Λίλυ Χουλιαράκη. Το θέαμα της οδύνης. Απόδοση στα ελληνικά Κατερίνα Σχινά. Προλογίζει ο ΝΙΚΟΣ ΜΟΥΖΕΛΗΣ

Transcript

1

2 Λίλυ Χουλιαράκη Το θέαμα της οδύνης Απόδοση στα ελληνικά Κατερίνα Σχινά Προλογίζει ο ΝΙΚΟΣ ΜΟΥΖΕΛΗΣ ΠANEΠIΣTHMIAKEΣ EKΔOΣEIΣ KPHTHΣ Iδρυτική δωρεά Παγκρητικής Eνώσεως Aμερικής Hρακλειο 2012

3 ΠANEΠIΣTHMIAKEΣ EKΔOΣEIΣ KPHTHΣ Ίδρυμα Tεχνολογίας και Έρευνας Hράκλειο Kρήτης, T.Θ. 1385, Tηλ , Fax: Aθήνα: Κλεισόβης 3, Tηλ , Fax: ΣΕΙ ρα: ΑΝΘΡΩΠΙΣΤΙΚΕΣ ΕΠΙΣΤΗΜΕΣ / ΚΟΙΝΩΝΙΟΛΟΓΙΑ-ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ Τίτλος πρωτοτύπου: The spectatorship of suffering, Sage Publications of London, , by Lilie Chouliaraki για την ελληνική γλώσσα: 2012 Πα νε πι στη μια κές Εκ δό σεις Κρή της Απόδοση στα ελληνικά: Κατερίνα Σχινά Πρώτη έκδοση: Οκτώβριος 2012 Ε κτύ πω ση: ΑΛΦΑΒΗΤΟ Εξώφυλλο: Ντίνα Γκαντή ISBN

4 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Πρόλογος του Νίκου Μουζέλη....9 Ευχαριστίες...12 Εισαγωγή: ΟΙ ΑΠΟΜΑΚΡΥΣΜΕΝΕΣ ΣΥΜΦΟΡΕΣ ΣΤΗΝ ΤΗΛΕΟΡΑΣΗ Διαμεσολάβηση και λόγος, 16 Διαμεσολάβηση και εξουσία, 19 Η φρόνησις στην κοινωνική έρευνα, 22 Η αξία του παραδείγματος, 28 Η έννοια του «κοινού», 34 Κοσμοπολιτικό κοινό: μια ουτοπία; 36 Κεφάλαιο 1. ΔΙΑΜΕΣΟΛΑΒΗΣΗ ΚΑΙ ΔΗΜΟΣΙΟΣ ΒΙΟΣ Διαμεσολάβηση, 46 Διαμεσολάβηση, οικειότητα και πολιτική, 48 Διαμεσολάβηση και κοσμοπολιτισμός, 52 Δημόσια σφαίρα και κοσμοπολιτισμός, 63 Συμπέρασμα, 72 Κεφάλαιο 2. ΤΑ ΠΑΡΑΔΟΞΑ ΤΗΣ ΔΙΑΜΕΣΟΛΑΒΗΣΗΣ Το παράδοξο της τεχνολογίας, 76 Το παράδοξο της απόστασης, 81 Το παράδοξο της α/πραξίας, 86 Συμπέρασμα, 92 Κεφάλαιο 3. ΔΙΑΜΕΣΟΛΑΒΗΣΗ, ΝΟΗΜΑ ΚΑΙ ΕΞΟΥΣΙΑ Η μετα-αισθητική θέση της διαμεσολάβησης, 96 Ο αισθητικός αναστοχασμός στη διαμεσολάβηση, 103 Οπτικότητα: μια εξασθενημένη λογική της διαμεσολάβησης, 107 Αισθητικές αφηγήσεις και το ζήτημα της εξουσίας, 112 Για μια αναλυτική της διαμεσολάβησης, 116 Συμπέρασμα, 128 Κεφάλαιο 4. Η ΑΝΑΛΥΤΙΚΗ ΤΗΣ ΔΙΑΜΕΣΟΛΑΒΗΣΗΣ Διαφορά εντός του σημειολογικού πεδίου: η πολυτροπικότητα της διαμεσολάβησης, 134 Διαφορά εκτός του σημειολογικού πεδίου: η πολυλειτουργικότητα της διαμεσολάβησης, 155 Συμπέρασμα: για μιαν ιεράρχηση των ειδήσεων που σχετίζονται με συμφορές, 172 Κεφάλαιο 5. ΕΙΔΗΣΕΙΣ ΠΕΡΙΠΕΤΕΙΑΣ: ΟΔΥΝΗ ΧΩΡΙΣ ΟΙΚΤΟ Η συμφορά ως περιπέτεια, 176 Ετερότητα χωρίς οίκτο: ο ηθικός μηχανισμός, 190 Ο θεατής ως πάσχων, 198 Η συναισθηματική κόπωση, 201 Από τις ειδήσεις περιπέτειας στις ειδήσεις έκτακτης ανάγκης, 204 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ: Λεκτικά κείμενα ειδήσεων περιπέτειας,

5 ΤΟ ΘΕΑΜΑ ΤΗΣ ΟΔΥΝΗΣ Κεφάλαιο 6. ΕΙΔΗΣΕΙΣ ΕΚΤΑΚΤΗΣ ΑΝΑΓΚΗΣ: ΟΔΥΝΗ ΜΕ ΟΙΚΤΟ Η οδύνη ως έκτακτη ανάγκη, 210 Η διάσωση των Αφρικανών προσφύγων: θέαμα υψηλής αδρεναλίνης, 223 Ο λιμός στην Αργεντινή: «εικονίσματα λιμοκτονίας», 232 Θάνατος διά λιθοβολισμού στη Νιγηρία: «σύμβολα απανθρωπιάς», 240 Οδύνη με οίκτο: ο ηθικός μηχανισμός, 251 Ο θεατής ως συντελεστής (actor), 253 Το αίτημα για αναστοχασμό, 260 Συμπέρασμα, 263 ΠΑΡΑΡ- ΤΗΜΑ: Λεκτικά κείμενα ειδήσεων έκτακτης ανάγκης, Κεφάλαιο 7. ΕΙΔΗΣΕΙΣ ΕΚΣΤΑΣΗΣ: ΣΥΜΦΟΡΑ ΚΑΙ ΤΑΥΤΙΣΗ Η συμφορά ως έκσταση, 270 Η ζωντανή δημοσιογραφική κάλυψη, 273 Απευθείας σύνδεση με τη Νέα Υόρκη: ενσυναίσθηση, 276 Ο ορίζοντας του Μανχάταν: μετουσίωση, 290 Αναστοχαστική ταύτιση: ο ηθικός μηχανισμός, 298 Η σαμανοποίηση του θεατή, 300 Ο αναστοχαστικός θεατής, 304 Συμπέρασμα, 308 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ: Ειδήσεις έκστασης, Κεφάλαιο 8. ΔΙΑΜΕΣΟΛΑΒΗΣΗ ΚΑΙ ΔΡΑΣΗ Το κοινοτιστικό κοινό των ειδήσεων περιπέτειας και έκστασης, 316 Ο δημόσιος χώρος του οίκτου στις ειδήσεις έκτακτης ανάγκης, 319 Ο Λόγος της κοσμοπολιτικής υπηκοότητας: «οικουμενική» χρηστότητα, 321 Η κοσμοπολιτική διάθεση: ιστορικότητα και αναστοχαστικότητα, 326 Κοσμοπολιτική πολιτική: κοινωνική αλληλεγγύη, 328 Συμπέρασμα, 332 Κεφάλαιο 9. ΤΟ ΚΟΣΜΟΠΟΛΙΤΙΚΟ ΚΟΙΝΟ Η κοσμοπλαστική δύναμη της διαμεσολάβησης, 337 Δημόσια δράση και το αδύνατον μιας «γνήσιας αρωγής», 344 Η αγωνιστική δύναμη της διαμεσολάβησης, 348 Οι αγωνιστικές ιδιότητες της διαμεσολάβησης: αμεσότητα και υπερμεσότητα, 349 Από την πλανητική οικειότητα στην εγκοσμιότητα, 366 Βιβλιογραφία Ευρετήριο

6 ΠΡΟΛΟΓΟΣ Νίκος Μουζέλης Ομότιμος Καθηγητής Κοινωνιολογίας LSE Με την εντεινόμενη παγκοσμιοποίηση και τη «συμπίεση» χρόνου και τόπου, οι συμφορές απόμακρων πληθυσμών εισβάλλουν στον οικείο χώρο μας μέσω των μέσων μαζικής ενημέρωσης. Γίνονται μέρος του βιοκόσμου μας. Ο τρόπος που αντιδρούμε στις συμφορές των άλλων, ιδίως των μη δυτικών άλλων, εξαρτάται από πολλούς παράγοντες πολιτικούς, οικονομικούς, πολιτισμικούς. Εξαρτάται επίσης από τον τρόπο που τα ΜΜΕ παρουσιάζουν αυτού του είδους τις ειδήσεις. Η Λίλυ Χουλιαράκη εξετάζει τους βασικούς μηχανισμούς με τους οποίους η τηλεόραση προβάλλει τα δεινά των άλλων μέσω των εικόνων και του προφορικού λόγου. Προβάλλει τις τραγωδίες που συμβαίνουν σε χώρες όπου δεν υπάρχει η ασφάλεια και η σχετική ευημερία που χαρακτηρίζουν τις κοινωνίες της Δύσης. Στις κοινωνικές επιστήμες οι αναπτυγμένες χώρες της ύστερης νεωτερικότητας είναι που αποκαλούνται «κοινωνίες της διακινδύνευσης». Τούτο μας κάνει να ξεχνάμε τους πολύ πιο απτούς και δραματικούς κινδύνους που αντιμετωπίζουν οι άνθρωποι σε περιοχές όπως αυτές της Ρουάντας, του Πακιστάν ή του Σουδάν κινδύνους επιβίωσης σε ένα πλαίσιο όπου οι λοιμοί, οι κλιματολογικές καταστροφές και οι εμφύλιοι πόλεμοι κάνουν τη ζωή εκατομμυρίων ανθρώπων σύντομη, απρόβλεπτη και εξαιρετικά αβέβαιη. Ακριβώς σε θύματα καταστροφών σε τριτοκοσμικές χώρες είναι που η Λίλυ Χουλιαράκη επικεντρώνει την προσοχή της. Πιο συγκεκριμένα, προσπαθεί να δείξει με ποιο τρόπο η τηλεόραση, ως κύριο μέσο διαμεσολάβησης, συνδέει τον δυτικό τηλεθεατή με τις τραγωδίες και τις ανθρώπινες συμφορές σε απομακρυσμένες, υπανάπτυκτες περιοχές του πλανήτη. Αν η ροή των διεθνών ειδήσεων δημιουργεί μια «φαντασιακή κοινότητα της Δύσης», κατασκευάζει ένα «εμείς» που κατοικεί στη «ζώνη ασφαλείας» του πλανήτη, το έργο της Λίλυς Χουλιαράκη ασχολείται με το 9

