυναίκες εξαρτημένες από ψυχοτρόπες ουσίες, ηλικίας 19 έως 36 ετών, ενταγμένες σε θεραπευτικά προγράμματα. Στην παρούσα φάση του προγράμματος απέχουν από τις ψυχοτρόπες ουσίες. Μετά τη μεθοδολογική ανάλυση, ακολουθούν τα συμπεράσματα, που καταδεικνύουν ότι το προφίλ των εξαρτημένων γυναικών από ψυχοτρόπες ουσίες διαφοροποιείται από το προφίλ που διαγράφεται στην προγενέστερη επιστημονική αρθρογραφία. Η βοήθεια που λαμβάνουν από τα θεραπευτικά προγράμματα περιορίζεται σε ορισμένους τομείς. Η εικόνα που έχουν για τον εαυτό τους ταυτίζεται με την εικόνα που έχουν οι μη εξαρτημένοι για εκείνες, ενώ η εικόνα που έχουν οι ίδιες για τους άλλους εξαρτημένους δεν διαφοροποιείται σε σχέση με το φύλο. Αναδεικνύεται επιτακτική η αναγκαιότητα δημιουργίας νέων θεραπευτικών δομών, οι οποίες να είναι προσαρμοσμένες στις ιδιαίτερες ανάγκες των εξαρτημένων γυναικών. Λέξεις-Κλειδιά: φύλο, εξάρτηση, ψυχοτρόπες ουσίες. 3

4 Πρόλογος Η διερεύνηση των αντιλήψεων των εξαρτημένων γυναικών από ψυχοτρόπες ουσίες έχει ενδιαφέρον και διπλό όφελος. Από τη μία πλευρά, ερμηνεύεται η υποαντιπροσώπευσή τους στα θεραπευτικά προγράμματα, ενώ, από την άλλη, η σε βάθος κατανόηση των αναγκών τους θα βοηθήσει στην καλύτερη αντιμετώπισή τους από τα θεραπευτικά προγράμματα, αν σκεφτούμε ότι οι εξαρτημένες γυναίκες καλούνται να διεκδικήσουν ισότιμα τη θέση τους μέσα στο κοινωνικό σύνολο, αναλαμβάνοντας ρόλους εργαζόμενης, μητέρας, συντρόφου. Τα ευρήματα μπορούν, επίσης, να αποτελέσουν έναυσμα για περαιτέρω έρευνες. Θα ήθελα να ευχαριστήσω πρώτα από όλους τον Επιβλέποντα Καθηγητή μου Μάριο Βρυωνίδη για την καθοδήγηση και τις καίριες παρεμβάσεις. Τον Δρ. Χρήστο Ρογκότη, Ψυχίατρο-Νευρολόγο, πρώην Διευθυντή του Τμήματος Αποκατάστασης Εξαρτημένων Ατόμων «ΙΑΝΟΣ» του Ψυχιατρικού Νοσοκομείου Θεσσαλονίκης (Ψ.Ν.Θ.), για την ενθάρρυνση. Τους συναδέλφους μου στο Τμήμα Αποκατάστασης Εξαρτημένων Ατόμων «ΙΑΝΟΣ» του Ψ.Ν.Θ. για την αμέριστη συμπαράστασή τους, καθώς και τους συναδέλφους μου στο Πρόγραμμα Εναλλακτικής Θεραπείας Εξαρτημένων Ατόμων (Π.Ε.Θ.Ε.Α.) «ΑΡΓΩ» του Ψ.Ν.Θ., για την ευγένειά τους. Τις εξαρτημένες γυναίκες από ψυχοτρόπες ουσίες για τον πολύτιμο χρόνο που μου διέθεσαν. Τέλος, την αγαπημένη μου φίλη Λήδα Μπέκα, Φιλόλογο- Γλωσσολόγο, για τις επισημάνσεις της σε σχέση με την επιμέλεια του κειμένου. 4

5 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Περίληψη. 3 Πρόλογος.. 4 Εισαγωγή Θεωρητική Ανασκόπηση Εξάρτηση ψυχοτρόπων ουσιών Εννοιολογική προσέγγιση Το βιολογικό και το κοινωνικό φύλο, στερεότυπα για το φύλο, διαμόρφωση του ρόλου του φύλου Κοινωνιολογική Προσέγγιση Ποσοστά υποαντιπροσώπευσης εξαρτημένων γυναικών Δημογραφικά χαρακτηριστικά Διαφορές στο προφίλ των δύο φύλων στη χρήση Ψυχιατρικά προβλήματα Ιατρικά προβλήματα Οικογένεια και κοινωνία Ιστορικό κακοποίησης Ο ρόλος του ερωτικού συντρόφου Επαγγελματικά προβλήματα Χρήση εξάρτηση κατάχρηση Θεραπεία Παραβατικότητα και εμπλοκή με το νόμο Εξάρτηση και μητρότητα Σκοπός της Έρευνας Ερευνητικοί Στόχοι Μεθοδολογία Έρευνας Ερευνητικός Σχεδιασμός Πληθυσμός Δειγματοληψία Περιγραφή Δελτίου Συνέντευξης Ζητήματα Δεοντολογίας Εγκυρότητα και Αξιοπιστία Πραγματοποίηση Έρευνας Αποτελέσματα Έρευνας

6 3.1. Το προφίλ των εξαρτημένων γυναικών Συνθήκες και παράγοντες που οδηγούν στη χρήση Οι αντιλήψεις των εξαρτημένων γυναικών για τον εαυτό τους και τους άλλους Οι αντιλήψεις των εξαρτημένων γυναικών για την εξάρτηση, την απεξάρτηση και τα θεραπευτικά προγράμματα Παράγοντες υποαντιπροσώπευσης των εξαρτημένων γυναικών στα θεραπευτικά προγράμματα Ίσα δικαιώματα, ποινές και όνειρα Συζήτηση Συμπεράσματα Βιβλιογραφικές Αναφορές Παράρτημα Δελτίο Συνέντευξης

7 Εισαγωγή Η χρήση ψυχοτρόπων ουσιών αποτελεί ένα συνεχώς αυξανόμενο φαινόμενο. Στα πλαίσια μίας προσπάθειας να περιγραφούν οι αιτιολογικοί παράγοντές του, το φύλο έχει αναδειχθεί από σχετικές έρευνες ως ιδιαίτερα σημαντικός παράγοντας (Ζώτου & Κοπακάκη, 2005). Για αρκετά χρόνια, το φαινόμενο της εξάρτησης από ψυχοτρόπες ουσίες μελετιόταν με βάση τον ανδρικό πληθυσμό. Από τη δεκαετία του 70, και ακόμη περισσότερο από τη δεκαετία του 90, αρχίζει να εκδηλώνεται ενδιαφέρον για τη μελέτη του φαινομένου της γυναικείας εξάρτησης (Μανεσιώτη, Ντάλιου & Κόκκορης, 2006). Τα πρόσφατα επιδημιολογικά δεδομένα κατέδειξαν τη μείωση του παραδοσιακού «χάσματος των δύο φύλων» στην εξάρτηση και έθεσαν σε αμφισβήτηση την αντίληψη ότι αυτή αποτελεί ένα φαινόμενο που αφορά κατά κύριο λόγο τον πληθυσμό των ανδρών. Καθώς η έρευνα στράφηκε στη μελέτη του φύλου, ενός κρίσιμου παράγοντα σε σχέση με την εξαρτητική συμπεριφορά και τη θεραπευτική της αντιμετώπιση, σκιαγραφήθηκαν οι ιδιαιτερότητες των γυναικών όσον αφορά τους παράγοντες κινδύνου που οδηγούν στη χρήση ψυχοτρόπων ουσιών (Ζώτου & Κοπακάκη, 2005). Τα θεραπευτικά προγράμματα απεξάρτησης διεθνώς λειτουργούν κυρίως ανταποκρινόμενα στο αίτημα των ανδρών εξαρτημένων. Επίσης, οι περισσότερες έρευνες στο χώρο των εξαρτήσεων επικεντρώνονται σε άνδρες χρήστες, με αποτέλεσμα οι γυναίκες είτε να υποβαθμίζονται, είτε να αγνοούνται, είτε να αντιμετωπίζονται ως οριακές (Πράπας, Σφηκάκη & Μάτσα, 2001). Σε ό,τι αφορά το θέμα του φύλου, οι συγγραφείς επισημαίνουν ότι τα αίτια που οδηγούν τους άνδρες και τις γυναίκες στη χρήση εξαρτησιογόνων ουσιών διαφέρουν. Στην προαναφερόμενη διαφοροποίηση σημαντικό ρόλο διαδραματίζει ο κοινωνικός ρόλος τού κάθε φύλου. Έτσι, οι άνδρες είναι πιο πιθανό να εμπλακούν στη χρήση παράνομων ουσιών, κάτι που δεν αντιβαίνει πλήρως στο διαμορφωμένο κοινωνικά ανδρικό πρότυπο. Οι γυναίκες, πάλι, είναι πιο πιθανό να περάσουν στην κατάχρηση νόμιμων φαρμακευτικών και άλλων ουσιών (π.χ. αλκοόλ) από το αδιέξοδο στο οποίο φτάνουν, εξαιτίας των πολλών ρόλων που καλούνται να παίξουν μέσα στα πλαίσια του κοινωνικού προτύπου για το φύλο τους. Ως προς τη σχέση των δύο φύλων με τις ουσίες, αξίζει να σημειώσουμε ότι ο κοινωνικός ρόλος του άνδρα «δικαιολογεί» τη χρήση κυρίως παράνομων ουσιών, ενώ ο ρόλος της γυναίκας τη χρήση νόμιμων ουσιών (Χάτσιου, Ηλιού, Κοταλακίδης, Μαλαπέτσα & Τσαγκαράκη, 2001). Αυτό που μας απασχολεί στη συγκεκριμένη έρευνα δεν είναι η απαρίθμηση των διαφορών μεταξύ ανδρών και γυναικών με βάση ανατομικές διαφορές των φύλων, αλλά οι 7

