Σόανδος (Βυζάντιο), Ναός Αγίας Βαρβάρας, Ζωγραφικός Διάκοσμος

Transcript

1 Περίληψη : Ο ναός της Αγίας Βαρβάρας κοντά στη Σόανδο της Καππαδοκίας κοσμείται με τοιχογραφίες του 11ου αιώνα. Η κτητορική επιγραφή μαρτυρά ότι η διακόσμηση έγινε χάρη στη χορηγία του δομεστίκου Βασιλείου. Η διάταξη των παραστάσεων και οι επιμέρους εικονογραφικές λεπτομέρειες τεκμαίρουν τη διπλή λειτουργία του χώρου ως κέντρου μοναστικής κοινότητας και ταφικού ναού. Χρονολόγηση α' τέταρτο 11ου αιώνα (έτος 1006 ή 1021) Γεωγραφικός εντοπισμός πλησίον Σοάνδου Καππαδοκίας (σημ. Soğanlı, κεντρική Τουρκία) 1. Παρουσίαση του μνημείου Ο κατάγραφος ναός της Αγίας Βαρβάρας, ο επονομαζόμενος σήμερα Tahtalı Kilise, κοντά στη Σόανδο (σημ. Soğanlı) της Καππαδοκίας, χρονολογείται από την κτητορική επιγραφή στο α τέταρτο του 11ου αιώνα, το έτος 1006 ή Εσωτερικά το μνημείο καλύπτεται με ένα μόνο στρώμα τοιχογράφησης, στο Ιερό Βήμα, τον κυρίως ναό και το νάρθηκα. Γενικά η διατήρηση των παραστάσεων είναι αρκετά καλή, με εξαίρεση τα πρόσωπα των αγίων που έχουν σχεδόν όλα καταστραφεί, και τις τοιχογραφίες στο βόρειο τοίχο του κυρίως ναού, που καταστράφηκαν κατά τη διάνοιξη διόδου προς το διπλανό παρεκκλήσιο. Από εικονογραφική πλευρά, η Αγία Βαρβάρα κατατάσσεται σε φάση ενδιάμεση, μεταξύ των αρχαϊκών κύκλων της Καππαδοκίας και των εικονογραφικών προγραμμάτων των εκκλησιών με κίονες. Η επιλογή και η διάταξη των σκηνών παρουσιάζει ιδιαιτερότητες σε σχέση με τα εικονογραφικά προγράμματα της εποχής, αλλά και τις τοπικές παραδόσεις. Εξάλλου, ο εσχατολογικός χαρακτήρας πολλών παραστάσεων συνδέεται με την ταφική χρήση του ναού, ενώ η ένταξη των παραστάσεων οσίων, ασκητών και μοναχών στο εικονογραφικό πρόγραμμα θεωρείται τεκμήριο για τη διασύνδεση του ναού με τη δραστηριότητα μοναστικής κοινότητας στην περιοχή. Τέλος, η αναφορά του δομέστικου Βασιλείου, κτήτορα του ναού της αγίας Βαρβάρας, αφενός ερμηνεύει την παρουσία στρατιωτικών αγίων στο ναό και αφετέρου οδηγεί στη σύνδεση της χορηγίας με την ταφική λειτουργία του χώρου. 2. Το εικονογραφικό πρόγραμμα 2.1. Ο διάκοσμος στο Ιερό Βήμα Στην αψίδα του Ιερού Βήματος το πρόγραμμα διατάσσεται σε τρεις ζώνες, από τις οποίες οι δύο κατώτερες είναι ασυνεχείς, λόγω των κογχών που μεσολαβούν. 1 Στο τεταρτοσφαίριο της αψίδας σώζεται αποκαλυπτική παράσταση του Χριστού εν δόξη, με τα σύμβολα των ευαγγελιστών. Ο Χριστός εικονίζεται ένθρονος, σε θρόνο με λυρόσχημο ερεισίνωτο, ευλογεί με το δεξί χέρι, ενώ με το αριστερό κρατά κλειστό κώδικα. Τα τέσσερα σύμβολα των ευαγγελιστών φέρουν φωτοστέφανα και κρατούν κλειστά βιβλία. Την παράσταση συνοδεύει αποσπασματικά σωζόμενη λειτουργική επιγραφή. Εκατέρωθεν της δόξας του Χριστού και σε στάση προσκύνησης εικονίζονται ο Αδάμ και η Εύα. 2 Κάτω από την παράσταση, σε αβαθή κόγχη, διακρίνονται φλεγόμενοι τροχοί, σεραφείμ και χερουβείμ. Η διάνοιξη ενός φεγγίτη κατέστρεψε την παράσταση της Ετοιμασίας του Θρόνου που πιθανόν υπήρχε κάτω από αυτά. Στον υπόλοιπο χώρο του ημικυλίνδρου της αψίδας παριστάνονται οι τέσσερις ευαγγελιστές σε μετάλλια και άγιοι, διαταγμένοι σε τρεις ομάδες. Ταυτίζονται οι άγιοι Κορνούτος (Ικονίου), Αθηνογένης (Σεβαστείας), Λεόντιος (ίσως Καισαρείας), Βασίλειος ο Mέγας, Ιωάννης ο Χρυσόστομος, Βλάσιος, Νικόλαος και ο ΘεοφύλακτοςΝικομηδείας. Δημιουργήθηκε στις 29/9/2017 Σελίδα 1/9

2 Στη βόρεια κόγχη του Ιερού Βήματος εικονίζονται ο όσιος Δανιήλ ο Στυλίτης πάνω στο στύλο του και, εκατέρωθεν αυτού, ο Ιωάννης ο Καλυβίτης και ένας αταύτιστος άγιος. Επάνω από την κόγχη παριστάνεται ο όσιος Συμεών ο Στυλίτης. Στον τοίχο πίσω από τη λαξευτή Αγία Τράπεζα, η οποία σήμερα δε σώζεται, εικονίζεται ο Χριστός, ευλογών με το ένα χέρι και κρατώντας κώδικα στο άλλο, ίσως στον τύπο του Παντοκράτορα. Στο εσωράχιο του θριαμβικού τόξου εικονίζονται σε μετάλλια οι προφήτες Ηλίας, Δαβίδ, Σολομών, Ησαΐ ας. Το κεντρικό μετάλλιο φέρει το μονόγραμμα ΦΧΦΠ (Φως Χριστού Φαίνει Πάσιν). Στις παραστάδες μεταξύ Ιερού Βήματος και κυρίως ναού απεικονίζονται οι άγιοι Στέφανος (βόρεια) και Ρωμανός (νότια). Στο φράγμα του πρεσβυτερίου, στην εξωτερική πλευρά, ο G. de Jerphanion είχε διακρίνει δύο αρχαγγέλους με ενδύματα δηλωτικά του αυτοκρατορικού αξιώματος, το λώρο και το χιτώνα, ενώ στην εσωτερική δύο αταύτιστους αγίους. Οι