ΟΙ «ΓΚΡΙΖΕΣ ΖΩΝΕΣ» ΤΗΣ ΑΠΟΚΑΤΑΣΤΑΤΙΚΗΣ ΔΙΚΑΙΟΣΥΝΗΣ

Transcript

1 ΟΙ «ΓΚΡΙΖΕΣ ΖΩΝΕΣ» ΤΗΣ ΑΠΟΚΑΤΑΣΤΑΤΙΚΗΣ ΔΙΚΑΙΟΣΥΝΗΣ ΒΑΣΩ ΑΡΤΙΝΟΠΟΥΛΟΥ Αν. Καθηγήτρια Εγκληματολογίας, Τμήμα Ψυχολογίας Παντείου Πανεπιστημίου, Ειδική Πραγματογνώμων. Το άρθρο επικεντρώνεται στην αποκαταστατική δικαιοσύνη 1 (restorative justice) και τη σχετική προβληματική που αφορά το περιεχόμενο, το σχετικό κίνημα, και τις εφαρμοσμένες πολιτικές της. Στόχος μας είναι η ανάδειξη των «γκρίζων ζωνών» του πολυσυζητημένου ζητήματος της αποκαταστατικής δικαιοσύνης και οι αντανακλάσεις τους στη θεωρία, την έρευνα και την εφαρμογή της. Το πρώτο μέρος του άρθρου περιλαμβάνει σύντομη προβληματική για την έννοια της «αποκαταστατικής δικαιοσύνης» και τις απόπειρες ορισμού της. Στο δεύτερο μέρος επιχειρείται συνοπτική επισκόπηση του κινήματος (;) σε ΗΠΑ και Ευρώπη, καθώς και τα βασικά σημεία του σχετικού «επιστημονικού διαλόγου», μέσα από τον οποίο αναδεικνύονται οι τάσεις στη θεωρία, την έρευνα και τις πρακτικές. Τα προς διερεύνηση ερωτήματα, τα διλλήματα και οι «γκρίζες ζώνες» της αποκαταστατικής δικαιοσύνης περιλαμβάνονται στο τελευταίο μέρος. Το περιεχόμενο του άρθρου στηρίζεται κυρίως στη διεθνή βιβλιογραφία και αφορά την ανάπτυξη του αντικειμένου σε άλλες χώρες -πλην της Ελλάδας. Στη χώρα μας υπάρχουν ελάχιστες -αλλά σημαντικότατες- βιβλιογραφικές αναφορές για την αποκαταστατική δικαιοσύνη από τους κ. κ. Στ. Αλεξιάδη 2, Α. Πιτσελά 3, Κ. Σπινέλλη 4 κ.α. Η έρευνα και η εφαρμογή προγραμμάτων αποκαταστατικής δικαιοσύνης είναι σε εμβρυικό στάδιο * Προδημοσίευση. 1 Ο όρος «restorative justice αποδίδεται στα ελληνικά είτε ως «αποκαστατική δικαιοσύνη» είτε ως «επανορθωτική δικαιοσύνη». Χρησιμοποιώ τους όρους αυτούς εναλλακτικά και ως συνώνυμους στο κείμενο. 2 Βλ. σχετικά: Αλεξιάδης, Στέργιος, Η Αποκαταστατική Δικαιοσύνη: Μια άλλη αντιμετώπιση του «εγκληματικού φαινομένου», στον Τιμητικό Τόμο για τον Ιωάννη Μανωλεδάκη, τομος ΙΙ, σελ , Εκδόσεις Σάκκουλα, Επίσης του ιδίου, Η συνδιαλλαγή θύματος δράστη, στο Αρτινοπούλου & Μαγγανάς, Θυματολογία και Οψεις Θυματοποίησης, Εκδ. Νομική Βιβλιοθήκη, 1996, σελ Ειδικά στο Δίκαιο Ανηλίκων βλ. Πιτσελά, Αγγελική Η ποινική αντιμετώπιση της εγκληματικότητας των ανηλίκων, ε έκδοση, Εκδόσεις Σάκκουλα, Αθήνα-Θεσσαλονίκη, Σπινέλλη, Καλλιόπη, με τον όρο επανορθωτική/αποκαταστατική δικαιοσύνη, στον Τιμητικό Τόμο για τον Ιωάννη Μανωλεδάκη, Δημοκρατία-Ελευθερία- Ασφάλεια Ι, σελ. 384 Εκδόσεις Σάκκουλα, Αθήνα Θεσσαλονίκη

2 συγκριτικά με άλλες χώρες και περιορίζεται στην αντιμετώπιση της παραβατικότητας ανηλίκων 5 (συνδιαλλαγή δράστη θύματος ως αναμορφωτικό μέτρο, άρθρο 122, εδ., ε Π.Κ. ν. 3189/2003) και σε πλημμελήματα ενδοοικογενειακής βίας (πρόβλεψη της διαμεσολάβησης μεταξύ δράστη θύματος, άρθρα 11 και 12 του 3500/06). Στην τελευταία περίπτωση και στο διάστημα των δύο ετών που μεσολάβησε από τη ψήφιση του νόμου, δεν έχουμε ούτε μία περίπτωση ποινικής διαμεσολάβησης. Η έλλειψη εξειδικευμένου προσωπικού που θα συνέβαλε στο εισαγγελικό έργο της διαμεσολάβησης, και η παράλληλη έλλειψη κοινωνικο-υποστηρικτικών δομών και θεραπευτικών προγραμμάτων για τους δράστες, αποτελούν δύο μόνο από τους λόγους που έχουν καταστήσει τη σχετική διάταξη ανενεργή έως σήμερα Διευκρινίζοντας του όρους Κοινά αποδεκτός ορισμός της αποκαταστατικής δικαιοσύνης δεν υπάρχει. Το περιεχόμενό της είναι ευρύτατο και περιλαμβάνει από την «πολιτική της ποινικής δικαιοσύνης έως την πολιτική για τη ρύθμιση της ευημερίας των παιδιών, σχολείων, εταιριών, αστικών υποθέσεων και των αυταρχικών καθεστώτων που καταπατούν τα ανθρώπινα δικαιώματα» 7. Απόπειρες ορισμών έχουν γίνει πολλές 8 (Marshall 1999, Paul McCord 1996, United Nations 1999). Άλλοι ορισμοί τονίζουν την έννοια της διαδικασίας (process) κατά την οποία όλες οι πλευρές που σχετίζονται με ένα συγκεκριμένο έγκλημα συγκεντρώνονται με στόχο να αντιμετωπίσουν συλλογικά τις συνέπειες της πράξης και τις επιπλοκές στο μέλλον (Paul Mc Cord). Άλλοι τονίζουν τις «αξίες» της αποκαταστατικής δικαιοσύνης, 5 Γιοβάνογλου, Σ. Η ενσωμάτωση της αποκαταστατικής δικαιοσύνης στα διεθνή κείμενα αντεγκληματικής πολιτικής για τους ανηλίκους. Τιμητικός Τόμος Ι. Μανωλεδάκη, ΙΙ, σελ Εχουν διατυπωθεί περαιτέρω επιφυλάξεις για την εφαρμογή της διαμεσολάβησης δράστη θύματος στα εγκλήματα ενδοοικογενειακής βίας διεθνώς, κυρίως από την πλευρά της φεμινιστικής εγκληματολογίας. Για ανασκόπηση του θέματος βλ. σχετικά Curtis-Fawley, S. and Daly, K. Gendered Violence and Restorative Justice, στο Violence against women, vol. 11, no 5, May 2005, Declan, Roche, Dimensions of Restorative Justice. Journal of Social Issues, vol, 62, no 2, 2006, pp Αναφερόμαστε στους επικρατέστερους ορισμούς των: Marshall, T. Restorative Justice. An overview. Home Office 1999, Paul Mc Cord, Restorative Justice, variations on a theme. In, Walgrave, L (ed) Potentialities, Risks and Problems for Research., Belgium, Leuven University Press 1998, pp Επίσης, από τον ΟΗΕ στο Draft Declaration of Basic Principles on the use of Restorative Justice Programmes in Criminal Matters,

