Ο κοινωνικός αποκλεισμός των τσιγγάνων: H περίπτωση του Δενδροποτάμου στην Δυτική Θεσσαλονίκη.

Transcript

1 Ο κοινωνικός αποκλεισμός των τσιγγάνων: H περίπτωση του Δενδροποτάμου στην Δυτική Θεσσαλονίκη. ΔΗΜΗΣΡΑ ΒΑΙΛΙΚΗ ΑΓΓΕΛΟΠΟΤΛΟΤ Σμήμα Μηχανικών Χωροταξίας & Ανάπτυξης, Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης ΑΛΕΞΑΝΔΡΟ ΜΠΑΡΣΖΩΚΑ ΣΙΟΜΠΡΑ Σμήμα Μηχανικών Χωροταξίας & Ανάπτυξης, Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης Περίληψη Ο κοινωνικός αποκλεισμός ιδιαίτερων ομάδων του πληθυσμού στα σύγχρονα ευρωπαϊκά αστικά κέντρα δημιουργεί έντονα προβλήματα που απαιτούν ειδική μέριμνα. την παρούσα μελέτη διερευνάται το φαινόμενο στην κοινωνική ομάδα των τσιγγάνων στο πολεοδομικό συγκρότημα Θεσσαλονίκης. Χωρικά εστιάζουμε στην δυτική ζώνη του και συγκεκριμένα στην περιοχή του Δενδροποτάμου και της πλησιέστερης περιοχής του. Αρχικά, γίνεται προσδιορισμός των χαρακτηριστικών της κοινωνικής ομάδας. την συνέχεια, εντοπίζονται τρείς χωρικές ενότητες, οι δύο από τις οποίες αποτελούν οργανωμένους οικισμούς που δημιουργήθηκαν από δημόσιους φορείς, (νομαρχιακός οικισμός «Αγία οφία» και βιοκλιματικός δημοτικός οικισμός) και η τρίτη ενότητα τον βασικό οικισμό του Δενδροποτάμου που συγκεντρώνει το μεγαλύτερο πληθυσμό τσιγγάνων. Αποτελεί ίσως ένα από τα μεγαλύτερα παραδείγματα ghetto στον Ελλαδικό αστικό χώρο, που μαστίζεται από σημαντικά κοινωνικά και άλλης φύσεως προβλήματα όπως: υψηλά ποσοστά ανεργίας, υποβαθμισμένο αστικό περιβάλλον, χαμηλή ποιότητα ζωής, αποτυχία κοινωνικοποίησης (εκπαίδευση), ναρκωτικά, εγκληματικότητα και έλλειψη υποδομών. Σέλος, παρουσιάζονται τα αποτελέσματα της έρευνας που εκπονήθηκε σχετικά με τις αντιλήψεις για τους τσιγγάνους, σε δείγμα το οποίο αφορούσε τόσο πληθυσμό από ελληνικές πόλεις με τσιγγάνικους οικισμούς στον αστικό ιστό τους, όσο και από το πολεοδομικό συγκρότημα Θεσσαλονίκης. Σο σημαντικότερο που προκύπτει, αποτελεί η ταύτιση, από το δείγμα, της κοινωνικής ομάδας των τσιγγάνων με τη διακίνηση ναρκωτικών καθώς και ο στιγματισμός της «επωνυμίας» της πόλης από την ύπαρξη τσιγγάνικων συνοικισμών σε αυτή. υνεπώς, γεννάται το ερώτημα κατά πόσο ο βιώσιμος αστικός σχεδιασμός, σε συνθήκες οικονομικής κρίσης, μπορεί να συμβάλει στην ομαλή ένταξη κοινωνικά αποκλεισμένων ομάδων; Λέξεις Κλειδιά Κοινωνικός αποκλεισμός, Σσιγγάνοι, Δενδροπόταμος.

2 1. Εισαγωγή Η πόλη, ανέκαθεν, αποτελούσε χώρο συνύπαρξης διάφορων πολιτισμικών ομάδων και εθνοτήτων, με αποτέλεσμα αυτή η ετερογένεια του πληθυσμού να μετασχηματίζει το τοπίο της και να δημιουργούνται νέες προκλήσεις και προβλήματα. Σα νέα δεδομένα που δημιουργήθηκαν τα τελευταία χρόνια εξαιτίας της οικονομικής ύφεσης και της έντασης φαινομένων φτώχειας και ανεργίας οξύνουν τα κοινωνικά προβλήματα στις πόλεις, δημιουργώντας έντονο προβληματισμό εξεύρεσης αποτελεσματικών και βιώσιμων λύσεων αντιμετώπισης. Η D. Stevenson (2007:65,76,81-2) αναφέρει ότι «Εκτός από το μέγεθος της πόλης και την πυκνότητα του πληθυσμού, το κυρίαρχο χαρακτηριστικό μιας πόλης είναι, όπως επισημαίνει ο Louis Wirth ([1938], 1995), η ετερογένεια. Ετερογένεια ή πολυμορφία εγγράφονται στο αστικό τοπίο με ένα πλήθος τρόπων, όπως η εμφάνιση και η τοποθεσία των σπιτιών, τα εστιατόρια, οι επιγραφές και οι διαφημίσεις, τα πάρκα και άλλες βοηθητικές εγκαταστάσεις και υποδομές. Η πολυμορφία του πληθυσμού προσδιορίζει επίσης δημογραφικά την πόλη: άνθρωποι που φαίνονται διαφορετικοί, που έχουν διαφορετικές σχέσεις με τα μέσα παραγωγής, διαφορετική φυλετική και εθνοπολιτισμική προέλευση, διαφορετικό φύλο και τρόπο ζωής (ακόμη και σεξουαλικότητα). Όμως, η διαφορά έχει και άλλες επιπτώσεις πέρα από το περιγραφικό πεδίο η διαφορά δομεί επίσης τις εμπειρίες και τις ζωές των κατοίκων της πόλης και αποτελεί ταυτόχρονα αιτία και εκδήλωση ανισότητας και μειονεξίας». Επιπλέον, αναφέρεται στο γεγονός ότι «Ολοένα και περισσότερα εμπειρικά δεδομένα υποδεικνύουν ότι οι σύγχρονες πόλεις, αντί να επιτρέπουν τη διαφορά, υποθάλπουν αντίθετα (και επιτρέπουν να εκφραστούν οπτικά) μεγαλύτερες κοινωνικές, πολιτισμικές και οικονομικές ανισότητες, οδηγώντας στην ανάπτυξη στεγανών χώρων ομοιογένειας (Marcuse 2000)». O Peter Marcuse (2000) υποστηρίζει ότι οι πόλεις έχουν διαιρεθεί σε νησίδες, υπονοώντας ότι, παρόλο που πάντα ήταν διαιρεμένες, οι ρίζες και οι μορφές της σύγχρονης αστικής διαίρεσης είναι διαφορετικές, ενώ η όλη διαδικασία μοιάζει περισσότερο ανησυχητική από ό, τι στο παρελθόν. ύμφωνα με τον Marcuse (2000: 271) «ορισμένες διαιρέσεις απορρέουν από οικονομικές λειτουργίες, άλλες είναι πολιτισμικές και άλλες αντανακλούν και ενισχύουν σχέσεις εξουσίας άλλες δε αποτελούν συνδυασμός και των τριών μορφών». Η ετερογένεια, που αναφέρθηκε παραπάνω, συχνά οδηγεί στον κοινωνικό αποκλεισμό κάποιων ιδιαίτερων ομάδων του πληθυσμού, προκαλώντας σοβαρά προβλήματα. Σα τελευταία χρόνια, ο όρος «κοινωνικός αποκλεισμός» χρησιμοποιείται όλο και περισσότερο τόσο στην πολιτική όσο και στον καθημερινό λόγο. Πρόκειται, για φαινόμενο πολυδιάστατο και πολυτομεακό, το οποίο εντοπίζεται όλο και περισσότερο στα αστικά κέντρα, προκαλώντας πολλαπλά προβλήματα υποβάθμισης του χώρου. Έτσι, ο κοινωνικός αποκλεισμός ομάδων του πληθυσμού στα αστικά κέντρα, αποκτά ολοένα και περισσότερο ανησυχητικές διαστάσεις. ε όλο τον κόσμο καταγράφονται αρκετά παραδείγματα του φαινομένου, όπως το Bronx στην Ν.Τόρκη, το South side στο ικάγο, υποβαθμισμένες γειτονιές στην περιφέρεια του Παρισιού, οι εβραϊκές γειτονιές στην Υρανκφούρτη, η περιοχή Υακουλτέτα στην όφια της Βουλγαρίας κ.α αλλά επίσης και στον Ελλαδικό χώρο όπως ο Δενδροπόταμος της Θεσσαλονίκης ή το τρίγωνο κάτω από την αγορά και μέχρι την Πειραιώς, μεταξύ Ομόνοιας και Πλατείας Μοναστηρακίου στην Αθήνα κ.α. Ο Βέμπερ ορίζει το φαινόμενο ως «την δράση των κοινωνικών ομάδων που μεγιστοποιούν τα δικά τους οφέλη, περιορίζοντας την πρόσβαση στις αμοιβές μόνο στα μέλη τους και με τον τρόπο αυτό αποκλείουν τους ξένους». Ο Πάρκιν επανεισάγοντας τον όρο κατέληξε πως ο κοινωνικός αποκλεισμός είναι «ο μηχανισμός με τον οποίο