παραστάσεις αυτές πλέον δε σώζονται Ο διάκοσμος στον κυρίως ναό Στον κυρίως ναό ιστορούνται κατά κύριο λόγο σκηνές από τη ζωή της Παναγίας και την παιδική ηλικία του Χριστού. Στην καμάρα εικονίζονται ο Ευαγγελισμός, ο Ασπασμός, το Ύδωρ της Ελέγξεως, το Ταξίδι στη Βηθλεέμ, το, ο Πειρασμός του Ιωσήφ, η Γέννηση του Χριστού και η Εις Άδου Κάθοδος. Τα δύο τελευταία επεισόδια τονίζονται ιδιαίτερα, καθώς αποτελούν ξεχωριστούς πίνακες και καταλαμβάνουν αναλογικά μεγαλύτερο χώρο. Στο εγκάρσιο τόξο παριστάνονται σε ορθογώνια πλαίσια οι Επτά παίδες οι εν Εφέσω. Διατηρούνται μόνο τα ονόματα του Μαρτίνου, του Διομήδη και του Ιαμβλίχου. Στο κλειδί της καμάρας υπάρχουν μετάλλια με προφήτες, από τους οποίους ταυτίζονται οι Δανιήλ, Ιεζεκιήλ και Ιερεμίας. Στο νότιο τοίχο του ναού σώζονται υπολείμματα μιας παράστασης της Δέησης, το κάτω μέρος της οποίας έχει καταστραφεί από τη διάνοιξη ενός αρκοσολίου. Στους υπόλοιπους τοίχους παριστάνονται κυρίως άγιοι, 3 οι οποίοι διατάσσονται ως εξής: στον ανατολικό τοίχο η αγία Βαρβάρα, στο νότιο η αγία Θεοδότη, οι άγιοι Γεώργιος και Θεόδωρος, ένας αταύτιστος στρατιωτικός άγιος, ο άγιος Ευστάθιος και οι δύο γιοι του, η αγία Θεοπίστη και ο άγιος Χριστόφορος, στο δυτικό τοίχο ο άγιος Γεώργιος (έφιππος) και οι αγίες Παρασκευή, Αικατερίνη και Αναστασία και τέλος στο βόρειο τοίχο οι άγιοι Παντελεήμων, Ερμόλαος, Νικήτας, Θεόδωρος, Μερκούριος, Λεόντιος, Προκόπιος, Θεοδότη, Κωνσταντίνος και Ελένη, Σάββας, Κοσμάς και Δαμιανός, ενώ σε υψηλότερο, ως προς τους αγίους, επίπεδο εικονίζεται το Ιερό Μανδήλιον Ο διάκοσμος στο νάρθηκα Στο νάρθηκα παριστάνονται ομοίως άγιοι στα ανώτερα τμήματα. Στη βόρεια κεραία του σταυρού έχουν απεικονιστεί οι άγιοι Βίκτωρ, Βικέντιος, Μηνάς και ένας στρατιωτικός άγιος, στη νότια οι άγιοι Ανδρόνικος, Πρόβος, Τάραχος και ένας στρατιωτικός άγιος, στη δυτική οι άγιοι Νικηφόρος και Ελπιδοφόρος, ενώ στην ανατολική κεραία παριστάνονται άγιοι στην καμάρα και η Θεοτόκος Βρεφοκρατούσα στο τύμπανο πάνω από τη θύρα εισόδου. Τέλος, στο δυτικό τοίχο του νάρθηκα, πάνω από τη θύρα εισόδου, σώζεται η κτητορική επιγραφή. Διακόσμηση πρέπει να υπήρχε και στο αρκοσόλιο του νότιου τοίχου του ναού, αλλά πλέον είναι κατεστραμμένη. 3. Τεχνοτροπία Συγκρίσεις Ιδιαιτερότητες Το εικονογραφικό πρόγραμμα της Αγίας Βαρβάρας εντάσσεται στην ενδιάμεση φάση μεταξύ των αρχαϊκών εικονογραφικών κύκλων της Καππαδοκίας και των μεταγενέστερων εικονογραφικών προγραμμάτων των εκκλησιών με κίονες. Συγκρινόμενος με άλλα καππαδοκικά μνημεία, ο ναός παρουσιάζει γενικά εικονογραφικές ομοιότητες με το διάκοσμο του επονομαζόμενου ναού Τοκάλι 2 (Tokalı II) στα Κόραμα (βέβαια εδώ πρόκειται για πιο αδέξιο ζωγράφο), ενώ αναλογίες ανιχνεύονται με το Ελμαλί Κιλισέ (Elmalı Kilise) και το Καρανλίκ Κιλισέ (Karanlık Kilise), επίσης στα Κόραμα. Από τεχνοτροπική πλευρά, τα ρωμαλέα και εκφραστικά πρόσωπα και η γενικότερη εξπρεσιονιστική τάση που κυριαρχεί στις παραστάσεις παραπέμπουν άμεσα στα εκκλησιαστικά μνημεία Καραμπάς Κιλισέ (Karabas Kilise) και Ντιρεκλί Κιλισέ (Direkli Kilise) της Καππαδοκίας και φαίνεται ότι εντάσσονται στο ίδιο τεχνοτροπικό ρεύμα με το ναό Αλ Όντα (Al Oda) της Ισαυρίας. Εικονογραφικές ιδιαιτερότητες στο ζωγραφικό διάκοσμο της Αγίας Βαρβάρας εντοπίζονται τόσο στη σύλληψη του προγράμματος και τη διάταξη των σκηνών όσο και σε επιμέρους θέματα. Έτσι, η παράσταση του Χριστού στην αψίδα με τα Δημιουργήθηκε στις 29/9/2017 Σελίδα 2/9

3 σύμβολα των ευαγγελιστών, εκτός από το ότι θεωρείται αρχαϊκή ως προς τη διάταξή της, παρουσιάζει αρχαϊσμούς και σε εικονογραφικές λεπτομέρειες. Η απεικόνιση των πρωτοπλάστων, μοναδική στο χώρο της αψίδας, σε συνδυασμό με την παράσταση του Χριστού εν δόξη, παραπέμπει στις παραστάσεις της Δευτέρας Παρουσίας, όπου οι πρωτόπλαστοι συχνά εικονίζονται σε στάση προσκύνησης ενώπιον του Χριστού ή της Ετοιμασίας του Θρόνου. Η παρουσία, άλλωστε, των αγγελικών δυνάμεων (σεραφείμ, χερουβείμ και τροχών) στην αψίδα αποτελεί στοιχείο προφητικού οράματος και συνδέεται με την παράσταση του Χριστού εν δόξη. Με την ίδια παράσταση συνδέεται και η Εις Άδου Κάθοδος, η οποία σκόπιμα τοποθετείται στην ανατολική πλευρά του κυρίως ναού, αποτελώντας, με το δογματικό βάρος της, μια εισαγωγή στη δόξα του Χριστού. Ιδιάζουσα για την