8 κοινωνικές συνέπειες αυτών των διαφορών. Δεν μας ενδιαφέρει τι είναι γυναίκα σε σχέση με τον άνδρα άλλωστε αυτό, όπως είπε ο Freud, είναι ένα άλυτο πρόβλημα, αλλά να διερευνηθεί τόσο το προφίλ των εξαρτημένων γυναικών όσο και οι αντιλήψεις τους για τον εαυτό τους, την εξάρτηση, την απεξάρτηση και τα θεραπευτικά προγράμματα. Επιπρόσθετα, ζητούμενο αποτελεί να εντοπιστούν οι συνθήκες και οι παράγοντες που οδηγούν τις γυναίκες στη χρήση ψυχοτρόπων ουσιών και ταυτόχρονα να ερμηνευτεί η υποαντιπροσώπευση των εξαρτημένων γυναικών στα θεραπευτικά προγράμματα. 8

9 1. Θεωρητική Ανασκόπηση 1.1. Εξάρτηση ψυχοτρόπων ουσιών Εννοιολογική προσέγγιση Πριν αρχίσει η ανάπτυξη του θέματος, θεωρείται σημαντικό και χρήσιμο να δοθούν μερικοί ορισμοί αναφορικά με το αντικείμενο. Ο όρος «εξάρτηση» εισήχθη από Επιτροπή Εμπειρογνωμόνων του Παγκόσμιου Οργανισμού Υγείας (Π.Ο.Υ) το 1964 και ορίζεται ως εξής: «πρόκειται για κατάσταση ψυχική, μερικές φορές και σωματική, που αποτελεί απόρροια της αλληλεπίδρασης μεταξύ του ζώντος οργανισμού και του ναρκωτικού, την οποία χαρακτηρίζουν συμπεριφορολογικές ή άλλης μορφής αντιδράσεις, που πάντοτε περιλαμβάνουν καταναγκασμό για τη συνεχή κατά περιόδους λήψη της ουσίας ή προκειμένου το άτομο να βιώσει τις ψυχολογικές επιδράσεις της και, μερικές φορές, για να αποφύγει τις δυσάρεστες συνέπειες που οφείλονται στην αποστέρησή της» (Gossop & Grant, 1994). Ψυχοτρόπος ουσία είναι κάθε ουσία που, χρησιμοποιούμενη μέσω οποιασδήποτε οδού, μεταβάλλει το συναίσθημα, το επίπεδο αντιληπτικότητας ή την εγκεφαλική λειτουργία ενός χρήστη (Λιάππας, 1997). Για να πιστοποιηθεί η διάγνωση της εξάρτησης ενός ατόμου από μία ψυχοτρόπο ουσία, θα πρέπει να συνυπάρχουν τουλάχιστον τρία από τα παρακάτω κριτήρια, και μερικά από τα συμπτώματα της διαταραχής αυτής να υφίστανται για τουλάχιστον ένα μήνα ή να επανεμφανίζονται για μεγάλο χρονικό διάστημα. Τα κριτήρια είναι: α) χρήση της ουσίας σε μεγάλες ποσότητες ή για μεγάλες χρονικές περιόδους, παρά την αντίθετη πρόθεση του χρήστη, β) ανεπιτυχείς προσπάθειες ελέγχου ή διακοπής της χρήσης της ουσίας από μέρους του χρήστη, γ) μεγάλη δαπάνη του χρόνου του χρήστη σε δραστηριότητες που σχετίζονται με την απόκτηση της ουσίας, δ) συχνές καταστάσεις μέθης από χρήση της ουσίας ή εμφάνιση στερητικών συμπτωμάτων, που παρεμποδίζουν το άτομο να ανταποκριθεί κανονικά στον εργασιακό, οικογενειακό και κοινωνικό του ρόλο, ε) συνεχής χρήση της ουσίας, παρά τη διαπίστωση των προβλημάτων που προκαλεί η χρήση της στον κοινωνικό, ψυχολογικό και σωματικό τομέα, στ) εκσεσημασμένη ανάπτυξη ανοχής στην ουσία και ανάγκη για χρήση συνεχώς μεγαλύτερων ποσοτήτων της ουσίας, ώστε να επιτευχθεί το επιθυμητό αποτέλεσμα, ή ελαττωμένο αποτέλεσμα με τη συνεχή χρήση των ίδιων ποσοτήτων της ουσίας, ζ) ανάπτυξη χαρακτηριστικών στερητικών συμπτωμάτων στην περίπτωση απότομης μείωσης ή διακοπής της χρήσης της ουσίας και η) συχνή χρήση της ουσίας με σκοπό την αποφυγή ή την ανακούφιση των στερητικών συμπτωμάτων. Τα δύο τελευταία κριτήρια δεν θεωρούνται 9

10 απαραίτητα στην περίπτωση χρήσης ψυχοτρόπων ουσιών οι οποίες δεν προκαλούν σωματική εξάρτηση (Λιάππας, 1997). Συνοψίζοντας, θα μπορούσε να ειπωθεί ότι η εξάρτηση από ουσία είναι μια σωματική ή και ψυχολογική κατάσταση που χαρακτηρίζεται από την επιτακτική ανάγκη για εκσεσημασμένη λήψη της ουσίας σε συνεχή ή περιοδική βάση, με σκοπό να βιώσει ο χρήστης τα αποτελέσματα της δράσης της ουσίας ή να αποφύγει τη δυσφορική κατάσταση που προκαλεί η στέρησή της. Εξάρτηση είναι δυνατόν να αναπτυχθεί σε περισσότερες από μία ουσίες. Μία ψυχοτρόπος ουσία μπορεί να προκαλέσει ψυχολογική εξάρτηση, σωματική εξάρτηση ή και τα δύο Το βιολογικό και το κοινωνικό φύλο, στερεότυπα για το φύλο, διαμόρφωση του ρόλου του φύλου Η ζωή μας επηρεάζεται σε μεγάλο βαθμό από το είδος του επαγγέλματος που επιλέγουμε, από τους φίλους μας και από τις στάσεις και τις αξίες μας. Οι επιλογές αυτές επηρεάζονται κυρίως από αυτό που αποκαλούμε «κοινωνικό ρόλο του φύλου», δηλαδή τρόπους συμπεριφοράς τους οποίους προδιαγράφει, χωριστά για τους άνδρες και τις γυναίκες, μια δεδομένη κοινωνία σε μια δεδομένη κοινωνική στιγμή. Οι σχετικές με τη διαμόρφωση του κοινωνικού ρόλου του φύλου έρευνες επηρεάζουν αλλά και επηρεάζονται από τις αντιφατικές απόψεις της κοινής γνώμης για τον κοινωνικό ρόλο του κάθε φύλου (Turner, 1998). Σε γενικές γραμμές, ο όρος «βιολογικό φύλο» χρησιμοποιείται για να περιγράψει τις βιολογικές κατηγορίες του «άνδρα» και της «γυναίκας», ενώ ο όρος «κοινωνικό φύλο» χρησιμοποιείται για να περιγράψει τις κοινωνικές κατηγορίες της «αρρενωπότητας» και της «θηλυκότητας», δηλαδή τα χαρακτηριστικά και τη συμπεριφορά που αποδίδονται στο καθένα από τα δύο φύλα. Το βιολογικό φύλο στον άνθρωπο καθορίζεται από τα χρωμοσώματα και τα ανατομικά χαρακτηριστικά του φύλου. Το κοινωνικό φύλο προσδιορίζεται από κοινωνικούς παράγοντες. Ο κοινωνικός ρόλος του φύλου αναφέρεται σε συμπεριφορές, ενδιαφέροντα και υποχρεώσεις που ορίζονται από την κοινωνία ως κατάλληλα αρμόζοντα για τους άνδρες και τις γυναίκες. Η ταυτότητα του κοινωνικού ρόλου του φύλου αναφέρεται στην αντίληψη που έχει το άτομο για το φύλο του (Turner, 1998). Οι ερευνητικές εργασίες που αναφέρονται στις πεποιθήσεις για τις διαφορές μεταξύ ανδρών και γυναικών έχουν εστιαστεί στα στερεότυπα του φύλου, δηλαδή ποιος πιστεύουν οι 10