3 γίνεται η κατανομή της ισχύος μεταξύ των τάξεων». Σον διακρίνει σε δύο στρατηγικές «σε αυτή του αποκλεισμού με βάση την οποία ομάδες με προνομιακή πρόσβαση στις αμοιβές επιχειρούν να αποκλείσουν τους ξένους και να μεταβιβάσουν τα προνόμια στους οικείους τους, και σε αυτή του σφετερισμού όπου οι ξένοι, ομαδικά οργανωμένοι, προσπαθούν να αποκτήσουν ομαδικό μερίδιο από τις προσόδους» ( Ambercrombie N. and others, μετάφραση Καυκαλάς., 1984, Λεξικό Κοινωνιολογίας, Αθήνα, Penguin). Σέλος, ο Καυταντζόγλου (2007), αναφέρει ότι «Ο κοινωνικός αποκλεισμός αποτελεί στοιχείο μιας αρνητικής οικονομικής και κοινωνικής δυναμικής, η οποία εμπράκτως ανατρέπει δημοκρατικά ιδεώδη και αξίες οικουμενικής εμβέλειας, αφού ισοδυναμεί με έναν άνομο πολιτικό εξοστρακισμό». υνεπώς, το φαινόμενο σχετίζεται άμεσα με τα οικονομικά μεγέθη και με τους μηχανισμούς κατανομής των αμοιβών. Αυτό το τελευταίο συνδέεται άμεσα με το κοινωνικό status αλλά και με την διαστρωμάτωση των τάξεων. Ο κοινωνικός αποκλεισμός ως έννοια εφευρέθηκε για να καλύψει πολλά φαινόμεναπροβλήματα τα οποία στην σημερινή εποχή συσχετίζονται μεταξύ τους και χρειάζονται κοινή πολιτική αντιμετώπισης (από αυτό προκύπτει ότι ο κοινωνικός αποκλεισμός είναι μία πολιτική έννοια) (ωμαράς, 1998). Οι παραπάνω ορισμοί οι οποίοι αναφέρουν ότι αιτία του φαινομένου είναι η κατανομή του εισοδήματος δεν καλύπτουν εξολοκλήρου το φαινόμενο αφού δεν προκαλείται μόνο από τις οικονομικές συνθήκες και το «παιχνίδι» αναδιανομής του εισοδήματος αλλά σχετίζεται με πολλά διάφορα άλλα φαινόμενα με τα οποία δημιουργούν έναν φαύλο κύκλο (ωμαράς, 1998). την παρούσα εργασία αναλύεται το φαινόμενο του κοινωνικού αποκλεισμού της ομάδας των τσιγγάνων, εστιάζοντας χωρικά στο πολεοδομικό συγκρότημα Θεσσαλονίκης και ειδικότερα στην δυτική ζώνη, την περιοχή του Δενδροποτάμου. Πρόκειται για ένα παράδειγμα από τον Ελλαδικό χώρο αστικής περιοχής που συγκεντρώνει σημαντικό πληθυσμό της κοινωνικής ομάδας των τσιγγάνων που υφίστανται έντονα κοινωνικά προβλήματα αφού οι περισσότεροι εξ αυτών εξακολουθούν να δοκιμάζονται από τις διακρίσεις, την περιθωριοποίηση, τον κοινωνικό αποκλεισμό, την έσχατη ένδεια και την άρνηση της άσκησης των δικαιωμάτων τους, ιδίως γυναίκες και τα παιδιά. Πρόκειται με λίλγα λόγια για κοινωνικά προβλήματα τα οποία αναμένεται να ενταθούν εξαιτίας των συνθηκών που δημιουργήθηκαν τελευταία από την οικονομικήύφεση που μαστίζει την εθνική αλλά και παγκόσμια οικονομία. Σέλος, η έρευνα που εκπονήθηκε σχετικά με τις αντιλήψεις που έχουν για τους τσιγγάνους μέλη της υπόλοιπης κοινωνίας, καταγράφει σημαντικά πορίσματα για την εν λόγω κοινωνική ομάδα. 2. Οι τσιγγάνοι 1 στην πόλη της Θεσσαλονίκης. ύμφωνα με τον Λαμπριανίδη και Φατζηπροκοπίου (2008:225), στον κοινωνικό χαρακτήρα της πόλης της Θεσσαλονίκης εντοπίζεται διαχωρισμός ανάμεσα στις ακριβότερες και «καλύτερες» περιοχές των νοτιοανατολικών και στις σχετικά «υποβαθμισμένες» ζώνες των βορειοδυτικών συνοικιών, όπου συγκεντρώνεται και η 1 Οι Σσιγγάνοι, γνωστοί επίσης και ως Ρομά ή Ρομ ή Αθίγγανοι ή ίντηδες και με τον, κάποιες φορές υποτιμητικό, χαρακτηρισμό Γύφτοι, είναι ένας κατά βάση νομαδικός λαός με Ινδική καταγωγή. Η πρώτη ιστορική αναφορά για τους Ρομά γίνεται από τον Ηρόδοτο που αναφέρει τον λαό των "ιγύνων". Οι Ρομά είναι στις περισσότερες χώρες γνωστοί με λέξεις συγγενικές με τη λέξη "γύφτος". Η λέξη προέρχεται από τη λέξη "Αιγύπτιος" και η χρήση της οφείλεται στην πεποίθηση παλαιότερων εποχών ότι οι Ρομά προέρχονται από την Αίγυπτο. Η λέξη "Ρομ", που χρησιμοποιείται σε πολλές περιοχές από τους ίδιους, σημαίνει στη γλώσσα τους "άντρας" ή "σύζυγος". Μεταξύ τους χρησιμοποιούν τα "Μελελέ" (Λαός μαύρος), "Μανούχ" (άνθρωπος) και "ίντε". Επίσης, η λέξη "αθίγγανος" ή "ατσίγγανος" σημαίνει τον "ανέγγιχτο" (από την ονομασία της χαμηλότερης ινδουιστικής κάστας, από την οποία πιθανολογείται ότι προήλθαν) και ετυμολογείται από το στερητικό α- και το ρήμα θιγγάνω, δηλαδή "αγγίζω" (Πηγή: Ηλεκτρονική εγκυκλοπαίδεια Wikipedia).

4 πλειοψηφία των τσιγγάνικων συνοικισμών του ΠΘ, με ένα κέντρο πόλης σχετικά μεικτό, αλλά επίσης χαρακτηριζόμενο από παρόμοιες διαχωριστικές γραμμές. Ωστόσο, η εικόνα αυτή αντικατοπτρίζει εν μέρει μια πραγματικότητα που υπήρξε αποτέλεσμα ιστορικών διαδικασιών. Πιο συγκεκριμένα, όσον αφορά τους τσιγγάνικους συνοικισμούς του ΠΘ εντοπίζονται κυρίως στην δυτική περιφέρεια της πόλης. Δύο Καλλικρατικοί δήμοι περιέχουν στα διοικητικά τους όρια οικισμούς τσιγγάνων, ο Δήμος Αμπελοκήπων Μενεμένης και ο Δήμος Ευόσμου (Ελευθερίου-Κορδελιού). τον δήμο Αμπελοκήπων - Μενεμένης, βρίσκεται ο Δενδροπόταμος, που αποτελεί ανάμεικτη γειτονιά μεταπολεμικών εσωτερικών μεταναστών και τσιγγάνων, ενώ ταυτόχρονα στην περιοχή διαμένουν και «σκηνίτες τσιγγάνοι» σε εκτός σχεδίου περιοχή σε Δημοτικό καταυλισμό. τον Δήμο Ευόσμου (Ελευθερίου-Κορδελιού), τσιγγάνοι εντοπίζονται πάνω από την περιφερειακή οδό, ανάμεικτοι με εσωτερικούς μετανάστες, νέους μετανάστες και ομογενείς, ενώ υπάρχουν και τρείς περιοχές, ένας καταυλισμός στην επέκταση της οδού μαιάνδρου (τσιγγάνοι καταπατητές), ένας άλλος παλιός καταυλισμός τσιγγάνων πάνω από την περιφερειακή οδό, όπου διαλύθηκε από τις αρχές του 1998 και οι περισσότεροι κάτοικοι του βρίσκονται σήμερα στον νομαρχιακό συνοικισμό Αγ. οφία, γνωστοί και ως οι τσιγγάνοι του (στρατοπέδου) Γκόνου, και τέλος ένας τρίτος στο τρίγωνο ΕΚΟ, όπου αποτελεί γειτονιά εδραιοποιημένων τσιγγάνων με αυθαίρετα κτίσματα σε ιδιόκτητη γη δίπλα στο όριο της έκτασης της ΕΚΟ. 3. Ο κοινωνικός αποκλεισμός των τσιγγάνων στην περιοχή του Δενδροποτάμου στην Δυτική Θεσσαλονίκη. 3.1 Σα κοινωνικά χαρακτηριστικά των τσιγγάνων του Δενδροποτάμου Θεσ/νίκης. O οικισμός του Δενδροποτάμου βρίσκεται στη δυτική περιοχή της Θεσσαλονίκης και ανήκει στον νέο καλλικρατικό Δήμο Αμπελοκήπων - Μενεμένης. ήμερα διαμένουν εκεί περίπου 3000 κάτοικοι, από τους οποίους οι 2500 είναι τσιγγάνοι (Δήμος Μενεμένης, 2001) Σα πρώτα σπίτια του συνοικισμού χτίζονται το 1950 από τσιγγάνους, χριστιανούς ως προς το θρήσκευμα. Αργότερα, το 1952 εγκαθίστανται στην περιοχή και μη τσιγγάνοι, γι αυτό και υπάρχουν γειτονιές Σσιγγάνων και μη, καθώς και μικτές. Σα τελευταία δεκαπέντε χρόνια στον μόνιμο τοπικό πληθυσμό προστέθηκαν και μουσουλμάνοι τσιγγάνοι, που πριν ζούσαν ως σκηνίτες (Γερετσίδου, 1986). Οι Ρομ στον Δενδροπόταμο Θεσσαλονίκης αποτελούν μέρος της ελληνικής κοινωνίας, αλλά διατηρούν τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά που οφείλονται είτε στην ιστορία τους είτε στον διαφορετικό τρόπο οργάνωσης της ζωής τους είτε στις συνήθειες που έχουν αποκτήσει ή ακόμη και από τον τρόπο με τον οποίο τους βλέπουν οι κοινωνίες των μη Ρομ. Η κοινωνική δομή των Ρομ του Δενδροποτάμου στις περισσότερες των περιπτώσεων στηρίζεται στη γενεαλογική συγγένεια (Φατζησαββίδης:2007). Η άνοδος του βιοτικού επιπέδου ενός μέρους των Σσιγγάνων στον Δενδροπόταμο είναι φανερή. Ωστόσο, ακόμα και ανάμεσά τους υπάρχει το πρόβλημα της κοινωνικής ανισότητας, αφού υπάρχουν 3 κοινωνικά στρώματα, ξεκινώντας από τους γνήσιους τσιγγάνους, που είναι οι πιο πλούσιοι και αποτελούν την ανώτερη κοινωνική τάξη έως τους «γύφτους», το κατώτερο κοινωνικό στρώμα της κοινωνίας τους. Σο πρόβλημα αυτό για να λυθεί πρέπει να γίνουν κάποιοι αγώνες από όλα τα κοινωνικά στρώματα, για να βρεθεί ο δρόμος μιας κοινωνικοποίησης που θα βοηθά στην πραγματική ανάπτυξη και λειτουργία της προσωπικότητας του κάθε τσιγγανόπουλου, από οποιοδήποτε κοινωνικό στρώμα και αν προέρχεται (Γερετσίδου, 1986).