Καππαδοκία είναι και η μεμονωμένη απεικόνιση των τεσσάρων ευαγγελιστών, καθώς στην περιοχή οι ευαγγελιστές εμφανίζονται συνήθως μαζί με τους υπόλοιπους Αποστόλους. Η παράστασή τους ίσως ακολουθεί το καθιερωμένο πρόγραμμα των βυζαντινών ναών κατά τη Μεσοβυζαντινή εποχή, σύμφωνα με το οποίο οι ευαγγελιστές παριστάνονταν στα λοφία του τρούλου. Εδώ, καθώς δεν υπάρχει τρούλος, εικονίζονται σε μετάλλια κοντά στο Χριστό. Μοναδική για την περιοχή είναι η παράσταση του οσίου Δανιήλ του Στυλίτη, ο οποίος, όπως και αλλού, συνοδεύει τον όσιο Συμεών τον Παλαιό. Σχετικά σπάνια είναι άλλωστε η παράσταση των οσίων ασκητών στο χώρο της αψίδας, πράγμα που μπορεί να οφείλεται σε επιλογή του δωρητή της τοιχογράφησης ή σε ιδιαίτερη χρήση του ναού ως κέντρου μοναστικής κοινότητας. Ομοίως επιλογές του χορηγού ή του ζωγράφου ή κάποιου προσώπου σημαίνοντος για το ναό πρέπει να θεωρηθούν οι απεικονίσεις των αγίων Κορνούτου, επισκόπου Ικονίου, και Θεοφυλάκτου Νικομηδείας. Αντίθετα, οι άγιοι Αθηνογένης και Βλάσιος έχαιραν ιδιαίτερης τιμής στην Καππαδοκία και παραστάσεις τους υπάρχουν σε πολλούς ναούς. Τέλος, σπάνια είναι η παράσταση των Επτά Παίδων των εν Εφέσω στον κυρίως ναό, παρόλο που η λατρεία τους ήταν αρκετά διαδεδομένη στην Ανατολή. 4. Η κτητορική επιγραφή Η κτητορική επιγραφή της Αγίας Βαρβάρας βρίσκεται στο δυτικό τοίχο του ναού, επάνω από τη θύρα εισόδου. Είναι γραπτή, σε μεγαλογράμματη γραφή, και σώζεται αρκετά καλά, εκτός από το δεξί τμήμα της που είναι φθαρμένο. Περιλαμβάνει την πολύτιμη πληροφορία για την ακριβή χρονολόγηση του διακόσμου του ναού, γνωστοποιεί την αφιέρωση του ευκτήριου οίκου στην αγία Βαρβάρα και διασώζει το όνομα του κτήτορα: «Ετούτος ο ναός της Αγίας Βαρβάρας διακοσμήθηκε επί βασιλείας Κωνσταντίνου και Βασιλείου, κατά το έτος έξι χιλιάδες πεντακόσια και στην τέταρτη ινδικτιώνα και στις πέντε του μηνός Μαΐου. Με τη συνδρομή του Βασιλείου, δομεστίκου και επί». Η τελευταία φράση απευθύνεται στους αναγνώστες: «Εσείς που διαβάζετε (την επιγραφή) να εύχεστε υπέρ του (κτήτορα) στον Κύριο». Η διακόσμηση του ναού πρέπει να τοποθετηθεί στο έτος 1006 ή 1021, καθώς τότε συμπίπτει η τέταρτη ινδικτιώνα με τα έτη συμβασιλείας των δύο αυτοκρατόρων, οι οποίοι ταυτίζονται με τους Βασίλειο Β ( ) και Κωνσταντίνο Η ( ). Η αναφορά των ονομάτων των δύο αυτοκρατόρων προσδίδει τόνο επισημότητας στο κείμενο της επιγραφής και υπενθυμίζει τις σχέσεις της περιοχής με την κεντρική εξουσία, μιας περιοχής που συχνά αποτέλεσε θέατρο συγκρούσεων μεταξύ Βυζαντινών και Αράβων. Ως χορηγός κατονομάζεται ο Βασίλειος, όμως το τμήμα της επιγραφής στο οποίο αναφέρεται το αξίωμά του δε σώζεται καλά. Ο G. de Jerphanion θεωρούσε ότι επρόκειτο για δομέστικο «επί θυρών», ένα κατώτερο εκκλησιαστικό αξίωμα. Μεταγενέστεροι μελετητές, κυρίως η Lyn Rodley, θεωρούν ότι πρόκειται για δομέστικο «επί θεμάτων», καθώς διαβάζει διαφορετικά το τελευταίο σωζόμενο γράμμα της λέξης και συμπληρώνει ανάλογα το κείμενο της επιγραφής. Στο επιχείρημα του Jerphanion ότι τα πολλά ορθογραφικά λάθη της επιγραφής δηλώνουν χαμηλή κοινωνική θέση του δωρητή, η Rodley προβάλλει τον εύλογο αντίλογο ότι ο δομέστικος επί θεμάτων, υπεύθυνος για τα οικονομικά του θέματος, δεν ήταν ιδιαίτερα υψηλό αξίωμα κατά τον 11ο αιώνα και επομένως ο αξιωματούχος πρέπει να κινήθηκε σε ένα επαρχιακό περιβάλλον, προκειμένου να συντάξει την επιγραφή. 5. Αξιολόγηση του μνημείου Η κτητορική επιγραφή, πέρα από τη χρονολόγηση και τις πληροφορίες περί χορηγίας, προσφέρει στοιχεία για την ερμηνεία του εικονογραφικού προγράμματος και τη λειτουργία του ναού. Η σχέση του δομέστικου Βασιλείου με το ναό έχει ερμηνευτεί από το σύνολο των ερευνητών σε συνδυασμό με το αρκοσόλιο που υπάρχει στη δυτική πλευρά του νότιου τοίχου του ναού. Θεωρείται ότι η τοιχογράφηση της Αγίας Βαρβάρας έγινε από το Βασίλειο, προκειμένου να διακοσμηθεί ο χώρος που φιλοξενούσε τον τάφο ενός παιδιού. Από τεχνική πλευρά, το αρκοσόλιο φαίνεται, λόγω του μεγέθους του, ότι Δημιουργήθηκε στις 29/9/2017 Σελίδα 3/9