7 ΤΟ ΘΕΑΜΑ ΤΗΣ ΟΔΥΝΗΣ πώς αυτό το «εμείς» αντιδρά στον «άγνωστο άλλο». Στον άλλο που δεν είναι συγγενής μας, γείτονάς μας ή συμπατριώτης μας. Είναι ένα θύμα καταστροφών χιλιάδες μίλια μακριά. Η συγγραφέας διακρίνει τρία είδη ειδήσεων που αναφέρονται σε απόμακρα δεινά, σε απόμακρες συλλογικές κυρίως συμφορές: ειδήσεις περιπέτειας, ειδήσεις έκτακτης ανάγκης και ειδήσεις έκστασης. Οι ειδήσεις περιπέτειας χαρακτηρίζονται από έλλειψη οίκτου προς τον πάσχοντα άλλο. Τα θύματα μας παρουσιάζονται σαν παθητικά υποκείμενα, σαν αριθμοί μέσω των οποίων η ανθρώπινη υπόστασή τους εξαφανίζεται. Σ αυτού του είδους την είδηση το οπτικό υλικό περιθωριοποιεί τον προφορικό λόγο. Εδώ έχουμε μια διαδοχή εικόνων και σύντομα σχόλια που δεν εντάσσουν τη συμφορά σ ένα συγκεκριμένο χωροχρόνο. Μ αυτόν τον τρόπο η συναισθηματική και η ηθική ανταπόκριση των τηλεθεατών είναι δύσκολη αν όχι αδύνατη. Οι τηλεθεατές οδηγούνται στην αδιαφορία ή/και στη «συναισθηματική κόπωση». Στις ειδήσεις έκτακτης ανάγκης από την άλλη μεριά, γινόμαστε μάρτυρες μιας «στρατηγικής οίκτου». Περνάμε από τις οπτικά αφηρημένες και στατικές σε πολύ πιο πολύπλοκες/ποικιλότροπες αφηγήσεις που προκαλούν συγκίνηση στον τηλεθεατή. Περνάμε από τον αφηρημένο χωροχρόνο στην ένταξη της συμφοράς σ ένα γεωγραφικά και ιστορικά συγκεκριμένο πλαίσιο που οδηγεί τον τηλεθεατή στην ενσυναίσθηση, στη συγκίνηση και στον οίκτο για την οδύνη των πασχόντων άλλων. Οι τελευταίοι παρουσιάζονται στην οθόνη όχι σαν κουκίδες σ ένα χάρτη, αλλά σαν αυτόνομα υποκείμενα που βιώνουν ακραίες μορφές καταστροφής και οδύνης. Έτσι η απόσταση μεταξύ τηλεθεατή και θύματος μικραίνει ενώ ο αναστοχασμός του πρώτου εντείνεται οδηγεί σε ερωτήματα του τύπου γιατί συνέβη αυτή η συμφορά, πώς μπορώ να κάνω κάτι για τα θύματα; Οδηγεί μ άλλα λόγια στη θεληματική δράση, ακτιβιστικού ή φιλανθρωπικού χαρακτήρα. Βέβαια για μερικούς αναλυτές η εξ αποστάσεως θεληματική δράση, η ταύτισή μας με άτομα που ξέρουμε μόνο μέσω των ΜΜΕ έχει κάτι το τεχνητό, το μη αυθεντικό. Κατ αυτούς αυθεντικός οίκτος και συγκίνηση μπορεί να παραχθεί μόνο για θύματα στο πλαίσιο διαπροσωπικών σχέσεων συγγένειας, φιλίας, γειτνίασης κ.λπ. Η συγγραφέας, ορθώς κατά τη γνώμη μου, διαφωνεί με την παραπάνω, «κοινοτιστική λογική της εγγύτητας». Όταν οι ειδήσεις έκτακτης ανάγκης μας οδηγούν ως τηλεθεατές σε μια δράση που βασίζεται λιγότερο στη συναισθηματική φόρτιση και περισσότερο στον αναστοχασμό, λιγότερο στην ενασχόληση με το εγώ μας και περισσότερο με την έγνοια για βοήθεια και ουσιαστική αλλαγή της ζωής των άλλων, λιγότερο με το ναρκισσισμό και περισσότερο με τον αλτρουισμό, τότε συμβάλλουμε στη 10

8 ΠΡΟΛΟΓΟΣ σταδιακή δόμηση μιας παγκόσμιας κοινωνίας πολιτών. Γινόμαστε πολίτες του κόσμου, κοσμοπολίτες με τη θετική έννοια του όρου. Με την έννοια της αίσθησης ευθύνης για τον πλανήτη και για όλους αυτούς που είναι θύματα καταστροφών ανεξαρτήτως χρώματος, εθνικότητας, ιδεολογίας κ.τλ. Όσο για τον τρίτο τύπο ειδήσεων, αυτόν της έκστασης, εδώ έχουμε αφηγήσεις οι οποίες κατορθώνουν να συνενώσουν «ολόκληρη την υφήλιο σε μια ταυτόχρονη παρακολούθηση». Πρόκειται για ειδήσεις καταστροφής, όπως αυτή της 11ης Σεπτεμβρίου, που μας δίνουν την αίσθηση του οριακού, του ασυνήθιστου, του αδιανόητου. Αυτού που δεν μπορεί «να το χωρέσει ανθρώπινος νους». Εδώ, σ ένα τεχνικό επίπεδο, έχουμε ζωντανή κάλυψη, συνεχή ροή εικόνων και λεκτικών σχολίων που προκαλούν την έντονη συγκίνηση και ταύτιση σχεδόν όλης της υφηλίου με τα θύματα. Ενώ, όπως και στην περίπτωση των ειδήσεων έκτακτης ανάγκης, έτσι και εδώ έχουμε παρακίνηση στον αναστοχασμό και τη θεληματική δράση, η φαντασιακή κοινότητα των ειδήσεων έκστασης είναι, κατά κύριο λόγο, η κοινότητα των άλλων σαν εμάς των πολιτών της Δύσης που υποφέρουν. Έχουμε λοιπόν, μέσω των ειδήσεων έκστασης, την ενδυνάμωση μιας κοινοτιστικής, αντί κοσμοπολίτικης αλληλεγγύης. Περνώντας τώρα στον θεωρητικό προσανατολισμό του έργου, η Λίλυ Χουλιαράκη αποφεύγει, από τη μια μεριά, και τις «μεγάλες αφηγήσεις» χαμπερμασιανού τύπου και, από την άλλη, τις στρουκτουραλιστικές αναλύσεις τύπου Λέβι-Στρως. Αντ αυτού μας προσφέρει μια σειρά από εννοιολογικά εργαλεία, βασισμένα στην αριστοτελική λογική της φρονήσεως, που είναι χρήσιμα όταν αναλύουμε τα κύρια δομικά χαρακτηριστικά των τριών τύπων ειδήσεων, τους τεχνικούς τρόπους με τους οποίους παράγονται καθώς και τις αντιδράσεις των τηλεθεατών. Δεν υπάρχει αμφιβολία πως το βιβλίο ρίχνει άπλετο φως στον τρόπο με τον οποίο παράγονται οι ειδήσεις για τις απόμακρες συμφορές, καθώς και στις επιπτώσεις που έχουν και στους θεατές και στα θύματα. Η συγγραφέας χειρίζεται το πολύπλοκο αυτό θέμα με ενάργεια, διεισδυτικότητα και φαντασία. Οι αναλύσεις της δεν είναι μόνο θεωρητικά ενδιαφέρουσες, αλλά και εμπειρικά θεμελιωμένες αφού η συστηματική χρήση συγκεκριμένων παραδειγμάτων κάνουν τη σύνθεση θεωρίας και εμπειρικής έρευνας εξαιρετικά πετυχημένη. Απ αυτή τη σκοπιά το Θέαμα της οδύνης αποτελεί πολύτιμη συμβολή στην επιστημονική μελέτη των σύγχρονων μέσων μαζικής ενημέρωσης. Παράλληλα μας βοηθάει να κατανοήσουμε μερικούς από τους μηχανισμούς μέσω των οποίων οι μεταεθνικές φαντασιακές κοινότητες δημιουργούνται, αναπαράγονται και μετασχηματίζονται. 11

9 ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΕΣ Θα ήθελα να ευχαριστήσω τo τηλεοπτικό δίκτυο BBC World, τη Δημόσια Τηλεόραση της Δανίας (DR), τα ελληνικά τηλεοπτικά κανάλια MEGA και NET και την Τράπεζα Εικόνων Getty, για την ευγενή τους παραχώρηση του ειδησεογραφικού υλικού που παρουσιάζεται στο ανά χείρας βιβλίο. Θα ήθελα επίσης να ευχαριστήσω τo Συμβούλιο Έρευνας της Δανίας για τη χρηματοδότηση του Ερευνητικού Προγράμματος «ΜΜΕ και η Δημοκρατία στην Διαδικτυακή Κοινωνία» (MODINET ), μέσω του οποίου πραγματοποιήθηκαν μέρη αυτής της έρευνας. 12