3 όπως η λογοδοσία των θυτών στα θύματα, η αποκατάσταση της ζημίας ή βλάβης, η επανένταξη των δραστών στην κοινότητα, ο σεβασμός στο διάλογο κ.α. 9 Σημαντική εννοιολογική και λειτουργική - είναι η διάκριση της αποκαταστατικής δικαιοσύνης σε ουσιαστική και δικονομική από τον Αλεξιάδη 10. Η μόνη συμφωνία που υπάρχει στη βιβλιογραφία σήμερα είναι ότι δεν υπάρχει συμφωνία για το τι είναι αποκαταστατική δικαιοσύνη. Πρόκειται για μια «έννοια ομπρέλα» που περιλαμβάνει ποικιλία πρακτικών, όπως διαμεσολάβηση, συνεδρίες σε κύκλους ή/και στο πλαίσιο των τοπικών κοινωνιών, χωρίς έναν καθολικά αποδεκτό ορισμό 11. Ωστόσο, για αναλυτικούς λόγους επισημαίνουμε τα κοινά στοιχεία των ορισμών που έχουν έως σήμερα διατυπωθεί: α. η αποκαταστατική δικαιοσύνη στοχεύει στη συμπλήρωση, την αλλαγή ή/και τον μετασχηματισμό του κυρίαρχου συστήματος της ποινικής δικαιοσύνης. β. η αποκαταστατική δικαιοσύνη αντιμετωπίζει το έγκλημα όχι ως μια αφηρημένη και θεωρητική έννοια, ως πράξη κατά του κράτους, αλλά ως βλάβη και παραβίαση των διαπροσωπικών σχέσεων. γ. Άρα, η δικαιοσύνη οφείλει και πρέπει να είναι επανορθωτική ή αποκαταστατική, με στόχο την επανόρθωση της ζημίας ή του κακού που έχει προκληθεί από το δράστη στα θύματα 12. δ. Η αποκαταστατική δικαιοσύνη είναι μια ειδική μέθοδος χειρισμού του εγκλήματος που φέρνει κοντά ή μαζί το δράστη, το/ τα θύματά του, τις οικογένειές τους και τους φίλους τους για να συζητήσουν τις επιπτώσεις του γεγονότος και τα βήματα που πρέπει να γίνουν για να αποκατασταθεί το κακό ή η βλάβη που προξένησε ο δράστης. 13 Γενικές αρχές της αποκαταστατικής δικαιοσύνης είναι η αποκατάσταση των θυμάτων και των κοινοτήτων, η προώθηση των επανένταξης των δραστών, καθώς και η 9 Zehr, H. Mika, H. Fundamental Concepts of Restorative Justice, in McLaughlin et al (eds) Restorative Justice. Critical Issues, Sage Publications 2003, 10 Αλεξιάδης, Στ οπ. παρ. σελ. 992 κ.ε. 11 Shapland, I, et all, Situating Restorative Justice within criminal justice. Theoretical Criminology, vol 10(4), pp , εδώ σελ Braithwaite, J. Reconciling Models: Balancing Regulation Standards and Principles of Restorative Justice Practice, in H. Mika and Κ. McEvoy (eds) International Perspectives on Restorative Justice Conference Report, Belfast: Queen University, Roche, D. οπ.παρ

4 αποκατάσταση των σχέσεων μεταξύ δράστη, θύματος και τοπικών κοινωνιών 14. Συγκριτικά δε με τις «κλασικές» μορφές απονομής δικαιοσύνης, η αποκαταστατική δικαιοσύνη σύμφωνα με τους υποστηρικτές της- φαίνεται να έχει περισσότερο «δημοκρατικό», πλουραλιστικό και καινοτόμο χαρακτήρα, επειδή τα ενδιαφερόμενα μέρη αξιολογούν και συν-αποφασίζουν το αποτέλεσμα, έχουν δυνατότητα επιλογής του αποτελέσματος ή των ποινών, και επειδή τελικά- συμβάλλει στην εμπέδωση του αισθήματος δικαίου στην κοινότητα 15. Επεκτείνοντας την προβληματική του όρου και του περιεχομένου της αποκαταστατικής δικαιοσύνης και με βάση τη σχετική βιβλιογραφία, παρατηρούμε ότι «εννοιολογικές διαφορές δεν υπάρχουν μόνο ανάμεσα στους οπαδούς και τους αντιτιθέμενους στην αποκαταστατική δικαιοσύνη Η σύγχυση παρατηρείται και μέσα στους κόλπους του ίδιου του κινήματος και δεν πρόκειται για απλή ακαδημαϊκή παρατήρηση, αλλά αφορά τις διάφορες αρνητικές θεωρητικές και πρακτικές εφαρμογές.επαγγελματίες έρχονται αντιμέτωποι με άλλους επαγγελματίες, επαγγελματίες εναντίον θεωρητικών, ερευνητές εναντίον επαγγελματιών και αντίστροφα, ερευνητές και αξιολογητές του ιδιωτικού τομέα εναντίον εκείνων του δημοσίου και αντίστροφα Ενας φαύλος κύκλος δημιουργείται.» 16 Ίσως είναι η στιγμή να εγκαταλειφθεί η προσπάθεια για τη διατύπωση ενός καθολικά αποδεκτού- ορισμού της αποκαταστατικής δικαιοσύνης, αφού αυτή υπόκειται ακόμα σε μια διαρκή και δυναμική διαδικασία ακαδημαϊκής ζύμωσης και εφαρμοσμένης πολυσπερμίας (ετερογένειας). 2. Προσεγγίζοντας το κίνημα της Αποκαστατικής Δικαιοσύνης Διαπιστώσεις Μια απλή αναζήτηση στο Google με λέξη κλειδί «restorative justice» περιλαμβάνει αναφορές 17 (δημοσιεύσεις, φορείς, προγράμματα, έρευνες κ.α.). Ήδη από τα μέσα της δεκαετίας του 90 παρατηρείται έκρηξη στη σχετική με την αποκαταστατική 14 K. McEvoy, H. Mika and B. Hudson, Introduction, Practice, Performance and Prospects for Restorative Justice. British J. Criminology, 2002, (42), Shapland et al., 2006: Gavrielides, T. The perplexing concept of restorative justice, in Criminology & Criminal Justice 8(2): , εδώ: Ημερομηνία αναζήτησης 29/9/08. 4

5 δικαιοσύνη βιβλιογραφία, όχι αποκλειστικά στα εγκληματολογικά επιστημονικά περιοδικά, αλλά γενικότερα σε όσα αφορούν τις κοινωνικές και ανθρωπιστικές επιστήμες. Σχετικοί όροι 18 είναι: η διαμεσολάβηση σε διάφορες μορφές της (νομική, σχολική, αστική, εργασιακή), η ειρηνική επίλυση συγκρούσεων (conflict resolution), οι εναλλακτικοί τρόποι επίλυσης διαφορών (alternative dispute resolutions), οι κοινοτικές συνεδρίες 19, συμμετοχική δικαιοσύνη 20, η «διαβουλευτική δημοκρατία» 21 (deliberation democracy) κ.α. Η βιβλιογραφική έκρηξη για το θέμα, το έντονο ακαδημαϊκό ενδιαφέρον και οι πολλαπλές εφαρμογές της αποκαταστατικής δικαιοσύνης αποτελούν ζήτημα προς διερεύνηση στο πλαίσιο της κοινωνιολογίας της γνώσης. Συγκεκριμένα, πρέπει να διερευνηθούν οι ευρύτεροι παράγοντες που επηρεάζουν τη μετατόπιση των παραδειγμάτων στην εγκληματολογική σκέψη και τις εφαρμοσμένες πολιτικές. Σε αυτό το χρονικό διάστημα δημιουργήθηκαν νέα μεταπτυχιακά προγράμματα για την αποκαταστατική δικαιοσύνη και τη διαμεσολάβηση στα περισσότερα πανεπιστήμια διεθνώς. Νέα επαγγέλματα διαμορφώθηκαν, όπως του «διαμεσολαβητή» και των υποκατηγοριών του (family mediator, labour mediator κ.α.), ενώ παράλληλα κατοχυρώνονται τα επαγγελματικά τους δικαιώματα σε ευρωπαϊκό και παγκόσμιο επίπεδο (π.χ. International Ombudsman and Mediators Association IOMA, European Mediation Network Initiative EMNI, Family Mediators Association). Ιδιαίτερη έμφαση δίνεται στην «επαγγελματική δεοντολογία» των διαμεσολαβητών (code of ethics). Οι επαγγελματίες χαρακτηρίζονται ως ενδιάμεσοι μεταξύ κράτους και πολιτών, με καθοριστικό ρόλο στην ανάπτυξη και βελτίωση της δημοκρατικής συμμετοχής στις δημόσιες υποθέσεις (σχετικός όρος: «δημοκρατικός επαγγελματισμός» σύμφωνα με τους 18 Για επισκόπηση της κοινωνικής διαμεσολάβησης βλ. Αρτινοπούλου, Βάσω, «Κοινωνική Διαμεσολάβηση», πανεπιστημιακές σημειώσεις, Πάντειο Πανεπιστήμιο, Τμήμα Ψυχολογίας, Εφαρμόσθηκαν αρχικά στον Καναδά κατά τη διάρκεια της δεκαετίας του 80 και περιλαμβάνουν την συζήτηση της εγκληματικής πράξης μεταξύ του δράστη, του θύματος, των οικογενειών και των φίλων τους εκατέρωθεν και άλλων μελών της τοπικής κοινωνίας. Το είδος του αδικήματος, οι συνθήκες τέλεσης, τα κίνητρα και η μεταμέλεια του δράστη αποτελούν τα κυριότερα κριτήρια για την επιλογή της καταλληλότερης «τιμωρίας ποινής» του δράστη. 20 Συνοπτική παρουσίαση του μοντέλου στα ελληνικά από τον Α. Μαγγανά, Ιδιαίτερα ζητήματα ποινικού δικαίου και ποινικής δικονομίας, Νομική Βιβλιοθήκη 2007, σελ. 37 κ.ε. 21 Τα χαρακτηριστικά της ενσωμάτωσης, της ισότητας μεταξύ των μετεχόντων, της μεταβατικής ισχύος της διαβούλευσης, των διαδικασιών λήψης αποφάσεων που παρατηρούνται στην εφαρμογή των προγραμμάτων αποκαταστατικής δικαιοσύνης, σε συνδυασμό με τις γενικότερες αρχές και αξίες της αποτελούν και τα ποιοτικά χαρακτηριστικά της δημοκρατίας της διαβούλευσης. Αρα, η α/δ αποτελεί μια μορφή πρακτικής εφαρμογής της διαβουλευτικής δημοκρατίας. Βλ. σχετικά John Parkinson and Declan Roche, Restorative Justice: Deliberative Democracy in Action? Australian Journal of Political Science, 2004, Vol. 39, no 3, pp