4 φιλοξενούσε παιδική ταφή. Ήταν κατάγραφο και οι τοιχογραφίες του ανήκουν στο ίδιο στρώμα ζωγραφικής που καλύπτει τον υπόλοιπο ναό, πράγμα που σημαίνει ότι η εικονογράφηση του ναού προέβλεπε την ύπαρξη του αρκοσολίου. Από εικονογραφική πλευρά, εξάλλου, η παράσταση της αψίδας του ναού με τις εικονογραφικές ιδιαιτερότητές της, οι σκηνές με έντονα εσχατολογικό περιεχόμενο, όπως η Δέηση και η Εις Άδου Κάθοδος, καθώς και η σπάνια παράσταση των Επτά Παίδων των εν Εφέσω, συνάδουν με την ταφική λειτουργία του ναού, ενώ η ιδιόμορφη διάταξη και επιλογή των σκηνών στην καμάρα, με τις παραστάσεις γύρω από τη Γέννηση του Χριστού, φαίνεται ότι ταιριάζουν σε ναό που διακοσμείται προς χάριν ενός παιδιού. Εξάλλου, η πληθώρα των παραστάσεων στρατιωτικών αγίων στο ναό συνδέεται με το στρατιωτικό αξίωμα του χορηγού ως αποτέλεσμα επιλογής του. Οι πολλές παραστάσεις των μοναχών και ασκητών δίνουν μια άλλη διάσταση στη λειτουργία του ναού, καθώς συνδέονται με τη δραστηριότητα μοναστικής κοινότητας στο χώρο. Η Lyn Rodley διατυπώνει την υπόθεση ότι ο δομέστικος Βασίλειος επέλεξε για την ταφή του παιδιού έναν προϋπάρχοντα ναό, γύρω από τον οποίο είχε αναπτυχθεί μια μικρή μοναστική κοινότητα. Στο εικονογραφικό πρόγραμμα του ναού αυτού, λοιπόν, συνδυάστηκε η μοναστική και η ταφική λειτουργία του. 1. Γενική άποψη της αψίδας, βλ. Jolivet-Lévy, C., Les églises byzantines de Cappadoce. Le programme iconographique de l abside et de ses abords (Paris 1991), πίν. 143, εικ Κόγχη της αψίδας, όπου παριστάνεται η Εύα, βλ. Jolivet-Lévy, C., Les églises byzantines de Cappadoce. Le programme iconographique de l abside et de ses abords (Paris 1991), πίν. 145, εικ Στρατιωτικοί άγιοι, βλ. Jolivet-Lévy, C., Les églises byzantines de Cappadoce. Le programme iconographique de l abside et de ses abords (Paris 1991), σελ. 205, εικ Βιβλιογραφία : Giovannini L., Arts de Cappadoce, Genève 1971 Hild F., Restle M., Kappadokien. Kappadokia, Charsianon, Sebasteia und Lykandos, Wien 1981, TIB 2 Jolivet-Lévy C., Les églises byzantines de Cappadoce. Le programme iconographique de l abside et de ses abords, Paris 1991 Restle M., Byzantine Wall-Painting in Asia Minor, Greenwich, Conn 1967 Rott H., Kleinasiatischen Denkmäler aus Pisidien, Pamphylien, Kappadokien und Lykien, Leipzig 1908 Rodley L., Cave Monasteries of Byzantine Cappadocia, Cambridge New York Melbourne 1985 Grégoire H., "Rapport sur un voyage d exploration dans le Pont et en Cappadoce", Bulletin de Correspondance Hellenique, 33, 1909, Jerphanion G. de, Les églises rupestres de Cappadoce. Une nouvelle province de l art byzantin, Paris Δικτυογραφία : Byzantine troglodyte churches of Cappadocia Αγία Βαρβάρα: Η Εις Άδου Κάθοδος Δημιουργήθηκε στις 29/9/2017 Σελίδα 4/9

5 Ο ναός της Αγίας Βαρβάρας στη Σόανδο Καππαδοκίας Γλωσσάριo : αγγελικές δυνάμεις, οι Γενικά οι άγγελοι, ανεξάρτητα από το τάγμα στο οποίο ανήκουν, σύμφωνα με την περί αγγέλων θεολογία (χερουβείμ, σεραφείμ, θρόνοι, εξουσίες, κυριότητες, δυνάμεις, άγγελοι, Αρχάγγελοι, αρχές). Αγία Τράπεζα, η «Το τραπέζι του Θεού», τράπεζα πάνω στην οποία τελείται η Θεία Ευχαριστία, συχνά επενδεδυμένη με πολύτιμα υλικά. Η Αγία Τράπεζα τοποθετείται μπροστά ή μέσα στο ημικύκλιο της κόγχης του Ιερού Βήματος. Αρχικά ήταν ξύλινη και κινητή, ενώ από τον 4ο αιώνα ήταν ακίνητη, λίθινη ή μαρμάρινη, αλλά και λαξευτή. Υπάρχουν τράπεζες κιβωτιόσχημες ή και με ακαθόριστο αριθμό κιονίσκων. Κάτω από την Αγία Τράπεζα τοποθετούνται άγια λείψανα κατά την τελετή των εγκαινίων. άντυγα (τόξου), η ή εσωρράχιο, το Εσωτερική επιφάνεια συνήθως σε τόξο ή καμάρα και γενικά σε καμπύλο αρχιτεκτονικό μέλος. αρκοσόλιο, το (ή ταφικό διαμέρισμα) (λατ. arcosolium). Είδος τάφου διαμορφωμένου σε αβαθή τοξωτή κόγχη. Το κάτω τμήμα του είναι κτιστό ή λαξευμένο στο βάθος του τοίχου (solium), ενώ το πάνω είναι ένα αβαθές τόξο (arcus). Αρχάγγελοι, οι Ουράνια όντα, τάγμα αγγελικών δυνάμεων. Στη βυζαντινή τέχνη εικονίζονται σαν άνθρωποι, με φτερά όμως και φωτοστέφανο, φέροντας αυτοκρατορικά ενδύματα. αρχαϊκός διάκοσμος, ο Συμβατικός όρος για τη δήλωση του εικονογραφικού προγράμματος των καππαδοκικών ναών του β μισού του 9ου και του α μισού του 10ου αιώνα, με κύρια χαρακτηριστικά την απεικόνιση προφητικού οράματος στην αψίδα, τον εκτεταμένο χριστολογικό κύκλο με έμφαση στα θαύματα, τον αφηγηματικό χαρακτήρα των παραστάσεων και τη διάταξή τους σε ζώνες χωρίς διαχωριστικά πλαίσια. Ασπασμός, ο Όρος που αναφέρεται στη συνάντηση της Θεοτόκου και της Ελισάβετ, όταν