10

11 ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΟΙ ΑΠΟΜΑΚΡΥΣΜΕΝΕΣ ΣΥΜΦΟΡΕΣ ΣΤΗΝ ΤΗΛΕΟΡΑΣΗ Το βιβλίο αυτό αφορά τη σχέση μας ως θεατών της Δύσης με τις απομακρυσμένες συμφορές που βλέπουμε να εκτυλίσσονται στην τηλεοπτική μας οθόνη στη Σομαλία, τη Νιγηρία, το Μπαγκλαντές, την Ινδία, την Ινδονησία, αλλά και στη Νέα Υόρκη και την Ουάσινγκτον. Πώς αντιδρούμε στις τηλεοπτικές εικόνες που παρουσιάζουν απομακρυσμένες συμφορές; Κλείνουμε την τηλεόραση, δακρύζουμε, θυμώνουμε, διαμαρτυρόμαστε; Λησμονούμε τους ανθρώπους που υπο φέρουν, ή θέλουμε να κάνουμε κάτι ώστε να ανακουφίσουμε την οδύνη τους; Τέτοια ερωτήματα θίγουν ένα βασικό ζήτημα: τον ηθικό ρόλο που διαδραματίζουν τα Μέσα Μαζικής Επικοινωνίας (ΜΜΕ) στον σύγχρονο δημόσιο βίο. Διερευνούν το κατά πόσον τα ΜΜΕ είναι σε θέση να καλλιεργήσουν μια διάθεση μέριμνας και συμμετοχής στην οδύνη του άλλου, όσο μακριά και αν βρίσκεται αυτός το εάν και κατά πόσον η τηλεόραση είναι σε θέση να δημιουργήσει ένα παγκόσμιο κοινό διαπνεόμενο από αίσθημα κοινωνικής ευθύνης έναντι του απομακρυσμένου πάσχοντος. Αυτά τα ζητήματα βρίσκονταν ανέκαθεν στην ημερήσια διάταξη της δημόσιας συζήτησης και των κοινωνικών επιστημών. Ωστόσο, λίγα γνωρίζουμε για τον ρόλο που παίζουν τα ΜΜΕ στη διαμόρφωση μιας ηθικής ευαισθησίας ικανής να επεκταθεί και πέρα από τη «γειτονιά» μας. Από τη μία πλευρά, καθώς οι τηλεοπτικές ειδήσεις μάς βομβαρδίζουν συνεχώς με καταστάσεις ανθρωπιστικής ανάγκης, τα επιχειρήματα περί συναισθηματικής κόπωσης του γενικού κοινού αφθο- 13

12 ΤΟ ΘΕΑΜΑ ΤΗΣ ΟΔΥΝΗΣ νούν. Από την άλλη πλευρά, η κατάσταση ανάγκης που προέκυψε από το ασιατικό τσουνάμι, το 2004, κατέληξε σε μια «μοναδική κατάδειξη της ενότητας του κόσμου», όπως χαρακτηριστικά διαπίστωνε ο τότε Γενικός Γραμματέας του ΟΗΕ Κόφι Ανάν 1. Η διεθνής κοινότητα δεν είχε ποτέ πριν ανταποκριθεί σε απομακρυσμένες θεομηνίες στο βαθμό που το έπραξε όταν το καταστροφικό παλιρροϊκό κύμα σάρωσε την ακτογραμμή του Ινδικού Ωκεανού, καταπίνοντας πάνω από ανθρώπους τον Δεκέμβριο του Ο Γενικός Γραμματέας εξήγησε την πρωτοφανή απήχηση που είχε το γεγονός σε παγκόσμιο επίπεδο καθώς και την άνευ προηγουμένου ανταπόκριση σε αυτό, επικαλούμενος δύο παράγοντες: Την παγκόσμια αναμετάδοση όλος ο κόσμος είδε αυτή την ανθρώπινη τραγωδία. Την παγκόσμια οδύνη πάνω από 40 χώρες έχασαν πολίτες τους στην καταστροφή. Αυτή η απήχηση υποδηλώνει κάτι πολύ σημαντικό σε σχέση με το θέαμα της οδύνης, όπως αυτό αποτυπώνεται στα σύγχρονα ΜΜΕ. Υποδηλώνει ότι η παρακολούθηση ενός γεγονότος και των καταστροφικών του επακόλουθων στην οθόνη συμβάλλει σημαντικά στο να προκαλέσει συγκίνηση και, ως εκ τούτου, να δημιουργήσει μια αίσθηση μέριμνας και ευθύνης απέναντι στον απομακρυσμένο πάσχοντα. Μας λέει επίσης πόσο σημαντικό είναι το γεγονός ότι 40 χώρες, πολλές από τις οποίες μη δυτικές, όχι μόνο παρακολούθησαν αλλά και βίωσαν το αίσθημα της απώλειας. Μολονότι ο Γενικός Γραμματέας έσπευσε να χαιρετίσει την αλληλέγγυα ανταπόκριση της Δύσης προς τους επιβιώσαντες του τσουνάμι ως κατάδειξη παγκόσμιας ενότητας, πολλά ερωτήματα ζητούν ακόμη απάντηση. Είναι αρκετό να παρακολουθήσει κανείς στην τηλεόραση σκηνές απομακρυσμένης οδύνης, σε όλη την ένταση και το δράμα τους, για να συμμετάσχει σ αυτήν; Ποιες μορφές μπορεί να πάρει η συμμετοχή μας στον απομακρυσμένο ανθρώπινο πόνο; Αρκεί η φιλανθρωπία για να βελτιώσει τη ζωή των πασχόντων και τι συμβαίνει με τις 1 Συνέντευξη του Kofi Annan, BBC World, 9 Ιανουαρίου

13 ΕΙΣΑΓΩΓΗ: ΟΙ ΑΠΟΜΑΚΡΥΣΜΕΝΕΣ ΣΥΜΦΟΡΕΣ ΣΤΗΝ ΤΗΛΕΟΡΑΣΗ παραδοσιακές μορφές δημόσιας δράσης; H πολιτική διαμαρτυρία και η κοινωνική αλληλεγγύη έχουν άραγε θέση στη διαμεσολάβηση των απομακρυσμένων δεινών από την τηλεόραση; Τέλος, είναι χρήσιμο να μετατρέψουμε τη διαπίστωση του Γενικού Γραμματέα του ΟΗΕ σε ερώτημα: κάτω από ποιες συνθήκες τα ΜΜΕ είναι σε θέση να πυροδοτήσουν την εκδήλωση έγνοιας και φροντίδας σε παγκόσμιο επίπεδο, όταν μάλιστα αυτή απευθύνεται σε ανθρώπους για τους οποίους δεν γνωρίζουμε τίποτα και τους οποίους δεν θα συναντήσουμε ποτέ; Αυτό είναι και το θέμα του ανά χείρας βιβλίου: οι συνθήκες υπό τις οποίες είναι δυνατόν τα ΜΜΕ να καλλιεργήσουν στον θεατή μια ιδανική ταυτότητα ως πολίτη του κόσμου κυριολεκτικά ως κοσμοπολίτη 2. Κεντρική θέση σ αυτό το ζήτημα έχει το πρόβλημα της δημόσιας δράσης ως δράσης από απόσταση. Η δημόσια δράση πάντοτε είναι δράση από απόσταση τουλάχιστον στη σύγχρονη εποχή όμως τα ΜΜΕ έχουν βαθύνει τις εντάσεις που συνεπάγεται η ενεργοποίηση της δημόσιας δράσης, επειδή μονίμως μας φέρνουν αντιμέτωπους με πραγματικότητες που συμβαίνουν σε μεγάλη απόσταση από εμάς και την καθημερινότητά μας πολύ μακριά ώστε να μπορέσουμε να νιώσουμε ότι η παρέμβασή μας θα αλλάξει πράγματι κάτι. Κι όμως, την ίδια στιγμή, κανένα άλλο θέαμα δεν μπορεί να εγείρει, τόσο συγκλονιστικά όσο ο ανθρώπινος πόνος, το ηθικό ερώτημα του τι μπορούμε να κάνουμε. Το βαθύτερο, λοιπόν, ηθικό αίτημα που διατυπώνει προς τους θεατές η τηλεόραση συνίσταται, όπως υποστηρίζει ο Ellis, στο ότι μας καθιστά θεατές του ανθρώπινου πόνου χωρίς να μας παρέχει τη δυνατότητα να παρέμβουμε για να ανακουφίσουμε αυτόν τον πόνο (2000:1). Ίσως, λοιπόν, θα ήταν καλύτερα να αντιστρέψουμε αυτόν τον ισχυρισμό περί θεατών. Ίσως θα ήταν καλύτερα, αντιθέτως, να υποθέσουμε ότι το θέαμα της οδύνης ασκεί πίεση όχι στον ίδιο τον θεατή, αλλά 2 Χρησιμοποιώ έναν ευρύ ορισμό του κοσμοπολιτισμού ως «προσανατολισμό, προθυμία συσχέτισης με τον Άλλον» (Hannerz, 1996:103), τον οποίο εν συνεχεία επεξεργάζομαι στο πλαίσιο της κοινωνικής και πολιτικής θεωρίας. Βλ. Tomlinson (1999) για μια εις βάθος εξέταση της έννοιας του κοσμοπολιτισμού στην κοινωνική θεωρία των Μέσων και Archibugi (2003) για μια προσέγγιση του κοσμοπολιτισμού υπό το πρίσμα της πολιτικής θεωρίας. 15

14 ΤΟ ΘΕΑΜΑ ΤΗΣ ΟΔΥΝΗΣ στα πρότυπα που ορίζουν σήμερα τις ηθικές αρχές του δημόσιου βίου. Οι ηθικές αυτές αρχές ανέκαθεν υποστήριζαν ότι η οδύνη προσελ κύει τη συμπόνια και ότι πρέπει το αίσθημα αυτό να ενεργοποιηθεί επί τόπου εάν είναι να αποτελέσει τελεσφόρο απάντηση στην επείγουσα κατάσταση που δημιουργεί ο ανθρώπινος πόνος. Ο ιδεώδης ηθικός πολίτης προσλαμβάνει εδώ τη μορφή του καλού Σαμαρείτη. Ο κυρίαρχος αυτός λόγος, όμως, δεν συμβαδίζει με τη σύγχρονη εμπειρία της οδύνης, η οποία είναι κατά κύριο λόγο διαμεσολαβημένη και είναι αδύνατον να ενεργοποιηθεί με τρόπο που να εκδηλώνει τη συμπόνια. Ένα από τα βασικά προβλήματα που ανακύπτουν κατά τη συζήτηση για την ιδιότητα του πολίτη του κόσμου, είναι, όπως υποστηρίζω στο ανά χείρας βιβλίο, το ότι η δημόσια δράση γίνεται ακόμη κατανοητή ως συμπόνια δηλαδή, επί τόπου δράση για να αντιμετωπιστούν οι επιπτώσεις της συμφοράς ενώ σήμερα είναι αναγκαίο να ενεργοποιηθεί ως οίκτος δηλαδή ως εν δυνάμει δράση ικανή να ενσωματώσει τη διάσταση της απόστασης. Διαμεσολάβηση και λόγος Η θέαση του ανθρώπινου πόνου αποτελεί, λοιπόν, το θέμα αυτής της μελέτης, κυρίως επειδή εξετάζει τη φύση της δημόσιας δράσης υπό συνθήκες διαμεσολάβησης. Το ερώτημα του πώς τα δεινά των άλλων μετατρέπονται σε τηλεοπτικές ιστορίες αναδεικνύει τις στρατηγικές Λόγου οι οποίες διευκολύνουν το αίτημα για δράση ενάντια στη συμφορά, δεδομένου ότι, για τους περισσότερους από μας, η σωματική εγγύτητα με τους πάσχοντες είναι αδύνατη. Αυτές οι στρατηγικές Λόγου ό,τι ο Boltanski (1999:7) ονομάζει «πολιτική του οίκτου» αναφέρονται στους τρόπους με τους οποίους η τηλεόραση χρησιμοποιεί εικόνα και γλώσσα για να καταστήσει το θέαμα της συμφοράς όχι μόνο κατανοητό, αλλά και ηθικά αποδεκτό από τον θεατή. Κατά συνέπεια, αυτό το βιβλίο δεν έχει ως θέμα του ούτε την παραγωγή των ειδήσεων (την αλυσιδωτή αντίδραση μεταξύ του τόπου της συμφοράς, της αίθουσας ειδήσεων και του στούντιο αναμετάδοσης), ούτε την ερμηνεία των ειδήσεων (την ανταπόκριση του ακροατηρίου στις 16