5 Επιπλέον, οι μηχανισμοί αλλοτρίωσης, όσο κ αν το προσπαθούν, δεν αλλοτρίωσαν ακόμα τους τσιγγάνους του Δενδροποτάμου. Είναι αυτονόητο ότι οι τσιγγάνοι δανείζονται διάφορα πολιτιστικά στοιχεία από το περιβάλλον τους (μίμηση στο ντύσιμο, στο χτένισμα και γενικά στον τρόπο της καθημερινής ζωής των μη τσιγγάνων που τους περιστοιχίζουν), αφού ανέκαθεν οι Σσιγγάνοι προσαρμόζονται στους πολιτισμούς και στις κοινωνίες που συναντούν, καθώς και στο γεγονός ότι κάθε πολιτισμός εξελίσσεται και καμία κοινωνία δεν είναι απομονωμένη. Ωστόσο, τα οποιαδήποτε «δάνεια» και η προέλευσή τους δεν έχουν σημασία, αφού έχουν πια «τσιγγανοποιηθεί», χρησιμοποιούνται με πρωτότυπο τρόπο και έχουν αποκτήσει τσιγγάνικη μορφή, αποδεικνύοντας ότι η αλλοτρίωση είναι μακριά (Λιεζουά, 1999). 3.2 Περιγραφική προσέγγιση των χαρακτηριστικών της περιοχής μελέτης (Δενδροπόταμος και γειτοννικές περιοχές οργανωμένης κατοικίας τσιγγάνων). Ο καλλικρατικός Δήμος Αμπελοκήπων-Μενεμένης, αποτελεί έναν από τους μικρότερους τόσο σε πληθυσμό όσο και σε έκταση Δήμους του ΠΘ. Βρίσκεται στην 6 η θέση της κατάταξης των Δήμων του ΠΘ όσον αφορά τον πληθυσμό με κατοίκους (ΕΛ.ΣΑΣ., 2001), ενώ ως προς την έκταση που καταλαμβάνει, κατατάσσεται στην 5 η θέση των Δήμων του ΠΘ με συνολική επιφάνεια km2. Ο Δήμος, βρίσκεται αντιμέτωπος με αρκετά προβλήματα, με σημαντικότερο ίσως την ανεργία. Οι επιπτώσεις αυτού του προβλήματος εξαιτίας της σύνθεσης του πληθυσμού της περιοχής (μικρομεσαίοι, μικροβιοτέχνες, εργάτες, συνταξιούχοι κ.α) αλλά και της οικονομικής κρίσης, αναμένεται να οξυνθούν. Ήδη, η περιφέρεια Κεντρικής Μακεδονίας που ανήκει διοικητικά ο Δήμος, σύμφωνα με δεδομένα της ΕΛ.ΣΑΣ για τον Ιανουάριο του 2011 κυμένεται σε ιδιαίτερα υψηλά επίπεδα που ξεπερνά τον εθνικό μέσο όρο (15,1%) καταγράφοντας ποσοστό της τάξης του 17,1% (4 η θέση στην κατάταξη των περιφερειών της χώρας), την ίδια στιγμή που τον Ιανουάριο του 2010 και 2009 τα αντίστοιχα ποσοστά ήταν 12,2% και 10,4%. Σέλος, ο Δήμος παρουσιάζει ιδιαίτερο ενδιαφέρον από πλευράς κοινωνικής σύνθεσης καθώς συγκεντρώνει σε μεγάλο βαθμό, σε σχέση με άλλους Δήμους του ΠΘ, ιδιαίτερες κοινωνικές ομάδες του πληθυσμού, όπως αλλοδαπούς 2 -μετανάστες, τσιγγάνους κ.α. Πιο συγκεκριμένα στο Δήμο Μενεμένης-Αμπελοκήπων εντοπίζονται τρείς βασικές χωρικές ενότητες συγκέντρωσης τσιγγάνων. Η πρώτη περιοχή αποτελείται από τον οικισμό του Δενδροποτάμου (βλ. εικόνα 1, τμήμα με κόκκινη διαγράμμιση), η δεύτερη από τον δημοτικό βιοκλιματικό συνοικισμό για σκηνίτες τσιγγάνους και η τρίτη από τον νομαρχιακό οικισμό «Αγ.οφία». Η πρόσβαση σε αυτές τις χωρικές ενότητες γίνονταν ανέκαθεν από την οδό Θεσσαλονίκης Καλοχωρίου. Ωστόσο, τα νέα έργα της νέας Εθνικής Οδού Θεσσαλονίκης - Αθηνών, ο νέος άξονας εισόδου στο λιμάνι που κατασκευάζεται και ο νέος κόμβος της δυτικής εισόδου σταδιακά άλλαξαν τα δεδομένα προσβασιμότητας, αλλά και οπτικής αντίληψης των ενοτήτων αυτών από κύριους πολυσύχναστους άξονες κίνησης. Η εξυπηρέτηση των κατοίκων με την αστική συγκοινωνία είναι δύσκολη και σε μεγάλη ακτίνα, πράγμα που τους καθιστά σχεδόν αποκλειστικά εξαρτημένους από Ι.Φ. οχήματα. Οι εκτάσεις που καταλαμβάνουν είναι τόσο δημόσιες και δημοτικές όσο και ιδιωτικές. σον αφορά στις καθημερινές εξυπηρετήσεις και στον κοινωνικό εξοπλισμό, οι δύο ενότητες των σκηνιτών τσιγγάνων (νομαρχιακός και δημοτικός συνοικισμός) εξαρτώνται πλήρως από την πολεοδομική ενότητα Δενδροποτάμου. Κυρίαρχες χρήσεις γης στην 2 Ενδεικτικά να αναφέρουμε ότι το 5,23% των αλλοδαπών (3.602 κάτοικοι) της περιφερειακής ενότητας Θεσσαλονίκης σύμφωνα με την απογραφή του 2001 της ΕΛ.ΣΑΣ. συγκεντρώνεται στο Δήμο Αμπελοκήπων- Μενεμένης.

6 περιοχή αποτελούν οι εγκαταστάσεις πετρελαιοειδών, οι μονάδες μεταποίησης, οι αποθήκες, τα συνεργεία και καταστήματα ειδικού εμπορίου (μηχανημάτων κλπ). Αυτές οι χρήσεις συγκεντρώθηκαν αργότερα (από τα τέλη δεκαετίας 60) από τις πρώτες κατοικήσεις, όμως καθόρισαν σε επίπεδο χρήσεων γης την ευρύτερη περιοχή και κατέστησαν την περιοχή οριστικά οικιστικά ακατάλληλη. Σο δεδομένο αυτό αλλά και το σχετικά μικρό του μεγέθους και του πληθυσμού αυτών των ενοτήτων, αλλά και η απόστασή τους από τις συνεκτικές περιοχές του δήμου Μενεμένης τις άφησε εκτός των ορίων του πολεοδομικού σχεδιασμού έως σήμερα και του θεσμοθετημένου ορίου πόλης (Φριστοδούλου, 2008). σον αφορά το τοπίο οι ενότητες αυτές έχουν τυπική εικόνα δομημένου χώρου αυτογενούς γειτονιάς προηγούμενων δεκαετιών, όπου το μεγαλύτερο ποσοστό των κτιρίων αποτελείται από ισόγειες κατοικίες, αθροιστικά δομημένες με δεύτερη χρήση διαφόρων υλικών, ημιτελή μορφή, απουσία υποδομών κλπ. Εικόνα 1 Απεικόνιση συνοικισμών τσιγγάνων στην περιοχή του Δήμου Μενεμένης-Αμπελοκήπων (Δενδροπόταμος) Πηγή: Google maps, Ιδία επεξεργασία υγκρίνοντας τη διαμορφωμένη κατάσταση το 1999 και το 2003, μετά από επιτόπια έρευνα της Φ. Φριστοδούλου (2008) όπως αναφέρει, «...διαπιστώνεται ότι στο διάστημα αυτό, οι ενότητες έχουν ως ένα βαθμό αναβαθμιστεί (κοινόχρηστοι χώροι, κατοικίες) βελτιώνοντας εν