κυοφορούσαν το Χριστό και τον άγιο Ιωάννη τον Πρόδρομο αντίστοιχα. Το Ευαγγέλιο παραδίδει ότι, κατά τη συνάντηση, το έμβρυο Ιωάννης αναγνώρισε το Χριστό και σκίρτησε με αγαλλίαση στην κοιλιά της μητέρας του. Στη βυζαντινή τέχνη η σκηνή παριστάνει τις δύο γυναίκες να εναγκαλίζονται. Συχνά εμπλουτίζεται με επιμέρους εικονογραφικές λεπτομέρειες ή δευτερεύοντα πρόσωπα. αψίδα, η Γενικά, καμπύλη ή τοξοειδής απόληξη ή διαμόρφωση τοίχου επίσης τοξοειδής κατασκευή, μνημειακού ή μη χαρακτήρα. Στη βυζαντινή εκκλησιαστική αρχιτεκτονική, αψίδα ονομάζεται η κόγχη του Ιερού Βήματος, η κάτοψη της οποίας μπορεί να είναι ημικυκλική, πεταλόμορφη, ορθογώνια ή και πολυγωνική εξωτερικά. Η αψίδα συνήθως προεξέχει στο ανατολικό άκρο του ναού. Στο εσωτερικό χωρίζεται από τον κυρίως ναό με το τέμπλο. Αψίδες που εξέχουν ανατολικά του ναού μπορούσαν να έχουν και τα διαμερίσματα εκατέρωθεν του Ιερού (παραβήματα), συνήθως μικρότερες από την κεντρική αψίδα. Γέννηση, η (του Χριστού) Στη βυζαντινή τέχνη η παράσταση της γέννησης του Χριστού περιλάμβανε αρχικά μόνο το Θείο Βρέφος στη φάτνη και τα ζώα που το περιστοίχιζαν και αργότερα εμπλουτίστηκε με πρόσωπα και επεισόδια: τη Θεοτόκο, τον Ιωσήφ, τους ποιμένες, την προσκύνηση των Μάγων κ.ά. Δέηση, η Όρος που χρησιμοποιείται συμβατικά από το 19ο αιώνα για να περιγράψει το εικονογραφικό θέμα με το Χριστό, όρθιο ή ένθρονο, εκατέρωθεν του οποίου στέκονται δεόμενοι η Θεοτόκος και ο Ιωάννης Πρόδρομος. Η σύλληψη της σύνθεσης απορρέει από το γεγονός ότι η Θεοτόκος και ο Ιωάννης ο Πρόδρομος θεωρούνται οι πρώτοι μάρτυρες της θεϊκής φύσης του Χριστού. Από τον 9ο αιώνα και εξής, όμως, ο συνδυασμός τους θεωρήθηκε ότι απηχεί το διαμεσολαβητικό ρόλο τους για τη σωτηρία των ανθρώπων. Στην αναπτυγμένη της μορφή η παράσταση της Δέησης περιλαμβάνει Aποστόλους και αγίους. Αποτελεί την κεντρική σκηνή της Δευτέρας Παρουσίας και κάποιων προφητικών οραμάτων. Δευτέρα Παρουσία, η Η δεύτερη έλευση του Χριστού στον κόσμο, σύμφωνα με τη χριστιανική διαδασκαλία. Η απεικόνιση της Δευτέρας Παρουσίας στη βυζαντινή τέχνη αρχικά αποδόθηκε συμβολικά με την Ετοιμασία του Θρόνου και στη συνέχεια εμπλουτίστηκε με την Δημιουργήθηκε στις 29/9/2017 Σελίδα 5/9

6 παράσταση της Δέησης και με άλλες σκηνές, εμπνευσμένες από τα σχετικά χωρία της Καινής Διαθήκης. δομέστικος, ο Όρος ο οποίος στη Βυζαντινή περίοδο δήλωνε ευρύ φάσμα αξιωματούχων: εκκλησιαστικών, πολιτικών και στρατιωτικών. Στην εκκλησιαστική ιεραρχία οι δομέστικοι ήταν επικεφαλής ειδικών ομάδων οι οποίες συνδέονταν με το τελετουργικό τυπικό (αναγνώστες, υποδιάκονοι, αλλά κυρίως ψάλτες). Στη στρατιωτική ιεραρχία κατά τον 6ο, 7ο και 8ο αιώνα οι δομέστικοι ήταν οι διοικητές των ταγμάτων, στρατιωτικών μονάδων υπό τον άμεσο έλεγχο του αυτοκράτορα. δόξα, η Στρογγυλό, ελλειψοειδές ή ρομβοειδές φωτεινό πλαίσιο που περιβάλλει τη μορφή του Χριστού και, σπανιότερα, της Θεοτόκου σε ορισμένες απεικονίσεις τους. εικονογραφικό πρόγραμμα, το Το σύνολο των απεικονιζόμενων σκηνών και αγιολογικών μορφών στις επιφάνειες ενός ναού και η διάταξή τους στο χώρο. Από τη Μεσοβυζαντινή περίοδο και εξής το εικονογραφικό πρόγραμμα γνωρίζει κάποια τυποποίηση ως προς τη σταθερή παρουσία και τοποθέτηση ορισμένων σκηνών και μορφών σε συγκεκριμένα σημεία του ναού. Η συγκρότηση του εικονογραφικού προγράμματος εξελίσσεται με το χρόνο, ενώ η τυποποίηση δεν αποκλείει με κανέναν τρόπο ιδιαιτερότητες που σχετίζονται με τοπικές παραδόσεις, επιλογές του χορηγού, ταφική ή άλλη λειτουργία του ναού. Εις Άδου Κάθοδος, η Εικονογραφικό θέμα στην εκκλησιαστική ζωγραφική που εντάσσεται στις σκηνές του Δωδεκάορτου και εικονίζει το Χριστό να σπάει τις πύλες του Άδη και να ανασύρει τον Αδάμ και την Εύα από τα δεσμά του Άδη, που αναπαρίσταται συμβολικά. Την κεντρική παράσταση πλαισιώνουν ο Ιωάννης ο Πρόδρομος και οι προφήτες της Παλαιάς Διαθήκης Δαβίδ και Σολομών. Η σκηνή γνώρισε πολλές παραλλαγές ως προς τα συμμετέχοντα πρόσωπα και ως προς τις εικονογραφικές λεπτομέρειες. εκκλησίες με κίονες, οι (églises à colonnes). O όρος έχει καθιερωθεί στη βιβλιογραφία και αναφέρεται στην ομάδα τριών ναών, των Κόραμα 19 (Elmalı Kilise), Κόραμα 22 (Çarıklı Kilise) και Κόραμα 23 (Karanlık Kilise), οι οποίοι βρίσκονται στα Κόραμα της Καππαδοκίας και χρονολογούνται στο