15 ΕΙΣΑΓΩΓΗ: ΟΙ ΑΠΟΜΑΚΡΥΣΜΕΝΕΣ ΣΥΜΦΟΡΕΣ ΣΤΗΝ ΤΗΛΕΟΡΑΣΗ ειδήσεις). Αυτό το βιβλίο έχει ως θέμα του το κείμενο των ειδήσεων όπως το βλέπουμε στην οθόνη της τηλεόρασης. Αυτό που επιχειρώ να διερευνήσω είναι οι επιλογές που γίνονται στη συγκρότηση του ειδησεογραφικού κειμένου, επιλογές που σχετίζονται τόσο με τον τρόπο με τον οποίο παρουσιάζεται ο πάσχων στην οθόνη όσο και με το πώς γίνεται η αφήγηση της σκηνής της συμφοράς. Μολονότι τέτοιες επιλογές μάλλον αποτελούν μέρος της καθημερινής δημοσιο γραφικής ρουτίνας, παρά υπολογίζονται με ιδεολογικά κριτήρια, πάντοτε ενσωματώνουν πρότυπα που ορίζουν το πώς θα έπρεπε ο θεατής να συνδεθεί με τον πάσχοντα και το τι θα έπρεπε να κάνει ώστε να ελαφρύνει τη δοκιμασία του. Και αυτές οι ηθικές αξίες, οι εμφυτευμένες στον ειδησεογραφικό λόγο, έρχονται, ακριβώς, να επηρεάσουν τη στάση του θεατή απέναντι στους ανθρώπους που υφίστανται συμφορές, και, μακροπρόθεσμα, να διαμορφώσουν τις διαθέσεις του τηλεοπτικού κοινού απέναντι στη δυστυχία των τόσο απομακρυσμένων άλλων. Αυτή δεν είναι, ασφαλώς, μια νέα διαπίστωση. Οι κοινωνικές και πολιτικές θεωρίες της δημόσιας σφαίρας δίνουν έμφαση στην καίρια σχέση μεταξύ επικοινωνιακού Λόγου και προτύπων του δημόσιου βίου 3. Μένει ωστόσο να κατανοήσουμε πώς ακριβώς τα κείμενα των ειδήσεων διαμορφώνουν το δημόσιο ήθος, ορίζοντας τη συνάντηση του θεατή με τον απομακρυσμένο πόνο. Αυτό που χρειάζεται να κάνουμε, όπως προτείνει ο Corner (1995: 143) αναφερόμενος στο ντοκυμανταίρ, είναι «να αναπτύξουμε διεξοδικότερη και καλύτερη μικροανάλυση της γλώσσας και της εικόνας στα ΜΜΕ» αλλά και να προσεγγίσουμε τα κείμενα των ΜΜΕ ως κοινωνικές πρακτικές με πολιτικές και ηθικές συνέπειες για τις κοινωνίες στις οποίες λειτουργούν 4. 3 Βλ. κυρίως Habermas (1989), Alexander και Jacobs (1998), Keane (1991), Dahlgren (1995). 4 Βλ. Schudson (1982), Silverstone (1984, 1999), Scannell (1991), Bondebjerg (2000, 2002), Schroeder (2002) για ανάλογη επιχειρηματολογία από την πλευρά των επικοινωνιακών σπουδών Fowler (1991), Bell (1991), Fairclough (1995), Wodak (1996), Scollon (1998) για ανάλογη επιχειρηματολογία υπό το πρίσμα της κριτικής ανάλυσης Λόγου Kress και van Leeuwen (1996), van Leeuwen και Jewitt (2001) υπό το πρίσμα της κριτικής σημειολογίας. 17

16 ΤΟ ΘΕΑΜΑ ΤΗΣ ΟΔΥΝΗΣ Η έννοια που συνδέει τα Μέσα Επικοινωνίας ως Λόγο και κείμενο με τα Μέσα Επικοινωνίας ως θεσμό και τεχνολογία είναι η έννοια της διαμεσολάβησης [mediation]. Όπως υποστηρίζει ο Silverstone, η μελέτη της διαμεσολάβησης προϋποθέτει την εξέταση τόσο των θεσμών όσο και της τεχνολογίας μέσω των οποίων συντελείται η κυκλοφορία του ειδησεογραφικού Λόγου (2004α). Η θεσμική οπτική ασχολείται με τις πρακτικές της παραγωγής των ειδήσεων στο δημοσιογραφικό πεδίο και επιζητεί να κατανοήσει τους τρόπους με τους οποίους οι οργανισμοί των Μέσων Μαζικής Επικοινωνίας συνδέονται με δι-οργανωτικά δίκτυα (ιδίως στο πολιτικό πεδίο) ή με άλλα διεθνή μέσα επικοινωνίας. Επιμένοντας να θεωρεί τη δημιουργία των ειδήσεων δραστηριότητα οργανισμών και δικτύων, η θεσμική οπτική συχνά δεν κατορθώνει να συλλάβει τη φύση του ειδησεογραφικού Λόγου καθεαυτήν. Ωστόσο, στον βαθμό που και οι δύο αυτές οπτικές καταπιάνονται με την κοινωνική παραγωγή των ειδήσεων, η οπτική των ειδήσεων ως πρακτική του Λόγου είναι από μόνη της μια απολύτως απαραίτητη συνιστώσα της θεσμικής ανάλυσης κι αυτό επειδή συνδυάζει τη μελέτη των επικοινωνιακών θεσμών με αυτήν του διαμεσολαβημένου Λόγου και των τεχνολογιών που τον διασπείρουν ανά τον πλανήτη και, μ αυτόν τον τρόπο μπορεί να κατανοήσει τις πολιτικές και ηθικές συνέπειες της διαμεσολάβησης. Τα Κεφάλαια 1 και 2 «Διαμεσολάβηση και δημόσιος βίος» και «Τα παράδοξα της διαμεσολάβησης» εκκινούν από το πεδίο της κοινωνικής θεωρίας επιδιώκοντας να κατανοήσουν την επίδραση των ΜΜΕ και του Λόγου τους στον δημόσιο βίο σήμερα. Αυτά τα κεφάλαια φανερώνουν ότι, προκειμένου να μιλήσουμε για το πώς αλλάζουν τα δημόσια πρότυπα ως αποτέλεσμα της διαμεσολάβησης, πρέπει να εστιάσουμε στη διαμεσολάβηση ως Λόγο που δεν προωθείται μόνο θεσμικά αλλά και τεχνολογικά. Ειδικότερα, το Κεφάλαιο 1 υποστηρίζει ότι το ηθικό ερώτημα του πώς η τηλεόραση διαμορφώνει τις διαθέσεις του θεατή έναντι του απομακρυσμένου πάσχοντα πάντοτε σκοντάφτει στην προβληματική αυτή σχέση μεταξύ Λόγου και τεχνολογίας. Είτε εκθειάζεται επειδή διαδίδει τον Λόγο πέρα από το «εδώ και τώρα», είτε επικρίνεται επειδή υποβαθμίζει την «αυθεντικότητα» του Λόγου, το φάσμα της τεχνολογίας κατατρύχει τα οράματα, τις ελπίδες αλλά 18

17 ΕΙΣΑΓΩΓΗ: ΟΙ ΑΠΟΜΑΚΡΥΣΜΕΝΕΣ ΣΥΜΦΟΡΕΣ ΣΤΗΝ ΤΗΛΕΟΡΑΣΗ και τις παρανοήσεις της κοινωνικής θεωρίας σχετικά με τον ηθικό πολίτη και το κοσμοπολιτικό κοινό. Διαμεσολάβηση και εξουσία Εάν στην παρούσα μελέτη με απασχολεί ο ειδησεογραφικός Λόγος, αυτό συμβαίνει επειδή η σχέση μας με την απομακρυσμένη συμφορά έχει καταστεί δυνατή, ή έστω πιθανή, μέσω αυτού του Λόγου. Ασφαλώς, τα ζητήματα του Λόγου εξαρτώνται σε κρίσιμο βαθμό από το χρήμα και την τεχνολογία από τα διεθνή δίκτυα που επιτρέπουν στις ειδήσεις να ρέουν σε όλο τον πλανήτη 5. Η εξέλιξη των δορυφορικών τεχνολογιών, για παράδειγμα, βρίσκεται πίσω από κάθε εικόνα του Μπάντα-Ασέχ, της Βαγδάτης ή του Νταρφούρ που φτάνει στα σπίτια μας. Παρά το παγκόσμιο φάσμα θέασης που έχει επιτευχθεί μέσω αυτών των τεχνολογιών, η αισιόδοξη εξύμνηση του πλανήτη μας ως «παγκόσμιου χωριού», ή του θεατή που παρακολουθεί τα τεκταινόμενα μέσω δορυφόρου ως του νέου κοσμοπολίτη είναι αμφισβητήσιμη 6. 5 Αν η πολιτική οικονομία των ΜΜΕ αναδεικνύει το πώς η συγκέντρωση εξουσίας σε συγκεκριμένα δίκτυα μέσων μαζικής επικοινωνίας ευνοεί την επιλογή και την παρουσίαση των ειδήσεων, η θεσμοποίηση των ΜΜΕ καταδεικνύει τις περίπλοκες μεταμορφώσεις που επιφέρουν στα κρατικά δίκτυα ενημέρωσης οι δυνάμεις της αγοράς. Και οι δυο οπτικές, καλύπτοντας μια αχανή βιβλιογραφία, συλλαμβάνουν κρίσιμα στοιχεία της συγκρότησης του παρόντος ως οικονομικής, πολιτικής και θεσμικής πραγματικότητας που διαμορφώνει τόσο τις διεθνείς όσο και τις τοπικές ειδήσεις. Για μια γενική επισκόπηση, βλ. Hjarvard (2002: 91-7). Βλ. επίσης Golding και Murdoch (1991), Thussu (2000), Volkmer (1999, 2002). 6 Βλ. Livingston και van Belle (2005), Livingston και Bennett (2003), και Higgins (1999) για έρευνα πάνω στον αντίκτυπο των έκτακτων ειδήσεων που καταδεικνύει ότι οι νέες τεχνολογίες μετάδοσης, όπως συνδέσεις μέσω δορυφόρου, κινητά τηλέφωνα και το Internet έχουν πράγματι αυξήσει τον αριθμό των αναφορών σε απομακρυσμένα δεινά στην τηλεόραση των ΗΠΑ. Ωστόσο το ερώτημα παραμένει: έχει αυτό οδηγήσει σε μια αύξηση της αίσθησης ευθύνης και μέριμνας των θεατών για τους απομακρυσμένους πάσχοντες; 19

