ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΗ ΔΙΑΤΡΙΒΗ ΜΕ ΘΕΜΑ ΚΑΤΑΛΛΗΛΟΤΗΤΑ ΔΙΑΦΟΡΩΝ ΕΙΔΩΝ ΞΥΛΟΥ ΣΤΗΝ ΚΑΤΑΣΚΕΥΗ ΕΓΧΟΡΔΩΝ ΜΟΥΣΙΚΩΝ ΟΡΓΑΝΩΝ ΜΕ ΕΜΦΑΣΗ ΣΤΗΝ ΚΑΤΑΣΚΕΥΗ ΤΗΣ ΚΙΘΑΡΑΣ

Transcript

1 ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΣΧΟΛΗ ΔΑΣΟΛΟΓΙΑΣ ΚΑΙ ΦΥΣΙΚΟΥ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΟΣ ΤΟΜΕΑΣ ΣΥΓΚΟΜΙΔΗΣ ΚΑΙ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑΣ ΔΑΣΙΚΩΝ ΠΡΟΪΟΝΤΩΝ ΕΡΓΑΣΤΗΡΙΟ ΥΛΟΧΡΗΣΤΙΚΗΣ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΗ ΔΙΑΤΡΙΒΗ ΜΕ ΘΕΜΑ ΚΑΤΑΛΛΗΛΟΤΗΤΑ ΔΙΑΦΟΡΩΝ ΕΙΔΩΝ ΞΥΛΟΥ ΣΤΗΝ ΚΑΤΑΣΚΕΥΗ ΕΓΧΟΡΔΩΝ ΜΟΥΣΙΚΩΝ ΟΡΓΑΝΩΝ ΜΕ ΕΜΦΑΣΗ ΣΤΗΝ ΚΑΤΑΣΚΕΥΗ ΤΗΣ ΚΙΘΑΡΑΣ ΓΕΩΡΓΙΟΣ Κ. ΚΟΣΜΙΔΗΣ ΔΑΣΟΛΟΓΟΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ 2008

2 Θα ήθελα να εκφράσω τις ευχαριστίες μου στον επιβλέποντα καθηγητή κ. Ηλία Βουλγαρίδη για την πολύτιμη καθοδήγηση και τις συμβουλές του. Ιδιαίτερες ευχαριστίες οφείλονται στον κ. Κωνσταντίνο Πασιαλή, Αναπληρωτή Καθηγητή και τον κ. Βασίλειο Βασιλείου, Αναπληρωτή Καθηγητή για την βοήθειά τους και τον πολύτιμο χρόνο τους. Ακόμα οφείλω να ευχαριστήσω για την σημαντική συμβολή τους στην περάτωση της παρούσας εργασίας τους κατασκευαστές έγχορδων μουσικών οργάνων κυρίους: Ιωάννη Παλαιοδημόπουλο, Ιωάννη και Αναστάσιο Κουκουρίγκο, Αλκιβιάδη Ευθυμιάδη και Κωνσταντίνο Τσιμηρίκο. Η έγκριση της παρούσας μεταπτυχιακής διατριβής από τη Σχολή Δασολογίας και Φυσικού Περιβάλλοντος του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης δεν υποδηλώνει αποδοχή των γνωμών του συγγραφέα (Ν. 5343, άρθρο 202, παρ. 2).

3 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΠΕΡΙΛΗΨΗ ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΚΟΠΟΣ ΤΗΣ ΕΡΓΑΣΙΑΣ ΑΝΑΣΚΟΠΗΣΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑΣ Ιστορικά στοιχεία Η ιστορία της κιθάρας Η αρχαία Εγγύς Ανατολή Αίγυπτος (2500 π.χ.-300 μ.χ.) Περίοδος από το 300 μ.χ. μέχρι τον 15 ο αιώνα μ.χ ος αιώνας ος αιώνας ος αιώνας ος αιώνας ος αιώνας Η ιστορία του βιολιού Η ιστορία του πιάνου Γενικές έννοιες - Ορισμοί Ήχος Ταχύτητα του ήχου Διάκριση των ήχων Συμπεριφορά του ήχου Ταλάντωση - συντονισμός Μεγέθη και ιδιότητες του ήχου Μουσική Γενικά - Ορισμοί Συμφωνία και διαφωνία Η ταυτοφωνία Το διάστημα ενός τόνου Η καθαρή πέμπτη Μουσικές κλίμακες Η χρήση του ξύλου στα έγχορδα μουσικά όργανα Ακουστικότητα του ξύλου Ακουστική ανισοτροπία του ξύλου Ελαστικότητα του ξύλου Ακουστικές ιδιότητες του ξύλου Είδη ξύλων κατάλληλα για έγχορδα μουσικά όργανα Επιλογή ξύλου για την κατασκευή της κιθάρας Επιλογή ξύλου για την κατασκευή του βιολιού Επιλογή ξύλου για την κατασκευή του πιάνου Δομή του ηχηρού ξύλου Μακροσκοπικά χαρακτηριστικά του ηχηρού ξύλου Κανονικότητα & πλάτος αυξητικών δακτυλίων-ποσοστό όψιμου ξύλου Διαφορές πυκνότητας στους αυξητικούς δακτυλίους Μικροσκοπικά χαρακτηριστικά - χημική σύσταση του ηχηρού ξύλου Δομή...68

4 Υποδομή Χημική σύσταση Ανόργανα συστατικά του κυτταρικού τοιχώματος Εκχυλίσματα Παράγοντες που επηρεάζουν τις ακουστικές ιδιότητες του ξύλου των μουσικών οργάνων Επίδραση της παλαίωσης του ξύλου Επίδραση των περιβαλλοντικών συνθηκών Επίδραση της μηχανικής φόρτισης των μουσικών οργάνων Επίδραση του βερνικιού Βελτίωση των ακουστικών ιδιοτήτων του ξύλου Χημική επεξεργασία του ξύλου Μέθοδοι χημικής επεξεργασίας Χρήση χημικών ουσιών Χρησιμοποίηση εκχυλισμάτων Θερμική κατεργασία Χρήση μυκήτων Υποκατάστατα του ηχηρού ξύλου Σύνθετα προϊόντα ξύλου Χρήση σύνθετων προϊόντων από ανθρακονήματα Κατασκευή έγχορδων μουσικών οργάνων Μέθοδοι προσδιορισμού των ταλαντώσεων Έγχορδα που παίζονται με τράβηγμα της χορδής Περιγραφή της κιθάρας Λειτουργία της κιθάρας Η χορδή στην κιθάρα Το καπάκι Η πλάτη και τα πλαϊνά Ο βραχίονας Η αέρινη κοιλότητα της κιθάρας Σύζευξη χορδής και αντηχείου Σύζευξη καπακιού, πλάτης και αέρινης κοιλότητας Εκπομπή ήχου Επίδραση των κατασκευαστικών στοιχείων στην ποιότητα της κιθάρας Ακτίνες Τραβέρσες Γέφυρα Άλλα κατασκευαστικά στοιχεία Στάδια κατασκευής κλασσικής κιθάρας Κατασκευή αντηχείου Δημιουργία πλαϊνών Δημιουργία καπακιού Δημιουργία πλάτης Συναρμολόγηση της πλάτης με τα πλαϊνά Προσθήκη του καπακιού στο αντηχείο Τοποθέτηση της διακόσμησης περιμετρικά του αντηχείου Κατασκευή βραχίονα Κατασκευή ταστιέρας.. 128

5 Συναρμολόγηση βραχίονα - ταστιέρας με το αντηχείο - Τελικές εργασίες Κατασκευή και τοποθέτηση της γέφυρας Μηχανισμός κλειδιών - χορδές Έγχορδα που παίζονται με δοξάρι Περιγραφή του βιολιού Λειτουργία του βιολιού Έγχορδα που παίζονται με χτύπημα της χορδής Περιγραφή του πιάνου Λειτουργία του πιάνου Ανακεφαλαίωση ΠΕΙΡΑΜΑΤΙΚΟ ΜΕΡΟΣ Σκόπος του πειράματος Υλικά και μέθοδοι Προετοιμασία δειγμάτων-υπολογισμός ποσοτικών παραμέτρων Ερωτηματολόγιο Αποτελέσματα και συζήτηση Επίδραση του πλάτους των αυξητικών δακτυλίων στις ακουστικές ιδιότητες του ξύλου Επίδραση της συγκόλλησης στις ακουστικές ιδιότητες του ξύλου Ανάλυση του ερωτηματολογίου Συμπεράσματα SUMMARY ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ ΠΑΡΑΡΤΗΜΑΤΑ ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ Ι ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ ΙΙ * Στο εξώφυλλο απεικονίζεται μία Ukulele (τύπος χαβανέζικης κιθάρας).