11 άνθρωποι ότι είναι ο αντιπροσωπευτικός άνδρας και ποια η αντιπροσωπευτική γυναίκα, καθώς και στις ατομικές διαφορές, δηλαδή τι πιστεύουν οι άνθρωποι ότι είναι ο καθένας τους χωριστά. Οι στερεότυπες αντιλήψεις βασίζονται σε γενικές γραμμές στην πραγματική συμπεριφορά και στους ρόλους των γυναικών και των ανδρών ωστόσο, οι πεποιθήσεις που έχουν να κάνουν με τις διαφορές αυτές είναι σημαντικά μεγαλύτερες από τις διαφορές που υπάρχουν στην πραγματικότητα (Turner, 1998). Στη σύγχρονη βιβλιογραφία έχουν αναπτυχθεί διάφορες θεωρίες που προσπαθούν να εξηγήσουν, καθεμία απ' τη σκοπιά της, τις διαφορές στα ψυχολογικά χαρακτηριστικά, τη συμπεριφορά και την κοινωνική θέση των δύο φύλων. Προκύπτουν από θεωρητικές προσεγγίσεις διαφόρων επιστημών, όπως η Βιολογία, η Ψυχολογία, η Ανθρωπολογία και η Κοινωνιολογία, και αποδίδουν τις διαφορές άλλοτε σε βιολογικούς και άλλοτε σε κοινωνικοοικονομικούς παράγοντες, και προσεγγίζονται είτε από την ψυχολογική είτε από την ανθρωπολογική κοινωνιολογική σκοπιά. Μερικές από τις θεωρίες αυτές επικεντρώνουν το ενδιαφέρον τους στο «γιατί», στην προέλευση, δηλαδή, των διαφορών ανάμεσα στα δύο φύλα, και ενδιαφέρονται για τις αιτίες που συντελούν στην ανάπτυξη τέτοιων διαφορών, ενώ άλλες ασχολούνται με το «πώς», με τις διαδικασίες, δηλαδή, που κατευθύνουν τους άνδρες και τις γυναίκες να υιοθετούν όμοιες ή διαφορετικές μορφές συμπεριφοράς. Μερικές από τις θεωρίες που προσεγγίζουν τη διαμόρφωση του ρόλου του φύλου είναι οι εξής: οι βιολογικές θεωρίες, οι οποίες προσπαθούν να εξηγήσουν τις διαφορές φύλου με βάση τις βιοσωματικές διαφορές που εντοπίζονται στο σώμα και τον εγκέφαλο, η θεωρία κοινωνικής μάθησης, σύμφωνα με την οποία η διαμόρφωση του φύλου και σε αντίθεση με τη θεωρία περί βιολογικών καταβολών, οφείλεται σε κοινωνικούς παράγοντες, η γνωστικήαναπτυξιακή θεωρία, η οποία υποστηρίζει ότι οι στάσεις και οι πεποιθήσεις του ίδιου του παιδιού για τους ρόλους των φύλων θεωρούνται πρωταρχικής σημασίας, γιατί καθοδηγούν την αλληλεπίδρασή του με το περιβάλλον (Turner, 1998), και, τέλος, η ψυχαναλυτική θεωρία, η οποία υποστηρίζει ότι τα στάδια της σεξουαλικής ωρίμανσης των παιδιών έχουν μεγάλη σημασία για την «ταύτιση» με συγκεκριμένους ρόλους (Pervin & John, 2001). Καμιά από τις προαναφερόμενες θεωρίες δεν είναι ικανή να ερμηνεύσει από μόνη της αποτελεσματικά τη διαμόρφωση του ρόλου του φύλου συνολικά. Όλες παρουσιάζουν κάποια 11

12 κενά και ένας συνδυασμός στοιχείων από την καθεμία θα μπορούσε, ίσως, να μας βοηθήσει να κατανοήσουμε καλύτερα τις αιτίες και τη διαδικασία. Καμιά θεωρία, επίσης, δεν κάνει λόγο για τις σχέσεις εξουσίας και δύναμης που αναπτύσσονται ανάμεσα στους άνδρες και τις γυναίκες στα πλαίσια των ψυχολογικών τους διαφορών, και, έτσι, καμία εκτός ίσως από την ψυχαναλυτική θεωρία, στην οποία υπάρχουν σαφείς υπαινιγμοί δεν επισημαίνει ότι υπάρχει ένα φύλο κυρίαρχο του άλλου, γεγονός που παίζει σημαντικό ρόλο στη διαιώνιση των διαφορών αυτών. Τέλος, οι περισσότερες θεωρίες δεν αγγίζουν το ζήτημα της προέλευσης των ψυχολογικών διαφορών ανάμεσα στα φύλα Κοινωνιολογική Προσέγγιση Ένα σημαντικό ζητούμενο είναι αν έχει πραγματικά ανάγκη η ελληνική κοινωνία από ένα ειδικό για γυναίκες πρόγραμμα απεξάρτησης. Μήπως η ίδια η διατύπωση του αιτήματος υποκρύπτει μια αντίληψη διακρίσεων εις βάρος των εξαρτημένων γυναικών; Η απάντηση σε αυτό το κρίσιμο ερώτημα προϋποθέτει τη διαλεκτική προσέγγιση της στάσης τόσο της ελληνικής κοινωνίας απέναντι στις γυναίκες γενικά και στις εξαρτημένες γυναίκες ειδικά, όσο και αυτών των ίδιων των γυναικών απέναντι στη θέση, στο ρόλο, στην ιδεολογία τους. Γιατί, μπορεί να έσπασαν τα παλιά δεσμά που καθήλωναν τις γυναίκες στο σπίτι, σφυρηλατήθηκαν όμως νέα, γεννώντας και αναγεννώντας πολλαπλές διαφοροποιήσεις, ανταγωνισμούς, διακρίσεις, συμβολισμούς και αποκλεισμούς, και αναπαράγοντας τελικά τους παλιούς ρόλους (Μάτσα, 1998). Οι ρόλοι αυτοί, πρωταρχικά κοινωνικοί και όχι βιολογικοί, διαμορφώθηκαν μέσα στο εργασιακό σύστημα και μέσα στην οικογένεια, η οποία έχασε τον παραδοσιακό χαρακτήρα της, έγινε πυρηνική, διατηρώντας όμως τον καταπιεστικό δυσλειτουργικό χαρακτήρα της, διαμορφώνοντας τη λεγόμενη «γυναικεία κατάσταση». Μια κατάσταση με σωματικές, ψυχολογικές, κοινωνικές και πολιτισμικές παραμέτρους, που σηματοδοτεί την ανισότητα, την καταπίεση, την υποταγή, την παθητικότητα, την εκμετάλλευση, την οικονομική και άλλη εξάρτηση από τον άνδρα, την αδύνατη πρόσβαση σε καίριους τομείς της οικονομικής, πολιτικής και πολιτιστικής πραγματικότητας (Μάτσα, 1998). Το 70% του ενάμισι δισεκατομμυρίου φτωχών στον κόσμο, όπως και το 60% του ενός δισεκατομμυρίου αναλφάβητων είναι γυναίκες. Από τις μονογονεϊκές οικογένειες, που 12

13 ξεπερνούν ήδη το 10% του συνόλου των οικογενειών, το 90% διευθύνεται από μία γυναίκα. Το 80% των προσφύγων είναι γυναίκες (Μάτσα, 2001). Εκατό εκατομμύρια γυναίκες στον κόσμο δεν έχουν πρόσβαση στο πόσιμο νερό. Στην Ινδία κάθε μέρα καίγονται στην πυρά 5 γυναίκες. Στην Αμερική κάθε 6 λεπτά της ώρας πέφτει θύμα βιασμού μία γυναίκα. Περισσότερα από δύο εκατομμύρια κορίτσια υποβάλλονται κάθε χρόνο σε κλειτοριδεκτομή, ενώ πάνω από μισό εκατομμύριο γυναίκες χάνουν κάθε χρόνο τη ζωή τους, λόγω επιπλοκών κατά την εγκυμοσύνη ή τον τοκετό (Μάτσα, 2001). Στην Κίνα τα κορίτσια είναι εντελώς ανεπιθύμητα από το καθεστώς. Τα περισσότερα από αυτά που καταφέρνουν να έρθουν στον κόσμο το 97% των εκτρώσεων αφορά τα κορίτσια εγκαταλείπονται από τους γονείς έξω από τα ορφανοτροφεία, για να πεθάνουν αβοήθητα ή να ζήσουν μια άθλια ζωή, γεμάτη στερήσεις μέσα σε αυτά (Μάτσα, 2001). Από την άλλη μεριά, στην Ευρώπη αυξάνεται ραγδαία ο αριθμός των γυναικών που εγκαταλείπουν τη χώρα τους, κυρίως από την Ανατολική Ευρώπη, αναζητώντας καλύτερη ζωή, για να βρεθούν δέσμιες των κυκλωμάτων πορνείας, που δρουν ανενόχλητα στην Ελλάδα και σε άλλες χώρες της Ευρώπης (Μάτσα, 2001). Οι γυναίκες είναι τα μεγάλα θύματα της ανεργίας. Υπολογίζεται ότι σήμερα μία στις τρεις γυναίκες είναι άνεργες. Οι γυναίκες είναι οι πρώτες που απολύονται και οι τελευταίες που προσλαμβάνονται. Στο σύνολο τους παράγουν τα 2/3 των εργάσιμων ωρών και οι αμοιβές τους είναι πολύ χαμηλές. Υποχρεώνονται συχνά να δουλεύουν λαθραία, ανασφάλιστες, σε «ευέλικτες» μορφές εργασίας, εύκολα θύματα εκβιασμών και άγριας εκμετάλλευσης (Μάτσα, 2001). Στην Αμερική ο μισθός των γυναικών φτάνει μετά βίας το 65% του μισθού των βιομηχανικών εργατών, τη στιγμή που το 44% των εργαζομένων πλήρους απασχόλησης είναι γυναίκες. Σε όλο τον κόσμο οι γυναίκες στην πλειοψηφία τους έχουν μικρότερο εισόδημα απ ό,τι οι άνδρες (Μάτσα, 2001). Στην Ελλάδα οι γυναίκες μέσης παραγωγικής ηλικίας (24 έως 64 ετών) αποτελούν το 34% των ανέργων, ενώ οι άνδρες της ίδιας ηλικίας το 24% (Μάτσα, 1998). Μια άλλη έκφραση των διακρίσεων σε βάρος των γυναικών είναι ο αποκλεισμός τους από τα κέντρα εξουσίας. Σε περισσότερες από εκατό χώρες στον κόσμο δεν υπάρχει ούτε μία 13