18 ΤΟ ΘΕΑΜΑ ΤΗΣ ΟΔΥΝΗΣ Τα τρέχοντα συστήματα τηλεθέασης δεν ενοποιούνται απλώς μέσω της τεχνολογίας. Μάλλον ενσωματώνουν νέες διεθνικές τεχνολογίες επικοινωνίας σε υπάρχουσες και σχετικά σταθερές σχέσεις εξουσίας, οι οποίες με τη σειρά τους χαρτογραφούν ένα ασύμμετρο και άνισο τοπίο ειδησεογραφικής ροής. Επακόλουθο είναι νέοι διαχωρισμοί παρά νέες ενοποιήσεις. Το αντίστοιχο του ψηφιακού χάσματος [digital divide] στα νέα μέσα είναι το δορυφορικό χάσμα στη ροή των πλανητικών ειδήσεων 7. Ο διαχωρισμός μεταξύ ασφάλειας από τη μία πλευρά και συμφοράς από την άλλη, συλλαμβάνει μια θεμελιώδη διάσταση αυτής της ασυμμετρίας στις σχέσεις θέασης που δημιουργεί η τηλεόραση. Πρόκειται για μια ασυμμετρία εξουσίας μεταξύ της άνεσης των θεατών στα σπίτια τους και της τρωτότητας των πασχόντων στις τηλεοπτικές οθόνες των θεατών. Η ασυμμετρία θέασης που δημιουργεί η τηλεόραση δεν θεματοποιεί ρητά τους οικονομικούς και πολιτικούς διαχωρισμούς του κόσμου μας αλλά τους αντανακλά και τους παγιώνει. Το ποιος παρακολουθεί και ποιος υποφέρει αντανακλά τον τρόπο με τον οποίο οι διαφορές οικονομικών πόρων, πολιτικής σταθερότητας, κυβερνητικών καθεστώτων και καθημερινής ζωής εισέρχονται στο πλανητικό τοπίο της πληροφορίας. Επίσης, το ποιος δρα σε σχέση με τα δεινά τίνος αντανακλά πρότυπα οικονομικής και πολιτικής θεληματικής δράσης [agency] διαμέσου πλανητικών ζωνών επιρροής Βορράς ή Δύση και Νότος ή Ανατολή. Η ασφάλεια και η συμφορά, λοιπόν, είναι κατηγορίες που βοηθούν να κατανοήσουμε την εξουσία της τηλεόρασης να αναπαριστά τον κόσμο στον κόσμο, την εξουσία της να χαρτογραφεί την πληροφοριακή ροή με όρους γεωγραφικής γειτονίας, πολιτισμικής συνάφειας και πολιτικών συμμαχιών και έτσι να καθιστά «άλλους» εκείνους που ζουν μέσα στη φτώχεια ή τον πόλεμο 8. 7 Βλ. κυρίως Castels (1996, 1997), Bauman (1998) επίσης Appadurai (1996), Feather stone (1990), Hannerz (1996), Morley και Robins (1995). 8 Bλ. Hall (1996: 1-17, 1997: ) πάνω στην έννοια της διαφοράς και του «άλλου», Calhoun (1995:231-82) πάνω στη διαφορά και την εθνική ταυτότητα, Silverstone (1999) και Butler (2004) πάνω στη σχέση των ΜΜΕ και του «άλλου». 20

19 ΕΙΣΑΓΩΓΗ: ΟΙ ΑΠΟΜΑΚΡΥΣΜΕΝΕΣ ΣΥΜΦΟΡΕΣ ΣΤΗΝ ΤΗΛΕΟΡΑΣΗ Σ αυτήν την πολιτική Λόγου πάνω στο ποιος ανήκει πού και στο ποιος ενδιαφέρεται για ποιον, οι σύγχρονες σχέσης θέασης δεν είναι ούτε ταυτόσημες ούτε ριζικά διαφορετικές από τις προηγούμενες κριτικές περιγραφές των παγκόσμιων διαχωρισμών και των πλανητικών σχέσεων υποτέλειας. Απηχώντας το έργο του Hall ο οποίος μελέτησε την επιβολή της εξουσίας των λευκών στους αποικιοκρατούμενους λαούς, οι σύγχρονες σχέσεις θέασης αντανακλούν έναν παρόμοιο συμβολικό αγώνα για εξουσία, επικράτεια και ταυτότητα. Στο ίδιο πνεύμα, ο Said θα ονόμαζε αυτήν την ασυμμετρία θέασης σύγχρονη μετάλλαξη του παλιού χάσματος Δύσης και Ανατολής [«orient»] 9. Σ αυτό το βιβλίο επανέρχομαι συνεχώς τόσο στην ιδιάζουσα φύση των σύγχρονων σχέσεων εξουσίας όσο και στη συνέχειά τους με ιστορικές μορφές σχέσεων εξουσίας. Παράλληλα, η αναπαράσταση της συμφοράς με τους όρους ιεραρχημένων ζωνών θέασης, θεωρεί τον χώρο της ασφάλειας ομοιογενή χώρο της καθημερινής ρουτίνας, της προβλεψιμότητας, της σχετικής ευημερίας 10. Η θεωρία των Μέσων Μαζικής Επικοινωνίας [media theory] ευθύνεται για τη νομιμοποίηση αυτής της κατασκευής. Οι θεωρίες που βλέπουν τα Μαζικά Μέσα Επικοινωνίας με θετικό τρόπο, ως μέσα για την αναμάγευση του κόσμου, ως παράγοντες που ενισχύουν τον αναστοχασμό των κοινωνιών μας, ή με αρνητικό τρόπο, ως καταλύτες της κοινωνίας του θεάματος και της υπερκατανάλωσης, αναγνωρίζουν τους πάσχοντες «άλλους» μόνο στο πλαίσιο ενός ρόλου, ο οποίος εξαντλείται στη σφυρηλάτηση της ομοψυχίας και της κοινωνικότητας των δυτικών ακροατηρίων 11. Ωστόσο, αυτή η ενοποιητική λειτουργία της τηλεόρασης είναι δυνατή μόνο υπό τον όρο ότι διαχωρίζει τον εαυτό της από τη ζώνη της συμφοράς και στερεί από τους πάσχοντες «άλλους» την αυτεξουσιότητά τους ως ανθρώπινων υπάρξεων 12. Αντί να καθιστά το ανησυχητικό θέαμα των απομακρυσμένων 9 Βλ. Said (1978) και, μεταξύ άλλων, Bhabha (1983, 1994), Hannerz (1996), Bauman (1996), Morley (2000). 10 Βλ., μεταξύ άλλων, Derrida και Stiegler (2002). 11 Βλ. Silverstone (2004b: 440-9) και Peters (1999) γι αυτό το κρίσιμο σημείο. 12 Βλ. Silverstone (1999) για τις έννοιες της εκμηδένισης, Peters (1999) για τη χρήση του όρου του Adorno παθητική προβολή, Butler (2004) για την έννοια του ρι- 21

20 ΤΟ ΘΕΑΜΑ ΤΗΣ ΟΔΥΝΗΣ πασχόντων αντικείμενο κριτικού στοχασμού, μεγάλο μέρος της θεωρίας των ΜΜΕ τοποθετεί το περιεχόμενο ηθικό και πολιτικό της δια μεσολάβησης εκτός ημερησίας διάταξης, όσον αφορά την έρευνα και τον δημόσιο διάλογο. Το Κεφάλαιο 3 «Διαμεσολάβηση, νόημα και εξουσία» ασχολείται με αυτή τη συγκεκριμένη τοποθέτηση. Καταπιάνεται με τις θεω ρίες των ΜΜΕ, είτε θετικές είτε αρνητικές, οι οποίες κατανοούν τον Λόγο των Μέσων κατ απλουστευτικό τρόπο, ως εικόνα και μόνο. Παρά την θετική συνεισφορά της κριτικής σχολής στην κατανόηση της κοινωνίας του θεάματος ή την κουλτούρα της προσομοίωσης, αυτές οι αισθητιστικές αφηγήσεις περί διαμεσολάβησης έχουν περισσότερα να πουν για τη ζωή των θεατών, παρά για τα ηθικά διλήμματα τα οποία η ζωή των απομακρυσμένων πασχόντων μπορεί να θέσει στις κοινωνίες μας. Τα Κεφάλαια 1 και 3 από κοινού, καταδεικνύουν, λοιπόν, μια κρίσιμη αδυναμία της σύγχρονης θεωρίας των ΜΜΕ. Αυτή είναι η τάση της θεωρίας να μετεωρίζεται αντιπαραγωγικά μεταξύ των «παράδοξων» ή των «ακατόρθωτων» της διαμεσολάβησης: η τεχνολογία διευκολύνει έναν ηθικό δημόσιο βίο, ή υποβαθμίζει αυτήν τη δυνατότητα; Ο Λόγος των Μέσων γεννά την υπόσχεση ενός στοχαστικού και ενεργού κοινού ή αποπλανά και αποδυναμώνει τους θεατές; Αυτή η διλημματική προσέγγιση στη διαμεσολάβηση δεν μας βοηθά, πιστεύω, να κατανοήσουμε το ζήτημα της δημόσιας ηθικής σε όλη του την πολυπλοκότητα. Και, πράγμα ακόμα πιο σημαντικό, δεν μας βοηθά να βρούμε τρόπους ώστε να απαλείψουμε τις προκαταλήψεις και να επανορθώσουμε την ανισότητα στις τρέχουσες πρακτικές της διαμεσολάβησης. Η φρόνησις στην κοινωνική έρευνα Τα ερωτήματα σχετικά με τον ηθικό ρόλο των ΜΜΕ και την ισχύ της δημόσιας δράσης είναι, πράγματι, «μεγάλα» ερωτήματα. Συνήθως αποτελούν αντικείμενο φιλοσοφικού στοχασμού σχετικά με την ύπαρζικού αποκλεισμού. Όλοι αυτοί οι όροι αναφέρονται στη μείωση της ανθρώπινης ιδιότητας του «άλλου» μέσω των ΜΜΕ. 22