7 μέρει τις συνθήκες κατοίκησης. Σο εσωτερικό οδικό δίκτυο της ενότητας έχει ασφαλτοστρωθεί, ένα αυτοσχέδιο δίκτυο αποχέτευσης έχει κατασκευαστεί, γήπεδο και παγκάκια έχουν διαμορφωθεί στο δημοτικό οικόπεδο, δημοτικός φωτισμός έχει τοποθετηθεί σε όλη την κατοικημένη έκταση. Σα στοιχεία αυτά μαρτυρούν μέριμνα και έργα του οικείου Δήμου. Επίσης, κατασκευάστηκαν προσθήκες κατ επέκταση (προσθήκη δωματίων, ημιυπαιθρίων χώρων) και καθ ύψος (προσθήκη ορόφου) σε υφιστάμενες το 1999 κατοικίες, αλλά και νέες κατοικίες σε προηγουμένως αδόμητες επιφάνειες (τουλάχιστον δύο περιπτώσεις απέναντι από το γήπεδο και στην νοτιοδυτική γωνία του κεντρικού πυρήνα), έχουν ισχυροποιηθεί οι περιφράξεις, έχουν διαμορφωθεί οι ακάλυπτοι χώροι των οικοπέδων. Αρκετά κτίσματα είναι κλειστά, σε κακή κατάσταση και διατίθενται παρ αυτά για ενοικίαση. Σην ίδια στιγμή τα περιβαλλοντικά προβλήματα του ευρύτερου περιβάλλοντος του οικισμού και οι χωροθετημένες μεγάλες μονάδες (σφαγεία, βυρσοδεψεία, πετρελαϊκές εγκαταστάσεις διαμετακομιστικοί σταθμοί, μεγάλοι οδικοί άξονες, σταθμός υπεραστικών λεωφορείων κλπ) παραμένουν επιτείνοντας την περιχαράκωσή του». Οι περιοχές του νομαρχιακού και δημοτικού βιοκλιματικού οικισμού (βλ. Εικόνα 1) βρίσκονται σε περιοχή ασαφούς πολεοδομικής συνθήκης 3, σε εκτάσεις χέρσες, εν μέσω ποικίλων χρήσεων που δεν είναι συμβατές με την κατοικία: βιοτεχνίες, παραγωγικές μονάδες κάθε είδους, αποθήκες, χονδρεμπόριο, συνεργεία, αντιπροσωπείες και χώροι στάθμευσης βαρέων οχημάτων, κτηνοτροφικές ομάδες, άξονας διέλευσης αγωγού πετρελαίου, κ.ά. Η έκτασή κυμαίνεται από μερικά στρέμματα μέχρι 150 εκτάρια, που καταλαμβάνει ο Νομαρχιακός οργανωμένος οικισμός. Οι οργανωμένοι οικισμοί έχουν χωροθετηθεί από τους αρμόδιους φορείς (Νομαρχία, Δήμος) σε εντελώς περιθωριοποιημένες και απαξιωμένες οικιστικά θέσεις, μακριά από περιοχές κατοικίας, χωρίς συγκοινωνιακή σύνδεση, τις οποίες δύσκολα εντοπίζει κανείς, ακόμη κι αν γνωρίζει που βρίσκονται. λες οι θέσεις είναι αφανείς από κύριους άξονες κίνησης και το ευρύ κοινό. Οι οργανωμένοι οικισμοί δημιουργήθηκαν με παραχώρηση, ένας σε έκταση του Δήμου Μενεμένης και ένας σε δημόσια έκταση δικαιοδοσίας Τπουργείου Άμυνας εντός του στρατοπέδου Γκόνου. Οι μονάδες κατοικίας στους καταυλισμούς δεν είναι σκηνές. Αποτελούν τυπικές παράγκες από κάθε είδους οικοδομικά αλλά και άλλα ευτελή υλικά. Σο μέγεθος τους είναι μικρό, συνήθως τ.μ, και η πυκνοκατοίκηση πολύ μεγάλη λόγω των πολυμελών νοικοκυριών. Λείπουν εντελώς οι υποδομές και την απουσία τους προσπαθούν οι συγκεκριμένες ομάδες να λύσουν με δικούς τους τρόπους (παράνομες επεκτάσεις δικτύων, γεννήτριες, αυτοσχέδιοι βόθροι κλπ). Οι μονάδες κατοικίας στους οργανωμένους οικισμούς αποτελούν προκατασκευασμένα κελύφη (λυόμενοι οικίσκοι) που έχουν υποστεί ιδιαίτερες προσαρμογές και διαμορφώσεις και τοποθετηθεί σε επαρκή υπαίθριο χώρο ανά οικογένεια. ε αυτούς τους οργανωμένους οικισμούς υπήρχε πρόβλεψη και κατασκευάστηκαν πριν την εγκατάσταση των ομάδων όλες οι απαραίτητες υποδομές. Επιπλέον, οι κοινόχρηστοι χώροι (παιδικές χαρές, χώροι πρασίνου) υπήρξαν αρχικά στοιχειωδώς διαμορφωμένοι με πλακοστρώσεις και φυτεύσεις (Φριστοδούλου, 2008). Παρόλα αυτά, τα αποτελέσματα που παρατηρήθηκαν σε σύντομο χρονικό διάστημα ύστερα και από την υλοποίηση των έργων ήταν να εγκαταλειφθούν γρήγορα στην τύχη τους και σταδιακά να καταπατηθούν κατά τόπους από νέες επεκτάσεις των κατοικιών και νέες παράγκες. Σαυτόχρονα, αξίζει να σημειωθεί ότι και στους δύο οργανωμένους οικισμούς προβλέπονταν κτίρια με κοινωφελή χαρακτήρα, που κατασκευάστηκαν για να στεγάσουν σταθερά κοινωνικές υπηρεσίες προς τους κατοίκους 3 Περιοχή χωρίς συνολικό σχέδιο πολεοδομικής ρύθμισης, δηλαδή περιοχές όπου εφαρμόζονται αποσπασματικές ή περιπτωσιακές πολεοδομικές ρυθμίσεις και βρίσκονται πέρα από τα θεσμικά όρια των ρυμοτομικών σχεδίων και των ΓΠ και μέσα σε μία ημιτελώς ενεργοποιημένη ΖΟΕ.

8 (ιατρική περίθαλψη, συμβουλευτικές υποστηρικτικές υπηρεσίες, ενίσχυση στην εκπαίδευση των παιδιών κλπ). Η χωρική οργάνωση και των δύο οικισμών είναι περίκλειστη αφού έχει κατασκευαστεί περιμετρική περίφραξη και ένα μοναδικό σημείο εισόδου-εξόδου. τους δύο οργανωμένους οικισμούς, όπως αναφέρει η Φ.Φριστοδούλου (2008), το τοπίο τέσσερα χρόνια μετά και την αρχική εγκατάσταση του 2004 διαφέρει. «το Νομαρχιακό οικισμό οι κοινόχρηστοι χώροι βρίσκονται σε σχετικά καλύτερη κατάσταση, και είναι εμφανής η μέριμνα για τήρηση της καθαριότητας. Μεταξύ των μονάδων κατοικιών υπάρχουν μεγάλες διαφορές. Τπάρχουν μονάδες που έχουν υποστεί πολυτελείς προσθήκες και επεμβάσεις (λ.χ. περιφράξεις και κιγκλιδώματα, επιστρώσεις, διαμορφώσεις υπαίθριων χώρων) ενώ άλλες απλά λειτουργικές επεμβάσεις (λ.χ. διεύρυνση ανοιγμάτων, κλείσιμο ημιυπαιθρίων). Αρκετές είναι και οι μονάδες που είναι κλειστές και δεν κατοικούνται. Οι περίοικοι δηλώνουν ότι οι κάτοικοί τους απλά λείπουν και δεν τις έχουν εγκαταλείψει. Η συνολική εικόνα παραπέμπει σε αραιοκατοικημένο αγροτικό οικισμό με πλήθος από σταθμευμένα φορτηγά και ημι-φορτηγά και μεγάλους ακάλυπτους χώρους.» Ο βιοκλιματικός δημοτικός οικισμός (βλ. Εικόνα 1) χαρακτηρίζεται από εγκατάλειψη και έλλειψη φροντίδας τόσο του κοινόχρηστου χώρου όσο και του ιδιωτικού. Κατοικούνται ελάχιστες μόνο μονάδες στις οποίες έχουν γίνει αυτοσχέδιες προσθήκες, ενώ αρκετές έχουν υποστεί καταστρεπτικό βανδαλισμό. Τπάρχουν και μερικές ακέραιες, κλειστές και σφραγισμένες με συμβατικά υλικά δόμησης. Οι κοινόχρηστοι χώροι είναι μάλλον κατεστραμμένοι, ενώ προβλήματα λειτουργίας φαίνεται να υπάρχουν και στα δίκτυα ύδρευσης αποχέτευσης. Η γενική εικόνα παραπέμπει σε τοπίο τριτοκοσμικής χώρας και πλησιάζει αυτήν της αθλιότητας των μακροχρόνιων καταυλισμών, αν εξαιρέσει κανείς την αρτιότητα του αρχικού σχεδιασμού των προκατασκευασμένων μονάδων. Ένας πρότυπος οικισμός, όπου απέσπασε και βραβείο από την διεθνή ένωση Αρχιτεκτονικής, απέτυχε λόγω τον σημαντικών δομικών προβλημάτων, της αποτυχίας εφαρμογής του εσωτερικού κανονισμού λειτουργίας, της παράνομης και αυθαίρετης ηλεκτροδότησης και πολλών φαινομένων που καταργούσαν το χαρακτηρισμό του οικισμού ως βιοκλιματικό. Θα υποστηρίζαμε ότι ο παραβατικός τρόπος συμπεριφοράς και οι συνήθειες της κοινωνίας και του τρόπου ζωής των τσιγγάνων, ήταν δύσκολο να προσαρμοστούν στο νέο σύγχρονο οικιστικό «κλίμα» που δημιουργήθηκε, με αποτέλεσμα να περάσουν τα αρνητικά χαρακτηριστικά τους στο τοπίο και η όλη παρέμβαση να αποτυγχάνει. Έτσι, ο δήμος βρέθηκε μπροστά σε τεράστια κοινωνικά προβλήματα, που ήταν πολύ δύσκολο να τα αντιμετωπίσει, δηλώνει ο διευθυντής των τεχνικών υπηρεσιών του Δήμου, Κ. Παπάς σε συνέντευξη στην εφημερίδα Καθημερινή 4 το Μάρτιο του Πλέον, αναμένεται ο Δήμος να αφαιρέσει τον χαρακτηρισμό του οικισμού ως βιοκλιματικό και να κλείσει το όλο εγχείρημα, έτσι ώστε να απελευθερωθεί και να αξιοποιηθεί καταλληλότερα η δημοτική αυτή έκταση. 3.3 Σα προβλήματα των τσιγγάνων της περιοχής του Δενδροποτάμου. Οι τσιγγάνοι του Δενδροποτάμου καθώς και άλλων πλησιέστερων περιοχών κατοικίας που προσδιορίσθηκαν και παραπάνω, αντιμετωπίζουν σοβαρά κοινωνικά προβλήματα, παρά την κοντινή τους απόσταση από το κέντρο της Θεσσαλονίκης, μόλις πέντε χιλιόμετρα δυτικά αυτού. Η ζωή εκεί διαφοροποιείται εντελώς συγκριτικά με άλλες περισσότερο ευημερούσες περιοχές της πόλης. 4 Άρθρο «Ο Βιοκλιματικός Οικισμός έγινε...παραπήγματα - Σο πείραμα στέγασης των αθιγγάνων στον δήμο Μενεμένης δυστυχώς απέτυχε παταγωδώς», της Ζ.Κουταλιανού, , ηλεκτρονική πρόσβαση στο:

9 Σο πρόβλημα των ναρκωτικών είναι το μείζον πρόβλημα που παρατηρείται σε αυτή την περιοχή. ύμφωνα με διάφορα άρθρα εφημερίδων, αρκετοί παρομοιάζουν τον συνοικισμού του Δενδροποτάμου, με το «Μπρόνξ» της Ν.Τόρκης και το άβατο τύπου Ζωνιανών, καθώς θεωρείται επικίνδυνο να κυκλοφορήσει κανείς στους δρόμους της περιοχής χωρίς να σε συνοδεύει κάποιος ντόπιος. Παλαιότερα ο φόβος ήταν οι κλοπές, τα τελευταία χρόνια το μεγαλύτερο πρόβλημα για την περιοχή αποτελούν τα ναρκωτικά. Οι διάφορες καταγγελίες αναφέρουν ότι 50 με 100 οικογένειες διακινούν τα ναρκωτικά και σπέρνουν τον τρόμο. Η έκφραση «λαϊκή ναρκω-αγορά» είναι παραστατική για την κατάσταση που επικρατεί σε συγκεκριμένες οδούς του Δενδροποτάμου, όπως τις οδούς Κολοκοτρώνη και Κωνσταντινουπόλεως, όπου κάθε μέρα στήνεται κανονικό παζάρι κάτω από τη «μύτη» των αστυνομικών. πως περιγράφουν οι κάτοικοι του Δενδροποτάμου, η κατάσταση άλλαξε πριν από καμιά εικοσαετία, όταν ήρθαν στην περιοχή σκηνίτες από τις παρυφές άλλων νομών, που είχαν παραβατική συμπεριφορά. Κάποιοι ανέπτυξαν σχέσεις και με αλβανούς Ρομά που είχαν σχέση με την αλβανική μαφία, και η κατάσταση άρχισε να ξεφεύγει από τον έλεγχο. ημαντικό στοιχείο είναι το γεγονός ότι όσοι έχουν την οικονομική δυνατότητα επιλέγουν τη λύση της φυγής από το Δενδροπόταμο προς άλλες περιοχές εξαιτίας της σοβαρότητας της κατάστασης. Πρόκειται με λίγα λόγια για ιδιαίτερα σημαντικό κοινωνικό πρόβλημα, που μετασχηματίζει μερίδα κατοίκων της πόλης σε «μετανάστες» μέσα στην ίδια τους την πόλη. Για να κατανοήσουμε τη σοβαρότητα της κατάστασης περί ναρκωτικών, σύμφωνα με το άρθρο της. Φριστοφορίδου, «Κραυγή αγωνίας για τα ναρκωτικά» από την Εφημερίδα: Μακεδονία τον Αύγουστο 2009, το πρώτο που θα μάθουν τα νήπια του Δενδροποτάμου, με την έναρξη της σχολικής χρονιάς, είναι: μην ακουμπάτε τις σύριγγες που είναι πεταμένες στην αυλή του σχολείου. Οι κάτοικοι του Δενδροποτάμου δείχνουν να φοβούνται για το μέλλον των παιδιών τους εξαιτίας της αυξημένης διακίνησης ναρκωτικών στην περιοχή. Επιπλέον, αναφέρεται ότι είναι κοινό μυστικό ότι στον Δενδροπόταμο κυκλοφορούν όπλα, προερχόμενα συνήθως από την αλβανική μαφία. Ο ρόλος τους κράτους, μέσω της αστυνόμευσης, για τον περιορισμό κάθε είδους παραβατικών φαινομένων που εμφανίζονται στην περιοχή, μοιάζει να είναι ανύπαρκτος καθώς η αστυνομία εμφανίζεται ανήμπορη να αντιδράσει, αφού τυχόν περιπολίες είναι σπάνιες. Άλλη μια παραστατική εικόνα της περιοχής, που αποδεικνύει τη σοβαρότητα του προβλήματος είναι η εξής: Ορισμένα σπίτια έχουν κρεμασμένα μπαλόνια ή κορδέλες στα κάγκελα, σε άλλα φαίνεται να κάνουν συνεχώς μπάρμπεκιου, όμως παρόλα αυτά δεν γιορτάζουν ούτε γάμο ούτε γενέθλια. Είναι το συνθηματικό για τους χρήστες, το σημάδι που τους δείχνει πού θα βρουν τη δόση τους. Σα αναμμένα μαγκάλια έχουν διπλή χρησιμότητα, καθώς σε περίπτωση ανάγκης οι έμποροι πετούν εκεί τα ναρκωτικά. Σο ίδιο και οι βρύσες, που σε κάποια σπίτια είναι μονίμως ανοιχτές, για να διαλυθεί η άσπρη σκόνη στο νερό. ε κάποια σπίτια υπάρχουν κάμερες, όχι για προστασία από τυχόν διαρρήκτες, αλλά από την αστυνομία, έτσι ώστε αν οι έμποροι δουν ύποπτες κινήσεις, να εξαφανίσουν τα ναρκωτικά. Άλλοι μισθώνουν άτομα με καθαρό ποινικό μητρώο, για να τους φυλούν τα ναρκωτικά. Επιπλέον, η φτώχεια και η ανεργία είναι εμφανείς σε όλη την περιοχή του Δενδροποτάμου, κάτι το οποίο συχνά οδηγεί στο πρόβλημα που προαναφέρθηκε, αυτό της διακίνησης των ναρκωτικών. Είναι εμφανές ότι με την τρέχουσα οικονομική ύφεση που διανύει η χώρα, τα φαινόμενα αυτά αυξάνονται και αναμένεται μελλοντικά να γίνουν εντονότερα, γι αυτό και είναι επιτακτική ανάγκη να γίνουν άμεσα προσπάθειες για την καταπολέμησή τους.

10 ημαντικό πρόβλημα για την περιοχή του Δενδροποτάμου θεωρείται και η αποτυχία της κοινωνικοποίησης αυτής της μειονότητας, όχι υπό την έννοια της καθολικής αποδοχής του τρόπου ζωής της αστικής κοινωνίας από τους τσιγγάνους. Κάτι τέτοιο, θα είχε ως αποτέλεσμα να χάσουν την ταυτότητα και την κουλτούρα που αναφέραμε παραπάνω. τοιχεία δείχνουν 5 ότι όλα τα Ρομά παιδιά στον Δενδροπόταμο ολοκληρώνουν το δημοτικό και μόλις ένα 30% συνεχίζει μέχρι και την πρώτη γυμνασίου. Από την ηλικία των ετών τα παιδιά αρχίζουν να εργάζονται, ακολουθώντας κατά κανόνα το επάγγελμα των γονέων τους οι οποίοι και λειτουργούν ως πρότυπα. Η αιτία αυτού του προβλήματος εντοπίζεται στο ίδιο το εκπαιδευτικό σύστημα και στον επαγγελματικό προσανατολισμό των νέων (όλα τα επαγγέλματα εκτός από τα παραδοσιακά τα τσιγγάνικα, θεωρούνται υποτιμητικά γι αυτούς και απορρίπτονται), καθώς και στους ίδιους τους τσιγγάνους (μικρούς & μεγάλους), αλλά και στην υπόλοιπη κοινωνία. Σο φαινόμενο του σχολεικού αποκλεισμού και της υποβαθμισμένης ποιότητας εκπαίδευσης έχει καταστροφικές συνέπειες για τον πληθυσμό της ομάδας, αφού οδηγεί στην συντήρηση της φτώχειας αλλά και της περιθωριοποίησης. Ωστόσο αξίζει να σημειωθεί ότι από έρευνα της Παγκόσμιας Σράπεζας προκύπτει ότι γενικότερα η πλήρης ενσωμάτωση των Ρομά θα μπορούσε να αποφέρει οφέλη της τάξης του 0,5 δις. ευρώ ετησίως στις οικονομίες ορισμένων χωρών, αυξάνοντας την παραγωγικότητα, περιορίζοντας τις δαπάνες πρόνοιας και βελτιώνοντας τα φορολογικά έσοδα. Σο ερώτημα που θέτει κανείς είναι αν πρόκειται για ένα γκέτο μέσα στο πολεοδομικό συγκρότημα; ίγουρα πρόκειται για μία τελείως διαφορετική χωρική ενότητα τόσο ως προς την κοινωνική σύνθεσή της όσο και τοπιολογικά. Εφόσον στην περιοχή αυτή καταγράφεται έντονη παραβατική συμπεριφορά, με δραστηριοποίηση ακόμα και της μαφίας, και ο φόβος που κυριεύει πολίτες που δεν ανήκουν στην κοινωνική ομάδα των τσιγγάνων και διαμένουν σε γειτονικές περιοχές για να την διασχίσουν έτσι ώστε να μετακινηθούν προς τα σπίτια τους, αποτελούν στοιχεία που σκιαγραφούν μια κλειστή κοινωνία γκέτο λίγα χιλιόμετρα δυτικά από το ιστορικό και εμπορικό κέντρο της Θεσσαλονίκης. υνέντευξη του πρώην αντιδημάρχου του Δήμου Μενεμένης, κ.ιδηρόπουλου υπογραμμίζει ότι «Υυσικά και είναι μία μορφή γκέτο. Είναι μια περιοχή που δεν έχει διερχόμενους και περαστικούς και είναι μία κλειστή κοινωνία». Ο Ζ. Παπαδημητρίου καθηγητής Κοινωνιολογίας ΑΠΘ συνδέει όλα τα παραπάνω και με την μάστιγα των ναρκωτικών που διακινούνται μέσω της μαφίας στην περιοχή, τονίζοντας ότι «Η εγκληματικότητα ευδοκιμεί στα γκέτο. Τπάρχει διαλεκτική σχέση μεταξύ της γκετοποίησης και της μαφίας που εκμεταλλεύεται τις συνθήκες του γκέτο. Εδώ και πολλά χρόνια γίνονται προσπάθειες διερεύνησης των συνθηκών ζωής των Ρομά, αλλά δεν αρκούν οι μελέτες των πανεπιστημιακών. Σο πρόβλημα δεν αντιμετωπίζεται ούτε με αστυνομικά μέτρα ούτε με φιλανθρωπίες. Προέχει να διαμορφωθούν οι οικονομικές συνθήκες και να ενταθούν οι προσπάθειες για εκπαίδευση των παιδιών. Παρά τις προσπάθειες που γίνονται κατά καιρούς, το ποσοστό αναλφαβητισμού είναι υψηλό. Αυτοί οι άνθρωποι πρέπει να βρουν τη θέση τους στην κοινωνία, να ενσωματωθούν χωρίς να ισοπεδωθούν τα πολιτισμικά τους χαρακτηριστικά. Η πολιτεία πρέπει να αποφασίσει να λάβει σοβαρά μέτρα για να σταματήσει την γκετοποίηση και οι πολίτες να εγκαταλείψουν τη λογική έξω από την αυλή μου και ας είναι και η αδερφή μου». αν τελικό συμπέρασμα των παραπάνω προβλημάτων, ο Δενδροπόταμος θεωρείται από τις πιο υποβαθμισμένες περιοχές της Θεσσαλονίκης. Τφίσταται σοβαρή έλλειψη υποδομών τόσο σε επίπεδο κοινόχρηστων χώρων όσο και σε επίπεδο κοινωφελών χώρων και εγκαταστάσεων. 5 Κ.Καντούρης, ( ), Άρθρο «H ζωή είναι... αλλιώς στο «Mπρονξ της Θεσσαλονίκης», Εφημερίδα ΣΑ ΝΕΑ.