6 Olson & Dzur) 22. Η εγκληματολογία εκτός από τον συναφή επιθετικό προσδιορισμό ως «ειρηνοποιός εγκληματολογία» (Piece- Making Criminology) περιγράφεται σήμερα και ως «εφαρμοσμένη εγκληματολογία» (applied criminology). Τα προγράμματα αποκαταστατικής δικαιοσύνης καλύπτουν ένα ευρύτατο φάσμα και περιλαμβάνουν αρκετές θεματικές όπως η παιδική προστασία, η σχολική βία, η ρύθμιση των εργασιακών σχέσεων, η ειρηνική επίλυση των διεθνών διαφορών, οι εναλλακτικές μορφές μεταχείρισης των δραστών στα συστήματα απονομής δικαιοσύνης και το σωφρονιστικό. Οι εκτιμητικές έρευνες και οι μετα-αναλύσεις αναδεικνύουν τις θετικές επιδράσεις παρόμοιων προγραμμάτων. Συγκεκριμένα, από το 2001 όταν το Καναδικό Τμήμα Δικαιοσύνης διεξήγαγε μια μετα-ανάλυση αποτελούμενη από 32 αξιολογήσεις προγραμμάτων αποκαταστατικής δικαιοσύνης με αξιόπιστα κριτήρια διαπιστώθηκε ότι υπάρχει πολύ στενή σχέση αυτής της μορφής δικαιοσύνης με τη μείωση της υποτροπής, την υψηλότερη αίσθηση του δικαίου που αποκτούν τα θύματα και οι δράστες και μεγαλύτερη εφαρμογή της συναίνεσης συγκριτικά με τις υποθέσεις επιβολής ποινής 23. Και πιο πρόσφατες μετα-αναλύσεις 24 και αξιολογήσεις επιβεβαίωσαν τα προηγούμενα συμπεράσματα και αξιολόγησαν θετικά τη θεματική διεύρυνση των προγραμμάτων. Σήμερα, σχεδόν όλα τα ανεπτυγμένα κράτη έχουν παρόμοια προγράμματα επικεντρωμένα κυρίως στο επίπεδο της πρόληψης και αντιμετώπισης της παραβατικότητας ανηλίκων- τα οποία όμως βρίσκονται στο περιθώριο των συστημάτων 22 Για τις σχέσεις αποκαταστατικής δικαιοσύνης και δημοκρατικού επαγγελματισμού βλ. Susan M. Olson and Albert W. Dzur, Revisiting Informal Justice: Restorative Justice and Democratic Professionalism. Law and Society Review, vol. 38, no 1 (2004), pp Latimer, Dowden, & Muise, The Effectiveness of Restorative Justice practices. A Meta-analysis. Ottawa: Department of Justice, Canada Διευκρινίζουμε ότι οι μετα αναλύσεις περιλαμβάνουν τρία βασικά βήματα: της βιβλιογραφίας (εντοπισμός και συγκέντρωση σχετικών ερευνών), της συλλογής δεδομένων μέσα από προκαθορισμένες διαδικασίες κωδικοποίησης και της ανάλυσης των δεδομένων με τη χρήση στατιστικών τεχνικών. Ουσιαστικά πρόκειται για μια συνθετική, εκτενή, συστηματική και ανακεφαλαιωτική μέθοδο έρευνας συγκριτικά με πιο απλές παραδοσιακές μορφές ποιοτικής και ποσοτικής έρευνας. Πέραν των μειονεκτημάτων που έχουν γενικά οι ποσοτικού τύπου αναλύσεις, στις οποίες εντάσσονται και οι μετα αναλύσεις, υπάρχουν και άλλοι σημαντικοί περιορισμοί, όπως η ένταξη μόνο δημοσιευμένων μελετών, οι ορισμοί για θέματα που διερευνώνται στις επιμέρους μελέτες, η ποικιλομορφία των μεθόδων έρευνας (ύπαρξη ομάδων ελέγχου, συγκρισιμότητα στοιχείων κ.α. 24 Shapland, J. et all. Does Restorative Justice affect reconviction? Ministry of Justice Research Series 10/08, June Επίσης των ιδίων, Restorative Justice. The views of victims and offenders. The 3 rd report from the evaluation three schemes. Ministry of Justice Research Series 3/07. London και Spepherd, A & Whiting, E. Re-offending of adults: results from the 2003 cohort. Home Office Statistical Bulletin, 20/06, London: National Statistics. 6

7 απονομής της ποινικής δικαιοσύνης και στη σκιά του τιμωρητικού παραδείγματος που εφαρμόζεται περισσότερο στον τομέα των ανηλίκων. Αν και δεν γνωρίζουμε τον ακριβή συνολικό αριθμό ούτε το περιεχόμενο των προγραμμάτων αποκαταστατικής δικαιοσύνης που υλοποιούνται σε Ευρώπη, Αμερική και Αυστραλία, από το 2000 και έπειτα παρατηρείται μια τάση αξιολόγησης και της εκτίμησης της αποτελεσματικότητάς τους 25 σε εθνικά επίπεδα και σε χώρες όπως η Μεγάλη Βρετανία 26, Αυστραλία 27, Καναδάς 28, ΗΠΑ. Οι διεθνείς τάσεις δείχνουν μια ολοένα επεκτεινόμενη εφαρμογή αποκαταστατικών προγραμμάτων σε ΗΠΑ, Ευρώπη και Αυστραλία. Υπάρχουν διαφορετικά επίπεδα εφαρμογής παρόμοιων προγραμμάτων και χώρες που υιοθετούν παρόμοιες πρακτικές με διαφορετικές ταχύτητες. Ο John Muncie αναφέρει ότι «η αποκαταστατική δικαιοσύνη είναι μια υπό διαπραγμάτευση παγκόσμια βιομηχανία με τοπικά προϊόντα επεκτεινόμενη προς την Ευρώπη, τον Καναδά, τις ΗΠΑ, την Αυστραλία και αλλού..» Οι τάσεις του κινήματος Βιβλιογραφικά αποτυπώνονται δύο κύριες τάσεις στη μελέτη και την εφαρμογή της αποκαταστατικής δικαιοσύνης: α) μια μαξιμαλιστική και ανταγωνιστική προς τα επίσημα συστήματα απονομής της ποινικής δικαιοσύνης τάση, που υποστηρίζει ότι η αποκαταστατική δικαιοσύνη προσφέρει πιο αξιόπιστες και αποτελεσματικές διαδικασίες 25 Μείζονα κριτήρια για την αξιολόγηση των σχετικών προγραμμάτων θεωρούνται: α. ο βαθμός ικανοποίησης των συμμετεχόντων στις διαδικασίες αποκατάστασης, β. τα οφέλη (μείωση υποτροπής, βελτίωση της ποιότητας ζωής των άμεσα εμπλεκομένων και των οικογενειών τους, ποιοτικά οφέλη για την κοινότητα), γ. η διαδικασία καθεαυτή της αποκατάστασης μέσα από τη μέτρηση των συναισθημάτων του θυμού, του βαθμού ειλικρίνειας των συναισθημάτων ντροπής και μεταμέλειας του δράστη κ.α. και δ. η απόδοση που αφορά την ικανότητα, τις γνώσεις και την απόδοση των διαμεσολαβητών και εν γένει εκείνων που καθοδηγούν τις σχετικές συνεδρίες. Βλ. σχετικά Gavielides, οπ.παρ. 2007: Εκτός από την έρευνα των Miers, D., et all. An exploratory evaluation of Restorative Justice Schemes, Home Office, Crime Reduction Research Paper 9, 2001, αναφέρουμε την αξιολόγηση από τα ίδια τα θύματα και τους δράστες που μετείχαν σε σχετικά προγράμματα των Shapland, J. et all. Restorative justice: the views of victims and offenders, Ministry of Justice Research Series 3/07, 2007, 27 Ενδεικτικά αναφέρεται η έκθεση προς το Ερευνητικό Συμβούλιο Εγκληματολογίας της Αυστραλιανής Εταιρίας Εγκληματολογίας του H. Strang με τίτλο «Restorative Justice Programs in Australia» όπου δίνεται μια συνθετική εικόνα σε εθνικό επίπεδο για τα εφαρμοζόμενα προγράμματα. 28 Για τον Καναδά αναφέρουμε την έρευνα μετα- ανάλυσης για την αξιολόγηση του συνόλου των προγραμμάτων αποκαταστατικής δικαιοσύνης που διεξήχθη για λογαριασμό του Υπουργείου Δικαιοσύνης Muncie, J., The globalization of crime control- the case of youth and juvenile justice: Neo-liberalism, policy convergence and international conventions. Theoretical Criminology, vol. 9(1), 35-64, 2005, εδώ σελ