21 ΕΙΣΑΓΩΓΗ: ΟΙ ΑΠΟΜΑΚΡΥΣΜΕΝΕΣ ΣΥΜΦΟΡΕΣ ΣΤΗΝ ΤΗΛΕΟΡΑΣΗ ξη οικουμενικών ηθικών δεδομένων, ή πολιτικής διαμάχης σχετικά με την άνοδο ή την πτώση των κοινοτικών και κοσμοπολιτικών αξιών. Η οπτική που υιοθετώ σ αυτό το βιβλίο είναι διαφορετική. Προσεγγίζω αυτά τα «μεγάλα» ερωτήματα, μέσω συγκεκριμένων, ειδικών παραδειγμάτων. Αντλώντας από την υπόδειξη του Αριστοτέλη ότι η διερεύνηση της κοινωνικής ζωής πρέπει να διαπνέεται από την πρακτική στάθμιση περί του τι είναι «καλό ή κακό για τον άνθρωπο», εστιάζω στους τρόπους με τους οποίους συγκεκριμένα ειδησεογραφικά κείμενα παρουσιάζουν τον πάσχοντα ως ηθικό διακύβευμα για τους δυτικούς θεατές 13. Αυτή η συγκεκριμένη δέσμευση με τις αξίες ό,τι ο Αριστοτέλης ονομάζει φρόνησις συλλαμβάνει το ζήτημα των ηθικών αξιών μέσα από την πραγματιστική οπτική της πράξεως 14. Πρόκειται για την οπτική που θεωρεί κάθε επί μέρους περιστατικό ως μια μοναδική αναπαράσταση του ηθικού Λόγου, ο οποίος, ακόμη και αν υπερβαίνει τη συγκεκριμένη περίπτωση, δεν μπορεί να υπάρξει έξω από την αναπαράσταση των περιστατικών. Άραγε το ειδησεογραφικό κείμενο θεωρεί τις συμφορές των απομακρυσμένων πασχόντων ως περιστατικά που καλούν σε δράση τη δράση τίνος και με ποια αποτελέσματα; ή αντιθέτως θεωρεί ότι η παρουσίαση της συμφοράς και της οδύνης δεν αφορά καθόλου τον θεατή; Τα εννέα ειδησεογραφικά κείμενα που εξετάζω στα Κεφάλαια 5, 6 και 7 μας λένε διαφορετικές ιστορίες για τους πάσχοντες τους οποίους αφορούν, καθώς και για το τι μπορούμε να κάνουμε για εκείνους. Μερικά μας λένε ιστορίες που αναπόφευκτα θα ξεχάσουμε μόλις απομακρυνθούμε από την τηλεοπτική μας οθόνη. Ένα ατύχημα στη μακρινή Ινδική πολιτεία της Ορίσα, δολοφονικές ενέδρες στη δυτική Παπούα και οι πλημμύρες στο Μπαγκλαντές δεν παρουσιάζουν τα δεινά ως υπόθεση που αφορά τον θεατή και τον καλεί για δράση. Άλλες ωστόσο ειδήσεις αφηγούνται ιστορίες που επιζητούν και όντως τραβούν στην προσοχή μας, έστω και στιγμιαία. Ρεπορτάζ για λαθρομετανάστες 13 Βλ. Αριστοτέλης, Ηθικά Νικομάχεια 1140a b12, 1144b a Βλ. Flyvbjerg (2001: ) για μια δυναμική εγγραφή του έργου του Αριστοτέλη στη μεταστρουκτουραλιστική επιστημολογία και Ross (1995: 31-49) για την επαγωγική μέθοδο και αναλυτική του Αριστοτέλη. 23

22 ΤΟ ΘΕΑΜΑ ΤΗΣ ΟΔΥΝΗΣ από την Αφρική που παλεύουν με τα κύματα στη φουρτουνιασμένη Μεσόγειο, για τα παιδιά της Αργεντινής που λιμοκτονούν πληρώνοντας το τίμημα της οικονομικής κρίσης της χώρας, ή για τον επαπειλούμενο θάνατο διά λιθοβολισμού μιας μητέρας από τη Νιγηρία μάς παρουσιάζουν τη συμφορά ως μια υπόθεση που μας αφορά, αν όχι ως μια υπόθεση που απαιτεί από εμάς ενεργό δράση. Το ίδιο ισχύει και για τα σπάνια εκείνα ειδησεογραφικά κομμάτια, όπως οι καταστροφές από το τσουνάμι και οι επιθέσεις της 11ης Σεπτεμβρίου, που προβάλλονται συνεχώς στις τηλεοπτικές μας οθόνες, με την επείγουσα απαίτησή τους για συμμετοχή, μένοντας στη μνήμη μας για πάντα. Υπό το πρίσμα και το πνεύμα της φρονήσεως ερμηνεύω κάθε ένα από αυτά τα εννέα ειδησεογραφικά κείμενα ως γεγονός Λόγου που αναμεταδίδει τις ειδήσεις και ταυτόχρονα ως πρακτική λογική που αντανακλά μια ιδιαίτερη ηθική αξία σχετικά με το πόσο σημαντικός είναι ο συγκεκριμένος πάσχων και το τι μπορούμε να κάνουμε ώστε να ανακουφίσουμε την οδύνη του. Η πρακτική λογική πάνω στο θέμα της ηθικής αξίας είναι σημαντική επειδή αντικρούει μια κυρίαρχη αλλά αντιπαραγωγική αντίληψη για την ανάλυση των ηθικών αξιών ως αφηρημένων εννοιών. Πράγματι, μεγάλο μέρος της κοινωνικής επιστήμης σήμερα διατυπώνει το ερώτημα της ηθικής αξίας με αντιθετικούς όρους. Στις θεμελιοκρατικές επιστημολογίες η ηθική αξία είναι είτε γενικός κανόνας είτε οικουμενική αλήθεια, ενώ στις σχετικιστικές επιστημολογίες εφαρμόζεται αποκλειστικά σε ειδικές περιπτώσεις χωρίς τη δυνατότητα γενίκευσης. Οι αντιθετικές αυτές επιστημολογίες, όμως, δεν μπορούν να απαντήσουν με συγκεκριμένο τρόπο στο αριστοτελικό ερώτημα του «τι είναι καλό και τι κακό για τον άνθρωπο». Είναι ιδιαίτερα αδύναμες όταν έρχονται αντιμέτωπες με ζητήματα εξουσίας και ανισότητας επειδή δεν μπορούν να ορίσουν τη διαφορά μεταξύ των ειδησεογραφικών αφηγήσεων οι οποίες παρεμποδίζουν τη δυνατότητα των θεατών να συμμετάσχουν στη συμφορά όπως συμβαίνει στην περίπτωση του ατυχήματος στην Ινδία ή των πλημμυρών στο Μπαγκλαντές και εκείνων που καλλιεργούν αυτήν τη δυνατότητα, όπως οι ειδήσεις για τη Νιγηριανή γυναίκα που καταδικάστηκε σε θάνατο διά λιθοβολισμού. Δεν είναι σε θέση να απαντήσουν σε ερωτήματα σχετικά με το 24

23 ΕΙΣΑΓΩΓΗ: ΟΙ ΑΠΟΜΑΚΡΥΣΜΕΝΕΣ ΣΥΜΦΟΡΕΣ ΣΤΗΝ ΤΗΛΕΟΡΑΣΗ πώς αναπαράγονται στις ειδησεογραφικές αφηγήσεις της τηλεόρασης οι ιεραρχήσεις της ανθρώπινης ζωής ή με το πώς μπορεί να συντελεστεί μια πιο ισόνομη αναπαράσταση του «άλλου» στο πλαίσιο αυτών των αφηγήσεων. Με άλλα λόγια, ο θεμελιοκρατισμός και ο σχετικισμός δεν μπορούν να χρησιμεύσουν αποτελεσματικά ως κριτικές επιστημολογίες. Η οπτική της φρονήσεως, αντιθέτως, μπορεί. Αυτό συμβαίνει επειδή αποφεύγει και τους δύο τύπους των «-ισμών» και ξεκινά από τη θέση ότι κάθε συγκεκριμένη δράση διέπεται από μια «οικουμενική» αρχή σχετικά με το τι είναι σωστό να κάνουμε και τι λάθος. Μακράν απέχοντας από του να είναι μια ανιστορική σταθερά, η αρχή που διέπει τη συγκεκριμένη δράση δεν αντιπροσωπεύει τίποτε περισσότερο πέρα από τις δημόσιες αξίες και τους κανόνες που, μια συγκεκριμένη χρονική στιγμή, τυγχάνει να κυριαρχούν στην κοινωνική ζωή εξ ου και η «οικουμενική» τους υπόσταση. Σύμφωνα με τη διατύπωση του Flyvbjerg, οι ερευνητές που διεξάγουν τις μελέτες τους υπό το πρίσμα της φρονήσεως «αντιλαμβάνονται ότι η κοινωνία και η ιστορία μας είναι τα μόνα θεμέλια που διαθέτουμε, το μόνο σταθερό έδαφος κάτω από τα πόδια μας» (2001: 130). Το κριτικό πνεύμα μιας έρευνας υπό το πρίσμα της φρονήσεως προκύπτει, λοιπόν, μέσα από τη διερεύνηση τού πώς συγκεκριμένα κείμενα των καθημερινών ειδήσεων της τηλεόρασης αναπαριστούν συνολικά κοινές ηθικές αξίες οι οποίες, εν τέλει, έρχονται να διαμορφώσουν το παρόν μας ως ιδιαίτερη ιστορική στιγμή. Εξετάζοντας το πώς συμμετέχουν τα ειδησεογραφικά κείμενα στη διαμόρφωση των ηθικών κανόνων του παρόντος, η οπτική της φρονήσεως εναρμονίζεται πλήρως με τη σύγχρονη μετα-δομιστική [post-structuralist] έρευνα. Πράγματι το ερώτημα «πώς», σύμφωνα με τον Foucault, δεν αφορά μόνο με το αριστοτελικό μέλημα «τι είναι καλό και τι κακό για τον άνθρωπο» αλλά και διευρύνει αυτό το μέλημα προκειμένου να ανευρεθεί κάτω από ποιες συνθήκες μια συγκεκριμένη πρακτική ενδέχεται να καταλήξει να είναι «καλή ή κακή» για μια ειδική κατηγορία ανθρώπων. Αυτός είναι και ο πυρήνας της ενασχόλησης του Foucault με την εξουσία. Ο όρος αναλυτική της εξουσίας, τον οποίο ο Foucault δανείζεται από τον Αριστοτέλη για να διαφοροποιήσει την προσέγγισή του από 25