6 ΠΕΡΙΛΗΨΗ Το ξύλο ως υλικό χρησιμοποιείται ευρύτατα στην κατασκευή των έγχορδων μουσικών οργάνων, συνεπώς και της κιθάρας. Οι ρίζες της κιθάρας εντοπίζονται στη Μέση Ανατολή, ενώ η τελειοποίησή της ολοκληρώθηκε στην Ισπανία. Η εκπομπή του ήχου από την κιθάρα είναι μια περίπλοκη διαδικασία, η οποία εξαρτάται από πολλούς κατασκευαστικούς παράγοντες. Οι ιδιότητες των ξύλων, που απαιτούνται για την κατασκευή των επιμέρους τμημάτων της, διαφέρουν. Τον σημαντικότερο ρόλο στην ποιότητα του παραγόμενου ήχου παίζει η ηχητική πλάκα, η οποία είναι κατασκευασμένη συνήθως από ξύλο ερυθρελάτης. Μία καλή ποιοτικά ηχητική πλάκα θα πρέπει να έχει μεγάλη ακαμψία (δηλ. μεγάλο μέτρο ελαστικότητας Ε) και μικρή πυκνότητα ρ. Δηλαδή ο λόγος Ε/ρ (ειδικό μέτρο ελαστικότητας) θα πρέπει να είναι κατά το δυνατόν μεγαλύτερος. Στην παρούσα εργασία γίνεται αρχικά μια αναλυτική παρουσίαση: α) των ξύλων που χρησιμοποιούνται για την κατασκευή των έγχορδων μουσικών οργάνων, β) της δομής και υποδομής του ηχηρού ξύλου, γ) των παραγόντων που επηρεάζουν τις ακουστικές ιδιότητες του ξύλου, δ) των τρόπων βελτίωσης των ακουστικών ιδιοτήτων του μασίφ ξύλου και αντικατάστασής του από άλλα υλικά και ε) της κατασκευής και λειτουργίας των έγχορδων μουσικών οργάνων (κυρίως της κιθάρας). Το πειραματικό μέρος αυτής της εργασίας περιλαμβάνει τη διερεύνηση της ύπαρξης ή μη κάποιας συσχέτισης μεταξύ του πλάτους των αυξητικών δακτυλίων ξύλου ερυθρελάτης (ρουμανικής προέλευσης) που χρησιμοποιείται για την κατασκευή της ηχητικής πλάκας της κιθάρας και των ακουστικών του ιδιοτήτων, καθώς επίσης και το κατά πόσο η συγκόλληση που εφαρμόζεται στο ξύλο για τη δημιουργία της ηχητικής πλάκας επηρεάζει την ακουστική της απόδοση. Τα αποτελέσματα που προέκυψαν μαρτυρούν ότι τόσο το πλάτος των αυξητικών δακτυλίων, όσο και η συγκόλληση δεν επηρεάζουν ουσιαστικά τις ακουστικές ιδιότητες του ξύλου. Πιο συγκεκριμένα, με την αύξηση του πλάτους των αυξητικών δακτυλίων παρατηρήθηκε μία μείωση του μέτρου ελαστικότητας, αλλά ταυτόχρονα και της πυκνότητας, ενώ το ειδικό μέτρο ελαστικότητας βρέθηκε να είναι ελαφρώς μεγαλύτερο στα δείγματα με στενούς αυξητικούς δακτυλίους, χωρίς ωστόσο το συμπέρασμα αυτό να μπορεί να θεωρηθεί στατιστικά σημαντικό. Σε αντίθεση με τα προηγούμενα, η αύξηση του πλάτους των αυξητικών δακτυλίων πάνω από τα 4 mm παρατηρήθηκε ότι προκαλεί μία μικρή μεν αλλά φανερή αύξηση του ειδικού μέτρου ελαστικότητας. Από την άλλη 1

7 μεριά, η συγκόλληση του ξύλου επηρέασε λίγο την πυκνότητα και το μέτρο ελαστικότητας (αυξάνοντας τις τιμές αυτών), αλλά το ειδικό μέτρο ελαστικότητας δεν επηρεάστηκε καθόλου. Επίσης, για την απόκτηση κάποιων χρήσιμων πληροφοριών που αφορούν την κατασκευή των έγχορδων μουσικών οργάνων (κυρίως της κιθάρας) συντάχθηκε, απεστάλη και αναλύθηκε ένα ερωτηματολόγιο για κατασκευαστές έγχορδων μουσικών οργάνων. Από αυτό προκύπτει ότι για την κατασκευή της κιθάρας οι κατασκευαστές χρησιμοποιούν κυρίως: ερυθρελάτη ή κέδρο για την ηχητική πλάκα, παλίσσανδρο για την πλάτη και τα πλαϊνά, έβενο για την ταστιέρα και κέδρο (ή μαόνι) για το μάνικο. Για τη συγκόλληση χρησιμοποιούνται διάφορες κόλλες (Titebond, Rakoll κ.λ.π.), ενώ για το βερνίκωμα γομαλάκα. Η διάταξη των ακτίνων που τοποθετούνται στο καπάκι εξαρτάται από τις προτιμήσεις και τους πειραματισμούς του κάθε κατασκευαστή. Τέλος, τόσο η υγρασία των ξύλων που χρησιμοποιούνται, όσο και η χρήση της κιθάρας από τον οργανοπαίκτη επηρεάζουν την τελική της απόδοση της. 2