14 γυναίκα στη Βουλή, ενώ είναι λίγες οι γυναίκες που κατέχουν κυβερνητικές και γενικά υψηλόβαθμες θέσεις, ακόμα και στα συνδικάτα (Μάτσα, 2001). Το παγκόσμιο φαινόμενο της «θηλυκοποίησης της φτώχειας» (feminization de la pauvreté) πλήττει και την Ελλάδα. Οι γυναίκες, και ειδικά αυτές που προέρχονται από τα χαμηλότερα κοινωνικά στρώματα, αποτελούν μία από τις ασθενέστερες οικονομικά και κοινωνικά ομάδες του ελληνικού πληθυσμού, τις πιο κακοπληρωμένες και καταπιεσμένες. Όσο βαθαίνει η κρίση, τόσο πιο δραματικά συρρικνώνονται οι ευκαιρίες επαγγελματικής, κοινωνικής και άλλης αποκατάστασής τους, τόσο υποδεέστερος γίνεται ο ρόλος τους. Οι ανισότητες ανάμεσα στα φύλα μεγαλώνουν όσο βαθαίνουν οι ταξικές ανισότητες και διακρίσεις, μέσα στη γενικότερη παρακμή του συστήματος, που γεννά καθημερινά καινούριες μορφές κοινωνικού αποκλεισμού και ρατσισμού, έστω και αν πληθαίνουν, σε τελευταία ανάλυση, κενές περιεχομένου διακηρύξεις περί της «ισότητας των δύο φύλων», έστω και αν ψηφίζονται νόμοι που τυπικά τις κατοχυρώνουν (Μάτσα, 1998). Μέσα σε αυτά τα πλαίσια δημιουργούνται τα κοινωνικά στερεότυπα που αναγορεύουν τη «γυναικεία κατάσταση» σε φυσικό γεγονός, έξω από ιστορικούς, ταξικούς, ιδεολογικούς και άλλους επικαθορισμούς, τη θεσμοποιούν, τη νομιμοποιούν, δίνουν ιδεολογικό κάλυμμα στις διακρίσεις και την καταπίεση, συντηρούν μύθους και προκαταλήψεις και διαμορφώνουν συμπεριφορές (Μάτσα, 1998). Οι ίδιες οι γυναίκες, μέσα από πολύπλοκους ιδεολογικούς μηχανισμούς, έχουν εσωτερικεύσει το κυρίαρχο ιδεολογικό πρότυπο για το ρόλο και τη θέση τους, και λειτουργούν ανάλογα, γεμάτες ενοχές, ανασφάλειες, άγχος, τάσεις αυτοκαταστροφής. Εξάλλου, η ίδια η διαδικασία της κοινωνικοποίησής τους συνδέθηκε στενά με το φύλο τους. Βρέθηκαν από την πιο τρυφερή τους ηλικία αντιμέτωπες με μια κοινωνική στάση που χαρακτηριζόταν από δυσπιστία έως επιθετικότητα απέναντί τους, που τους έδινε άνισες ευκαιρίες στον επαγγελματικό και τον κοινωνικό στίβο, που καθόριζε τον υποδεέστερο ρόλο τους στη βάση των υποτιθέμενων, μικρότερων σε σχέση με τους άνδρες, δυνατοτήτων τους, που συρρίκνωνε τελικά την ύπαρξή τους στο ρόλο της συζύγου και κυρίως της μητέρας (Μάτσα, 1998). Με βάση αυτή την κοινωνική στάση διαμορφώθηκε και η δική τους, προσωπική στάση, είτε προς την κατεύθυνση της άκριτης αποδοχής των επικρατούντων κοινωνικών στερεοτύπων και της παθητικής προσαρμογής στον προκαθορισμένο από αυτά ρόλο τους, 14

15 είτε προς την κατεύθυνση της αντίδρασης απέναντι σε αυτά, άναρχης και σπασμωδικής ή, αντίθετα, συγκροτημένης και συνειδητής. Μια στάση που μπορεί να κυμαίνεται από τη συνειδητή ταξική στάση απέναντι στο «γυναικείο ζήτημα» ως υπόθεση χειραφέτησης και απελευθέρωσης όχι μόνο των γυναικών αλλά και των ανδρών από τα δεσμά της ταξικής καταπίεσης, μέχρι κάθε μορφής «αποκλίνουσα» συμπεριφορά, συμπεριλαμβανομένης και της εξάρτησης από ψυχοτρόπες ουσίες (Μάτσα, 1998). Οι εξαρτημένες από ψυχοτρόπες ουσίες γυναίκες αποτελούν μια μικρή υποομάδα μέσα στο συνολικό γυναικείο πληθυσμό. Οι γυναίκες αποτελούν το 30-40% περίπου του πληθυσμού των εξαρτημένων (Μάτσα, 2001). Η συνάντησή τους με τις ουσίες σε κάποια, κρίσιμη συνήθως, στιγμή της ζωής τους, τις οδήγησε στην εξάρτηση, ακριβώς γιατί προϋπήρχε της συνάντησης ένα σύνολο παραγόντων, με καταλυτική για την έκβασή της σημασία. Προϋπήρχε μια ελλειμματικά δομημένη, ευάλωτη προσωπικότητα. Προϋπήρχαν βιώματα δύσκολα και τραυματικά, απουσία γονεϊκών στηριγμάτων, στερήσεις, κακοποίηση, σεξουαλική και άλλη, ακόμα και από μέλη της οικογένειας. Προϋπήρχε ένα τεράστιο κενό μέσα τους, ανία, πίκρα, οδύνη, απελπισία, φόβος, ντροπή, ενοχή, μοναξιά. Προϋπήρχε η φοβερή ανασφάλεια, η αίσθηση της αδυναμίας να αντεπεξέλθουν στις δυσκολίες και στα προβλήματα, στηριγμένες μόνο στις δυνάμεις τους (Μάτσα, 1998). Σε αυτό το ψυχολογικό υπόβαθρο, καθορισμένο, σε τελευταία ανάλυση, μέσα από πολλές διαμεσοποιήσεις, από τον κοινωνικό ρόλο της γυναίκας, εγκαταστάθηκε η εξάρτηση σαν μια «στρατηγική επιβίωσης» από το άγχος, το stress, τον πανικό, τα οδυνηρά συναισθήματα που μπορεί να προκαλέσει ένα διαζύγιο, ένας θάνατος αγαπημένου προσώπου, μια απόλυση από τη δουλειά, μια οικονομική ή άλλη καταστροφή, οτιδήποτε μπορεί να έχει το χαρακτήρα ψυχοπιεστικής κατάστασης (Μάτσα, 1998). Οι εξαρτημένες από ψυχοτρόπες ουσίες γυναίκες είναι διπλά στιγματισμένες, ως γυναίκες με παρεκκλίνουσα συμπεριφορά και ως εξαρτημένες γυναίκες, στιγματισμένες σε μεγαλύτερο βαθμό από τους εξαρτημένους άνδρες (Χάτσιου κ.ά., 2001). Αυτό το ψυχολογικό υπόβαθρο, στα πλαίσια του δυσλειτουργικού οικογενειακού περιβάλλοντος, τις έκανε πιο ευάλωτες στις πιέσεις της καθημερινής ζωής. Θύματα της ανεργίας, της φτώχειας, της απουσίας οικογενειακών και άλλων στηριγμάτων, αντικείμενα εκμετάλλευσης, οικονομικής, σεξουαλικής και άλλης, ακόμα και από δικά τους πρόσωπα, αναζητούν στις ουσίες την, προσωρινή έστω, ανακούφιση από την ένταση, τη φυγή από την αβίωτη πραγματικότητα της καθημερινότητας. Άλλωστε, έχουν εξοικειωθεί με τη χρήση 15

16 ουσιών από την παιδική τους ηλικία. Μεγάλωσαν, οι περισσότερες από αυτές, σε ένα οικογενειακό περιβάλλον όπου ο πατέρας, η μητέρα, ο αδερφός ή άλλα πρόσωπα κύρους έκαναν χρήση αλκοόλ, χαπιών, ουσιών ή ακόμα μπορεί να ήταν και εξαρτημένοι (Μάτσα, 1998). Άλλες μπορεί να έπαιρναν ουσίες μαζί με το άτομο που διάλεξαν να συζήσουν, εγκαταλείποντας, συνήθως στην εφηβεία, την πατρική εστία, όπου η διαμονή τους φαινόταν αδύνατη. Η καινούρια τους ζωή οργανώθηκε από την αρχή στη βάση μιας σχέσης εξάρτησης (για χρήματα, σεξ, ουσίες), μιας σχέσης παθολογικού, συνήθως, χαρακτήρα, που απηχεί, εσωτερικεύοντάς την, μια ολόκληρη κοινωνική παθολογία. Απέναντι σε αυτές τις γυναίκες, που βιώνουν με αφόρητη οδύνη την κατάσταση της εξάρτησής τους, μια οδύνη που καλύπτεται από τη μάσκα της εξαρτητικής συμπεριφοράς, τα ψέματα, την αγοραία γλώσσα, την πρόκληση, τη χαοτική σεξουαλική ζωή, την πορνεία, η κοινωνία είναι διπλά καταπιεστική, σαδιστικά ωμή, κυνική και απορριπτική (Μάτσα, 1998). Οι εξαρτημένες από ψυχοτρόπες ουσίες γυναίκες είναι στιγματισμένες. Για να κατανοήσουμε την έννοια του στίγματος, πρέπει να επισημάνουμε τρεις έννοιες κλειδιά: στερεότυπα, προκαταλήψεις και διακρίσεις. Τα στερεότυπα αποτελούν αρνητικές πεποιθήσεις (περί επικινδυνότητας, ανεπάρκειας, αδυναμίας χαρακτήρα) για μια συγκεκριμένη κοινωνική ομάδα, που έχει το χαρακτήρα του διαφορετικού. Ως προϊόν κοινωνικής μάθησης, αυτές οι πεποιθήσεις, που συμμερίζεται συνήθως η πλειοψηφία, μεταδίδονται πολύ εύκολα, δημιουργούν αρνητικές εντυπώσεις και τροφοδοτούν προκαταλήψεις, δηλαδή αρνητικές συναισθηματικές αντιδράσεις (π.χ. φόβο, θυμό, κ.λπ.). Αυτές προκαλούν συμπεριφορές διακρίσεων σε βάρος της συγκεκριμένης κοινωνικής ομάδας (αντιδράσεις αποφυγής των μελών της, άρνηση βοήθειας, άρνηση παροχής στεγαστικών και επαγγελματικών ευκαιριών, κ.ά.) (Μάτσα, 2003). Μέσα σε αυτό το πλέγμα στερεοτύπων, προκαταλήψεων και διακρίσεων αναπτύσσεται η διαδικασία του στιγματισμού. Το συγκεκριμένο άτομο που φέρει το στίγμα θεωρείται ότι αντιπροσωπεύει για το σύνολο μια απειλή, τόσο σε πραγματικό όσο και σε συμβολικό επίπεδο. Σε πραγματικό επίπεδο απειλεί την ησυχία, την περιουσία, ακόμα και τη ζωή του άλλου όταν ψάχνει εναγωνίως και με κάθε τίμημα τη δόση του. Σε συμβολικό επίπεδο απειλεί τις κυρίαρχες αξίες και ιδεολογικές απόψεις όταν προκαλεί με τη στάση του και τον τρόπο ζωής του και την κοινωνική συνοχή και την κυρίαρχη τάξη πραγμάτων διαλύοντας τον κοινωνικό ιστό (Μάτσα, 2003). 16