8 για το θύμα και τους δράστες του εγκλήματος και δύναται να εφαρμοσθεί σε όλα τα είδη των αδικημάτων (περιλαμβανομένων και των κακουργημάτων). Το αίτημα είναι «μια συνολική μεταφορά της δικαιοσύνης σε ένα πιο ευγενικό, ορθολογικό, ελπιδοφόρο και διαπραγματεύσιμο πρότυπο δικαιοσύνης: μια «καλή δικαιοσύνη» 30. Σε αυτή την κατηγορία εντάσσεται η Νέα Ζηλανδία και η Αυστραλία, ήπειρος από την οποία προέρχεται ένας από τους μεγαλύτερους σύγχρονους υποστηρικτές εγκληματολόγους της αποκαταστατικής δικαιοσύνης ο John Braithwaite, πρόσφατα βραβευμένος με το Διεθνές Βραβείο της Εγκληματολογίας. Οι εκφραστές της τάσης αυτής οραματίζονται την εφαρμογή της αποκασταταστικής δικαιοσύνης στον επαναπροσδιορισμό της διεθνούς διπλωματίας και της οικονομικής ανάπτυξης 31 και β. μινιμαλιστική περιοριστική τάση που εστιάζει την εφαρμογή της αποκαταστατικής δικαιοσύνης συμπληρωματικά ή/και εναλλακτικά προς τα επίσημα συστήματα απονομής της δικαιοσύνης και αφορά τη διάπραξη μόνο πλημμελημάτων. Εδώ περιλαμβάνεται ο Καναδάς, πολιτείες της Β. Αμερικής, η Μ. Βρετανία και οι χώρες της Β. Ευρώπης που χρησιμοποιούν ολοένα και περισσότερο την εξωδικαστική επίλυση διαφορών, τη διαμεσολάβηση, τις κοινοτικές διαβουλεύσεις κ.α. Στην Ευρώπη παρατηρείται έντονη ασυμμετρία μεταξύ των χωρών Βορρά και Νότου. Οι χώρες της Νότιας Ευρώπης δεν έχουν ακολουθήσει την ταχύτητα και την έκταση των εφαρμογών προγραμμάτων αποκαταστατικής δικαιοσύνης των χωρών της Κεντρικής και Β. Ευρώπης. Ακόμα και μεταξύ των χωρών της Ν. Ευρώπης παρατηρούνται σημαντικές αποκλίσεις (π.χ. Ελλάδα συγκριτικά με Ισπανία, Ιταλία και Πορτογαλία). Η ενδυνάμωση της «ιδέας» της αποκαστατικής δικαιοσύνης και η προώθηση αντίστοιχων προγραμμάτων (π.χ. διαμεσολάβηση δράστη θύματος) είναι μια από τις δράσεις που χρηματοδοτεί η Ε.Ε. στο πλαίσιο του προγράμματος AGIS III, που υλοποιείται από το Ευρωπαϊκό Φόρουμ για την Αποκαταστατική Δικαιοσύνη (EFRJ) 32. Οι χώρες της Αν. Ευρώπης υιοθετούν και εφαρμόζουν ταχύτατα τα προγράμματα της αποκαταστατικής δικαιοσύνης και αναπτύσσουν μηχανισμούς εκπαίδευσης 30 Daly, K. Pile it on, Theoretical Criminology, vol. 8 (4), 2001, pp , εδώ: Braithwaite, J. Restorative Justice and Responsive Regulation. New York: Oxford University Press, European Forum for Restorative Justice, AGIS project, JLS/2006/ AGIS/147, Restorative Justice: an agenda for Europe. 8

9 διαμεσολαβητών 33. Οι λόγοι της ασύμμετρης ανάπτυξης είναι ποικίλοι και αφορούν τόσο το επίπεδο της οργάνωσης και λειτουργίας των διαφορετικών συστημάτων απονομής της ποινικής δικαιοσύνης (νομοθετικό- δικαστηριακό), όσο και το επίπεδο των σχετικών με το έγκλημα αναπαραστάσεων και αξιών (κοινωνικό- πολιτισμικό). Αν και γνωρίζουμε για κάθε κράτος μέλος τις προβλέψεις και τις εφαρμογές της αποκαταστατικής δικαιοσύνης, ωστόσο δεν έχουμε σχετικές συγκριτικές έρευνες σε ευρωπαϊκό επίπεδο, οι οποίες θα συνέβαλαν στη διερεύνηση των παραγόντων της ασυμμετρίας μεταξύ των κρατών μελών για το ζήτημα αυτό. Γενικά διαπιστώνουμε ότι στο πλαίσιο της ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης προωθείται ολοένα και περισσότερο η εφαρμογή των πρακτικών της αποκαταστατικής δικαιοσύνης, όχι μόνο μέσω της θεσμοποίησης της διαμεσολάβησης σε κοινοτικό νομοθετικό επίπεδο 34, αλλά και μέσω της χρηματοδότησης σχετικών πρωτοβουλιών και προγραμμάτων (AGIS, AGIS II, AGIS III) Υπόβαθρο Μια τέτοια ανάπτυξη δεν συμβαίνει in vacuum. Αντίθετα, υπήρξαν σαφείς προγενέστερες τάσεις στο πεδίο της εγκληματολογίας που επέδρασαν στην ανάπτυξη της αποκαταστατικής δικαιοσύνης, όπως: α) Η ανάπτυξη της θυματολογίας και του θυματολογικού κινήματος, που ανέδειξε το αίτημα της ισχυροποίησης του λόγου και της θέσης των θυμάτων στο 33 Ενδεικτικά αναφέρω τις περιπτώσεις της Ρουμανίας, Centres for restorative justice in Romania', in Newsletter of the European Forum for Victim-Offender Mediation and Restorative Justice, Vol. 5, Issue 2, της Βουλγαρίας, 'Bulgarian Mediation Act - A delayed start of a new Velvet Revolution in the justice system', in Newsletter of the European Forum for Victim-Offender Mediation and Restorative Justice, Vol. 6, Issue 1.και της Αλβανίας, Albanian Foundation Conflict Resolution and Reconciliation of Disputes. Το προηγούμενο πρόγραμμα AGIS II αφορούσε την προώθηση προγραμμάτων απ.δκ. σε χώρες της Κεντρικής και Ανατολικής Ευρώπης. 34 Αναφερόμαστε α. στην Απόφαση πλαίσιο του Συμβουλίου της 15 ης Μαρτίου 2001 για το καθεστώς των θυμάτων σε ποινικές διαδικασίες με καταληκτική ημερομηνία για την εφαρμογή της την 22 α Μαρτίου 2006, β. την Πρωτοβουλία του Η.Β. και Βελγίου για τη δημιουργία ευρωπαϊκού δικτύου με εθνικούς εκπροσώπους από τα κράτη μέλη για την αποκαταστατική δικαιοσύνη, Official Journal of the European Communities, C 242/20, , γ. την ερώτηση ν. 15 για το ρόλο της Ε.Ε. στην ενδυνάμωση της αποκαταστατικής δικαιοσύνης, όπως περιλήφθηκε στην Πράσινη Βίβλο για την προσέγγιση, την αμοιβαία αναγνώριση κα την εφαρμογή των ποινικών κυρώσεων στην Ε.Ε., το 2004 (Green Paper on the approximation, mutual recognition and enforcement of criminal sanctions in the European Union, adopted on 30 April 2004). Για την αποκαταστατική δικαιοσύνηστο διεθνή χώρο βλ. αναλυτικά Αλεξιάδης, Στ. 2007, οπ.παρ. σελ κ.ε. 9

10 πλαίσιο της απονομής της ποινικής δικαιοσύνης 35. Η ιστορία της θυματολογίας δείχνει ότι η συστηματική και συγκροτημένη ενασχόληση με τον έτερο πόλο του εγκλήματος, το θύμα, συνέβαλε στην μετατόπιση του επίσημου κοινωνικού ελέγχου προς το θύμα (σε νομοθετικό δικαστικό επίπεδο, μέσω της ποινικοποίησης νέων συμπεριφορών, συρρικνώνοντας ενίοτε τα δικαιώματα των κατηγορουμένων δραστών, στο όνομα της προστασίας των θυμάτων), την ανάπτυξη των θυματολογικών ερευνών και την ευρεία εφαρμογή προγραμμάτων πρόληψης της θυματοποίησης σε εθνικό, περιφερειακό και τοπικό επίπεδο (κυρίως με στόχο τη διαχείριση του τραύματος της θυματοποίησης). 36 Η θεσμική κατοχύρωση των δικαιωμάτων των θυμάτων και οι εναλλακτικές μορφές μεταχείρισης των δραστών είχαν αποτελέσει αντικείμενο ρύθμισης σε διεθνείς και ευρωπαϊκούς οργανισμούς 37. Η συμφιλίωση μεταξύ δράστη και θύματος είχε επίσης τονισθεί από νωρίς. Από το 1951 η Margery Fry με το έργο της Arms of the Law αποτιμούσε την αξία της αποζημίωσης του θύματος, ως μια μορφή αποτελεσματικής συμφιλίωσης μεταξύ θύματος και θύτη, ουσιαστική για το θύμα και παιδαγωγική για το θύτη 38. β ) Η προσέγγιση του καταργητισμού (abolitionism) στην εγκληματολογία, που μέσα από τους εκφραστές της επέμεινε στην ανάγκη της αντικατάστασης του κλασικού παραδείγματος της απονομής της ποινικής δικαιοσύνης από ένα άλλο νέο εναλλακτικό παράδειγμα της «ιδιωτικοποίησης» του εγκλήματος. Μέσα από τη μαξιμαλιστική αυτή τάση που απασχόλησε την εγκληματολογία στη δεκαετία κυρίως τονίσθηκε ιδιαίτερα η αναποτελεσματικότητα του τιμωρητικού χαρακτήρα των συστημάτων απονομής δικαιοσύνης. Το 1977, ο Barnett είχε επισημάνει ότι ζούμε την «κρίση ενός παλαιού παραδείγματος η οποία πρέπει να αποκατασταθεί με την υιοθέτηση ενός νέου παραδείγματος επανόρθωσης της ποινικής δικαιοσύνης (criminal justicerestitution) 39. Ο 35 Αρτινοπούλου, Β. και Μαγγανάς Α. Θυματολογία και Οψεις Θυματοποίησης, Νομική Βιβλιοθήκη, Αρτινοπούλου, Β. Νέα Κοινωνικά Κινήματα- Εγκληματολογικές προσεγγίσεις. Νομική Βιβλιοθήκη, Για τις πρωτοβουλίες του ΟΗΕ και του Συμβουλίου της Ευρώπης σχετικά με την προστασία των δικαιωμάτων των θυμάτων, βλ. Αρτινοπούλου, Β. Θυματολογία Σύγχρονες προσεγγίσεις, στο Αρτινοπούλου & Μαγγανάς, Θυματολογία και Οψεις Θυματοποίησης, Νομικη Βιβλιοθήκη, Αθήνα, 1996, σελ. 59 κ.ε. 38 Margery Fry, Arms of the Law, London: Gollancz, Barnett, Restitution: A New Paradigm of Criminal Justice, in Ethics: An International Journal of Social, Political and Legal Philosophy, 87(4), ,