8 1. ΕΙΣΑΓΩΓΗ Τα παλαιότερα μουσικά όργανα που έχουν ανακαλυφθεί, χρονολογούνται πριν από χρόνια και είναι τρία φλάουτα που βρέθηκαν σε μια σπηλιά της νοτιοδυτικής Γερμανίας. Αυτά ήταν κατασκευασμένα από κόκαλο και φίλντισι, πιθανώς όχι λόγω των ακουστικών τους ιδιοτήτων αλλά γιατί τα καθαρά οργανικά υλικά αποσυντίθενται πιο γρήγορα. Την ίδια περίοδο ή και προγενέστερα, φλάουτα και άλλα μουσικά όργανα κατασκευάζονταν με τη χρήση φύλλων, χόρτων, ξύλου ή και φρούτων. Από τότε, η έκταση και το χρώμα των ήχων των μεταγενέστερων και πιο ανεπτυγμένων μουσικών οργάνων αυξήθηκε πάρα πολύ (Wegst 2006). Μουσικό όργανο θεωρείται κάθε υλικό μέσον ή κατασκευή που μπορεί να ελέγξει, μέχρι έναν ικανοποιητικό βαθμό, τουλάχιστον ένα από τα υποκειμενικά ή αντικειμενικά χαρακτηριστικά του ήχου, όπως είναι το ύψος, η ένταση, η διάρκεια και η χροιά. Έτσι για παράδειγμα, σε μια κιθάρα μπορούμε να ελέγξουμε την οξύτητα, την ένταση, την διάρκεια και πολύ περιορισμένα την χροιά. Από πολύ παλιά ο άνθρωπος προσπάθησε να κατατάξει τα διάφορα μουσικά όργανα σε κατηγορίες. Οι Κινέζοι τα κατέτασσαν σε 8 κατηγορίες, όπου για κάποια όργανα έπαιζε ρόλο το υλικό από το οποίο ήταν κατασκευασμένο το όργανο και για κάποια άλλα το ηχογόνο μέρος του οργάνου. Αντίθετα, οι αρχαίοι Έλληνες τα κατέτασσαν σε τρεις κατηγορίες. Στα εντατά ή έγχορδα, τα πνευστά ή εμπνεόμενα και τα κρουστά ή κρουόμενα. Αυτός ο τρόπος κατάταξης εξακολουθεί να χρησιμοποιείται παραδοσιακά μέχρι σήμερα. Τα κριτήρια όμως που χρησιμοποιούνται για την ομαδοποίηση των μουσικών οργάνων δεν είναι τα ίδια και άρα δεν μπορεί αυτή η κατάταξη να είναι επιστημονική. Το κριτήριο για τα έγχορδα είναι από πού παράγεται ο ήχος (χορδή) ενώ για τα κρουστά με ποιόν τρόπο παράγεται (κρούση). Εξ ου και το γνωστό πρόβλημα αν το πιάνο ή το σαντούρι είναι κρουστό ή έγχορδο (Τσαφταρίδης undated). Στις αρχές του 20 ου αιώνα προτείνεται από τους Γερμανούς μουσικολόγους Sachs και Hornbostel μια ομαδοποίηση σύμφωνα με την οποία λαμβάνεται ως μοναδικό κριτήριο το ηχογόνο σώμα του οργάνου. Συγκεκριμένα τα μουσικά όργανα κατατάσσονται σε 4 μεγάλες κατηγορίες (Σχ. 1.1) ανάλογα με το αν το ηχογόνο σώμα είναι αέρας, χορδή, μεμβράνη ή το ίδιο το σώμα του οργάνου. Έτσι έχουμε (Τσαφταρίδης undated): 3

9 Σχήμα 1.1 Κατάταξη μουσικών οργάνων (πηγή: Τσαφταρίδης undated) 4

10 1. Χορδόφωνα, τα όργανα των οποίων το ηχογόνο σώμα είναι χορδή, όπως το βιολί, ο μπαγλαμάς, το κανονάκι, το σαντούρι κτλ. 2. Αερόφωνα, τα όργανα των οποίων το ηχογόνο σώμα είναι στήλη αέρα, όπως η φλογέρα, η, τρομπέτα, το κλαρίνο, ο ζουρνάς κτλ. 3. Μεμβρανόφωνα, τα όργανα των οποίων το ηχογόνο σώμα είναι μεμβράνη, όπως το νταούλι, το τύμπανο, η μουγκρινάρα, τα bongos κτλ. 4. Ιδιόφωνα, τα όργανα των οποίων το ηχογόνο σώμα είναι το ίδιο το όργανο, όπως τα ζίλια, τα ξυλάκια (clave), το κομπολόι, τα κουτάλια, το τρίγωνο κτλ. Γύρω στα 1950 προτάθηκε μία ακόμα κατηγορία τα ηλεκτρόφωνα, στα οποία το ηχογόνο σώμα είναι ο ηλεκτρισμός. Εδώ ανήκουν όλα εκείνα τα όργανα ή συσκευές στα οποία ο ηλεκτρισμός μετατρέπεται σε ακουστικό κύμα π.χ. αρμόνια, συνθεσάιζερ, ηλεκτρονικοί υπολογιστές και κινητά τηλέφωνα (Τσαφταρίδης undated). Οι κιθάρες, οι οποίες ανήκουν στα έγχορδα μουσικά όργανα, διακρίνονται κυρίως στις εξής κατηγορίες: α) κλασσικές, β) φλαμένγκο, γ) ακουστικές (flat top) δ) ηλεκτροακουστικές (arch top) και ε) ηλεκτρικές (Εικ. 1). Οι κλασσικές και οι φλαμένγκο έχουν νάιλον χορδές. Οι φλαμένγκο όμως είναι λίγο λεπτότερες και έχουν μία επιπλέον προστατευτική πλάκα στο καπάκι, ενώ η κεφαλή τους και ο μηχανισμός των κλειδιών επίσης διαφέρει. Οι ακουστικές και ηλεκτροακουστικές κιθάρες έχουν συρμάτινες χορδές. Οι ακουστικές έχουν ποικίλα μεγέθη και είναι προσαρμοσμένες για τα διάφορα στυλ μουσικής, ενώ μερικές φορές λείπει κάποιο τμήμα τους για να διευκολύνεται το πάτημα των υψηλότερων τάστων. Οι ηλεκτροακουστικές κιθάρες βασίζονται στο σχεδιασμό του βιολιού καθώς έχουν καμπυλωτό καπάκι και πλάτη και f-οπές. Στις ηλεκτρικές, τέλος, κιθάρες ο ήχος παράγεται από έναν ηλεκτρο-ακουστικό ενισχυτή (Nackaerts 2003). Ο ήχος του οργάνου, η φωνή του όπως συνηθίζεται να λέγεται, έχει πολύ μεγάλη σημασία και είναι αποτέλεσμα πειραματισμών και έρευνας, είτε επιστημονικής είτε εμπειρικής, τόσο σε ότι αφορά την κατασκευή, όσο και στα υλικά που χρησιμοποιούνται. Δυο κιθάρες μπορεί εξωτερικά να είναι παρόμοιες αλλά οι φωνές τους διαφέρουν κατά πολύ. Αυτό συμβαίνει, διότι τα υλικά που χρησιμοποιήθηκαν για την κατασκευή τους είναι διαφορετικά, με άμεσο αποτέλεσμα να επηρεάζεται ο ήχος τους. Ακόμα όμως και στην περίπτωση που τα υλικά που χρησιμοποιήθηκαν είναι τα ίδια, ο τρόπος κατασκευής δίνει διαφορετικά αποτελέσματα. Με άλλον τρόπο θα μπουν οι ακτίνες (βλ. κεφ. 3.4) σε μια ακουστική κιθάρα, με άλλον τρόπο σε μια κλασσική. Οι 5

11 τάσεις που δημιουργούν οι διαφορετικές χορδές, κλασσικές ή ακουστικές, πρέπει να λαμβάνονται σοβαρά υπόψη κατά τη κατασκευή. Τα νερά των ξύλων θα παίξουν το ρόλο τους όχι μόνο στη φωνή του οργάνου, αλλά και στην αντοχή του τελικού προϊόντος. Άλλα μέρη του οργάνου θα πρέπει να είναι από σκληρό ξύλο και άλλα από μαλακό. Το ποια κόλλα θα χρησιμοποιηθεί κάθε φορά, εξαρτάται από το μέρος του οργάνου που θα κολληθεί, ενώ θα πρέπει να ληφθεί υπόψη ότι, ίσως, χρειαστεί να ξεκολληθεί το συγκεκριμένο μέρος σε μια μελλοντική επισκευή (Τσαφταρίδης undated). α β γ δ Εικ. 1 Τύποι κιθάρας: α) κλασσική, β) ακουστική, γ) ηλεκτροακουστική και δ) ηλεκτρική (πηγή: Nackaerts 2003) Παρόλο που η ποικιλία και η πολυπλοκότητα των μουσικών οργάνων αυξήθηκε σημαντικά, ειδικά τους τελευταίους τέσσερις αιώνες, η έκταση των υλικών από τα οποία αυτά κατασκευάζονται λίγο μεταβλήθηκε. Έτσι, για τη δημιουργία των κύριων τμημάτων τους χρησιμοποιούνται ακόμη και σήμερα φυσικά υλικά και κυρίως το ξύλο. Η δομή του ξύλου είναι αυτή που του προσδίδει εξαιρετικές μηχανικές και ακουστικές ιδιότητες (Wegst 2006). Ωστόσο, η εξασφάλιση του κατάλληλου ξύλου για την κατασκευή των διαφόρων τμημάτων του οργάνου είναι ένα από τα σημαντικότερα προβλήματα που αντιμετωπίζουν οι κατασκευαστές (Wright 1996). Αυτό οφείλεται στο γεγονός ότι το ξύλο ως υλικό παρουσιάζει μεταβλητή δομή και ιδιότητες καθώς είναι βιολογικό προϊόν που παράγεται από πολλά είδη δέντρων (Τσουμής 1994). Ακόμα και ξύλο από διαφορετικά τμήματα του ίδιου δέντρου παρουσιάζει σημαντικές διαφορές. Γι αυτό, είναι σχεδόν αδύνατος ο συνδυασμός τεσσάρων με πέντε ιδανικών τεμαχίων ξύλου κατά τη δημιουργία ενός μουσικού οργάνου (Wright 1996). 6