δεύτερο ή τρίτο τέταρτο του 11ου αιώνα. Οι ναοί αυτοί ανήκουν στον τύπο του σταυροειδούς εγγεγραμμένου, δικιόνιου ή τετρακιόνιου (απ όπου και η προέλευση του όρου), και πέρα από τον κοινό αρχιτεκτονικό τύπο, στο ζωγραφικό τους διάκοσμο εντοπίζονται παρόμοια εικονογραφικά και τεχνοτροπικά χαρακτηριστικά. εξπρεσιονιστικός, ο Κάθε καλλιτεχνική δημιουργία που χαρακτηρίζεται από την έμφαση στην έκφραση έντονων συγκινησιακών ή συναισθηματικών καταστάσεων, συμβατή τρόπον τινά με το πνεύμα του καλλιτεχνικού ρεύματος του εξπρεσιονισμού. ερεισίνωτο, το Η πλάτη ενός θρόνου ή καθίσματος. εσχατολογικό, το Ως εσχατολογικό χαρακτηρίζεται καθετί που έχει σχέση με την εσχατολογία, δηλαδή με τη θρησκευτική διδασκαλία αναφορικά με το τέλος του κόσμου και την έλευση του Χριστού. Ετοιμασία του Θρόνου, η Εικονογραφική παράσταση εμπνευσμένη από τους Ψαλμούς, που εικονίζει το θρόνο που έχει ετοιμαστεί για το Χριστό στη Δευτέρα Παρουσία. Είναι ένας κενός πολυτελής θρόνος που εικονίζεται είτε μαζί με τον κώδικα του Ευαγγελίου και την Περιστερά (το Άγιο Πνεύμα), οπότε παρουσιάζεται μια αλληγορική εικόνα της Τριάδας, είτε με το Σταυρό, οπότε συμβολίζει τη μυστική παρουσία του Χριστού, στα πρότυπα αντίστοιχης αυτοκρατορικής εικονογραφίας. Ευαγγελισμός, ο (της Θεοτόκου) Η εμφάνιση του Αρχαγγέλου Γαβριήλ στην Παναγία, ο οποίος ανήγγειλε την είδηση της έλευσης του Αγίου Πνεύματος και της Γέννησης του Χριστού. Στη βυζαντινή τέχνη η σκηνή του Ευαγγελισμού παριστάνει τον Αρχάγγελο Γαβριήλ που πλησιάζει την όρθια ή καθιστή Θεοτόκο. Συχνά εμπλουτίζεται με επιμέρους εικονογραφικά στοιχεία ή γνωρίζει παραλλαγές. θριαμβικό τόξο, το Στη ρωμαϊκή αρχτεκτονική: Μνημειακή πύλη που ανεγειρόταν για την υποδοχή του νικηφόρου επικεφαλής των ρωμαϊκών λεγεώνων στρατηγού ή αυτοκράτορα. Στη βυζαντινή αρχιτεκτονική: Το τόξο που σχηματίζει ο τοίχος πάνω από την Ωραία Πύλη και χωρίζει το Ιερό από τον κυρίως ναό, στο σημείο συμβολής της απόληξης του Ιερού Βήματος και του κυρίως ναού. Στις σταυροειδείς βασιλικές είναι το τόξο που σχηματίζεται στη διασταύρωση της στέγης του εγκάρσιου με το κεντρικό κλίτος. Ιερό ή Άγιο Βήμα, το Το αρχιτεκτονικό μέρος στα ανατολικά του ναού όπου τελείται η Θεία Ευχαριστία. Προορίζεται αποκλειστικά για τον κλήρο και συνήθως χωρίζεται από τον κυρίως ναό με υψηλό τέμπλο. Στην πλήρη μορφή του είναι τριμερές, αποτελούμενο από το Ιερό Βήμα στο κέντρο, όπου βρίσκεται η Αγία Τράπεζα, από την πρόθεση ή προσκομιδή (βόρεια του Ιερού Βήματος), όπου κατατίθενται οι προσφορές των πιστών, και από το διακονικό ή σκευοφυλάκιο (νότια του Ιερού Βήματος), όπου φυλάσσονται τα ιερά σκεύη και αντικείμενα του ναού. Τα δύο τελευταία μέρη αποκαλούνται και παστοφόρια ή Δημιουργήθηκε στις 29/9/2017 Σελίδα 6/9

7 παραβήματα. ινδικτιών, η Κύκλος 15 ημερολογιακών ετών, που χρησιμοποιούνταν για τον προσδιορισμό του έτους στο Μεσαίωνα. Αρχικά σήμαινε έναν έκτακτο αγροτικό φόρο, ενώ στη συνέχεια ένα φόρο του οποίου το ύψος παρέμενε σταθερό για έναν κύκλο 15 ετών (επί Κωνσταντίνου Α ). Σταδιακά απέκτησε και χρονολογικό χαρακτήρα, τον οποίο διατήρησε και αφότου ο φόρος έπαψε να υφίσταται. Το σύστημα χρονολόγησης με ινδικτιώνες επισημοποιήθηκε επί Ιουστινιανού Α. Δεν ήταν απολύτως ακριβές σύστημα, καθώς αυτό που προσδιορίζεται είναι η εσωτερική αρίθμηση των ετών κάθε ινδικτιώνας (πρώτης, δεύτερης έως δέκατης πέμπτης), ενώ η αρίθμηση των ινδικτιώνων δεν είναι πάντα σαφής. καμάρα, η Θολωτή κατασκευή ημικυκλικής διατομής. Χρησιμοποιείται συχνά ως είδος απλής στέγης με ημικυλινδρικό θόλο. κλειδί τόξου, το Ο κεντρικός σφηνόλιθος τόξου, θόλου ή καμάρας. κόγχη, η Ημικυκλικής κάτοψης εσοχή στην επιφάνεια του τοίχου. Κόγχη ονομάζεται επίσης η αψιδωτή απόληξη μιας πλευράς ορθογώνιου χώρου. κτήτορας, ο Κληρικός ή λαϊκός ο οποίος συμβάλλει οικονομικά προκειμένου να χρηματοδοτηθεί ένα συγκεκριμένο οικοδόμημα (ή οικοδομικό πρόγραμμα), έργο τέχνης κ.λπ. Στην περίπτωση του οικοδομήματος ο κτήτορας συνδέεται συνήθως με το έργο μέσω κάποιας ειδικής νομικής σχέσης (κατοχή, νομή, επικαρπία ή άλλο). κτητορική επιγραφή, η Επιγραφή που αναφέρεται στη χορηγία σε ναό ή ίδρυμα. Αναγράφονται κατά περίπτωση το όνομα του κτήτορα, το είδος της χορηγίας (ανέγερση, ανακαίνιση, τοιχογράφηση, δωρεά κ.