11 Eglash 40 την ίδια χρονιά εισήγαγε τον όρο «restorative justice» και ένα χρόνο αργότερα ο Nils Christie πρωτοπόρος του κινήματος της «άτυπης δικαιοσύνης» (informal justice) επισημαίνει «..ότι το Κράτος έχει κλέψει τη σύγκρουση μεταξύ των πολιτών και η κοινωνία στερήθηκε τις ευκαιρίες για την ταξινόμηση των κανόνων» 41. Ο Louk Hulsman στον πρόλογό του για την ελληνική μετάφραση του βιβλίου του με τίτλο «Αστοχες Ποινές- Το ποινικό σύστημα υπό αμφισβήτηση» 42 αποτυπώνει τις τάσεις και το περιεχόμενο του κινήματος του καταργητισμού και τονίζει ότι «κεντρικό σημείο της καταργητικής προσέγγισης αποτελεί η μετατόπιση της κύριας εστίας από τη συμπεριφορά στην κατάσταση και από το δράστη στο θύμα..» 43. Προτείνει την αντικατάσταση του όρου «έγκλημα» σε «προβληματική κατάσταση» και την αυτοδιαχείριση των ιδιωτικών συγκρούσεων (στις οποίες εντάσσει το έγκλημα) από τις ίδιες τις κοινότητες και εν γένει την κοινωνία των πολιτών 44 O Howard Zehr τονίζει τον ανταποδοτικό χαρακτήρα της ποινής και της δικαιοσύνης και αμφισβητεί το δημόσιο χαρακτήρα του εγκλήματος 45. Στη διαδικασία αμφισβήτησης του παλαιού παραδείγματος και την αναγκαιότητα της μετάβασης στο παράδειγμα της αποκαταστατικής δικαιοσύνης συνέβαλε ουσιαστικά η δημοσίευση του βιβλίου του J. Braithwaite με τίτλο Crime, Shame and Reintegration το 1989, όπου με ρεαλισμό εισήγαγε την έννοια και τις πρακτικές της αποκαταστατικής δικαιοσύνης συμπληρωματικά προς το επίσημο σύστημα απονομής δικαιοσύνης. Ταυτόχρονα, και ο Ε. Fattah απορρίπτει όχι απλά αμφισβητεί- το τιμωρητικό παράδειγμα που είναι αναχρονιστικό και ξεπερασμένο, τονίζοντας ότι οι «έννοιες του κινδύνου και της ζημίας/βλάβης αντικαθιστούν εκείνες του κακού, της μοχθηρίας που έως τώρα προβάλλονται ως κυρίαρχες έννοιες στην κοινωνική και αντεγκληματική πολιτική» Englash, A. Beyond Restitution: Creative Restitution, in Hudson, J & Galaway, B (eds) Restitution in Criminal Justice. Lexington, MA: DC Heath and Company, Christie, N. Conflicts as Property, British Journal of Criminology, 17(1): 1-15, Louk Hulsman & J. Bernat de Celis, Αστοχες ποινές, Το ποινικό σύστημα υπό αμφισβήτηση, Σε μετάφραση και επιμέλεια του Γ. Νικολόπουλου, Νομική Βιβλιοθήκη, Οπ. Παρ. σελ Hulsman, L. Un paradigme criminologique abolitionniste et la recherché sur la categorie du crime, Connaissance et fonctionnement de la justice penale, Colloques Internationaux du C.N.R.S. Paris, 1979, σελ Zehr, Η. Changing Lenses: A new focus for Crime and Justice. Scottdale, PA/Warerloo, ON: Herald Press 1990: Fattah, Ε. Some Reflections on the Paradigm of Restorative Justice and its Viability for Juvenile Justice, in Walgrave, L. (ed) οπ., παρ., εδώ σελ. 392). 11

12 Τονίζει ότι «τα παραδείγματα της δικαιοσύνης πρέπει να αλλάξουν με κοινωνική επανάσταση για να παραμείνουν σε αρμονία με τα συστήματα αξιών» 47. Επίσης, από τη δεκαετία του 70 είχε διαπιστωθεί η αποτυχία των σωφρονιστικών συστημάτων και των προγραμμάτων επανένταξης των αποφυλακισμένων. Στη συνέχεια, αυτή η άποψη της πλήρους αναποτελεσματικότητας («nothing works») καθιερώθηκε για ολόκληρο το ποινικό σύστημα. Έτσι, η πανθομολογούμενη αποτυχία των συστημάτων απονομής της ποινικής δικαιοσύνης και ειδικότερα των σωφρονιστικών συστημάτων να «ελέγξουν» την εγκληματικότητα και την υποτροπή φαίνεται να επηρέασε θετικά την ανάπτυξη των εναλλακτικών μορφών μεταχείρισης των εγκληματιών και την εξάπλωση των αποκαταστατικών προγραμμάτων 48. Η κρίση επηρεάζει και την εγκληματολογία ως επιστήμη. Ο Garland επισημαίνει ότι παράλληλα- αμφισβητήθηκε και η επιστήμη της εγκληματολογίας, αφού κατηγορήθηκε ότι απέτυχε τόσο στον προσδιορισμό των αιτιών του εγκλήματος, όσο και των στρατηγικών για τη μείωσή του. 49 γ ) Η αυξανόμενη μετατόπιση του επίσημου κοινωνικού ελέγχου από το κεντρικό κράτος προς την κοινότητα και η αντίστοιχη ανάπτυξη του κοινοτικού προτύπου αντεγκληματικής πολιτικής (από τα τέλη της δεκαετίας του 70 και έπειτα). Η ολοένα αυξανόμενη εφαρμογή κοινοτικών προγραμμάτων για την πρόληψη και την αντιμετώπιση της εγκληματικότητας σε Ευρώπη και Β. Αμερική αντανακλά τον περιορισμό των δημόσιων πολιτικών, την αμφισβήτηση του «μονοπωλίου» του κεντρικού κράτους στην αντεγκληματική πολιτική και ταυτόχρονα την αναγκαιότητα συμμετοχής του κοινού στις πολιτικές πρόληψης και αντιμετώπισης του εγκλήματος 50. Το κοινοτικό πρότυπο αντεγκληματικής πολιτικής και η αντίστοιχη μετάβαση από το δημόσιο στο ιδιωτικό συσχετίζονται με την αποκέντρωση των δράσεων, την τοπική διαχείριση ορισμένων προβλημάτων εγκληματικότητας και την ενεργό συμμετοχή των πολιτών στην πρόληψη 51. Σε αυτό το πλαίσιο αναδεικνύεται το πρότυπο και η ιδέα της 47 Στο ίδιο σελ Olson & Dzur, οπ., παρ, σελ. 143 και Zehr,, 1990, οπ.παρ. 49 Όπως αναφέρεται από τον D. Roche, Gluttons for restorative justice. Economy and Society, vol. 32, no 4, 2003, pp , εδώ: Ζαραφωνίτου, Χ, Πρόληψη της Εγκληματικότητας σε τοπικό επίπεδο, Νομική Βιβλιοθήκη, Παπαθεοδώρου, Θ. Δημόσια Ασφάλεια και Αντεγκληματική Πολιτική, Νομική Βιβλιοθήκη, 2002: 276 κ.ε. 12