17 Η συνάντηση της «γυναικείας κατάστασης» με την κατάσταση της εξάρτησης από ουσίες διαμορφώνει τους όρους του στιγματισμού και της περιθωριοποίησης αυτών των εξαιρετικά ευάλωτων γυναικών. Είναι εξαιρετικά δύσκολη η ένταξή τους σε ένα παραδοσιακά θεραπευτικό πρόγραμμα. Επιβάλλεται η λειτουργία και ειδικών προγραμμάτων απεξάρτησης, ώστε να μπορούν οι ίδιες να κάνουν τις επιλογές τους. Η απεξάρτηση σε αυτά ανάγεται σε μια διαδικασία κοινωνικοποίησης και χειραφέτησης των γυναικών (Μάτσα, 2001) Ποσοστά υποαντιπροσώπευσης εξαρτημένων γυναικών Οι γυναίκες αποτελούν το 30%-40% περίπου του συνολικού πληθυσμού των εξαρτημένων, ως υποομάδα όμως χαρακτηρίζονται από ένα ρυθμό αύξησης της χρήσης πολύ μεγαλύτερο σε σχέση με τους άνδρες. Παράλληλα, αποτελούν τη μειονότητα σε όλα τα θεραπευτικά προγράμματα, με μια αναλογία ανδρών/γυναικών 5:1 έως 4:1 (Μάτσα, Μάτσα & Σφηκάκη, Νικολάου, 2001). Σύμφωνα με υπολογισμούς, στο γενικό πληθυσμό αυτή η αναλογία δεν είναι αντιπροσωπευτική του προβλήματος της χρήσης στις γυναίκες: η μεγάλη πολυκεντρική, επιδημιολογική έρευνα στο γενικό πληθυσμό που επαναλαμβάνεται σε τακτά χρονικά διαστήματα στην Αμερική έδειξε μια αναλογία ανδρών/γυναικών που πληρούν τα κριτήρια για κατάχρηση ή εξάρτηση ψυχοτρόπων ουσιών 2:1. Η αύξηση της χρήσης, όμως, δεν ακολουθείται και από αύξηση του αιτήματος για θεραπεία, τουλάχιστον στην Ελλάδα (Σφηκάκη, 2009). Αυτή η μεγάλη διαφορά είναι ενδεικτική του πόσο αποκλεισμένες νιώθουν οι γυναίκες από τα υπάρχοντα προγράμματα. Υπολογίζεται πως, αν ελαχιστοποιηθούν οι φραγμοί που αποτρέπουν τις γυναίκες από το να προσεγγίσουν ένα θεραπευτικό πρόγραμμα, θα ανατραπεί και η χαμηλή αναλογία (Νικολάου, 2001). Αυτή η αντίφαση ουσιαστικά καθρεφτίζει τον κοινωνικό ρατσισμό που ακολουθεί την εξαρτημένη γυναίκα και το φόβο που τη διακατέχει και μόνο στη σκέψη να αποδεχτεί το πρόβλημά της και να αιτηθεί βοήθειας σε ένα εξειδικευμένο πλαίσιο φροντίδας (Σφηκάκη, 2009). Η κατανομή του φύλου σε σχέση με την εξάρτηση ψυχοτρόπων ουσιών δείχνει να διαφέρει μεταξύ των βόρειων χωρών (π.χ. Ιρλανδία, Σουηδία) και των νότιων χωρών (Ιταλία, Ισπανία, Πορτογαλία, Ελλάδα). Πιο συγκεκριμένα, στις μεσογειακές χώρες η συντριπτική πλειονότητα των θεραπευομένων είναι άνδρες (86/14 στην Ιταλία, 85/15 στην Ισπανία, 84/16 στην Πορτογαλία, 84/16 στην Ελλάδα), ενώ στη βόρεια Ευρώπη υπάρχει υψηλότερη παρουσία των γυναικών που τελούν υπό θεραπεία (70/30 στην Ιρλανδία, 72/28 στη Σουηδία) (Πράπας κ.ά., 2001). 17

18 Το 2006, στην Ισπανία η αναλογία γυναικών ανδρών στα θεραπευτικά προγράμματα εκτιμάται στο 1:4, στη Γαλλία 1:2,5, στη Βόρεια-Κεντρική Ιταλία 1:3-5 και στη Νότια Ιταλία 1:10. Στην Ελλάδα, το 1998, στα στεγνά θεραπευτικά προγράμματα η αναλογία γυναικών ανδρών είναι 1:4, ενώ στις Μονάδες Υποκατάστασης του Οργανισμού Κατά των Ναρκωτικών (Ο.ΚΑ.ΝΑ) το 2002 η αναλογία κυμαίνεται από 1-2:10 και δεν παρουσιάζει κάποια μεταβολή. Το 2006 στη μονάδα του Πειραιά οι γυναίκες αποτελούν το 15% των μελών του προγράμματος (Μανεσιώτη κ.ά., 2006). Από το σύνολο των χρηστών που προσέγγισαν τη Μονάδα 18ΑΝΩ του Ψυχιατρικού Νοσοκομείου Αθηνών (Ψ.Ν.Α.) το έτος 2009, το 82,2% ήταν άντρες και το 17,8% γυναίκες (Μονάδα 18ΑΝΩ, 2010). Στο Τμήμα Αποκατάστασης Εξαρτημένων «ΙΑΝΟΣ» του Ψ.Ν.Θ., το 2009 προσήλθαν 1066 άτομα, από τα οποία τα 98 ήταν γυναίκες και τα 968 ήταν άνδρες (Νικολάου & Ζλατάνος, 2010). Στο Π.Ε.Θ.Ε.Α. «ΑΡΓΩ» του Ψ.Ν.Θ., το 2003 προσήλθαν 32 γυναίκες και 144 άνδρες (Γεωργάκας, 2003). Στο Πρόγραμμα Προαγωγής Αυτοβοήθειας του Αριστοτέλειου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης, το 2009 προσήλθαν 408 άτομα με πρόβλημα εξάρτησης, από τα οποία τα 67 ήταν γυναίκες και τα 341 άνδρες (Π.Π.Α., 2010). Οι άνδρες αποτελούν τη συντριπτική πλειονότητα των μελών του Ο.ΚΑ.ΝΑ. με ποσοστά μεταξύ 77,4%- 86,9% (Κοκκέβη, 2002). Το 2009 στα Συμβουλευτικά Κέντρα του Κέντρου Θεραπείας Εξαρτημένων Ατόμων (ΚΕ.Θ.Ε.Α.) απευθύνθηκαν άτομα, από τα οποία ήταν ενήλικες και 557 έφηβοι. Στη συντριπτική πλειονότητά τους ήταν άνδρες. Συγκεκριμένα, το 13,7% ήταν γυναίκες και το 86,3% άνδρες. Η παρατηρούμενη αναλογία 8:2 μεταξύ ανδρών και γυναικών βρίσκεται σε συμφωνία με τα διεθνή δεδομένα του πληθυσμού των εξαρτημένων που ζητούν θεραπεία (Δασκαλοπούλου, Καραβέλη & Καστριώτη, 2010). Η χρήση παράνομων ψυχοτρόπων ουσιών είναι συχνότερη στους άνδρες απ ό,τι στις γυναίκες, ενώ το αντίστροφο ισχύει για τη χρήση ψυχοδραστικών φαρμάκων (Kokkevi, 1994). Στο σύνολο των χρηστών, η κατανομή του φύλου δείχνει υπερεκπροσώπηση των ανδρών. Το γεγονός ότι στη χώρα μας η ηρωίνη αποτελεί την επικρατέστερη κύρια ουσία κατάχρησης δικαιολογεί την υποεκπροσώπηση των γυναικών στον πληθυσμό των χρηστών και την αριθμητική υπεροχή των αντρών, στοιχείο που χαρακτηρίζει παγκοσμίως τον πληθυσμό που κάνει χρήση ηρωίνης και οπιοειδών. Η ίδια αναλογία στην κατανομή κατά φύλο εμφανίζεται και στον πληθυσμό των χρηστών που έκαναν αίτηση για θεραπεία το έτος 2001, στο σύνολο σχεδόν των θεραπευτικών δομών που λειτουργούν στην Ελλάδα, όπου το 18