11 4. Ερωτηματολόγιο Αποτελέσματα έρευνας ομάδας μελέτης με θέμα: Αντιλήψεις για τους Σσιγγάνους. Η έρευνα που διεξήγαγε η ομάδα μελέτης, αφορούσε τις γενικές αντιλήψεις για τους τσιγγάνους που είχαν τόσο κάτοικοι του Πολεοδομικού υγκροτήματος Θεσσαλονίκης, όσο και από άλλες πόλεις της χώρας μας που περιέχουν στον αστικό ιστό τους τσιγγάνικους συνοικισμούς, όπως ο Βόλος, ο Πύργος (Ηλείας), η Πάτρα, η Λάρισα, το Μενίδη Αττικής κ.α. Αναλύοντας τα χαρακτηριστικά του δείγματος, αξίζει να σημειώσουμε ότι το 52% είναι γυναίκες και το 48% άνδρες, εκ των οποίων το 52% είναι ηλικίας ετών, το 21% από ετών και το υπόλοιπο 27% άνω των 31 ετών. Σο 67% του δείγματος δηλώνουν άνεργοι και το 60% είναι άγαμοι, με το 68% του δείγματος να δηλώνει ως προς το μορφωτικό επίπεδο την κατηγορία πανεπιστημιακή εκπαίδευση. Σέλος, αξίζει να αναφέρουμε ότι η έρευνα των ερωτηματολογίων με συνολικό αριθμό 70, βασίστηκε σε τμήμα απόψεων φοιτητών του Σμήματος Μηχανικών Φωροταξίας και Ανάπτυξης της Πολυτεχνικής χολής του ΑΠΘ καθώς επίσης και συγγενών και φίλων των φοιτητών. 4.1 Αποτελέσματα: Πίνακας 1. Αποτελέσματα έρευνας με τίτλο «Αντιλήψεις για τους Σσιγγάνους» Ποια η άποψη σας για τις συνθήκες κατοικίας των τσιγγάνων της περιοχής σας? Παρατηρείτε αλλαγές στον τρόπο κατοικίας των τσιγγάνων τα τελευταία χρόνια? Εάν παρατηρείτε αλλαγές, ποιες είναι αυτές? Αποφασίζεται δημιουργία τσιγγάνικου συνοικισμού, σε κοντινή περιοχή της γειτονιάς σας. Ποια η στάση σας απέναντι σε αυτή την παρέμβαση? Πιστεύετε ότι το αστικό τοπίο της σύγχρονης Ελληνικής πόλης επηρεάζεται Θετικά ή αρνητικά από την συνύπαρξη του με έναν τσιγγάνικο συνοικισμό Πιστεύετε ότι οι τσιγγάνοι μπορούν μακροπρόθεσμα να ενσωματωθούν στην σύγχρονη κοινωνία μιας Ελληνικής Πόλης? Άριστες 2% Καλές 10% Μέτριες 26% Κακές 48% Πολύ κακές 14% ημαντικές 26% Μέτριες 43% Μηδενικές 31% Από παραπήγματα σε σπίτια με ενοίκιο ή και πολυκατοικίες ή χτίσιμο πολυτελών κατοικιών. Θετική 5% Αρνητική 58% Ουδέτερη 37% Θετικά 4% Αρνητικά 70% Δεν επηρεάζεται 26% ΝΑΙ 55% ΌΧΙ 31% ΔΞ/ΔΑ 14%

12 Πιστεύετε ότι οι δράσεις της πολιτείας θα επιφέρουν μακροπρόθεσμα ομαλή είσοδο των τσιγγάνων στην κοινωνία της πόλης Γνωρίζετε κάποιο ευρωπαϊκό πρόγραμμα που αφορά τους τσιγγάνους? Πιστεύετε ότι το μεγαλύτερο μέρος του πληθυσμού των τσιγγάνων είναι μπλεγμένοι με διακίνηση-χρήση ναρκωτικών? Πιστεύετε ότι οι περιοχές κατοικίας των τσιγγάνων αποτελούν κλειστές κοινωνίες ghetto? (Δηλαδή "άβατο" για την είσοδο άλλων κοινωνικών ομάδων) Πιστεύετε ότι η παρουσία τσιγγάνικων συνοικισμών σε μια πόλη οδηγεί σε άμεσο στιγματισμό της επωνυμίας της πόλης? Πηγή: Έρευνα ομάδας μελέτης 2010 ΝΑΙ 21% ΌΧΙ 55% ΔΞ/ΔΑ 24% ΝΑΙ 29% ΌΧΙ 71% ΝΑΙ 55% ΌΧΙ 24% ΔΞ/ΔΑ 21% ΝΑΙ 81% ΌΧΙ 10% ΔΞ/ΔΑ 10% ΝΑΙ 88% ΌΧΙ 7% ΔΞ/ΔΑ 5% την ερώτηση για το ποια η άποψη τους για τις συνθήκες κατοικίας, το μεγαλύτερο ποσοστό του δείγματος θεωρεί ότι είναι κακές (48%) και μέτριες (26%), αφού στις περισσότερες περιπτώσεις τσιγγάνων, δεν υπάρχει ιδιαίτερη μέριμνα για βιώσιμη αντιμετώπιση του προβλήματος της υποβάθμισης της ποιότητας ζωής από την πολιτεία, με αποτέλεσμα οι συνθήκες διαβίωσης να θυμίζουν τοπίο παραγκούπολης ή οικισμού χώρας του τρίτου κόσμου. Σο παραπάνω αποτέλεσμα, έρχεται να συμπληρώσει το αποτέλεσμα στην ερώτηση «Πιστεύετε ότι το αστικό τοπίο της σύγχρονης Ελληνικής πόλης επηρεάζεται Θετικά ή αρνητικά από την συνύπαρξη του με έναν τσιγγάνικο συνοικισμό». Έτσι, το 70% απαντά ότι το τοπίο της πόλης επηρεάζεται αρνητικά, γεγονός που είναι απόρροια της κακής ποιότητας ζωής και του υποβαθμισμένου οικιστικού περιβάλλοντος των τσιγγάνων. Σο αποτέλεσμα αυτό, επιφυλάσσει ίσως και ευρύτερες διαστάσεις αφού επηρεάζει αρνητικά την φήμη καθώς και την ελκυστικότητα της πόλης, σε μία εποχή που το ζήτημα εικόνα, στα πλαίσια του εντεινόμενου ανταγωνισμού των πόλεων διαδραματίζει όλο και περισσότερο σημαντικό ρόλο. το ερώτημα εάν εντοπίζουν αλλαγές στον τρόπο κατοικίας τα τελευταία χρόνια, το μεγαλύτερο ποσοστό απαντά Μέτριες με 43%, ενώ σημαντικές και μηδενικές αλλαγές καταγράφουν ποσοστά 26% και 31% αντίστοιχα. Παράλληλα, όσοι θεωρούν ότι συντελούνται αλλαγές ζητήθηκε να δηλώσουν ποιες είναι αυτές. Έτσι από την ανάλυση των απαντήσεων προέκυψε το συμπέρασμα ότι οι αλλαγές που εντοπίζει το δείγμα είναι η μετάβαση τσιγγάνων από κατοικία σε παραπήγματα (τσαντίρια) σε σπίτια με ενοίκιο ή και πολυκατοικίες καθώς και η κατασκευή από μικρό ποσοστό τσιγγάνων πολυτελών κατοικιών από ακριβά υλικά,