24 ΤΟ ΘΕΑΜΑ ΤΗΣ ΟΔΥΝΗΣ μια θεωρία της εξουσίας επιδιώκει να περιγράψει λεπτομερώς τις πολυπλοκότητες των πρακτικών του Λόγου που τοποθετούν τους ανθρώπους εντός ορισμένων σχέσεων εξουσίας μεταξύ τους, στο πλαίσιο ενός ειδικού κοινωνικού πεδίου, όπως είναι το πεδίο των ΜΜΕ και της διαμεσολάβησης 15. Το ερώτημα «πώς» διανοίγει, λοιπόν, την έρευνα του ειδησεογραφικού λόγου σε μια μέθοδο επαγωγικής συλλογιστικής, που χρησιμοποιεί το παράδειγμα προκειμένου να καταδείξει λεπτομερώς τις ιδιότητές του και να οδηγηθεί σε ένα νέo συμπέρασμα ως προς το γιατί αυτό το παράδειγμα διαθέτει αυτές τις ιδιότητες και το ποιες επιπτώσεις ενδέχεται να έχουν αυτές οι ιδιότητες στους ανθρώπους 16. Πώς γίνεται ορισμένες σκηνές συμφοράς να μην αφορούν τους δυτικούς θεατές και άλλες να είναι ικανές να προκαλέσουν τη συναισθηματική τους ανταπόκριση; Άραγε οι οπτικές ιδιότητες όπως η απουσία ή η παρουσία κινούμενων εικόνων παίζουν ρόλο στην πρόσληψη και την ερμηνεία αυτών των σκηνών; Πώς μπορούμε να κάνουμε τη διάκριση ανάμεσα σε αναπαραστάσεις συμφοράς που απλώς μας φέρνουν δάκρυα στα μάτια και σε άλλες που πράγματι μπορούν να συντελέσουν ώστε να αλλάξει προς το καλύτερο η ζωή των πασχόντων; Είναι η παρουσία ή η απουσία της κοινής γνώμης και των αναλύσεων από ειδικούς σημαντική για τη μετατροπή των απόμακρων συμφορών σε ηθικό ζήτημα που να αφορά το κοινό των ΜΜΕ; Το ερώτημα του «πώς», με άλλα λόγια, μας βοηθά να προσεγγίσουμε τον ειδησεογραφικό λόγο ως ένα σύστημα επιλογών που γίνονται ώστε να παρουσιαστούν οι απόμακρες συμφορές κατά τρόπο που να αξίζει ή όχι την προσοχή των θεατών. Ωστόσο η αναλυτική της εξουσίας κάνει κάτι περισσότερο απ αυτό. Πέραν του να αντιμετωπίζει απλώς τα δεινά που παρουσιάζονται στην τηλεόραση ως μια πραγματικότητα της εποχής μας, αποκλειστικά συνδεδεμένη με τις τεχνολογικές δυνατότητες της διαμεσολάβησης, η αναλυτική της εξουσίας καταδεικνύει επίσης τους τρόπους με 15 Βλ. Foucault (1980: 199), Flyvbjerg (2001:131-8) 16 Βλ. Ross (1923/1995: 52-4) για την αριστοτελική κατάδειξη (ἀπόδειξις) και αποσαφήνιση (ὁρισμός) στην επιστημονική έρευνα. 26

25 ΕΙΣΑΓΩΓΗ: ΟΙ ΑΠΟΜΑΚΡΥΣΜΕΝΕΣ ΣΥΜΦΟΡΕΣ ΣΤΗΝ ΤΗΛΕΟΡΑΣΗ τους οποίους ο ειδησεογραφικός λόγος αντλεί από ιστορικά μοτίβα και θέματα τα οποία, στη δυτική κουλτούρα, έχουν καταλήξει να ορίζουν τη συλλογική εικόνα του «άλλου». Αυτό το στοιχείο ιστορικότητας είναι σημαντικό επειδή συνδέει το ερώτημα πώς με το ερώτημα γιατί ο ειδησεογραφικός λόγος σήμερα διαμορφώνει κατά ένα θεμελιωδώς μεροληπτικό τρόπο τους τρόπους με τους οποίους βλέπουμε τον κόσμο μέσω τηλεόρασης. Αυτό ακριβώς το στοιχείο ιστορικότητας είναι που λείπει από πολλές σύγχρονες αναφορές στα ΜΜΕ και τη διαμεσολάβηση. Σύμφωνα με τον Boltanski (1999), ωστόσο, τόσο η αισθητικοποίηση του ανθρώπινου πόνου όσο και η απεικόνιση της σκηνής της συμφοράς σαν να εποικείται είτε από ευεργέτες είτε από κακοποιούς ή διώκτες αποτελούν κρίσιμα επακόλουθα ενός κυρίαρχου Λόγου, ο οποίος έλκει την καταγωγή του από τα είδη δημόσιας αναπαράστασης τα οποία άνθησαν κατά την κλασική περίοδο αλλά και μετά τον Διαφωτισμό. Καθώς τα ηλεκτρονικά ΜΜΕ τα επανοικειοποιούνται, αυτά τα ιστορικά μοτίβα του Λόγου δεν παύουν να λειτουργούν ως στρατηγικές εξουσίας και συνεχίζουν να παράγουν και να αναπαράγουν ιεραρχήσεις γεωγραφίας (τόπου) και ανθρώπινης ζωής. Στο Κεφάλαιο 4 αναπτύσσω, όπως φανερώνει και ο τίτλος «Αναλυτική της διαμεσολάβησης», μια μέθοδο μελέτης των ειδησεογραφικών κειμένων, η οποία χρησιμοποιεί τις ακόλουθες τρεις κατηγορίες, που είναι εγγενείς στην τηλεοπτική διαμεσολάβηση της συμφοράς: πολυτροπικότητα οι ιδιότητες της γλώσσας και της εικόνας που ερμηνεύουν το θέαμα των δεινών και της οδύνης στην τηλεόραση χώρος-χρόνος η αναπαράσταση της εγγύτητας/απόστασης στη σκηνή της συμφοράς θεληματική δράση η αναπαράσταση της δράσης προς ανακούφιση της συμφοράς του πάσχοντος Μέσα από την ανάλυση της διαμεσολάβησης προσδιορίζω, λοιπόν, τρία συστήματα οίκτου δηλαδή τρία διακριτά πεδία νοήματος στα ειδησεογραφικά κείμενα τα οποία, όπως εν συντομία θα εξηγήσω, διακρίνονται σε ειδήσεις περιπέτειας, έκτακτης ανάγκης και έκστασης. Όλα τα συστήματα οίκτου αντιμετωπίζουν τις συμφορές ως αισθητικό θέαμα, το καθένα όμως προσφέρει στον θεατή μια διαφορετική ποι- 27

26 ΤΟ ΘΕΑΜΑ ΤΗΣ ΟΔΥΝΗΣ ότητα συναισθηματικής και πρακτικής συμμετοχής στην οδύνη του απομακρυσμένου πάσχοντος. Παρ ότι αυτά τα συστήματα ενδέχεται να είναι ιεραρχικά οργανωμένα, ωστόσο δεν είναι ούτε σταθερά, ούτε αμετάβλητα υπάρχει περίπτωση, κάτω από ορισμένες συνθήκες, να αναθεωρηθούν και να αλλάξουν. Η συμβολή της αναλυτικής της διαμεσολάβησης στον διάλογο για τα δημόσια πρότυπα σήμερα συνίσταται στο ότι καταδεικνύει με πρακτικό τρόπο την ενδεχομενικότητα αυτών των συστημάτων οίκτου, καθώς και την κατασκευασμένη από τον άνθρωπο φύση τους. Έτσι, μας προσφέρουν τη γλώσσα που χρειαζόμαστε για να τα αναθεωρήσουμε και να τα καταστήσουμε «καλά για τον άνθρωπο». Η αξία του παραδείγματος Η ιδέα ότι οι ιεραρχήσεις τόπου και ανθρώπινης ζωής αναπαράγονται στις ειδήσεις της Δύσης δεν είναι καινούργια στην κοινωνική έρευνα. Ωστόσο, ως τώρα δεν έχει αναπτυχθεί κάποια περιγραφική γλώσσα ικανή να μας δείξει πώς συγκεκριμένα συστήματα οίκτου διαμορφώνονται από τον ειδησεογραφικό Λόγο και πώς μπορεί να αρχίσουν να αλλάζουν. Αυτό είναι και πάλι συνέπεια των αντιθετικών διαχωρισμών στην επιστημολογία. Ακριβώς όπως η μελέτη της δεοντολογικής ηθικής ως πεδίο γνώσης ταλαντεύεται μεταξύ θεμελιοκρατικής αλήθειας και σχετικιστικής αμφιβολίας, έτσι και στη νομοθετική επιστήμη η επιλογή του παραδείγματος ως μεθοδολογικού εργαλείου είναι υπερβολικά εξαρτημένη από το ευρύτερο πλαίσιο ώστε να μπορέσει να αποδώσει γενικευτικά αποτελέσματα, ενώ στην ιδεογραφική επιστήμη είναι εξόχως ιδιάζουσα και ιδιοσυγκρασιακή ώστε να αξιώνει εγκυρότητα 17. Εναντίον αυτών των αντιπαραγωγικών αντιθέσεων (είτε-είτε), η φρόνησις μας υπενθυμίζει ότι το παράδειγμα φέρει την ισχύ 17 Βλ. Bourdieu (1990) και Bourdieu και Wacquant (1992) για τη διαφορά μεταξύ νομοθετικής και ιδεογραφικής επιστήμης, Chouliaraki και Fairclough (1999: 29-36) για περαιτέρω κριτική αυτής της διττότητας και Laclau (1996) για την παραγωγική υπέρβαση της διττότητας μέσω των εννοιών του οικουμενικού και του ειδικού. 28