19 84,6% είναι άντρες και το 15,2% γυναίκες (Υπουργείο Υγείας & Κοινωνικής Αλληλεγγύης, 2008). Μια ακόμα νέα τάση είναι η αύξηση των νεαρών γυναικών που κάνουν χρήση ναρκωτικών η διαφορά σε σχέση με τα επίπεδα χρήσης από νεαρούς άνδρες έχει περιοριστεί σημαντικά (I.N.C.B., 2009). Τα υψηλότερα ποσοστά χρήσης καταγράφονται στους άνδρες (13,3%, έναντι 3,9% των γυναικών). Η συντριπτική πλειονότητα των ατόμων που καταγράφηκαν στο Δείκτη Αιτήματος Θεραπείας (ΔΑΘ) το 2008 ήταν άνδρες (86,8%), χωρίς αυτό το ποσοστό να διαφοροποιείται σημαντικά στους «Νέους πελάτες». Μεταξύ 2002 και 2008, η ποσοστιαία αύξηση του αριθμού των ανδρών που καταγράφηκαν στο ΔΑΘ είναι σημαντικά μεγαλύτερη από αυτή των γυναικών για το σύνολο των πελατών («Όλοι») (αύξηση κατά 34,1% στους άνδρες και 3,2% στις γυναίκες). Μάλιστα, στους «Νέους πελάτες» η ποσοστιαία μεταβολή του αριθμού των γυναικών είναι αρνητική (-2,4%), ενώ αυτή των ανδρών είναι θετική (29,6%). Συνολικά, κατά την επταετία , αφενός οι άνδρες αποτελούν τη συντριπτική πλειονότητα των ατόμων που κάνουν αίτηση για θεραπεία στο Δίκτυο φορέων του ΔΑΘ (περίπου το 85%), αφετέρου η ποσοστιαία αύξηση του αριθμού τους είναι μεγαλύτερη αυτής των γυναικών (Ε.Κ.ΤΕ.Π.Ν., 2009) Δημογραφικά χαρακτηριστικά Η πλειοψηφία και των δύο φύλων είναι ελληνικής υπηκοότητας και κατοικούν στην περιοχή της πρωτεύουσας (Χάτσιου κ.ά., 2001). Είναι γνωστό ότι οι γυναίκες προσερχόμενες υπο-αντιπροσωπεύονται ανεξαρτήτως υπηκοότητας. Στη Μονάδα 18ΑΝΩ του Ψ.Ν.Θ., η διαφορά που παρατηρείται στη συγκεκριμένη περίπτωση έγκειται στο γεγονός ότι, ενώ η αναλογία γυναικών ανδρών στα άτομα με ελληνική υπηκοότητα είναι περίπου 1/5, στα άτομα με υπηκοότητα εξωτερικού είναι 1/4. Αξίζει εδώ να αναφέρουμε ότι τα αντίστοιχα περυσινά ποσοστά στην αναλογία ανδρών γυναικών ήταν 1/4 για τους Έλληνες και 1/9 για τους αλλοδαπούς. Έχουμε, δηλαδή, σημαντική αύξηση του ποσοστού προσέλευσης των αλλοδαπών γυναικών και μια ελαφρά πτώση του ποσοστού των Ελληνίδων (Μονάδα 18ΑΝΩ, 2010). Οι περισσότεροι χρήστες ουσιών διαμένουν με τη γονική τους οικογένεια. Και τα δύο φύλα αρχίζουν τη χρήση στην ηλικία της εφηβείας (14 έως 19 ετών). Οι γυναίκες, όμως, συνηθέστερα αρχίζουν σε μεγαλύτερη ηλικία (μετά τα 20 έτη). Οι περισσότεροι εξαρτημένοι προέρχονται από οικογένεια με δύο γονείς και διακόπτουν το σχολείο σε ηλικία ετών, 19

20 ενώ οι γυναίκες το εγκαταλείπουν σε μεγαλύτερη ηλικία από τους άνδρες. Και τα δύο φύλα οι γυναίκες περισσότερο αναφέρουν ότι έχουν ιστορικό χρήσης τα αδέρφια τους και κατάχρηση αλκοόλ από την πλευρά του πατέρα τους. Οι γυναίκες σε μεγαλύτερο ποσοστό από τους άνδρες συγκατοικούν με άλλους χρήστες (Χάτσιου κ.ά., 2001). Στην Ελλάδα, λιγότερες γυναίκες απ ό,τι άνδρες κάνουν ενδοφλέβια χρήση, περισσότερες όμως κάνουν χρήση κοινής σύριγγας. Για περισσότερες γυναίκες απ ό,τι άνδρες η ηρωίνη αποτελεί την ουσία εισαγωγής. Το αποτέλεσμα είναι μεγάλος κίνδυνος μόλυνσης και μετάδοσης HIV και ηπατίτιδας Β και C (η μετάδοση από άνδρες σε γυναίκες είναι πιο εύκολη, ο επιπολασμός του ιού HIV σε μια έρευνα στη Γλασκόβη ήταν δυσανάλογα μεγάλος στις γυναίκες σε σχέση με τον αριθμό τους) (Νικολάου, 2001). Σύμφωνα με τη διεθνή βιβλιογραφία, η ηλικία έναρξης χρήσης ψυχοτρόπων ουσιών στις γυναίκες καταγράφεται γύρω στα 17 χρόνια, ενώ το πέρασμα στην ηρωίνη πραγματοποιείται λίγα χρόνια αργότερα. Στην Ελλάδα και για τα έτη η ηλικία έναρξης ηρωίνης στις γυναίκες είναι τα 20 έτη. Έρευνα που πραγματοποιήθηκε σε τέσσερις χώρες της Ευρώπης έδειξε ότι περίπου οι μισές γυναίκες έχουν πάρει υπερβολική δόση μία ή περισσότερες φορές. Στα πλαίσια της προαναφερόμενης έρευνας, βρέθηκε ότι το 20% των γυναικών του δείγματος είχαν παρακολουθήσει την υποχρεωτική εκπαίδευση και οι μισές περίπου (42%) ήταν άνεργες (Μανεσιώτη κ.ά., 2006). Αν και υπάρχουν δημογραφικές διαφορές μεταξύ των δύο φύλων κυρίως στους τομείς της εργασίας και της στέγης, δεν βρέθηκαν διαφορές στις συμπεριφορές και τις συνήθειες που σχετίζονται με τη χρήση ηρωίνης (Γονιδάκης, 2000). Οι γυναίκες εξαρτημένες εμφανίζουν κάποια τυπικά χαρακτηριστικά του άλλου φύλου, όπως επιθετικές αντιδράσεις αλλά και, μιλώντας γενικότερα, χαρακτηριστικά που εμφανίζονται πιο συχνά στους άνδρες. Αυτά τα χαρακτηριστικά εκδηλώνονται μέσα από συμπεριφορές υποταγής σε κυριαρχικές ανδρικές φιγούρες (Λαπατσάνη & Παπουτσοπούλου, 2005). Σε όλους τους δείκτες, όπως συμβαίνει με τις περισσότερες παράνομες ουσίες, η αναφερόμενη χρήση είναι κατά πολύ υψηλότερη στους άνδρες από ό,τι στις γυναίκες. Υψηλότερη από το μέσο όρο αναλογία ανδρών προς γυναίκες αναφέρεται για τους χρήστες κοκαΐνης (5,1 προς 1) και κάνναβης (5,5 προς 1). Η χρήση κάνναβης σε γενικές γραμμές είναι πιο διαδεδομένη στους άνδρες από ό,τι στις γυναίκες. Οι γυναίκες που κάνουν χρήση ναρκωτικών θεωρούνται ιδιαίτερα ευάλωτη ομάδα. Οι χρήστες κάνναβης που ξεκινούν 20

21 θεραπεία σε κέντρα εξωτερικής παραμονής στην Ευρώπη είναι κυρίως νέοι άνδρες, με αναλογία φύλου 5,5 άνδρες προς μία γυναίκα και μέσο όρο ηλικίας τα 25 έτη. Οι χρήστες κοκαΐνης υπό θεραπεία παρουσιάζουν έναν από τους υψηλότερους λόγους ανδρών-γυναικών (5 άνδρες προς μία γυναίκα) και έναν από τους υψηλότερους μέσους όρους ηλικίας (32 έτη περίπου) (Ε.Κ.Π.Ν.Τ., 2009) Διαφορές στο προφίλ των δύο φύλων στη χρήση Έρευνες που ασχολήθηκαν με τις διαφορές φύλου επισημαίνουν ότι οι γυναίκες που προσέρχονται για θεραπεία συγκριτικά με τους άνδρες αντιμετωπίζουν σοβαρότερα ψυχολογικά προβλήματα, περισσότερα ιατρικά προβλήματα, έχουν λιγότερες επαγγελματικές δεξιότητες, χαμηλότερο εισόδημα, μεγαλύτερη σοβαρότητα εξάρτησης, μεγαλύτερα ποσοστά κακοποίησης, παρ όλα αυτά, όμως, λιγότερα νομικά προβλήματα. Αυτό αποτέλεσε και ένα σημαντικό λόγο για να διερευνηθεί το ζήτημα αν οι γυναίκες έχουν συγκεκριμένα χαρακτηριστικά και ανάγκες μέσα στη θεραπεία και κατά πόσο αυτό το διαφορετικό προφίλ τους επηρεάζει την έκβαση της θεραπείας τους συγκριτικά με τους άνδρες (Ζώτου, & Κοπακάκη, 2005) Ψυχιατρικά προβλήματα Πολλές από τις γυναίκες που προσεγγίζουν προγράμματα θεραπείας απεξάρτησης από ψυχοτρόπες ουσίες συχνά αναφέρουν ως έναν από τους πιο συχνούς λόγους τα σοβαρά ψυχολογικά, συναισθηματικά και ψυχιατρικά προβλήματα που αντιμετωπίζουν οι ίδιες. Συγκριτικά με το άλλο φύλο, οι γυναίκες παρουσιάζουν εντονότερα στοιχεία ψυχοπαθολογίας και δηλώνουν πιο συχνά υποτροπές και απόπειρες αυτοκτονίας. Επίσης, έχουν διαφορετικούς τρόπους εκδήλωσης νοσηρότητας και διαφορετικά ποσοστά θνησιμότητας (Μάτσα, Μάτσα, Μάτσα & Σφηκάκη, Sfikaki, 2005). Σχεδόν σε διπλάσιο ποσοστό από τους άνδρες αναφέρουν ένα μείζον καταθλιπτικό επεισόδιο στη ζωή τους, αναφέρουν πιο συχνά μετατραυματική διαταραχή στρες (PTSD), ψυχοσεξουαλικές διαταραχές, σεξουαλική και σωματική κακοποίηση, καθώς επίσης και διατροφικές διαταραχές Επιπλέον, σε επίπεδο διαγνωσμένων ψυχιατρικών νοσημάτων, οι περισσότερες γυναίκες παρουσιάζουν δυσλειτουργίες με βάση το DSM axis I και II και, πιο συγκεκριμένα, εμφανίζουν υψηλότερα ποσοστά κατάθλιψης και αγχώδους διαταραχής. Ένα σημαντικότερο ποσοστό γυναικών παρά ανδρών υπερβαίνουν το όριο κατάθλιψης στην κλίμακα CES-D. Αντιθέτως, οι άνδρες έχουν υψηλότερα ποσοστά αντικοινωνικής προσωπικότητας. Επομένως, ισχυρότερη προγνωστική 21