ά.), ο χρόνος της χορηγίας και άλλα στοιχεία. κυρίως ναός, ο Ως κυρίως ναός χαρακτηρίζεται το μεγάλο κεντρικό τμήμα του ευκτήριου οίκου, ανάμεσα στο νάρθηκα και το Ιερό Βήμα. Πρόκειται για το χώρο όπου οι πιστοί παρακολουθούν τη λειτουργία. κώδικας, ο Χειρόγραφο από πάπυρο, περγαμηνή ή χαρτί δεμένο με τη μορφή σημερινού βιβλίου. Ο πλέον διαδεδομένος τύπος βιβλίου στο Μεσαίωνα. Αποτελούνταν από επεξεργασμένα τεύχη φύλλων, αρχικά παπύρου και περγαμηνής και αργότερα χαρτιού, τα οποία ήταν έτοιμα να δεχτούν γραφή. Τον 4ο αιώνα αντικατέστησε το ειλητάριο λόγω των πλεονεκτημάτων του, καθώς, για παράδειγμα, ήταν πλέον δυνατή η γραφή και στις δύο όψεις του φύλλου, το κείμενο διατηρούνταν μεγαλύτερο χρονικό διάστημα και σε καλύτερη κατάσταση και άνοιγε εύκολα στην επιθυμητή σελίδα. λειτουργική επιγραφή, η Επιγραφή στην οποία αναγράφονται χωρία από λειτουργικά βιβλία, όπως το Πεντηκοστάριο, το Ευχολόγιο κτλ. λοφίον, το Σφαιρικό τρίγωνο το οποίο διαμορφώνεται ψηλά σε κάθε γωνία ενός τετράγωνου κτίσματος ή πάνω από τους πεσσούς που στηρίζουν την ανωδομή, ώστε να διευκολύνει τη μετάβαση στο κυκλικό σχήμα της βάσης του τρούλου. λώρος, ο Επιμήκης πλατιά υφασμάτινη ταινία που τυλίγεται με συγκεκριμένο τρόπο γύρω από το σώμα, ώστε να σχηματίζει ένα Χ στο στήθος. Αρχικά στοιχείο της ρωμαϊκής αριστοκρατικής ενδυμασίας (των υπάτων), διατηρήθηκε στο Βυζάντιο ως διακριτικό του αυτοκρατορικού ενδύματος. Στην εικονογραφία χρησιμοποιείται για τους Αρχαγγέλους. μεγαλογράμματη (κεφαλαιογράμματη) γραφή, η Τύπος γραφής όπου γίνεται χρήση μόνο κεφαλαίων γραμμάτων. Πρόκειται για τον αρχαιότερο τύπο γραφής που άρχισε να υποχωρεί στα χειρόγραφα από τον 9ο και οριστικά το 10ο αιώνα με τη διάδοση και την επικράτηση της μικρογράμματης γραφής. Στη μνημειακή ζωγραφική, ωστόσο, και στις επιγραφές γενικότερα, συνέχισε να αποτελεί τον κανόνα. μετάλλιο, το Στη βυζαντινή ζωγραφική ο όρος αποδίδει τον κύκλο μέσα στον οποίο τοποθετούνται είτε συνεπτυγμένες παραστάσεις είτε τιμώμενα πρόσωπα σε προτομή είτε φυτικά ή γεωμετρικά μοτίβα, καθώς και επιγραφές. νάρθηκας, ο Στην εκκλησιαστική αρχιτεκτονική νάρθηκας ονομάζεται ο εγκάρσιος προθάλαμος στη δυτική πλευρά ενός ναού. Σε αυτόν παρέμεναν οι κατηχούμενοι και εκεί εκτελούνταν ορισμένες πράξεις της λειτουργίας. Ο προθάλαμος τοποθετείται μπροστά από το μεσαίο και τα πλάγια κλίτη ως εσωνάρθηκας ή μπροστά από την πρόσοψη της εκκλησίας ως εξωνάρθηκας. O εξωνάρθηκας μπορεί να έχει τη μορφή ανοιχτής κιονοστήρικτης στοάς. Δημιουργήθηκε στις 29/9/2017 Σελίδα 7/9

8 Παντοκράτωρ, ο Μια από τις πιο πρώιμες απεικονίσεις του Χριστού που παραπέμπει στο κείμενο της Αποκάλυψης. Ο Χριστός εικονίζεται σε προτομή, κατά κανόνα σε αφηρημένο βάθος, γενειοφόρος, να ευλογεί με το δεξί χέρι, ενώ στο αριστερό κρατάει τον κώδικα του Ευαγγελίου. Η εικόνα του Παντοκράτορα, εγγεγραμμένη σε μετάλλιο, ήταν η συνηθέστερη διακόσμηση για το εσωτερικό του κεντρικού τρούλου των βυζαντινών εκκλησιών. παρεκκλήσιο, το (λατ. martirium) Πρόκειται για μικρών διαστάσεων ναό ο οποίος είτε είναι αυτόνομος είτε ανήκει σε κάποιο ίδρυμα ή εξαρτάται από μεγαλύτερο ναό. Στο Βυζάντιο τα παρεκκλήσια είχαν συχνά ταφική χρήση. Πειρασμός του Ιωσήφ, ο Επεισόδιο που εντάσσεται συμπληρωματικά στη σκηνή της Γέννησης του Χριστού, συνήθως στο κάτω μέρος της παράστασης. Απεικονίζεται ο Ιωσήφ συλλογισμένος να συνομιλεί με ηλικιωμένο βοσκό, που αποτελεί σύμβολο του Πειρασμού, και υποβάλλει στο μνήστορα της Θεοτόκου αμφιβολίες για τον υπερφυσικό τρόπο της Γέννησης του Χριστού. προφητικό όραμα, το Τα οράματα προφητών ή αγίων. Μπορεί να συνίστανται στη θαυμαστή εμφάνιση ενός συμβόλου (π.χ. του σταυρού) ή ενός αγίου προσώπου, στην ενόραση σκηνών (π.