13 γεγονός που ίσως συνδέεται και με την παρακάτω ερώτηση που σχετίζεται με το ζήτημα των ναρκωτικών. την συνέχεια, θέλαμε να καταγράψουμε την στάση του δείγματος στο ερώτημα πώς θα αντιδρούσαν στο ενδεχόμενο δημιουργίας τσιγγάνικου συνοικισμού αρκετά κοντά στην γειτονιά τους. Σο 58% του δείγματος απάντησε ότι θα αντιμετώπιζε αυτό το γεγονός αρνητικά, καθώς θα επηρέαζε τόσο την αξία γης της περιοχής τους όσο και την καθημερινότητα τους εξαιτίας ενδεχόμενης αύξησης της παραβατικότητας και της αλλοίωσης των δημοσίων χώρων της γειτονιάς τους αλλά και του γενικότερου αστικού περιβάλλοντος, ενώ ουδέτερη στάση θα κρατούσε το 37%, με μόλις το 5% να εκλαμβάνει αυτή την ενέργεια θετικά. Παραπάνω από τους μισούς (55%) συμμετέχοντες στην έρευνα δεν πιστεύει ότι οι τσιγγάνοι μακροπρόθεσμα μπορούν να ενσωματωθούν στην σύγχρονη κοινωνία της Ελληνικής πόλης, γεγονός που δικαιολογεί ίσως και την ιδιαίτερη δυσκολία στην αποδοχή των τσιγγάνων από την υπόλοιπη κοινωνία. Σαυτόχρονα, το δείγμα πιστεύει ότι ούτε επικείμενες δράσεις της πολιτείας θα καταφέρουν να πετύχουν την μακροπρόθεσμη ομαλή ενσωμάτωση των τσιγγάνων στην κοινωνία της πόλης, δείχνοντας με το αποτέλεσμα αυτό την απαισιόδοξη στάση της κοινωνίας στην αντιμετώπιση κοινωνικών προβλημάτων ευαίσθητων κοινωνικών ομάδων του πληθυσμού. ε αρκετούς συνοικισμούς τσιγγάνων, έχουν υλοποιηθεί δράσεις και έργα ευρωπαϊκών επιχειρησιακών προγραμμάτων για την αναβάθμιση της ποιότητας ζωής τους. Έτσι ζητήθηκε από το δείγμα να απαντήσει στο ερώτημα αν γνωρίζει κάποια ευρωπαϊκή δράση που να αφορά τους τσιγγάνους, με το 71% να απαντά ότι δεν γνωρίζει τίποτα. Σο αποτέλεσμα αυτό, θα μπορούσε να υποστηριχθεί ότι είναι ανησυχητικό καθώς οι δράσεις μέσα από ευρωπαϊκά προγράμματα είναι ιδιαίτερα σημαντικές και αρκετές, αλλά τα αποτελέσματα και η δραστηριοποίηση της Ε.Ε στην αντιμετώπιση του προβλήματος δεν γίνονται αντιληπτά στο σύνολο των πολιτών με αποτέλεσμα να μην υπάρχει πληροφόρηση της κοινωνίας για την προσπάθεια αντιμετώπισης του κοινωνικού προβλήματος, συντηρώντας ταυτόχρονα την προκατάληψη της κοινωνίας απέναντι στους τσιγγάνους. Σο ζήτημα των ναρκωτικών, είναι ένα φαινόμενο στο οποίο αρκετοί τσιγγάνοι είναι μπλεγμένοι τόσο με χρήση όσο και με την διακίνηση η οποία θεωρείται από τους τσιγγάνους ως «εργαλείο» αύξησης του εισοδήματος και αντιμετώπισης της φτώχειας και της ανεργίας που πλήττει μεγάλο ποσοστό του πληθυσμού τους. Έτσι, στην ερώτηση αν πιστεύει το δείγμα ότι μεγάλο ποσοστό τσιγγάνων σχετίζεται με την διακίνηση και χρήση ναρκωτικών το 55% απαντά θετικά και μόλις το 24% και 21% απαντά αρνητικά και ΔΞ/ΔΑ αντίστοιχα. Σαυτόχρονα το 81% του δείγματος θεωρεί ότι οι οργανωμένες περιοχές κατοικίας τσιγγάνων αποτελούν κλειστές κοινωνίες ghetto, δηλώνοντας ότι θα απέφευγαν να διασχίσουν τμήματα της πόλης που κατοικούν οι τσιγγάνοι για το λόγο ότι ταυτίζουν τις περιοχές αυτές με την εγκληματικότητα και τον φόβο που τους προκαλείται ως συναίσθημα. Σέλος, για να μπορέσουμε να εξάγουμε το συμπέρασμα αν τελικά μια πόλη στιγματίζει αρνητικά την «επωνυμία» της από την παρουσία τσιγγάνικων συνοικισμών σ αυτήν, το 88% του δείγματος απαντά θετικά στο ερώτημα. Πρόκειται, για ένα ιδιαίτερα σημαντικό πόρισμα που τονίζει την ρατσιστική στάση της κοινωνίας απέναντι στους τσιγγάνους. Σαυτόχρονα, το εν λόγω συμπέρασμα είναι και αναμενόμενο καθώς οποιαδήποτε περιοχή θεωρείται ghetto κάποιου αστικού κέντρου εντείνει την αρνητική φήμη τόσο ολόκληρης της πόλης όσο και του κοινωνικού status των κατοίκων της. Ίσως, σε μικρότερα αστικά κέντρα που η παρουσία τσιγγάνικων συνοικισμών είναι περισσότερο

14 αισθητή και αντιληπτή να προκαλούνται εντονότερα προβλήματα διευκολύνοντας τον στιγματισμό της πόλης κάνοντας την λιγότερο ελκυστική είτε προς επενδύσεις είτε προς την προσέλκυση επισκεπτών αλλά και νέων κατοίκων. Αντίθετα σε μητροπολιτικά κέντρα που η διάχυση της δόμησης είναι μεγαλύτερη και η σύνθεση της κοινωνίας περισσότερο πολύπλοκη, η παρουσία των περιοχών που ζουν αυτές οι κοινωνικές ομάδες (σε συνθήκες ghetto) και όταν είναι χωροθετημένες εκτός κεντρικών σημείων της πόλης δεν γίνονται ιδιαίτερα αντιληπτοί από το γενικό σύνολο των επισκεπτών, με αποτέλεσμα να επιδρά σε χαμηλότερο βαθμό στον στιγματισμό της φήμης μίας πόλης. 5. υμπεράσματα Προοπτικές. Ο κοινωνικός αποκλεισμός είναι μια έννοια φαινόμενο που συσχετίζεται άμεσα με πολλά άλλα φαινόμενα. Αυτή του η συσχέτιση τον οδηγεί στο να έχει πολλές αιτίες (που με την σειρά τους συχνά προκαλούν και προκαλούνται από άλλα φαινόμενα), όπως και πολλές επιπτώσεις και διαστάσεις σε πολλούς τομείς της κοινωνίας. Από την παρούσα μελέτη διαγνώσαμε ότι στην περιοχή του Δενδροποτάμου οι τσιγγάνοι υφίστανται: α) αποκλεισμό από την εκπαίδευση, β) αποκλεισμό από την απασχόληση και έλλειψη κατάρτισης, γ) αποκλεισμό από τις σχέσεις με άλλους κατοίκους της περιοχής δ) αποκλεισμό από τις υποδομές και το ποιοτικά ανθρώπινο περιβάλλον. Σαυτόχρονα διαπιστώθηκαν έντονα κοινωνικά προβλήματα, όπως διακίνηση και χρήση ναρκωτικών ακόμα και σε μικρές ηλικίες τσιγγάνων, χαρακτηρισμός της περιοχής ως κλειστή κοινωνία ghetto, αποτυχία κοινωνικοποίησης τσιγγάνων, χαμηλό μορφωτικό επίπεδο (μόλις 30% συνεχίζει μέχρι και την πρώτη γυμνασίου),ανεργία, φτώχεια καθώς και προβλήματα έλλειψης υποδομών και αποτυχίας του οργανωμένου βιοκλιματικού δημοτικού οικισμού για άστεγους σκηνίτες τσιγγάνους. Σα κοινωνικά προβλήματα που μαστίζουν ευαίσθητες κοινωνικές ομάδες όπως οι τσιγγάνοι και που παρουσιάστηκαν παραπάνω, απαιτούν ειδικό χειρισμό και βιώσιμες λύσεις για την αντιμετώπιση τους. Ωστόσο, οι νέες οικονομικές συνθήκες που δημιουργήθηκαν τελευταία, προκαλούν εμπόδια, αφού είναι ιδιαίτερα δύσκολη η εξεύρεση οικονομικών πόρων. υνεπώς, εύλογα γεννώνται ερωτήματα με ποιόν τρόπο θα καταφέρουμε να επιλύσουμε με βιώσιμο τρόπο όλα εκείνα τα προβλήματα που αντιμετωπίζουν κοινωνικά αποκλεισμένες ομάδες του πληθυσμού όπως και οι τσιγγάνοι; ε έναν ιδανικό κόσμο οι παρεμβάσεις που θα έπρεπε να συντελεστούν θα ήταν ποικίλες και ιδιαίτερα υψηλών οικονομικών απαιτήσεων, από πολεοδομικές παρεμβάσεις αναπλάσεων και βελτίωσης της ποιότητας ζωής μέχρι την διεξαγωγή τοπικών εκδηλώσεων ενίσχυσης και προβολής της πολιτιστικής τους ταυτότητας κ.α. μως, εφόσον τα χρήματα είναι λιγοστά θα πρέπει να σκεφτούμε πώς θα τα διαχειριστούμε με έξυπνο τρόπο έτσι ώστε να αντιμετωπίσουμε τα πολλαπλά προβλήματα. Η αρχή θα πρέπει να γίνει αντιμετωπίζοντας το πρόβλημα κοινωνικοποίησης μέσω της ενίσχυσης της αποτελεσματικότητας της πρόσβασης των παιδιών ρομά στην εκπαίδευση 6 καθώς και το πρόβλημα της διακίνησης ναρκωτικών που παρουσιάζει ιδιαίτερα ανησυχητικές διαστάσεις, επηρεάζοντας τόσο τον παιδικό πληθυσμό των τσιγγάνων της περιοχής όσο και την γενικότερη κοινωνική ζωή της ομάδας. Υυσικά, και πρόκειται για προβλήματα 6 Η πολιτεία πρέπει να παράσχει εφόδια και στήριξη στην κοινότητα των Ρομά για την αποτελεσματική πρόσβαση στο σχολείο των παιδιών. ε αντίθεση περίπτωση, η υπόθεση καταγγέλεται διεθνώς και οδηγεί την χώρα στο ΕΔΔΑ. Άλλωστε για σχολείο-γκέτο στον Ασπρόπυργο, η Ελλάδα καταδικάστηκε τον Ιούνιο 2008 από το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο Δικαιωμάτων του Ανθρώπου (ΕΔΔΑ) και τώρα απειλείται για ανάλογη τιμωρία για σχολείο γκέτο παιδιών ρομά στο Εργοχώρι Βέροιας. Ο σχολικός διαχωρισμός και η υποβαθμισμένη ποιότητα εκπαίδευσης θεωρείται ιδιαίτερα σοβαρό πρόβλημα για τα παιδιά ρομά με καταστροφικές για αυτά συνέπειες, αφού τα καταδικάζει στην φτώχεια και την περιθωριοποίηση για την μετέπειται ζωή τους (Θεωδορίδης, 2010).