22 αξία για την εμπλοκή με τις ουσίες για τους άνδρες έχουν παράγοντες που συνδέονται με την αντικοινωνική συμπεριφορά, ενώ για τις γυναίκες παράγοντες σχετικοί με καταστάσεις της διάθεσης ή του συναισθήματος (παρορμητικότητα, ψυχοσωματικά συμπτώματα) (Ζώτου & Κοπακάκη, Μάτσα & Σφηκάκη, Νικολάου, Χάτσιου κ.ά., 2001). Όσον αφορά στη διάγνωση ψυχιατρικής διαταραχής, καταγράφηκε σε ποσοστό 32% στις μητέρες, 24% στους πατέρες και 21% στα αδέρφια των εξαρτημένων γυναικών (Μανεσιώτη κ.ά., 2006). Οι γυναίκες συνήθως αναφέρουν ψυχολογικά προβλήματα της μητέρας τους (Χάτσιου κ.ά., 2001). Συνοπτικά, οι εξαρτημένες γυναίκες χαρακτηρίζονται από μεγαλύτερα ποσοστά συννοσηρότητας (π.χ. συνυπάρχουν κατάθλιψη, ψυχογενής ανορεξία, βουλιμία, κρίσεις πανικού, απόπειρες αυτοκτονίας) σε σχέση με τους άνδρες (Μάτσα., Μάτσα, Νικολάου, Σφηκάκη, 2009). Η τάση είναι αυξητική στον εφηβικό και στο γυναικείο πληθυσμό, με συχνότερη διαταραχή την κατάθλιψη. Απ αυτό προκύπτει η ανάγκη για τη δημιουργία ειδικών προγραμμάτων, λόγω της θέσης και του ρόλου της γυναίκας στη σημερινή κοινωνία (Μάτσα, 2005). Υπάρχει επίσης ένας σημαντικός αριθμός χρηστριών στις οποίες, παράλληλα με την ψυχιατρική νόσο που έχει διαγνωσθεί, συνυπάρχει και αγχώδης διαταραχή. Οι γυναίκες αυτές συχνά υποφέρουν από κάποια φοβία ή από σύνδρομο μετατραυματικού στρες, καθώς τις περισσότερες φορές είτε προέρχονται από ένα βίαιο περιβάλλον ή έχουν βιώσει τραυματικές εμπειρίες μέσα στη χρήση. Πιο συγκεκριμένα, οι γυναίκες που βρίσκονται στις θεραπευτικές κοινότητες αναφέρουν για το μεγαλύτερο διάστημα της ζωής τους πιο συχνά τα εξής πέντε σημαντικά προβλήματα: σεξουαλική κακοποίηση, σωματική κακοποίηση, απόπειρες αυτοκτονίας, συνταγογράφηση φαρμάκων για οποιοδήποτε ψυχολογικό ή συναισθηματικό πρόβλημα. Οι αναφορές σε τέτοιου είδους προβλήματα συνδέονται και με διάφορα ερευνητικά ευρήματα που αποδεικνύουν ότι η ψυχοπαθολογία, σε συνδυασμό με προβλήματα εξάρτησης ουσιών, σχετίζεται ιδιαίτερα με τα ποσοστά σωματικής και σεξουαλικής κακοποίησης των γυναικών, τα οποία είναι υψηλότερα από αυτά των ανδρών, και κυρίως στον τομέα της σεξουαλικής κακοποίησης (Ζώτου, & Κοπακάκη, 2005). Επίσης, φαίνεται ότι διάφορα ψυχολογικά προβλήματα, χαμηλή αυτοεκτίμηση και ψυχοκοινωνικοί στρεσογόνοι παράγοντες αποτελούν για τις γυναίκες, μαζί με ένα σύντροφο που κάνει χρήση, σημαντικούς λόγους για έναρξη χρήσης (Νικολάου, 2001). Βλέπουμε, λοιπόν, πως το ψυχολογικό προφίλ των γυναικών που προσεγγίζουν ένα πρόγραμμα απεξάρτησης είναι πιο επιβαρυμένο από αυτό των ανδρών, και είναι σημαντικό 22

23 να το λάβουμε αυτό υπόψη μας, προκειμένου να διαμορφώσουμε ανάλογα τις υπηρεσίες που παρέχονται στον εν λόγω πληθυσμό Ιατρικά προβλήματα Οι βιολογικές διαφορές που υπάρχουν ανάμεσα στα δύο φύλα είναι κάτι που θα πρέπει να συνυπολογιστεί σοβαρά. Βάσει ερευνών, έχει καταδειχτεί ότι το γυναικείο σώμα αντιδρά διαφορετικά από το ανδρικό, τουλάχιστον όσον αφορά τη χρήση ουσιών (Ζώτου & Κοπακάκη, 2005). Οι εξαρτημένες γυναίκες που τελικά παραμένουν για θεραπεία αντιμετωπίζουν ιατρικά προβλήματα, κυρίως γυναικολογικά (Anagnostou, 2000). Ένα άλλο σημαντικό ιατρικό πρόβλημα που αντιμετωπίζουν κυρίως οι εξαρτημένες γυναίκες είναι ο αυξανόμενος κίνδυνος να προσβληθούν από σεξουαλικά μεταδιδόμενες ασθένειες (π.χ. HIV), καθώς η χρήση προφυλακτικού μοιάζει να είναι ένα γυναικείο θέμα. Είναι ένα ζήτημα που πρέπει να διαπραγματευτεί η γυναίκα με το σύντροφό της μέσα σε ένα κοινωνικό πλαίσιο στο οποίο είναι αποδυναμωμένη. Οι διαφορές του φύλου είναι εμφανείς όταν οι γυναίκες θεωρούν ότι είναι αποκλειστικά δικό τους θέμα να ζητήσουν τη χρήση προφυλακτικού από το σύντροφό τους. Πολλές γυναίκες που δεν ζητούν τη χρήση προφυλακτικού θεωρούν ότι δεν είναι ικανές να διαπραγματευτούν ένα τέτοιο θέμα, ακόμα και αν πιστεύουν ότι το προφυλακτικό είναι ένας αποτελεσματικός τρόπος προφύλαξης. Την αντίληψη αυτή επιβαρύνει ακόμα περισσότερο η αρνητικά διαμορφωμένη εικόνα για την εξαρτημένη γυναίκα, η οποία συνήθως είναι σεξουαλικά διαθέσιμη και χωρίς διακρίσεις (Ζώτου & Κοπακάκη, 2005). Το ποσοστό μόλυνσης από τον ιό του AIDS είναι μεγάλο (14-48%), πολύ μεγαλύτερο, όπως συνάγεται από τη βιβλιογραφία, από το αντίστοιχο των εξαρτημένων ανδρών, ενώ και τα ποσοστά της ηπατίτιδας Β και C είναι μεγαλύτερα σε σχέση με τους άνδρες (Μανεσιώτη κ.ά., Μάτσα, Μάτσα & Σφηκάκη, 2008). Ο κίνδυνος μόλυνσης από AIDS είναι πέντε φορές μεγαλύτερος στις γυναίκες από ό,τι στους άνδρες. Σε σχέση με το γενικό πληθυσμό, οι εξαρτημένες γυναίκες έχουν στο ιστορικό τους περισσότερες εκτρώσεις και αμβλώσεις σε όλη την Ευρώπη. Στην Ευρώπη οι εξαρτημένες μητέρες κυμαίνονται μεταξύ 18% και 78% του συνόλου των εξαρτημένων γυναικών, με πρώτες τις Βρετανίδες (Μανεσιώτη κ.ά., 2006). 23