13 συμμετοχικής δικαιοσύνης κυρίαρχης μορφής της αποκαταστατικής δικαιοσύνης. Η συμμετοχική δικαιοσύνη έχει ως στόχο να συμμετάσχουν στη λύση του προβλήματος όλα τα άτομα που θίγονται από μια διαφορά. Το έγκλημα εκλαμβάνεται ως ιδιωτική διαφορά σύμφωνα με την έννοια της αποκαταστατικής δικαιοσύνης και επομένως πρέπει να λυθεί από τα ενδιαφερόμενα μέρη 52. Το ερώτημα εάν η αποκαταστατική δικαιοσύνη αποτελεί ένα νέο παράδειγμα στην εγκληματολογία (με τον όρο του Kuhn) ή ένα συμπληρωματικό μοντέλο στην απονομή της δικαιοσύνης, είναι ακόμα νωρίς για να απαντηθεί. Όπως επίσης και το ερώτημα εάν πρόκειται για ένα κοινωνικό κίνημα, όρος που τείνει να καθιερωθεί στη σχετική βιβλιογραφία. Εκείνο όμως που φαίνεται να ισχύει είναι ότι η ολοένα αυξανόμενη επικράτηση της προσέγγισης της αποκαταστατικής δικαιοσύνης έχει ρίζες στην εξέλιξη και την πορεία της εγκληματολογίας. Με άλλα λόγια και παραφράζοντας τον A. Giddens, είναι εμφανείς οι ιστορικές, κοινωνικές και πολιτισμικές συνέχειες της εγκληματολογικής θεωρίας, της έρευνας και της πράξης Είναι η αποκαταστατική δικαιοσύνη κοινωνικό κίνημα; Κοινωνικό κίνημα είναι ένα δυναμικό και αλληλεπιδρασιακό κοινωνικό μόρφωμα, που διαμορφώνεται και εξελίσσεται σε συγκεκριμένο κοινωνικό και πολιτισμικό πλαίσιο, διακρίνεται δε από τη μάζα, το πλήθος, τον όχλο ή άλλες οργανώσεις όπως είναι τα πολιτικά κόμματα 54. Τα κριτήρια που επηρεάζουν τη διαμόρφωση των κοινωνικών κινημάτων είναι η αμφισβήτηση και η κοινωνική αλλαγή, οι συλλογικές αντιδράσεις, η κρίση των παραδοσιακών παραδειγμάτων, οι νέες κοινωνικές πρακτικές και εν γένει η άμεση και έμμεση επίδρασή τους στις δημόσιες πολιτικές. 52 Μαγγανάς, Α. οπ. Ιδιαίτερα Ζητήματα Ποινικού Δικαίου και Ποινικής Δικονομίας, Νομική Βιβλιοθήκη, 2007, σελ. 36 κ.ε. 53 Ο A. Giddens είχε επισημάνει τις συνέχειες αυτές στη διαμόρφωση των κοινωνικών κινημάτων. Βλ. A. Giddens, The consequences of modernity. Polity Press 1990, σελ Αρτινοπούλου, Β. Νέα Κοινωνικά Κινήματα, Εγκληματολογική Προσέγγιση. Νομική Βιβλιοθήκη, 2000, εδώ: 16 13

14 Με βάση τον ορισμό και τα κριτήρια διαμόρφωσης των κοινωνικών κινημάτων, θα προσπαθήσουμε να αιτιολογήσουμε τον κρατούντα χαρακτηρισμό της αποκαταστατικής δικαιοσύνης ως κινήματος. α. Tα κριτήρια της αμφισβήτησης και της κρίσης του παραδοσιακού παραδείγματος φαίνεται να πληρούνται από την προσέγγιση της αποκαταστατικής δικαιοσύνης. Συγκεκριμένα, αμφισβητήθηκε ο τιμωρητικός και ανταποδοτικός χαρακτήρας της ποινής, ο ρόλος των ποινικών και σωφρονιστικών συστημάτων στην αντιμετώπιση της εγκληματικότητας, τη μείωση της υποτροπής και την επανένταξη των κρατουμένων. Αντίθετα, οι οπαδοί της αποκαταστατικής δικαιοσύνης προτείνουν την «ιδιωτικοποίηση» του εγκλήματος και απορρίπτουν την έννοια της προσβολής κατά του κράτους. Αποδέχονται την «ατομική ευθύνη» του δράστη για το κακό ή τη ζημία που υπέστη το θύμα και επιζητούν την έκφραση συγγνώμης και μετάνοιας προς το θύμα, την επανόρθωση της βλάβης αλλά ταυτόχρονα και την επανόρθωση της ρήξης του κοινωνικού ιστού και των διαπροσωπικών σχέσεων. Η συμμετοχή της κοινότητας κατά το συμμετοχικό πρότυπο- φαίνεται να αντανακλά το σύγχρονο πρότυπο μιας «δημοκρατίας σε διαβούλευση» (deliberation democracy), που στο πλαίσιο της τοπικής κοινωνίας - συζητά, μετέχει, συνειδητοποιεί, αναλαμβάνει ευθύνη και αποφασίζει. Ουσιαστικά πρόκειται για μια διαδικασία αυτορρύθμισης που αναλαμβάνει η κοινότητα και τα άτομα προκειμένου να αντιμετωπίσουν και να εξομαλύνουν μια ιδιωτική διαφορά όπως είναι το έγκλημα. Άρα, η προσέγγιση της αποκαταστατικής δικαιοσύνης αμφισβητεί το «παραδοσιακό μοντέλο» απονομής δικαιοσύνης και προσδίδει νέο περιεχόμενο στις έννοιες του εγκλήματος, του δράστη, του θύματος και κατ επέκταση στη συνολική διαχείριση του εγκληματικού φαινομένου και την αντεγκληματική πολιτική. β. Στο κριτήριο που αφορά την επίδραση των κινημάτων στις δημόσιες πολιτικές, η προσέγγιση της αποκαταστατικής δικαιοσύνης έχει επιτύχει ένα ευρύτατο φάσμα θεσμικών ρυθμίσεων σε εθνικά δίκαια, στο ευρωπαϊκό κοινοτικό και υπερεθνικό δίκαιο Για πλήρη ανάλυση του θεσμικού πλαισίου σε ευρωπαϊκούς και διεθνείς οργανισμούς σχετικά με την αποκαταστατική δικαιοσύνη, βλ. Αλεξιάδη, Στ. Η Αποκαταστατική Δικαιοσύνη. Μια άλλη αντιμετώπιση 14

15 Απασχόλησε τα εγκληματολογικά συνέδρια με τη συμμετοχή των κρατών μελών του ΟΗΕ για την «Πρόληψη του Εγκλήματος και τη Μεταχείριση των Εγκληματιών» έμμεσα από το 1975 (Γενεύη) με την προτροπή της αντικατάστασης της ποινικής διαδικασίας από άλλες μορφές κοινωνικού ελέγχου στο πλαίσιο της οικογένειας, της γειτονιάς και της τοπικής κοινωνίας (π.χ. επιτροπές γειτονιάς, συμβούλια συνδιαλλαγής κ.α.). Οι «Στοιχειώδεις Κανόνες των Η.Ε. για την Απονομή Δικαιοσύνης σε Ανηλίκους» που υιοθετήθηκαν από 7 ο Συνέδριο (1985) περιλαμβάνουν την παράκαμψη (diversion) της ποινικής διαδικασίας για τις υποθέσεις ανηλίκων (Κανόνας 11). Στο ίδιο πλαίσιο, ως πρακτικές αποκατάστασης των θυμάτων (restoration) αναφέρονται η διαμεσολάβηση, η διαιτησία, η συμφιλίωση κ.α., δηλαδή γρήγορες, αποτελεσματικές, προσβάσιμες και ανέξοδες διαδικασίες για την επανόρθωση της ζημίας ή βλάβης που έχει υποστεί το θύμα. Το 2000 όλα τα κράτη που μετείχαν στο συνέδριο του ΟΗΕ για την Πρόληψη του Εγκλήματος και τη Μεταχείριση των Εγκληματιών, ψήφισαν για την ενθάρρυνση της ανάπτυξης όλων των προγραμμάτων της αποκαταστατικής δικαιοσύνης. «Η διακήρυξη της Βιέννης για το Έγκλημα και τη Δικαιοσύνη- Συναντώντας τις προκλήσεις του 21 ου αιώνα» (2000) ενθαρρύνει την ανάπτυξη των αποκαταστατικών πολιτικών, τις διαδικασίες και τα προγράμματα που σέβονται τα δικαιώματα, τις ανάγκες και τα ενδιαφέροντα των θυμάτων, των δραστών, κοινοτήτων και όλων των ενδιαφερομένων μερών. Τον Αύγουστο του 2002 το Οικονομικό και Κοινωνικό Συμβούλιο του ΟΗΕ υιοθέτησε τη σύσταση προς τα κράτη μέλη να εφαρμόσουν προγράμματα αποκαταστατικής δικαιοσύνης 56, με σαφείς οδηγίες προς υπεύθυνους χάραξης πολιτικών, τους διαχειριστές της κοινότητας και τους αρμόδιους στα ζητήματα δικαιοσύνης. Το 2005 η Διακήρυξη του 11 ου συνεδρίου για την Πρόληψη του Εγκλήματος και την Μεταχείριση των Δραστών (2005) ωθεί τα κράτη μέλη να αναγνωρίσουν τη σημασία της ανάπτυξης των πολιτικών αποκαταστατικής δικαιοσύνης και να τις συμπεριλάβουν στα εναλλακτικά μέτρα μεταχείρισης. Το Συμβούλιο της Ευρώπης επιδεικνύει πλούσιο και συγκροτημένο έργο για πολλές όψεις του ζητήματος της αποκαταστατικής δικαιοσύνης. Συγκεκριμένα του «εγκληματικού φαινομένου», στον Τιμητικό Τόμο για τον Ι. Μανωλεδάκη, ΙΙ, Εκδόσεις Σάκκουλα, 2007, σελ Αναφερόμαστε στις Basic Principles on the Use of Restorative Justice Programmes in Criminal Matters, UN 2002/12. 15