12 2. ΣΚΟΠΟΣ ΤΗΣ ΕΡΓΑΣΙΑΣ Σκοπός της παρούσης εργασίας είναι: να δοθούν, αρχικά, κάποια ιστορικά στοιχεία σχετικά με την εξέλιξη των έγχορδων μουσικών οργάνων και κυρίως της κιθάρας. να αναφερθούν και να αναλυθούν ορισμένες έννοιες και ορισμοί που χρησιμοποιούνται στη φυσική των μουσικών οργάνων και τη μουσική ορολογία. να αναλυθούν οι παράγοντες οι οποίοι επηρεάζουν την ακουστική συμπεριφορά του ξύλου ως υλικού κατασκευής των έγχορδων μουσικών οργάνων. να εξηγηθεί ο λόγος χρησιμοποίησης συγκεκριμένων ειδών ξύλου στην κατασκευή των διαφόρων τμημάτων των έγχορδων μουσικών οργάνων. να αναφερθεί η δομή και οι ιδιότητες του ιδανικού (από άποψη ακουστικών ιδιοτήτων) και κατάλληλου για την κατασκευή των μουσικών οργάνων ξύλου. να αναλυθούν οι παράγοντες που επηρεάζουν τις ακουστικές ιδιότητες του ξύλου των μουσικών οργάνων. να αναφερθούν τρόποι βελτίωσης των ακουστικών ιδιοτήτων του ξύλου και προϊόντα αντικατάστασής του (λόγω της σταδιακής μείωσης του αποθέματος σε καλό ποιοτικά μασίφ ξύλο). να γίνει μία περιγραφή των δημοφιλέστερων έγχορδων μουσικών οργάνων (και κυρίως της κιθάρας) και του τρόπου με τον οποίο αυτά λειτουργούν. Επίσης, θα αναλυθούν οι παράγοντες που επηρεάζουν την απόδοσή της κιθάρας, ενώ θα γίνει και μια εικονογραφημένη παρουσίαση των διαδοχικών σταδίων κατασκευής της. τέλος, θα ερευνηθεί πειραματικά εάν και πως τα δομικά συστατικά του ξύλου και η επεξεργασία του επηρεάζουν την αποδοτικότητα του καπακιού της κιθάρας. Πιο συγκεκριμένα, θα μελετηθεί εάν α) το πλάτος των αυξητικών δακτυλίων του ξύλου και β) η συγκόλλησή του έχουν κάποια επίδραση στις ακουστικές ιδιότητες του ξύλου που χρησιμοποιείται για την κατασκευή αυτού του τμήματος της κιθάρας. Επίσης, θα παρουσιαστούν και τα αποτελέσματα της ανάλυσης ενός ερωτηματολογίου για κατασκευαστές έγχορδων μουσικών οργάνων. 7

13 3. ΑΝΑΣΚΟΠΗΣΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑΣ 3.1 ΙΣΤΟΡΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ Η ιστορία της κιθάρας Η αρχαία Εγγύς Ανατολή Η ιστορία των έγχορδων οργάνων ξεκινάει από τότε που εμφανίστηκαν τα πρώτα ίχνη μουσικής δραστηριότητας των πολιτισμένων λαών. Η κιθάρα είναι ένα από τα παλαιότερα μουσικά όργανα και οι ρίζες της εντοπίζονται στη Μέση Ανατολή. Το πρώτο όργανο που συγγενεύει με την κιθάρα αναπαριστάται σε αρκετά βαβυλωνιακά ανάγλυφα και γλυπτά της δεύτερης χιλιετηρίδας π.χ. (Εικ. 1). Είναι όμως φανερό ότι το όργανο αυτό ήταν ήδη πολύ ανεπτυγμένο και θα πρέπει να υπήρξε προϊόν μιας πολύχρονης εξέλιξης. Για το λόγο αυτό είναι απαραίτητη μια εξερεύνηση της γενεαλογίας αυτού του οργάνου. Οι Βαβυλώνιοι αφού κατέκτησαν τους Σουμέριους πήραν το μεγαλύτερο μέρος του πολιτισμού τους και πολύ πιθανό και την κιθάρα. Από ανασκαφές που έγιναν στο βασιλικό κοιμητήριο της αρχαίας πόλης των Σουμερίων της Ουρ, ήρθαν στο φως σημαντικά ευρήματα ανάμεσα στα οποία και οι πρόγονοι της βαβυλωνιακής κιθάρας, τα πρώτα έγχορδα που βρέθηκαν σε ολόκληρο τον κόσμο. Τα όργανα αυτά διαιρούνται σε δύο τύπους: τις άρπες και τις λύρες. Ο πρώτος σημαντικός τύπος άρπας ήταν της βασίλισσας Σούμπ-Άντ (Εικ. 2). Η Εικ. 2 μαρτυρά την τελειότητα με την οποία οι λαοί της Εικ. 1 Βαβυλωνιακό κεραμικό (Εσχνούνα, 1900 π.χ.) από άργιλο που παριστάνει έναν ιερέα να παίζει όργανο όμοιο με κιθάρα. (πηγή: Εκμετζόγλου 1982) Μέσης Ανατολής κατασκεύαζαν μουσικά όργανα. Η άρπα αυτή είχε ένα ορθογώνιο ξύλινο ηχείο διακοσμημένο με χρυσό και ένα μωσαϊκό από κόκκινο λίθο, λευκά όστρακα και λαζουρίτη. Το πιο εντυπωσιακό στολίδι στην άρπα αυτή ήταν το χρυσό 8

14 κεφάλι ενός ταύρου στο μπροστινό μέρος του ηχείου. Οι λύρες είχαν επίσης διακοσμημένο ηχείο με κεφαλή λέοντος (βασιλικό έμβλημα). Η άρπα της βασίλισσας Σούμπ-Άντ μπορεί να θεωρηθεί ως ο πρώτος γνωστός πρόγονος της κιθάρας καθώς η μοναδική στην ουσία διαφορά μεταξύ των δύο οργάνων είναι ο βραχίονας, ο οποίος ενώ στην άρπα είναι κατακόρυφος, στην κιθάρα είναι οριζόντιος. Παράλληλα με την ανάπτυξη του βαβυλωνιακού πολιτισμού αναπτύχθηκε και ο πολιτισμός των Χιττιτών, ενός λαού που ζούσε στην Ανατολία (σημερινή Τουρκία). Οι Χιττίτες ήταν αριστοτέχνες μάστορες και δημιούργησαν διάφορα λίθινα, χαρακτά και ανάγλυφα πάνω σε μνημεία, ανάκτορα, τοίχους, πύλες, κ.λ.π. Έτσι, στην πύλη της Σφίγγας του Αλακαχουγιούκ Εικ. 2 Η άρπα της βασίλισσας Σουμπ-Άντ βρέθηκε ένα ανάγλυφο (Εικ. 3) που παριστά δύο (2500 π.χ. - πηγή: Εκμετζόγλου 1982) μουσικούς ο ένας από τους οποίους παίζει ένα όργανο παρόμοιο με την κιθάρα. Το όργανο αυτό ήταν δημοφιλές και έπαιζε σημαντικό ρόλο στην κοινωνική και θρησκευτική ζωή των Χιττιτών. Η ύπαρξη δύο φούντων κρεμασμένων στο τέλος του βραχίονα μαρτυρά ότι το όργανο είχε δύο χορδές. Επίσης, υπάρχει ένα πλήκτρο προσδεμένο στο ηχείο με ένα κορδόνι, το οποίο χρησιμοποιούσαν οι μουσικοί για τη λειτουργία του οργάνου. Πάνω στην ηχητική πλάκα υπάρχουν πέντε οπές σε κάθε πλευρά του βραχίονα, αλλά το πιο χαρακτηριστικό σημείο του οργάνου είναι τα σταυρωτά ανοίγματα που υπάρχουν κατά μήκος του λαιμού. Εκτός από τον βαβυλωνιακό και χιττιτικό πολιτισμό, υπήρχαν στη Μ. Ασία και άλλοι πολιτισμοί, όπως η Ασσυρία, τα Σούσα και το Λουριστάν, στους οποίους βρέθηκαν ίχνη οργάνων που έμοιαζαν με την κιθάρα, παρόμοια με αυτά που χρησιμοποιούσαν οι ιερείς των Βαβυλωνίων. Εικ. 3 Χιττιτικό ανάγλυφο (1300 π.χ.) από την πύλη της Σφίγγας του Αλακαχουγιούκ. Παριστάνει έναν μουσικό να παίζει έγχορδο όργανο όμοιο με κιθάρα (πηγή: Εκμετζόγλου 1982) 9