27 ΕΙΣΑΓΩΓΗ: ΟΙ ΑΠΟΜΑΚΡΥΣΜΕΝΕΣ ΣΥΜΦΟΡΕΣ ΣΤΗΝ ΤΗΛΕΟΡΑΣΗ μιας συγκεκριμένης γνώσης η οποία πάντοτε διατυπώνεται μέσω μιας θεωρητικής κατανόησης με «οικουμενικές» αξιώσεις. Η φρόνησις, λέει ο Αριστοτέλης, παράγει γνώση που υπερβαίνει την ατομική περίπτωση, ενώ, την ίδια στιγμή, δεν αφορά απλώς και μόνο καθολικότητες. Αντίθετα, η φρόνησις «πρέπει επίσης να λαμβάνει υπ όψη της τα επί μέρους, επειδή σχετίζεται με τη συμπεριφορά [conduct] και πεδίο της συμπεριφοράς είναι οι ιδιαίτερες περιστάσεις» (Flyvbjerg, 2001:70) Τα εννέα παραδείγματα τηλεοπτικών ειδήσεων αυτού του βιβλίου συνιστούν, υπό το πρίσμα της φρονήσεως, μια στρατηγική ομάδα ιδιαίτερων περιστάσεων. Απαρτίζονται από συνηθισμένα και ασυνήθιστα ειδησεογραφικά κομμάτια που εμπίπτουν στις κατηγορίες των προγραμματισμένων εκπομπών και των ζωντανών λήψεων 18. Η κατηγορία των ζωντανών λήψεων περιλαμβάνει τρία διαφορετικά αποσπάσματα από τη δημοσιογραφική κάλυψη των επιθέσεων της 11ης Σεπτεμβρίου. Οι προγραμματισμένες εκπομπές αφορούν ειδήσεις σύντομης και μέσης διάρκειας. Οι δολοφονίες και οι πλημμύρες στην Ινδία, την Ινδονησία και το Μπαγκλαντές συνθέτουν ένα σύνολο σύντομης διάρκειας κομματιών, ενώ η σωτηρία των Αφρικανών λαθρομεταναστών στη Μεσόγειο ή ο «θάνατος διά λιθοβολισμού» της 18 Πρόκειται για τη στρατηγική της μέγιστης απόκλισης στην επιλογή του υλικού (Flyvbjerg 2001: 79-81). Η μέγιστη απόκλιση καθιστά εφικτή την ταύτιση δύο άκρων στις ειδησεογραφικές αφηγήσεις συμφοράς συγκεκριμένα, ένα σύνολο ειδησεογραφικών κομματιών που λένε ελάχιστα για ένα περιστατικό συμφοράς και το σπάνιο ειδησεογραφικό κομμάτι που παρεμβαίνει στη ροή του προγράμματος με ζωντανή λήψη από τη σκηνή της δράσης. Κατ αναλογίαν, η στρατηγική της μέγιστης απόκλισης καθιστά επίσης δυνατή τη σκιαγράφηση ενός με σαίου χώρου τον οποίο καταλαμβάνουν ειδησεογραφικά κομμάτια που εγκαθιστούν κάποιας μορφής σύνδεση με τον απομακρυσμένο πάσχοντα ενώ αποφεύγουν τον μινιμαλισμό και τον μαξιμαλισμό των άλλων δύο κατηγοριών. Με τη σειρά τους, αυτές οι τρεις θέσεις τα δύο άκρα και ο μεσαίος χώρος καθιστούν δυνατή την κατασκευή μιας ειδησεογραφικής τυπολογίας δηλαδή ενός πλέγματος τριών ειδών ειδήσεων που διαφέρουν μεταξύ τους ως προς τον τρόπο που χρησιμοποιούν τις κατηγορίες της πολυτροπικότητας, του χώρουχρόνου και της θεληματικής δράσης προκειμένου να σκηνοθετηθεί το θέαμα της απομακρυσμένης συμφοράς στις τηλεοπτικές μας οθόνες. 29

28 ΤΟ ΘΕΑΜΑ ΤΗΣ ΟΔΥΝΗΣ Νιγηριανής μητέρας συναποτελούν ένα σύνολο σχετικά μακροσκελέστερων ειδήσεων 19. Όλες οι ειδήσεις που παρατίθενται ως παραδείγματα έχουν αντληθεί από την ευρωπαϊκή τηλεόραση, αλλά καθώς προέρχονται από δύο εθνικά τηλεοπτικά δίκτυα της Δανίας και την Ελλάδας και από μια παγκόσμια ειδησεογραφική υπηρεσία η οποία ωστόσο έχει τη βάση της στο Ηνωμένο Βασίλειο, το BBC World, αντανακλούν ταυτόχρονα διαφορετικές εθνικές και πολιτισμικές τάσεις εντός της Ευρώπης 20. Όλα τα ειδησεογραφικά κομμάτια, με εξαίρεση αυτά που προέρχονται από το BBC World, αποτελούνται από κινηματογραφημένες εικόνες οι οποίες έχουν ληφθεί μέσω δορυφόρου και από τοπική φωνητική κάλυψη, η οποία και συμβάλλει στην πολιτογράφηση της δορυφορικής εικόνας στο εθνικό πρόγραμμα. Η απόφαση να παραθέσω παραδείγματα από ειδήσεις του BBC World που δεν συμπεριλαμβάνουν κινηματογραφημένες εικόνες, δεν ελήφθη με το σκεπτικό ότι αυτές οι ειδήσεις εκφράζουν το κυρίαρχο ήθος των εκπομπών του συγκεκριμένου καναλιού, αλλά ότι αποτυπώνουν ολοκάθαρα τη δυνατότητα ενός παγκόσμιου δικτύου να αναμεταδίδει απόμακρες συμφορές χωρίς να 19 Πρόκειται για τη στρατηγική των περιστατικών καίριας σημασίας στην επιλογή του υλικού (Flyvbjerg 2001: 79-81). Το περιστατικό καίριας σημασίας που εδώ ορίζεται με όρους διάρκειας του ειδησεογραφικού κομματιού καθιστά δυνατή τη μελέτη του τρόπου με τον οποίο οι διαφορές στην έκταση του ειδησεογραφικού κομματιού έχουν αντίκτυπο στη σκηνοθεσία της συμφοράς και, κατά συνέπεια, στην αναπαράσταση της σχέσης θεατή-πάσχοντος σε κάθε ειδησεογραφική αφήγηση. Υπ αυτή την έννοια κάθε σύνολο ειδησεογραφικών κομματιών που συνομαδώνεται γύρω από παραλλαγές όμοιας έκτασης συνιστά ένα περιστατικό καίριας σημασίας γι αυτή τη μελέτη, εφ όσον κάθε περιστατικό αποτυπώνει ένα ιδιαίτερο σύστημα οίκτου στην ιεραρχική τυπολογία των ειδήσεων. 20 Πέραν του ότι αντανακλούν την ποικιλομορφία της κουλτούρας των ΜΜΕ, η απόφαση να επιλέξω τα συγκεκριμένα κανάλια είχε άμεση σχέση με το ότι η μελέτη του Λόγου προϋποθέτει ένα στέρεο γλωσσολογικό και πολιτισμικό υπόβαθρο για τα υπό μελέτη κείμενα. Ως Ελληνίδα που έχει διαμείνει επί μακρόν στη Βρετανία και τη Δανία, είμαι σε θέση να εισφέρω στην ανάλυση κάθε παραδείγματος την ενδελεχή γνώση της κουλτούρας και της γλώσσας που θεωρείται καίριας σημασίας στη διεξοδική ποιοτική έρευνα (Barry, 2001: 22-3, Flyvbjerg 2001: 81-7, Fairclough, 1992). 30

29 ΕΙΣΑΓΩΓΗ: ΟΙ ΑΠΟΜΑΚΡΥΣΜΕΝΕΣ ΣΥΜΦΟΡΕΣ ΣΤΗΝ ΤΗΛΕΟΡΑΣΗ οπτικοποιεί τη σκηνή της συμφοράς 21. Αυτά τα εννέα ειδησεογραφικά κομμάτια είναι, λοιπόν, στο σύνολό τους, αντιπροσωπευτικά μιας διεθνικής ροής περιστατικών συμφοράς που στη συνέχεια εντάσσονται σε διάφορα τοπικά περιβάλλοντα αναμετάδοσης. Παρότι οι τοπικές διαφορές ενδέχεται να είναι σημαντικές για να γίνει κατανοητό το πώς λειτουργεί ο ειδησεογραφικός λόγος, δεν είναι οι διαφορές που θα με απασχολήσουν εδώ. Αντίθετα, είναι οι ομοιότητες που με ενδιαφέρουν. Αν η ροή των διεθνών ειδήσεων δεν ενοποιεί αλλά διαιρεί εκ νέου τον κόσμο ιεραρχώντας τόπους και ανθρώπινη ζωή, τότε πρέπει να επιδιώξουμε να καταδείξουμε τους τρόπους με τους οποίους τα μοντέλα του ειδησεογραφικού λόγου συμμετέχουν σ αυτό το συμβολικό έργο του διαχωρισμού και της ταξινόμησης. Για τον σκοπό αυτό, επεκτείνω το επιχείρημα ότι η τηλεόραση συλλαμβάνει το έθνος ως μια «φαντασιακή» Η επισκόπηση κοινότητα, ομογενοποιώντας τις διαφορές που είναι των εγγενείς επόμενων στην εθνική συνθήκη σελίδων και, κατ αναλογίαν, υποστηρίζω ότι η ροή των διεθνών ειδήσεων συνθέτει μια «υπερεθνική» κοινότητα, παγιώνοντας την αίσθηση ενός ευρύτερου «εμείς» 22. δεν είναι διαθέσιμη Αυτό το «εμείς» θεωρώ ότι συνιστά τη «φαντασιακή» κοινότητα της Δύσης, η οποία κατοικεί στη διεθνή ζώνη ασφάλειας και συλλαμβάνει την ανθρώπινη ζωή που βιώνεται στη ζώνη της συμφοράς ως τον «άλλο» της Δύσης. 21 Στην πραγματικότητα, το BBC μεταδίδει πολύ συχνά ζωντανά επιτόπια ρεπορτάζ από σκηνές συμφορών και προσαρτά στις ειδησεογραφικές του ιστορίες το αίτημα για δράση. O Gowing (2004), o βασικός παρουσιαστής και αναλυτής των ειδήσεων του BBC, υποστηρίζει ότι πρέπει να μελετηθεί ο τρόπος με τον οποίο οι μεταβαλλόμενες τεχνολογικές συνθήκες των αναμεταδόσεων που αφορούν απομακρυσμένες καταστροφές επηρεάζουν το σύγχρονο πληροφοριακό τοπίο συμπεριλαμβανομένων των συνθηκών δημοσιογραφικής δουλειάς και στρατιωτικής δράσης σε επικίνδυνες ζώνες. Ο Gowing υποστηρίζει την ανάγκη προσδιορισμού των ηθικών, πολιτικών και πρακτικών επιπλοκών των νέων «εντάσεων πραγματικού χρόνου» που προκύπτουν επειδή η άμεση μετάδοση της πληροφορίας από τον οποιονδήποτε οπουδήποτε καθιστά τις σημερινές ανταποκρίσεις σχετικά με απομακρυσμένα γεγονότα πιο συχνές και έντονες από οποτεδήποτε άλλοτε. 22 Βλ. Anderson (1983), Giddens (1990, 1991), Hannerz (1996). Για τις μελέτες περί ΜΜΕ, βλ. Schlesinger (1991), Carey( 1998) και Dayan (1998). 31