16 αναφέρονται οι Συστάσεις No R (87)18 για την «Απλούστευση της ποινικής δικαιοσύνης», η Σύσταση No R (95) 12 σχετικά με τη «Διαχείριση της Ποινικής Δικαιοσύνης» και η No R(92) 17 για τη «Σταθερότητα κατά τον προσδιορισμό των ποινών». Επίσης θα πρέπει να επισημανθούν οι συναφείς συστάσεις για την αντιμετώπιση των προβλημάτων υπερκορεσμού των φυλακών και πληθωρισμού του πληθυσμού των φυλακών (R (99)22), τη συμμετοχή του κοινού στη λειτουργία του συστήματος της Αποκαταστατικής Δικαιοσύνης και την αντεγκληματική πολιτική (R(83)7, R(92)16, R(97)12, R(2000)16), για την ανάγκη υιοθέτησης διαδικασιών παράκαμψης (diversion) στον τομέα των ανηλίκων (R(87)20), την οικογενειακή διαμεσολάβηση (R(98)1) κ.α. Στο κοινοτικό δίκαιο, είναι σημαντική η Απόφαση Πλαίσιο του Συμβουλίου της 15 ης Μαρτίου 2001, με την οποία μεταξύ άλλων- προβλέπεται η προώθηση του θεσμού της ποινικής διαμεσολάβησης στο πλαίσιο της ποινικής διαδικασίας, με καταληκτική ημερομηνία εφαρμογής την 22 α Μαρτίου Για την Ελλάδα 57, το μέτρο της ποινικής διαμεσολάβησης εισήχθη στο Ν. 3500/06 για την Αντιμετώπιση της Ενδοοικογενειακής Βίας και άλλες διατάξεις. Από το 2007 σε ευρωπαϊκό επίπεδο προετοιμάζεται σχετική οδηγία 58 για την αποκαταστατική δικαιοσύνη και την ποινική διαμεσολάβηση. Για το λόγο αυτό διεξάγονται σχετικές έρευνες για την αξιολόγηση της μέχρι τώρα εφαρμογής των πρακτικών της αποκαταστατικής δικαιοσύνης στα κράτη μέλη και την υποβολή προτάσεων για τη βελτίωσή τους (πιστοποίηση της εκπαίδευσης των διαμεσολαβητών, κριτήρια υποθέσεων που δύνανται να υπαχθούν σε διαδικασίες αποκατάστασης, υποχρεωτικότητα της αξιολόγησης των προγραμμάτων, καλές πρακτικές κ.α.). Τόσο από το έργο των ευρωπαϊκών και υπερεθνικών οργανισμών, όσο και από την εκτεταμένη πρόβλεψη της αποκαταστατικής δικαιοσύνης στα εθνικά δίκαια πολλών χωρών της Ευρώπης, της Β. Αμερικής και του Καναδά, διαπιστώνουμε ότι το κριτήριο της επίδρασης της αποκαταστατικής δικαιοσύνης στις δημόσιες πολιτικές έχει καλυφθεί σε σημαντικό βαθμό. Παρότι διαφοροποιείται η έκταση και η ποιότητα εφαρμογής των 57 Για τις εφαρμογές της αποκαταστατικής δικαιοσύνης στην Ελλάδα, τις προβλέψεις για τους ανηλίκους και το θεσμό της ποινικής διαμεσολάβησης, βλ. Artinopoulou, V. Victims of Crime in contemporary Greece, στον Τιμητικό Τόμο για τον Στ. Αλεξιάδη, Εκδόσεις Σάκκουλα (υπό έκδοση). 58 Είναι σημαντική η συμβολή του Ευρωπαϊκού Δικτύου για την Αποκαταστατική Δικαιοσύνη (EFRJ) στην ανάδειξη των ζητημάτων που πρέπει να ρυθμισθούν σε ευρωπαϊκό επίπεδο με την έκδοση Ευρωπαϊκής Οδηγίας (ενδεικτικές δράσεις ήταν η οργάνωση σχετικών ομάδων εργασίας και το πρόσφατο συνέδριο της Verona (2008). 16

17 σχετικών προγραμμάτων, ωστόσο διαφαίνεται μια ολοένα αυξανόμενη θεσμοθέτηση διατοπικά και διαχρονικά της αποκαταστατικής δικαιοσύνης. γ. Το κριτήριο της συλλογικότητας (συλλογικές αντιδράσεις) και της απήχησης των αιτημάτων του κινήματος σε ευρείες πληθυσμιακές ή κοινωνικές κατηγορίες. Σε αυτό το κριτήριο εντάσσουμε την κινητοποίηση (motivation) του γενικού πληθυσμού, το «λόγο» των Μέσων Μαζικής Επικοινωνίας για τα αιτήματα του κινήματος και την εμπλοκή εθελοντών προς την επίτευξη των στόχων του κινήματος. Πρόκειται για ευρύ και συχνά ασαφές κριτήριο αφού προϋποθέτει συγκεκριμένο πλαίσιο αναφοράς προκειμένου να προσδιορισθεί και να μετρηθεί η απήχηση του κινήματος σε ευρύτερες πληθυσμιακές και κοινωνικές ομάδες, πέραν των ομάδων στόχου του κινήματος. Η προσέγγιση της αποκαταστατικής δικαιοσύνη αποδίδει ιδιαίτερη σημασία στα συναισθήματα του δράστη 59 (ντροπή, μεταμέλεια, μετάνοια), του θύματος (θυμός, πικρία, μεγαθυμία) και της τοπικής κοινωνίας (συγχώρεση, δυνατότητα επικοινωνίας και επιλογής της τιμωρίας). Οι δυναμικές διεργασίες που διαμορφώνονται στο μικροεπίπεδο των συνεδριών της διαμεσολάβησης και των κοινοτικών συνεδριών άρχισαν να γίνονται αντικείμενο μελέτης και από συναφείς επιστήμες, όπως η κοινωνική ψυχολογία, η γνωστική και η κλινική ψυχολογία 60. Η αποκαταστατική δικαιοσύνη προκαλεί ευρύτερο ενδιαφέρον ως αντικείμενο μελέτης και έρευνας σε όλο σχεδόν το φάσμα των κοινωνικών επιστημών. Ωστόσο δεν παρατηρείται αυξημένο επίπεδο ενημέρωσης και ευαισθητοποίησης του γενικού πληθυσμού στις αξίες, τους στόχους και τις πρακτικές της αποκαταστατικής δικαιοσύνης. Η μυστικότητα διεξαγωγής των διαδικασιών διαμεσολάβησης, συμφιλίωσης, κοινοτικής συνεδρίας, η μη δημοσιοποίηση της ταυτότητας του δράστη, η έλλειψη πρόσβασης στα μέσα μαζικής επικοινωνίας από τους 59 Είναι κυρίαρχη η έννοια της reintegrative shaming του J. Braithwaite. Πρόκειται για τη ντροπή η οποία συμβάλλει στην επανένταξη μέσα από τη συγχώρεση, εκλαμβάνοντας ένα λυτρωτικό για το δράστη χαρακτήρα κατά τη διάρκεια της «τελετής». Ωστόσο, τα όρια μεταξύ «στιγματιστικής», «ταπεινωτικής» και «επανενταξιακής» ντροπής είναι δυσδιάκριτα. Πρόκειται για μια αντιφατική και ενίοτε επικίνδυνη έννοια. Για τον ορισμό και την ανάλυση της έννοιας, βλ. Braithwaite, Crime, Shame and Reintegration, οπ.παρ, 60 Για την τάση και τις σχετικές έρευνες των συναφών με τη δικαιοσύνη συναισθημάτων, βλ. Exline, J. et all, Forgiveness and Justice: A research agenda for Social Personality Psychology. Personality and Social Psychology Review, vol. 7, no 4, ,