15 Στην ιστορία αναφέρονται συχνά επιθέσεις μεταξύ των λαών της εγγύς Ανατολής. Η γεωγραφική γειτνίαση των Βαβυλωνίων, Ακκαδιανών και Ασσυρίων καθιστούσε αναπόφευκτη την ύπαρξη εχθροπραξιών μεταξύ των λαών αυτών. Αυτό είχε ως αποτέλεσμα την απορρόφηση και ανταλλαγή πολιτιστικών στοιχείων από τον έναν λαό στον άλλο. Έτσι, τα όργανα με βραχίονα διαδόθηκαν σε όλη την εγγύς Ανατολή και στη συνέχεια με όμοιο τρόπο έφτασαν μέχρι την Αίγυπτο όπου σε συνδυασμό με τα εθνικά όργανα της χώρας αυτής εξελίχτηκαν στους περισσότερο άμεσους προγόνους της κιθάρας (Εκμετζόγλου 1982) Αίγυπτος (2500 π.χ.-300 μ.χ.) Η Αίγυπτος είναι η έδρα ενός από τους αρχαιότερους και σημαντικότερους πολιτισμούς σε ολόκληρο τον κόσμο. Στους τάφους της έχουν βρεθεί σε πολύ καλή κατάσταση πολλά αντικείμενα καθημερινής χρήσης, ανάγλυφα, γλυπτά, τοιχογραφίες, κοσμήματα όπως επίσης και μουσικά όργανα τα οποία παρέχουν και τις περισσότερες πληροφορίες σχετικά με τη μουσική ζωή των Αιγυπτίων. Η μουσική, για χιλιάδες χρόνια, έβγαινε από τεντωμένες χορδές οι οποίες όταν δονούνταν παρήγαγαν έναν ευχάριστο ήχο. Αργότερα, στην προσπάθεια ενίσχυσης της μικρής έντασης του ήχου των χορδών ανακαλύφθηκε και το ηχείο. Έτσι, στις αρχές του 2500 π.χ. οι Αιγύπτιοι άρχισαν να κατασκευάζουν τεχνητά ηχεία ποικίλων μεγεθών για το πιο αγαπητό τους όργανο, το νέφερ (Εικ. 4). Στο ηχείο του οργάνου αυτού ήταν προσαρτημένος ένας βραχίονας που χρησιμοποιούταν και σαν ταστιέρα για να αλλάζει το τονικό ύψος των φθόγγων με το πάτημα των χορδών (που συνήθως ήταν δύο ή τρεις). Εικ. 4 Νέφερ εικονιζόμενο σε αιγυπτιακό σχεδίασμα (πηγή: Εκμετζόγλου 1982) Εκτός από το νέφερ ένα άλλο έγχορδο μουσικό όργανο ήταν η άρπα με κωνικό σχήμα. Το όργανο αυτό, το οποίο είχε ένα ωοειδές ηχείο που λειτουργούσε και 10

16 ως βάση του οργάνου, χρησιμοποιούταν τόσο σαν σόλο όργανο, όσο και σαν όργανο συγκροτήματος. Έχει σωθεί ένας μεγάλος αριθμός ανάγλυφων που απεικονίζουν εκτελεστές αυτής της άρπας σε συνεργασία με φλαουτίστες και τραγουδιστές. Μία παρόμοια άρπα βρέθηκε στο κοιμητήριο Έλ-Ασσρί στις Θήβες το 1900 π.χ. (Εικ. 5). Η άρπα αυτή, αν και είχε ίδιο σχήμα, ήταν μικρότερου μεγέθους και αντί για έξι χορδές είχε πέντε: τρεις απλές και δύο διπλές. Αυτή είναι και η πρώτη αναφορά διπλών χορδών, ενώ η μείωση από τη μία μεριά του μεγέθους του οργάνου και από την άλλη του αριθμού των χορδών θα αποτελέσει μια επαναστατική τάση που θα ακολουθήσουν και τα κατοπινά όργανα. Μία εξέλιξη της άρπας αυτής, τριακόσια χρόνια μετά (1600 π.χ.), είναι ένα όργανο (Εικ. 6) με χαμηλωμένο βραχίονα και μειωμένο αριθμό χορδών (τέσσερις). Το χαμήλωμα του βραχίονα δυσκολεύει την πίεση των χορδών στο άνω του άκρο αλλά κάνει δυνατή την παραγωγή μεγαλύτερου αριθμού φθόγγων. Εικ. 5 Αιγυπτιακή άρπα η οποία βρέθηκε στο κοιμητήριο του Έλ-Ασσρί στις Θήβες της Αιγύπτου-1900 π.χ. (πηγή: Εκμετζόγλου 1982) Εικ. 6 Αιγυπτιακό όργανο με βραχίονα-1600 π.χ. (πηγή: Εκμετζόγλου 1982) Ένα άλλο ενδιαφέρον όργανο που έχει τελείως ίσιο βραχίονα και χρονολογείται στα 1500 π.χ. βρέθηκε στον τάφο του Αιγύπτιου τραγουδιστή και μουσικού Χαρ Μοζέ του οποίου και το όνομα πήρε (Εικ. 7). Το όργανο αυτό, το οποίο είναι διατηρημένο σε αρκετά καλή κατάσταση, έχει τρεις εντέρινες χορδές περασμένες σε τρεις αντίστοιχα σχισμές του βραχίονα και ένα πολύ καλά γυαλισμένο ηχείο φτιαγμένο πιθανόν από ξύλο κέδρου, στο άκρο του οποίου είναι προσδεμένο με μακρύ κορδόνι το πλήκτρο. Η δημοτικότητα και χρήση του οργάνου του Χαρ Μοζέ στην Αίγυπτο ήταν ευρεία και 11