15 που συντελούν στον χωρικό κοινωνικό αποκλεισμό της περιοχής και κατ επέκταση της γκετοποίησης της, που οδηγούν στον άμεσο στιγματισμό της. Παράλληλα, αρκετοί είναι οι υποστηρικτές της πρότασης που αφορά την ίδρυση και χωροθέτηση κάποιας δημόσιας υπηρεσίας εντός του οικισμού του Δενδροποτάμου, προκειμένου μ αυτόν τον τρόπο να αυξηθεί η κινητικότητα πολιτών από άλλους δήμους και να εξασθενίσει το φαινόμενο της γκετοποίησης της περιοχής. Η φτώχεια και η ανεργία, θα πρέπει να αντιμετωπισθούν άμεσα με δράσεις τόσο επαγγελματικής κατάρτισης νέων όσο και με ειδικά οικονομικά κίνητρά και προγράμματα για την εξεύρεση εργασίας καθώς επίσης προς αυτή την κατεύθυνση θα πρέπει να συμβάλουν και οι πόροι από τα αντίστοιχα επιχειρησιακά προγράμματα της τρέχουσας περίοδου προγραμματισμού Οι λύσεις βέβαια είναι πολύ περισσότερες από τις παραπάνω που παρατίθενται ενδεικτικά και απαιτούν ιδιαίτερη προσοχή στον σχεδιασμό τους, αλλά ταυτόχρονα θα πρέπει να εξασφαλισθεί η αποδοχή οποιασδήποτε παρέμβασης πρωτίστως από την ίδια την κοινωνική ομάδα των τσιγγάνων αλλά και από άλλους εμπλεκόμενους κοινωνικούς φορείς. Παράλληλα, θετικά αναμένεται να συμβάλει στην αντιμετώπιση των προβλημάτων των Ρομά το γεγονός ότι τα κράτη μέλη της Ε.Ε θα πρέπει να υποβάλουν εθνικές στρατηγικές για τους Ρομά μέχρι το τέλος του 2011, οι οποίες θα εξειδικευτούν μέσω περιφερειακών προγραμμάτων και θα διευκρινίζουν τον τρόπο με τον οποίο θα συμβάλουν στην επίτευξη στόχων στους τομείς της εκπαίδευσης, απασχόλησης, υγείας και στέγασης. Σέλος, ως γενικότερο ερώτημα αποτελεί το γεγονός, πώς η πολιτεία θα καταφέρει να αντιμετωπίσει αποτελεσματικά τα ιδιαίτερα απαιτητικά κοινωνικά πρόβλημα των Ρομά αλλά και να διαχειριστεί την εν λόγο κοινωνική ομάδα μέσα στην πόλη, όταν την ίδια στιγμή οι διατιθέμενοι οικονομικοί πόροι για τις υπόλοιπες κοινωνικές ομάδες που δεν υφίστανται αποκλεισμό είναι μηδαμινοί και όταν σε προγενέστερες της οικονομικής ύφεσης εποχές το κράτος εμφανίζονταν αδύναμο να δώσει αποτελεσματικές λύσεις ή έδινε «δήθεν» λύσεις στα κοινωνικά προβλήματα των πόλεων; Βιβλιογραφία Ξενόγλωσση Marcuse P. (2000), Cities in quarters, στο G.Bridges και S.Watson (επιμ.) Companion to the city. Οξφορδη: Blackwell. Wirth L. ([1938] 1995), Urbanism as a way of life, στο P.Kasinitz (επιμ.) Metropolis: Center and symbol of our times, Λονδινο: Macmillan Ελληνόγλωσση Γερετσίδου Ε. (1986), «Η Κοινωνικοποίηση των τσιγγάνων του Δενδροποτάμου Θεσσαλονίκης και η κουλτούρα τους», Θεσσαλονίκη Δήμος Μενεμένης (2001), Διεύθυνση Σεχνικών Τπηρεσιών «Αναλυτική Έκθεση για δράσεις του Δήμου για τους τσιγγάνους», σελ. 4. Ελληνική Ομάδα για τα δικαιώματα των μειονοτήτων, «Καταυλισμοί Ρομά στην Ελλάδα: Δενδροπόταμος», Ελληνικό Παρατηρητήριο των συμφωνιών του Ελσίνκι, διαθέσιμο στην ιστοσελίδα: ΕΛ.ΣΑΣ (2001), Γενική απογραφή πληθυσμού ΕΛ.ΣΑΣ (2011), Δελτίο τύπου «Έρευνα εργατικού δυναμικού: Ιανουάριος 2011», 14/4/2011, Πειραιάς.

16 Θεωδορίδης Ν. (2010), Ετήσια έκθεση 2010 «Καταγραφή φαινομένων, ζητημάτων και κρουσμάτων ρατσισμού, διακρίσεων, ξενοφοβίας αλλά και Ερευνητικών Μελετών ή Καλών Πρακτικών της Διοίκησης στους 6 κρίσιμους τομείς της Απασχόλησης, της Νομοθεσίας, της Εκπαίδευσης, της τέγασης, της Ρατσιστικής Βίας και της Τγείας & Πρόνοιας.», Κέντρο πληροφόρησης και τεκμιρίωσης για τον ρατσισμό, την οικολογία, την ειρήνη και τη μη βία «Αντιγόνη». Καντούρης Κ. (2005), Άρθρο «H ζωή είναι... αλλιώς στο «Mπρονξ της Θεσσαλονίκης», Εφημερίδα: ΣΑ ΝΕΑ Καραθανάση Ε. (2000), «Σο κατοικείν των Σσιγγάνων, Ο βιο-χώρος και ο κοινωνιο-χώρος των Σσιγγάνων», Αθήνα Καυταντζόγλου, Ι. (2007) Κοινωνικός Αποκλεισμός : Εκτός, Εντός και Τπό: Θεωρητικές, Ιστορικές και Πολιτικές Καταβολές μίας Διφορούμενης Έννοιας. Αθήνα: αββάλας Λαμπριανίδης Λ. και Φατζηπροκοπίου Π. (2008), Μετανάστευση και κοινωνική αλλαγή στη Θεσσαλονίκη: Η ένταξη των μεταναστών και η νέα πολυπολιτισμική πραγματικότητα της πόλης, στο Καυκαλάς Γ., Λαμπριανίδης Λ., Παπαμίχος Ν., «Η Θεσσαλονίκη στο μεταίχμιο: η πόλη ως διαδικασία αλλαγών», σελ , Αθήνα: Κριτική Λιεζουά Ζ. Π. (1999), Ρομά, Σσιγγάνοι, Σαξιδευτές, Οι τσιγγάνοι της Ευρώπης, Αθήνα: Καστανιώτης Λαογραφία ωμαράς Φ. (1998), «Ο κοινωνικός αποκλεισμός των Ρομ, οι αιτίες, οι διαστάσεις, η πολιτική και οι επιπτώσεις του φαινομένου, οι εγκατεστημένοι στα Νταμάρια της Νέας μύρνης Λάρισας», Διπλωματική εργασία Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας, Σμήμα Μηχανικών Φωροταξίας & Περιφερειακής Ανάπτυξης, Βόλος Φατζησαββίδης. (2007), Οι Ρομ στην ιστορία της ανθρωπότητας και στην Ελλάδα, Βόλος, διαθέσιμο στην ιστοσελίδα: gganopaides-kefalaio3.pdf Φριστοδούλου Φ. (2008), «Αστικοποίηση και χώροι κοινωνικού αποκλεισμού: εγκαταστάσεις κατοίκησης στην περιφέρεια της Θεσσαλονίκης, », Διδακτορική διατριβή 1 ο Σόμος, ΑΠΘ - Σμήμα Αρχιτεκτόνων Μηχανικών - Σομέας Πολεοδομίας, Φωροταξίας και Περιφερειακής Ανάπτυξης Φριστοφορίδου. (2009), Άρθρο «Κραυγή αγωνίας για τα ναρκωτικά, Εφημερίδα: Μακεδονία Ambercrombie N. and others, μετάφραση Καυκαλάς., 1984, Λεξικό Κοινωνιολογίας, Αθήνα: Penguin Stevenson D. (2007), Πόλεις και αστικοί πολιτισμοί, Αθήνα: Κριτική