18 επαγγελματίες της αποκαταστατικής δικαιοσύνης 61 και εν τέλει η διαφοροποίηση αυτής της μορφής δικαιοσύνης από την εικόνα που προβάλλουν τα ΜΜΕ για το έγκλημα και τον εγκληματία 62, φαίνεται να αποτελούν μερικούς από τους λόγους που συμβάλλουν στην περιορισμένη προβολή της αποκαταστατικής δικαιοσύνης. Αντίθετα με τις παραδοσιακές μορφές επικοινωνίας (π.χ. έντυπες εφημερίδες, τηλεόραση) οι οποίες δεν προβάλλουν τα σχετικά με την αποκαταστατική δικαιοσύνη ζητήματα, το internet και οι διαδικτυακές συζητήσεις (blogs) παρέχουν άπλετο χώρο επικοινωνίας για κάθε ενδιαφερόμενο 63. Αποτελούν δε τα κύρια μέσα επικοινωνίας και δημοσιοποίησης των προγραμμάτων, των ακαδημαϊκών σπουδών, των επαγγελματιών κ.α. Η αναγκαιότητα πληροφόρησης και ευαισθητοποίησης τόσο σε γενικές όσο και σε ειδικές κατηγορίες πληθυσμού και επαγγελματιών αναγνωρίζεται σε υπερεθνικό και ευρωπαϊκό επίπεδο και αποτελεί κύριο στόχο των συλλογικών φορέων και οργανώσεων για την αποκαταστατική δικαιοσύνη. Από όσα αναφέρθηκαν, φαίνεται ότι η αποκαταστατική δικαιοσύνη τείνει να εξελιχθεί σε κοινωνικό κίνημα με βάση τα κριτήρια της αμφισβήτησης, της στοχοθέτησης και της επίδρασης στις δημόσιες πολιτικές. Οι επιφυλάξεις και τα ερωτήματά μου αφορούν το εάν και σε ποιο βαθμό θα καταφέρει η αποκαταστατική δικαιοσύνη να αμφισβητήσει και κυρίως να καταρρίψει τις κυρίαρχες σύγχρονες πολιτικές της μηδενικής ανοχής, τις ακραίες κατασταλτικές και τιμωρητικές πολιτικές, τη δραματική αύξηση και επέκταση των σωφρονιστικών καταστημάτων και τη συρρίκνωση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων που γίνεται στο όνομα της δημόσιας ασφάλειας. Τότε μόνο θα μπορέσει η αποκαταστατική δικαιοσύνη να μετασχηματιστεί από κοινωνικο-επιστημονική προσέγγιση σε κοινωνική δύναμη. Και η τελευταία είναι 61 Σε αντίθεση με την προβολή διακεκριμένων εγκληματολόγων κυρίως στις ΗΠΑ, σε βαθμό που ο Gregg Barak εισάγει τον όρο «newsmaking criminology». Βλ. Gregg Barak, Doing newsmaking criminology from within the academy. Theoretical Criminology, 2007, vol. 11(2), Η βιβλιογραφία για την κάλυψη της εγκληματικότητας από τα ΜΜΕ είναι πλούσια. Για την Ελλάδα και ενδεικτικά βλ. Πανούσης, Γ. Καθ Υπερβολήν, Χρήσεις και καταχρήσεις, Νομική Βιβλιοθήκη, 2008, Λαμπροπούλου, Ε, Η κατασκευή της κοινωνικής πραγματικότητας και τα Μέσα Μαζικής Επικοινωνίας, Ελληνικά Γράμματα, Είναι ελάχιστη η βιβλιογραφία για ΜΜΕ και την Αποκαταστατική δικαιοσύνη, ενώ για κάθε σκέλος (Αποκαταστατική δικαιοσύνη / ΜΜΕ και έγκλημα) είναι πλουσιότατη. Ενδεικτικά βλ. Jean K. Chalady, New Media, New Freedoms, New Threats. International Communication Gazette, vol. 62, no 1, 19-29,

19 μια ικανή συνθήκη για τη διαμόρφωση και ανάπτυξη των κοινωνικών κινημάτων. Σε αυτή την περίπτωση το κοινωνικό κεφάλαιο θα αξιοποιηθεί για την αλλαγή και τη μετατόπιση του κυρίαρχου παραδείγματος στην εγκληματολογία, από την τιμωρία στην επανόρθωση, από την ποινή στην αποκατάσταση. 3. Θέτοντας τα ερωτήματα Οι «γκρίζες ζώνες» Μέχρι τώρα αγγίξαμε το περιεχόμενο, το υπόβαθρο και τις τάσεις της αποκαταστατικής δικαιοσύνης. Πέρα από στείρες διαμάχες που σε κάθε νέο θέμα υπάρχουν έτσι κι αλλιώς μεταξύ υποστηρικτών και αντιτιθέμενων στους στόχους, τις αξίες και τις πρακτικές, πρέπει να εντοπισθούν οι προβληματισμοί, τα ερωτήματα και οι «γκρίζες ζώνες» της προσέγγισης αυτής. Ο στόχος μας σε αυτή την περίπτωση είναι πολύ συγκεκριμένος: να ανοίξουμε έναν γόνιμο «διάλογο» και στη χώρα μας για την αποκαταστατική δικαιοσύνη στους κόλπους της επιστημονικής κοινότητας, των λειτουργών της δικαιοσύνης, των επαγγελματιών, των υπευθύνων στη χάραξη πολιτικών, της κοινωνίας. Είναι αναγκαίο να διερευνήσουμε -πέραν των στάσεων και των αναπαραστάσεων που έχουν οι συναφείς με την απονομή της δικαιοσύνης στη χώρα νομικοί, δικαστικοί, επαγγελματικοί κλάδοι- το βαθμό ενημέρωσης, ευαισθητοποίησης και ετοιμότητάς τους για πιθανές αλλαγές στο σύστημα απονομής της ποινικής δικαιοσύνης και τα περιθώρια εισαγωγής διαφόρων μορφών παρέκκλισης των διαδικασιών στα διάφορα στάδια απονομής της δικαιοσύνης. Ποιες είναι τελικά οι γκρίζες ζώνες της αποκαταστατικής δικαιοσύνης, όπως προκύπτουν από τη θεωρία, την έρευνα και τις πρακτικές της έως σήμερα; Τι είναι αποκαταστατική δικαιοσύνη; α) Είναι ένα άλλο μοντέλο δικαιοσύνης, μια άτυπη μορφή δικαιοσύνης που υποκαθιστά το όλον ή μέρος της τυπικής ή λειτουργεί συμπληρωματικά προς αυτή; Πρέπει επομένως να προσδιορίσουμε το περιεχόμενο και τις σχέσεις της με την τυπική δικαιοσύνη. Αφορά το σύνολο ή μέρος εγκληματικών συμπεριφορών και αδικημάτων, με ποια κριτήρια διάκρισης, ποιες διαδικασίες και τρόπους πρακτικών εφαρμογών; Σε κάθε περίπτωση θα πρέπει να διερευνηθούν οι διαδικασίες και τα κριτήρια της «επιλογής» των 19

20 αδικημάτων που θα υπαχθούν στη διαδικασία αποκατάστασης και της μεταφοράς τους από την επίσημη στην άτυπη απονομή δικαιοσύνης. Παρόμοιες διαδικασίες δεν είναι στατικές, δογματικές, ούτε γενικευτικές, αφού δεν (πρέπει να) αφορούν ούτε όλους τους δράστες που έχουν διαπράξει μια συγκεκριμένη μορφή αδικημάτων, ούτε μια κατηγορία αδικημάτων που έχουν διαπραχθεί, ανεξαρτήτως της προσωπικότητας των δραστών. Αυτές οι διαδικασίες προσδιορίζονται (από) και εντάσσονται σε συγκεκριμένο κοινωνικό, πολιτικό, ποινικό και αξιακό πλαίσιο. β) Η αποκαταστατική δικαιοσύνη είναι σύστημα ή διαδικασία; Στην πρώτη περίπτωση θα πρέπει να διερευνηθούν τα χαρακτηριστικά και οι αλληλεπιδράσεις του σε σχέση με άλλα δικαιϊκά και κοινωνικά συστήματα. Εάν είναι διαδικασία, τότε πρέπει να ορισθεί το περιεχόμενο, οι αρχές που τη διέπουν και οι σχέσεις της με το ευρύτερο νομικό, δικαστικό και κοινωνικό πλαίσιο. Ποιοι εμπλέκονται εκτός από δράστη και θύμα- σε αυτή τη διαδικασία και πώς οριοθετείται το έργο και ο ρόλος τους; Και τέλος, πώς εξασφαλίζεται η νομιμότητά της στο πλαίσιο των δικαιϊκών συστημάτων και με ποια εχέγγυα. γ) Η αποκαταστατική δικαιοσύνη είναι κοινωνικό κίνημα; Σε πιθανή καταφατική απάντηση, θα πρέπει να προσδιορισθούν οι παράγοντες διαμόρφωσής του, το κοινωνικό πολιτισμικό πλαίσιο που εντάσσεται, οι παράγοντες επέκτασής του, οι επιπτώσεις του στο κοινωνικό σύνολο και τις διαδικασίες λήψης αποφάσεων. Ποιοι είναι οι εκφραστές του και ποια τα λαϊκά του ερείσματα. Ποιες είναι οι αναφορές του και πώς εξελίσσεται διατοπικά και διαχρονικά. Ποιες είναι αξίες και οι στόχοι του και πώς αυτοπροσδιορίζεται σε σχέση με άλλα κινήματα και κοινωνικούς θεσμούς; Σε πιθανή αρνητική απάντηση, πρέπει να διερευνηθούν οι λόγοι για τους οποίους καθιερώθηκε ο όρος «κίνημα αποκαταστατικής δικαιοσύνης» (restorative justice movement) στη διεθνή βιβλιογραφία. Πώς ορίζεται το έγκλημα; Η αποκαταστατική δικαιοσύνη επικεντρώνει το ενδιαφέρον της στην εγκληματική πράξη που στρέφεται κατά ενός ή περισσότερων ατόμων. Δεν θεωρεί το έγκλημα ως προσβολή 20