17 πολλά χαρακτηριστικά του ήταν αναπόφευκτο να χρησιμοποιηθούν στην κατασκευή των μεταγενέστερων οργάνων. Το όργανο αυτό υπήρξε πρόγονος όχι μόνο της κιθάρας αλλά και όλων των εγχόρδων οργάνων. Οι εξελίξεις που ακολούθησαν είχαν ως αποτέλεσμα να πάρει το όργανο αυτό τη μορφή της κιθάρας. Έτσι, βρέθηκε από τη ρωμαϊκή περίοδο της Αιγύπτου ένα όργανο όμοιο με την κιθάρα το οποίο είχε ελαφρές καμπύλες κατά μήκος των πλευρών του (Εικ. 8). Το μοναδικό άλλο όργανο που είχε καμπυλωτές πλευρές μέχρι αυτή την περίοδο ήταν η χιττιτική κιθάρα του 1300 π.χ. (Εικ. 3). Η εξέλιξη αυτή μπορεί να ήταν ανεξάρτητη μεταξύ των δύο πολιτισμών, αλλά το πιο πιθανό είναι να υπήρξε αποτέλεσμα της αλληλεπίδρασης του Αιγυπτιακού με το Χιττιτικό πολιτισμό ειδικά μετά από τη συμφωνία ειρήνης που υπήρξε μεταξύ των δύο κρατών το 1271 π.χ. Εικ. 7 Αιγυπτιακό όργανο που πήρε το όνομα του τραγουδιστή Χαρ Μοζέ στον τάφο του οποίου βρέθηκε-1500 π.χ. (πηγή: Εκμετζόγλου 1982) Το όργανο αυτό της ρωμαϊκής περιόδου είναι κατασκευασμένο εξ ολοκλήρου από ξύλο. Η ακατέργαστη προβιά που χρησιμοποιούταν ως ηχητική πλάκα αντικαταστάθηκε από ξύλο πάνω στο οποίο δημιουργήθηκαν πέντε ομάδες μικρών οπών, η διάταξη των οποίων παρέμεινε μέχρι την ισπανική Βιχουέλα του 16 ου αιώνα. Το μέγεθος του ηχείου έγινε μικρότερο από τον λαιμό και απέκτησε, όπως ειπώθηκε και προηγουμένως, καμπυλωτές πλευρές. Ο αριθμός των χορδών μετά από μια αρχική μείωσή του στις δύο αυξήθηκε ξανά στις τέσσερις και παρέμεινε έτσι για αρκετούς αιώνες. Στην Εικ. 9 φαίνεται μια άλλη κιθάρα του 5 ου αιώνα π.χ. που βρέθηκε σε κοπτικό τάφο στην Καράρα της Αιγύπτου και παρουσίασε περισσότερες ακόμα αλλαγές και στοιχεία που διατηρήθηκαν μέχρι σήμερα. Κατόπιν, η ιστορία της κιθάρας 12

18 μεταφέρεται στην Ευρώπη στην οποία συνέχισε την εξέλιξή της μέχρι να αποκτήσει την τελική της μορφή. Εικ. 8 Αιγυπτιακό μουσικό όργανο της ρωμαϊκής περιόδου (3 ος αιώνας) όμοιο με κιθάρα (πηγή: Εκμετζόγλου 1982) Εικ. 9 Αιγυπτιακή κιθάρα που βρέθηκε σε κοπτικό τάφο στην Καράρα της Αιγύπτου -5 ος αιώνα π.χ. (πηγή: Εκμετζόγλου 1982) Οι Φοίνικες, οι οποίοι (τον 15 ο π.χ. αιώνα) απλώθηκαν εμπορικά με τον στόλο τους στη Μαύρη Θάλασσα, τη Μεσόγειο, μέχρι την Ισπανία και σ άλλα κράτη της Ευρώπης, την Αραβία και την Αφρική, είχαν μαζί τους έγχορδα όργανα στα οποία αργότερα δόθηκαν διάφορα ονόματα: Κιθάρα, Pandora, Kinnor (ψαλτήρι με πολλές χορδές), Kinnaret, Nabla, Psaltery (Ψαλτήρι), Pektis, Barbiton (Βάρβητος) κ.λ.π. Από τα όργανα αυτά η κιθάρα ήταν αυτή η οποία επικράτησε και μεταφέρθηκε από τους Μαύρους στην Ισπανία όπου έγινε και το λαϊκό όργανο αυτής της χώρας (Εκμετζόγλου 1982) Περίοδος από το 300 μ.χ. μέχρι τον 15 ο αιώνα μ.χ. Η πρώτη αναφορά στην Ευρώπη για ύπαρξη έγχορδων οργάνων παρόμοιων με την σύγχρονη κιθάρα προέρχεται από την απεικόνιση σε τρεις ρωμαϊκές σαρκοφάγους του 3 ου μ.χ. αιώνα ενός οργάνου (Εικ. 10) το οποίο μοιάζει με την περσική Κιτάρ (Σέχταρ) και το ινδικό Σαρόντ. Το όργανο αυτό είχε στρογγυλό ηχείο το οποίο κατέληγε σε φαρδύ βραχίονα με δέκα ή έξη χορδές, σε αντίθεση με τα όργανα της εγγύς 13

19 Ανατολής και της Αιγύπτου που αναφέρθηκαν προηγουμένως και τα οποία είχαν μέχρι τέσσερις χορδές. Ο τύπος αυτός του οργάνου εξακολούθησε να χρησιμοποιείται για πολλά χρόνια (βρέθηκε σε γλυπτό που στόλιζε τον άμβωνα του Αγίου Λεονάρδου, κατασκευασμένο τον 10 ο αιώνα μ.χ.) με μόνη τροποποίηση τη μείωση του αριθμού των χορδών σε τρεις. Από χειρόγραφα της περιόδου της Καρολιγκιανής Δυναστείας σώζονται ορισμένες εικόνες ενός οργάνου της εποχής αυτής (Εικ. 11), πιθανόν γαλλικής ή γερμανικής προέλευσης. Το ηχείο του οργάνου είναι ορθογώνιο, ενώ ο βραχίονας έχει το ίδιο περίπου μήκος και το άνω μέρος του είναι φαρδύτερο και έχει μικρά ξύλινα καρφιά (4 ή 5) για τη στερέωση των χορδών. Οι χορδές παίζονταν είτε με ένα πλήκτρο, είτε με τα δάχτυλα. Σε ένα άλλο χειρόγραφο που βρέθηκε στο μοναστήρι του Σαν Μιγκέλ της Εσκαλάντας (κοντά στην πόλη Λεόν της Βορείου Ισπανίας) απεικονίζεται ο Αμνός του Θεού να λατρεύεται από δώδεκα Πρεσβυτέρους, τέσσερις από τους οποίους παίζουν Εικ. 10 όργανα με βραχίονα μεγάλου μήκους. Από αυτούς, οι Απεικόνιση έγχορδου οργάνου πάνω σε ρωμαϊκή σαρκοφάγο του 3 δύο παίζουν με τα δάχτυλα, ο τρίτος με ένα πλήκτρο ου αιώνα (πηγή: Εκμετζόγλου 1982) και ο τέταρτος χρησιμοποιεί ένα είδος δοξαριού. Αυτή είναι και η πρώτη αναφορά χρήσης δοξαριού στην Ευρώπη. Στη μητρόπολη του Σαίντ Ντενίζ στην Γαλλία (12 ος αιώνας), πάνω στη Βασιλική της Πύλη και μεταξύ των υπέροχων γλυπτών της υπάρχουν και εκτελεστές κιθάρας. Η κιθάρα που χρησιμοποιούν έχει τέσσερις ηχητικές οπές σε σχήμα μισοφέγγαρου, σε αντίθεση με την κιθάρα του Χάρ Μοζέ που είχε έξι χορδές και την κιθάρα της ρωμαϊκής Εικ. 11 Χειρόγραφο της Καρολιγκιανής περιόδου (9 ος αιώνας) που απεικονίζει τον βασιλιά Δαβίδ να παίζει ένα όργανο όμοιο με κιθάρα (πηγή: Εκμετζόγλου 1982) 14