24 Οικογένεια και κοινωνία Ένας άλλος σημαντικός παράγοντας για την επιτυχή έκβαση της θεραπευτικής πορείας των χρηστών είναι οι κοινωνικές και οι προσωπικές σχέσεις. Οι κοινωνικές σχέσεις (οικογένεια, φίλοι) φαίνεται να είναι περισσότερο σημαντικές για τις γυναίκες απ ό,τι για τους άνδρες προκειμένου να ανακάμψουν. Αυτό συμβαίνει γιατί οι γυναίκες αντιλαμβάνονται τις κοινωνικές σχέσεις και το ρόλο τους μέσα σε αυτές με διαφορετικό τρόπο απ ό,τι οι άνδρες και μοιάζει οι εξαρτημένες γυναίκες να είναι περισσότερο ευάλωτες στις οικογενειακές δυσλειτουργίες που μπορεί να υπάρχουν (Ζώτου & Κοπακάκη, 2005). Παρατηρείται επίσης μεγαλύτερη συχνότητα εξαρτήσεων και ψυχικών διαταραχών και με άλλα μέλη της οικογένειας (Μάτσα, 1998). Οι προσωπικές σχέσεις, από την άλλη μεριά, παίζουν καθοριστικό ρόλο για την επιτυχή θεραπεία των γυναικών, σε αντίθεση με τους άνδρες. Δεν πρέπει να ξεχνάμε το γεγονός ότι πολλές γυναίκες έχουν δηλώσει πως το άτομο που τους εισήγαγε στη χρήση ήταν ο χρήστης σύντροφός τους και συχνά έχουν το φόβο ότι θα είναι αυτός και πάλι που θα υπονομεύσει τις προσπάθειές τους για θεραπεία (Ζώτου, & Κοπακάκη, 2005). Η εξαρτημένη γυναίκα διαφέρει από τον εξαρτημένο άνδρα ως προς τον τρόπο που βιώνει ψυχολογικά και κοινωνικά την εξάρτησή της. Η ίδια η στροφή της στις ουσίες και στον κόσμο τους είναι μια προσπάθεια για να αντέξει τη ζωή της. Ενδεχομένως να είναι και μια μορφή διαμαρτυρίας, εξέγερσης ενάντια στον παραδοσιακό γυναικείο ρόλο της συζύγου, της μητέρας, της νοικοκυράς. Όμως, αυτή η εξέγερση δεν ήταν απελευθερωτική για αυτήν, γιατί παρέμεινε παγιδευμένη στα κοινωνικά στερεότυπα για τη γυναίκα που είχε η ίδια εσωτερικεύσει. Στερεότυπα που την κρατούν εγκλωβισμένη να αντιλαμβάνεται τον εαυτό της μέσα από τις σχέσεις της με τους άλλους, εξαρτώντας την αυτοεκτίμησή της από την αποδοχή των άλλων (Μάτσα & Σφηκάκη, 2008). Οι εξαρτημένες από ψυχοτρόπες ουσίες γυναίκες είναι διπλά στιγματισμένες ως γυναίκες με παρεκκλίνουσα συμπεριφορά και ως εξαρτημένες γυναίκες, και, έτσι, διπλά καταπιεσμένες, διπλά αποκλεισμένες. Το κοινωνικό σύνολο τις αποστρέφεται, τις θεωρεί «μίασμα», φορείς κατάλυσης κοινωνικών αξιών και παραδόσεων, μικροαστικών συμβάσεων και ηθικολογικών αρχών, πηγή κοινωνικών δεινών. Γιατί είναι σε εποχές βαθιάς κοινωνικής κρίσης, σαν τη σημερινή, που κινητοποιείται αυτόματα ο μηχανισμός δημιουργίας εξιλαστήριων θυμάτων και τις μετατρέπει σε αποκλειστική σχεδόν αιτία του κοινωνικού 24

25 κακού, δίνοντάς τους ακόμα περισσότερο από τους εξαρτημένους άνδρες το ρόλο του αποδιοπομπαίου τράγου (Μάτσα, 1998). Οι εξαρτημένες γυναίκες που παραμένουν για θεραπεία αντιμετωπίζουν προβλήματα παραμέλησης της εξωτερικής τους εμφάνισης (δηλαδή παχαίνουν, δεν προσέχουν τον εαυτό τους κ.ά.) και υιοθετούν ανδρική συμπεριφορά. Ένα μεγάλο ζητούμενο είναι κατά πόσο μπορεί μια γυναίκα εξαρτημένη να επιβιώσει και να απεξαρτηθεί σε μια κοινωνία ανδρών χωρίς να απαρνηθεί ή να υποβιβάσει τον εαυτό της (Anagnostou, 2000). Οι εξαρτημένες γυναίκες προέρχονται, συνήθως, από μια προβληματική οικογένεια, όπου η εξάρτηση φαίνεται να παίζει σημαντικό ρόλο. Έρευνες έχουν αποδείξει ότι πάνω από το 80% των γυναικών που κάνουν χρήση ψυχοτρόπων ουσιών έχουν ένα γονιό εξαρτημένο από αλκοόλ, χάπια ή άλλη ψυχοδραστική ουσία. Συχνά επίσης στην οικογένεια γίνεται παράλληλη χρήση ουσιών από κάποιον/α αδερφό/ή μεγαλύτερης ηλικίας (Μάτσα & Σφηκάκη, 2008). Για τα αδέρφια βρέθηκε ένα ποσοστό χρήσης 22% (Μανεσιώτη κ.ά., 2006). Σύμφωνα με την Παγκόσμια Οργάνωση Υγείας, ιδιαίτερα στις αγροτικές περιοχές, η καθυστέρηση της χρήσης των υπηρεσιών υγείας από τους κατοίκους, ειδικότερα από τις γυναίκες, και η τάση για αυτορρύθμιση των όποιων ιατρικών τους προβλημάτων (με φάρμακα που χρησιμοποιούνται από άλλα μέλη της οικογένειας) διαμορφώνουν μια κατάσταση υπερκατανάλωσης χαπιών, με συχνή κατάληξη την εξάρτηση από αυτά (Μάτσα & Σφηκάκη, 2008). Ένα δεύτερο συχνό εύρημα στις οικογένειες των εξαρτημένων γυναικών αποτελεί το υψηλό ποσοστό οικογενειακής διάλυσης. Οι εξαρτημένες γυναίκες συνήθως έχουν ιστορικό με απώλεια ενός γονιού, είτε από διαζύγιο ή από εγκατάλειψη συζυγικής στέγης, είτε από θάνατο συχνότερα του πατέρα. Μια συγκριτική έρευνα στην Ελβετία μεταξύ ομάδας εξαρτημένων γυναικών από οποιοειδή και του γενικού πληθυσμού κατέληξε ότι οι εξαρτημένες γυναίκες μεγάλωσαν με μεγαλύτερη συχνότητα σε ατελείς οικογένειες. Επίσης, άλλη έρευνα είχε συμπεράνει ότι το 65% των εξαρτημένων γυναικών προέρχονταν από οικογένειες με διαζευγμένους γονείς. Είναι, άλλωστε, συχνή η αναφορά στο ιστορικό της οικογένειας της εξαρτημένης μεγάλου αριθμού πρόωρων, βίαιων, απροσδόκητων θανάτων και έχουν παραμείνει αβίωτα πένθη που έχουν μεταφερθεί από το γονέα στο παιδί (Μάτσα & Σφηκάκη, 2008). 25

26 Ιστορικό κακοποίησης Υπάρχει ιστορικό κακοποίησης σεξουαλικής και άλλης μέσα και έξω από την οικογένεια κατά την παιδική ηλικία των εξαρτημένων γυναικών σε μεγαλύτερη συχνότητα από ό,τι στους άνδρες. Οι εξαρτημένες γυναίκες γίνονται συχνότερα αντικείμενα βίας και εκμετάλλευσης από τον σεξουαλικό τους σύντροφο ακόμη, δέχονται μεγαλύτερη απόρριψη από την πατρική τους οικογένεια, αλλά και από τον κοινωνικό τους περίγυρο. Οι εξαρτημένες γυναίκες έχουν σε μεγαλύτερο ποσοστό (50%) παιδιά που τα μεγαλώνουν μόνες, χωρίς καμιά στήριξη από την οικογένεια ή αλλού (Μάτσα, 1998). Υπάρχουν σημαντικά στοιχεία που δείχνουν ότι γυναίκες με ιστορικό παιδικής σεξουαλικής κακοποίησης είναι πιθανότερο να εμφανίσουν κατάχρηση ουσιών απ ό,τι οι γυναίκες χωρίς αντίστοιχο ιστορικό (Νικολάου, Στρατίκη, 2007). Κληρονομικό ιστορικό εξάρτησης αφορά κυρίως τον πατέρα και συνδέεται με την άσκηση σωματικής βίας (Νικολάου, 2001). Σύμφωνα με έρευνες, το 74% των γυναικών σε προγράμματα απεξάρτησης έχουν ιστορικό σεξουαλικής κακοποίησης. Ενδιαφέρον είναι ότι το μη διαγνωσμένο ιστορικό παιδικής κακοποίησης έχει ενοχοποιηθεί ως πιθανός παράγοντας υποτροπής ή πρόωρης διακοπής από θεραπευτικά προγράμματα (Σφηκάκη, 2001). Σύμφωνα με τα στοιχεία του Ειδικού Προγράμματος Γυναικών του Ψυχιατρικού Νοσοκομείου Αττικής 18ΑΝΩ για το διάστημα , σε ένα σύνολο 193 εξαρτημένων γυναικών, το 48,20% είχαν υποστεί κάποια μορφή βίας. Πιο συγκεκριμένα, το 38,34% είχαν υποστεί σωματική βία από την πυρηνική τους οικογένεια (πατέρα, μητέρα, αδέρφια), ενώ το 22% είχαν εμπειρίες σεξουαλικής παρενόχλησης ή βιασμού, κυρίως από το οικογενειακό περιβάλλον (Σφηκάκη, 2009). Η διεθνής βιβλιογραφία αναφέρει ότι οι γυναίκες με ιστορικό σεξουαλικής κακοποίησης παραμένουν μέσα στην εξάρτηση τέσσερις φορές μεγαλύτερο διάστημα από εκείνες που δεν έχουν γνωρίσει τέτοιου είδους τραυματισμούς (Σφηκάκη, 2009). Ένα ιστορικό κακοποίησης, σωματικής και σεξουαλικής, συνδέεται με αυξημένο κίνδυνο για χρήση ψυχοτρόπων ουσιών. Έρευνες που έχουν πραγματοποιηθεί εκτιμούν το ποσοστό σεξουαλικής κακοποίησης από 32% έως 76% (Μανεσιώτη κ.ά., 2006). Τα ποσοστά ενδοοικογενειακής κακοποίησης στις εξαρτημένες γυναίκες κυμαίνονται μεταξύ 32% και 74%, ανάλογα με τις συνθήκες και τη μέθοδο της κάθε έρευνας. Στο γενικό πληθυσμό, το ποσοστό 26