χ. του Παραδείσου) ή σε επεισόδια της Παλαιάς ή της Καινής Διαθήκης που διακρίνονται για τον υπερφυσικό χαρακτήρα τους. Η απεικόνισή τους στην τέχνη ακολουθεί αντίστοιχα την περιγραφή των ιερών κειμένων. σεραφείμ, τα ουράνιες δυνάμεις, που αναφέρονται στην Παλαιά Διαθήκη να σέρνουν το άρμα του Χριστού. Στην τέχνη αρχικά παραστάθηκαν ως άγγελοι και αργότερα, με την επίδραση του Οράματος του Ιεζεκιήλ (Α, 4-25, Ι, 1-22) και της Αποκάλυψης (δ, 6-9), με 4 τουλάχιστον πολυόματα φτερά, μια ανθρώπινη κεφαλή στο κέντρο τους και ανθρώπινα πόδια. Συχνά κοντά τους απεικονίζονται και οι πύρινοι τροχοί, που αναφέρονται στο Όραμα του Ιεζεκιήλ Κατά τον Ψευδοδιονύσιο Αρεοπαγίτη (PG 3, 205), είναι οι πρώτες δυνάμεις στην ιεραρχία των αόρατων ταγμάτων. Συνήθως, απεικονίζονται στα σφαιρικά τρίγωνα ή στον κύλινδρο του τρούλου. σύμβολα ευαγγελιστών, τα Τα τέσσερα ζώδια που αποτελούσαν το Τετράμορφο στο όραμα του Ιεζεκιήλ, δηλαδή ο άγγελος, ο λέων, ο αετός και ο βους, τα οποία από το 2ο αιώνα συνδέθηκαν με τα τέσσερα Ευαγγέλια της Καινής Διαθήκης και σταδιακά έφτασαν να θεωρούνται τα σύμβολα των τεσσάρων ευαγγελιστών (Ματθαίος-άγγελος, Μάρκος-λέων, Λουκάς-βους, Ιωάννης-αετός). ταξίδι στη Βηθλεέμ, το Επεισόδιο πριν από τη Γέννηση του Χριστού. Σύμφωνα με το Ευαγγέλιο, η έγκυος Παναγία και ο Ιωσήφ μετέβησαν στη Βηθλέεμ προκειμένου να απογραφούν. Στη βυζαντινή τέχνη η παράσταση περιλαμβάνει την έγκυο Θεοτόκο επί πώλου όνου και τον Ιωσήφ που οδηγεί τον όνο. τόξο, το Ημικυκλική κατασκευή που καλύπτει ανοίγματα στην τοιχοποιία και είναι ικανή να φέρει το βάρος των υπερκείμενων όγκων και να μεταφέρει τις πιέσεις στα πλάγια. Συχνά έχει διακοσμητικό ρόλο. τρούλος, ο Χαρακτηριστικό στοιχείο στη βυζαντινή εκκλησιαστική αρχιτεκτονική. Πρόκειται για ημισφαιρικό θόλο στη στέγη των ναών, δηλαδή για μια κυλινδρική κατασκευή με ανοίγματα (παράθυρα) στο τύμπανο και με θολωτή στέγαση. Ο τρούλος εμφανίζεται ήδη στα Πρώιμα Βυζαντινά χρόνια, επικρατεί κατά τους Μέσους χρόνους και διαδίδεται ευρύτερα στα Βαλκάνια και τη Ρωσία. τροχοί, οι Ουράνια όντα που απαρτίζουν τάγμα αγγελικών δυνάμεων. Εικονογραφούνται με τη μορφή ζεύγους συμπλεκόμενων τροχών, από τους οποίους βγαίνουν πύρινες φλόγες. τύμπανο, το 1. Η τριγωνική επιφάνεια που «κλείνει» το βάθος του αετώματος και συνήθως φέρει ανάγλυφη ή ολόγλυφη διακόσμηση (Αρχαιότητα). 2. Τύμπανο τόξου (Ρωμαϊκή-Βυζαντινή περίοδος): Επίπεδη επιφάνεια που βρίσκεται μέσα σε τόξο ή αρκοσόλιο, π.χ. πάνω από τη Βασίλειο Πύλη ανάμεσα στο νάρθηκα και τον κυρίως ναό. 3. Τύμπανο τρούλου (Βυζάντιο): Στη βυζαντινή εκκλησιαστική αρχιτεκτονική αποτελεί ένα κυκλικό ή πολυγωνικό τμήμα πάνω στο οποίο στηρίζεται ο ημισφαιρικός θόλος. ύδωρ της ελέγξεως, το Στη βυζαντινή τέχνη ο όρος αφορά σκηνή από τη ζωή της Θεοτόκου, που βασίζεται σε απόκρυφες διηγήσεις και αναφέρεται στα παιδικά της χρόνια. φράγμα του πρεσβυτερίου, το Δημιουργήθηκε στις 29/9/2017 Σελίδα 8/9

9 Χαμηλό διαχωριστικό ανάμεσα στο Ιερό Βήμα και τον κυρίως ναό. Αρχικά είχε τη μορφή κιγκλιδώματος και αργότερα έγινε λίθινο ή μαρμάρινο. Συναντάται κατά κανόνα την Παλαιοχριστιανική εποχή. Στην κάτοψη είναι ευθύ ή σε σχήμα Π. Αποτελείται από κιονίσκους ή πεσσίσκους και ανάμεσα έχει πλάκες, τα θωράκια. Σταυροί και φυτικά μοτίβα είναι η συνήθης ανάγλυφη διακόσμηση του φράγματος. χερουβείμ, τα ουράνιες δυνάμεις, που αναφέρονται στην Παλαιά Διαθήκη στο Όραμα του Ησαΐα (στ, 2). Στην τέχνη αρχικά απεικονίστηκαν ως άγγελοι, ενώ αργότερα, με την επίδραση της Αποκάλυψης (δ, 6 9), με έξι πολυόματα φτερά, μια ανθρώπινη κεφαλή στο κέντρο τους, ανθρώπινα πόδια και χέρια, που κρατούν ξίφος ή δόρυ. χιτών, ο Τύπος ενδύματος που αποτελείται από τετράγωνο μάλλινο ύφασμα το οποίο ράβεται στις δύο πλευρές του. Χριστός εν δόξη, ο (λατ. Majestas Domini). Παράσταση του Χριστού που συνδυάζει στοιχεία από αποκαλυπτικά και προφητικά οράματα. Ο Χριστός εικονίζεται καθισμένος σε ουράνιο τόξο ή σε θρόνο, με υψωμένο το δεξί χέρι και κρατώντας κώδικα Ευαγγελίου στο αριστερό. Περιβάλλεται από δόξα από την οποία προβάλλουν τα τέσσερα σύμβολα των ευαγγελιστών, πολυόμματα, τροχοί και άγγελοι. Πηγές Παραθέματα Το ανεπτυγμένο κείμενο της κτητορικής επιγραφής του ναού της Αγίας Βαρβάρας: «+ [Ἐκαλλιεργ]ήθη [ὁ ναὸς οὗτ]ος [τῆς] ἁγίας Βα[ρβ]άρας ἐπὶ βασιλείας Κω[νστα]ντίνου (καὶ) [Β]ασ[ι]λείου ἔ[τ]ους ἑξᾶκις φ [...κ]αὶ ἰ{ν}δι[κ]τιῶνος δʹ καὶ μη(νὶ) Μαΐου εἰς τὰς εʹ. Διὰ συνδρομῆς Βασιλείου δ<ι>ο μεστί[κ]ου κ(αὶ) ἐπὶ Θε[ οἱ] ἀναγινώσκοντες εὔχεστε ὑπὲρ αὑτ[οῦ] διὰ τὸν Κ(ύριο)ν». Βοηθ. Κατάλογοι ΕΙΚΟΝΟΓΡΑΦΗΣΗ Jolivet Lévy, C., Les églises byzantines de Cappadoce. Le programme iconographique de l abside et de ses abords (Paris 1991): πίν. 143, εικ. 2: Γενική άποψη της αψίδας. πίν. 145, εικ. 1: Κόγχη της αψίδας: η Εύα. εικ. 178, σελ. 205: Στρατιωτικοί άγιοι. Δημιουργήθηκε στις 29/9/2017 Σελίδα 9/9