20 περιόδου της Αιγύπτου που είχε πέντε. Βγαίνει λοιπόν το συμπέρασμα ότι υπήρξε μια βαθμιαία ελάττωση των ηχητικών οπών. Επίσης, στη μητρόπολη του Σαρτρέζ (13 ος αιώνας) υπάρχουν γλυπτά που μας δίνουν πληροφορίες για τα όργανα αυτής της εποχής. Έτσι, σε ένα από αυτά τα γλυπτά παριστάνεται μία μορφή να κρατάει ένα όργανο παρόμοιο με την κιθάρα το οποίο έχει τέσσερις ηχητικές οπές (Εικ. 12). Παρόμοιο όργανο εμφανίστηκε στην μητρόπολη Λίνκολν της Αγγλίας μετά από εκατό χρόνια (Εκμετζόγλου 1982). Στην Ισπανία και στη μητρόπολη Σαντιάγκο της Κομποστέλα (12 ος αιώνας) παριστάνονται στη δυτική πλευρά του κτιρίου και πιο συγκεκριμένα στην Πύλη της Δόξας είκοσι τέσσερις Πρεσβύτεροι να παίζουν διάφορα μουσικά όργανα. Ανάμεσα στα όργανα αυτά υπάρχουν και δύο τύποι κιθάρας: η λατίνα και η μορίσκα (μαυριτανική). Την μορίσκα πιστεύεται ότι την έφεραν οι Μαυριτανοί από τους οποίους πήρε και το όνομα. Είχε οβάλ ηχείο με ηχητικές οπές, ενώ ο κορμός της δεν είχε καμπύλες (Εκμετζόγλου 1982). Η κεφαλή της ήταν γυρτή όπως του λαούτου και η ηχητική της πλάκα ήταν πιθανώς κατασκευασμένη από δέρμα (Kentor and Michaels 2003). Αντιθέτως, η κιθάρα λατίνα, η οποία προήλθε πιθανώς από κάποια ευρωπαϊκή χώρα, είχε καμπύλες και είναι ο τύπος που εξελίχθηκε στη συνέχεια στη μορφή που έχει η σύγχρονη κιθάρα (Εκμετζόγλου 1982). Σε σχέση με τη μορίσκα ήταν ασφαλώς πιο μικρή και η ηχητική της πλάκα ήταν ξύλινη (Kentor and Michaels 2003). Εικ. 12 Πήλινο άγαλμα της Μητρόπολης Σαρτρέζ (13 ος αιώνας) όπου παριστάνεται μια φιγούρα να κρατάει όργανο όμοιο με κιθάρα (πηγή: Εκμετζόγλου 1982) Αν και αυτή την περίοδο η κιθάρα ήταν ήδη ένα αποδεκτό όργανο, δεν μπορούσε να χρησιμοποιηθεί σε μεγάλες παραστάσεις. Ένα όργανο πιο αξιόπιστο αυτής της περιόδου ήταν η κιτέρνα. Είχε μόνιμα προσαρμοσμένα τάστα, αντηχείο παρόμοιο με αυτό της σύγχρονης κιθάρας και παιζόταν με πλήκτρο. Οι χορδές της 15

21 κιτέρνα μπορούσαν να κουρδιστούν σε ταυτοφωνία ή σε οκτάβες και η γέφυρά της ήταν αποσπώμενη. Επίσης, σύμφωνα με μια άποψη ήταν το πρώτο όργανο που χρησιμοποίησε συρμάτινες χορδές (Kentor and Michaels 2003). Ανάμεσα στα γλυπτά του Σαντιάγκο και πιο συγκεκριμένα στην Πύλη του Σίλβερσμιθ απεικονίζεται ο βασιλιάς Δαβίδ ο οποίος φέρεται να παίζει μια βιχουέλα με δοξάρι. Το γεγονός αυτό μαρτυρά την ύπαρξη ενός τύπου αρχέγονου βιολιού στην Ισπανία του 12 ου αιώνα. Η κιθάρα εμφανίστηκε στην Ευρώπη τον 12 ο αιώνα στην περιοχή της Προβηγκίας (νότια Γαλλία). Οι τροβαδούροι της περιοχής αυτής τη χρησιμοποιούσαν ως συνοδευτικό όργανο λόγω της ευκολίας μεταφοράς της. Ταξίδευαν τόσο μέσα στην Προβηγκία, όσο και σε όλη τη βόρεια Ευρώπη, Ιταλία, Αγγλία και Ισπανία με αποτέλεσμα η δημοτικότητα της κιθάρας να αυξηθεί πολύ. Λόγω της μεγάλης εμπορικής δραστηριότητας που υπήρχε ανάμεσα στην Αίγυπτο και την Προβηγκία βγαίνει το συμπέρασμα ότι οι κιθάρες που χρησιμοποιούσαν οι τροβαδούροι κατάγονταν από την αιγυπτιακή κιθάρα. Στη συνέχεια η κιθάρα, μέσω της Καταλονίας που τότε ήταν αυτόνομη επαρχία, έφθασε στην Ισπανία και στα χέρια των Ισπανών τροβαδούρων και συνθετών. Στην οροφή της εκκλησίας του Αγίου Σερκούντο στην Άβιλα Ισπανίας υπάρχει μια ζωγραφιά του 15 ου αιώνα που παριστάνει ένα Χερουβείμ να παίζει μια μεσαιωνική κιθάρα. Επίσης, έχει βρεθεί (την ίδια περίοδο) ένα σμαλτωμένο γυάλινο κύπελο στην Βενετία (Εικ. 13) το οποίο είναι διακοσμημένο με ορισμένες μορφές που παίζουν μουσικά όργανα. Δύο από αυτά έχουν το σχήμα του λαούτου αλλά παίζονται με δοξάρι και συνεπώς δεν μπορούν να ονομαστούν ακριβώς λαούτα, ενώ υπάρχει και ένα όργανο το οποίο σαφώς είναι κιθάρα. Εικ. 13 Σμαλτωμένο γυάλινο κύπελο από την Βενετία του 15 ου αιώνα (πηγή: Εκμετζόγλου 1982) Η εποχή αυτή ήταν εποχή πειραματισμού και χαρακτηρίστηκε από την έλλειψη κανονισμού στην κατασκευή των μουσικών οργάνων, τους διάφορους τρόπους παιξίματός τους και την αυξημένη χρήση δοξαριού στην κιθάρα ή σε όμοια με αυτή 16

22 όργανα. Στη συνέχεια, άρχισαν να κερδίζουν αναγνώριση οι τύποι εγχόρδων οργάνων που παίζονταν με δοξάρι (Εκμετζόγλου 1982) ος αιώνας Η εξέλιξη της κιθάρας οδήγησε κατευθείαν στη δημιουργία της κιθάρας των τεσσάρων και κατόπιν των πέντε χορδών. Ωστόσο, στην Ισπανία υπήρχε μία διακλάδωση από το κύριο αυτό εξελικτικό ρεύμα εξαιτίας της δημιουργίας ενός άλλου οργάνου (βιχουέλα) το οποίο ενώ στην αρχή εξελίχθηκε παράλληλα με τις κιθάρες των τεσσάρων και πέντε χορδών, στη συνέχεια δε μπόρεσε να διατηρηθεί ως ξεχωριστή ύπαρξη και ενώθηκε με το κύριο ρεύμα. Ο 16 ος αιώνας ανέδειξε το λαούτο σαν το ευνοούμενο όργανο της αριστοκρατίας σε ολόκληρη την Ευρώπη. Παρόλα αυτά, οι Ισπανοί αν και εξετίμησαν τη μουσική που γράφτηκε για το όργανο αυτό, δεν το δέχτηκαν εύκολα και για το λόγο αυτό προσπάθησαν να βρουν ένα άλλο όργανο που να μπορεί να παίζει τη μουσική που γράφτηκε για το λαούτο. Η κιθάρα με τέσσερις διπλές χορδές, στην οποία στράφηκαν οι αριστοκράτες στην προσπάθεια τους να αντικαταστήσουν το λαούτο, δεν μπορούσε να ανταποκριθεί στις απαιτήσεις της πολύπλοκης πολυφωνικής μουσικής. Επιπλέον, οι ευγενείς της Ισπανίας θεωρούσαν την κιθάρα ως ένα όργανο που ταιριάζει μόνο για τον κοινό λαό. Έτσι, για να ξεπερασθούν αυτά τα προβλήματα η τετράχορδη κιθάρα μετατράπηκε σε εξάχορδη (με διπλές χορδές από έντερο) και κουρδιζόταν όπως η σημερινή εξάχορδη κιθάρα με τη Εικ. 14 Η πρώτη και παλαιότερη διατηρημένη βιχουέλα (16 ος αιώνας) που βρίσκεται στο μουσείο Ζακεμάρτ - Αντρέ του Παρισιού (πηγή: Εκμετζόγλου 1982) διαφορά ότι η τρίτη χορδή κουρδιζόταν μισό τόνο χαμηλότερα. Το όργανο αυτό έγινε γνωστό ως Βιχουέλα. Η πρώτη βιχουέλα χρονολογείται τον 16 ο αιώνα (Εικ. 14), ενώ η τελευταία γύρω στα 1700 και αντιπροσωπεύει τα τελικά στάδια εξέλιξης του οργάνου. 17

23 Οι πέντε ηχητικές της οπές ήταν τοποθετημένες ακριβώς στην ίδια θέση όπως και στη αιγυπτιακή κιθάρα της ρωμαϊκής περιόδου που αναφέρθηκε προηγουμένως. Το γεγονός αυτό μαρτυρά καθαρά την αιγυπτιακή προέλευση της ευρωπαϊκής κιθάρας. Η δημοτικότητα της βιχουέλας ήταν πολύ μεγάλη και αυτό φαίνεται από το πλήθος των έργων που γράφτηκε γι αυτή. Η τετράχορδη κιθάρα έγινε πολύ δημοφιλής κατά το τέλος της μεσαιωνικής περιόδου. Και οι τέσσερις χορδές της ήταν διπλές σχεδόν σε όλα τα μέρη της Ευρώπης, εκτός από την Ιταλία όπου η πρώτη χορδή παρέμεινε μονή. Επίσης, το κούρδισμα του ιταλικού οργάνου διέφερε από τον καθιερωμένο τύπο, ενώ στην Ισπανία φαίνεται ότι υπήρχαν δύο συστήματα κουρδίσματος για την τετράχορδη κιθάρα. Η πεντάχορδη κιθάρα ήταν αποτέλεσμα της εξέλιξης και μετατροπής της τετράχορδης κιθάρας με την προσθήκη μιας χαμηλότερης χορδής. Η πρώτη απόδειξη πεντάχορδης κιθάρας είναι ένα ιταλικό έργο χαρακτικής του Μάρκο Αντόνιο Ραϋμόντι ( ) θέμα του οποίου είναι ο Τζιοβάνι Φιλόθεος Ακιλίνι ( ) ποιητής, φιλόλογος, νομικός, θεολόγος, μουσικός και υπέρμαχος του ιδεώδους της Αναγεννήσεως, ο οποίος φέρεται να κρατάει μία κιθάρα με πέντε διπλές χορδές. Εικ. 15 Α Ιταλική κιθάρα του 1564 μ.χ. Β Ιταλική κιθάρα μπατέντε (16 ος αιώνας) (πηγή: Εκμετζόγλου 1982) Α Β Ωστόσο, η πρώτη πραγματική πεντάχορδη κιθάρα (Εικ. 15Α) κατασκευάστηκε στην Ιταλία και χρονολογείται στα Το ηχείο του οργάνου αυτού είναι διακοσμημένο με ποικίλματα από φίλντισι, ενώ ο βραχίονας και η κεφαλή με ελεφαντοστό. Οι πέντε διπλές χορδές δεν καταλήγουν στον καβαλάρη αλλά περνούν πάνω απ αυτόν και στερεώνονται στην άκρη του ηχείου. Ένα παράγωγο της 18

24 πεντάχορδης κιθάρας είναι η κιθάρα μπατέντε 1 (Εικ. 15Β), ένα άτεχνο έγχορδο όργανο το οποίο χαρακτηρίζεται από μια ελαφρά κύρτωση της πίσω πλευράς του ηχείου (Εκμετζόγλου 1982). Στην κιθάρα αυτή προστίθεται για πρώτη φορά ο καβαλάρης και τα μεταλλικά τάστα, ενώ η γέφυρά της ήταν μόνιμα προσαρμοσμένη ή αποσπώμενη (Kentor and Michaels 2003). Οι διάφορες απεικονίσεις τόσο της πεντάχορδης κιθάρας, όσο και του παραγώγου της, της κιθάρας μπατέντε, μαρτυρούν την ιταλική κλίση για καλαίσθητη και άφθονη διακόσμηση των ιταλικών οργάνων. Παρόμοια κλίση για τη διακόσμηση παρατηρήθηκε και στη Γαλλία. Στη συνέχεια η πεντάχορδη κιθάρα εξελίχθηκε ακόμη περισσότερο και έγινε ιδιαίτερα δημοφιλής στην Ευρώπη (Εκμετζόγλου 1982) ος αιώνας Η κιθάρα τον 17 ο αιώνα αναγνωρίστηκε ως απαραίτητο μουσικό όργανο από τους ευρωπαίους ευγενείς. Έτσι από τις αυλές των μοναχών και της αριστοκρατίας πέρασε στα σπίτια των πλούσιων οικογενειών. Η δημοτικότητά της αυξήθηκε πολύ, ιδιαίτερα στην Ιταλία όπου γράφτηκε ο μεγαλύτερος αριθμός συνθέσεων και κατασκευάστηκαν οι περισσότερες κιθάρες (Εκμετζόγλου 1982). Εικ. 16 Κιθάρα κατασκευής Ρενέ Βομποάμ-1641 (πηγή: Εκμετζόγλου 1982) Εικ. 17 Κιθάρα κατασκευής Ιακώβου Στάντλερ-1624 (πηγή: Εκμετζόγλου 1982) Εικ. 18 Κιθάρα κατασκευής Ιωακείμ Τίλκε-1669 (πηγή: Εκμετζόγλου 1982) 1 Το όνομα μπατέντε προέρχεται από την ιταλική λέξη μπάτερε που σημαίνει χτυπώ. Η κιθάρα πήρε το όνομα αυτό επειδή μερικές συνθέσεις για να παιχθούν απαιτούσαν απότομο τράβηγμα και θορυβώδες παίξιμο. 19

25 Η μπαρόκ κιθάρα υιοθέτησε τις νάιλον χορδές, τα μόνιμα τάστα, ενώ και το πάχος του σώματός της έγινε πιο λεπτό (Kentor and Michaels 2003). Έχουν διασωθεί αρκετά ονόματα κατασκευαστών κιθάρας κατά την περίοδο του μπαρόκ όπως ο Γάλλος Ρενέ Βομποάμ (Εικ. 16) και ο Γερμανός Ιάκωβος Στάντλερ (Εικ. 17). Ωστόσο, ο σημαντικότερος κατασκευαστής κιθάρας σε όλη την Ευρώπη ήταν ο γερμανικής καταγωγής Ιωακείμ Τίλκε ( ). Οι κιθάρες που κατασκεύαζε ο Τίλκε διακοσμούνταν με διάφορα υλικά όπως ελεφαντοστό, ταρταρούγα, έβενο, χρυσό, αργυρό, φίλντισι κ.α. και ήταν πολύ υψηλής ποιότητας, καλύτερες ακόμα και από των Ιταλών τεχνιτών. Το μεγάλο ταλέντο του Τίλκε γίνεται φανερό στην Εικ. 18 όπου παριστάνεται μια κιθάρα κατασκευής του. Η ράχη του οργάνου αυτού είναι καλυμμένη με άνθινες διακοσμήσεις που περιβάλλουν μυθολογικές σκηνές. Κατά μήκος του λαιμού υπάρχει μια επιγραφή που φανερώνει ότι η κιθάρα κατασκευάστηκε από τον Τίλκε στο Αμβούργο πιθανώς στις 22 Νοεμβρίου του 1669 (Εκμετζόγλου 1982). Αντίθετα με τις κιθάρες που κατασκευάζονταν στη βόρεια Ευρώπη με τα ομοιόμορφα διακοσμημένα σχέδια, οι ιταλικές κιθάρες παρουσίαζαν μια μεγάλη ποικιλία σχεδίων. Γνωστοί Ιταλοί κατασκευαστές της περιόδου αυτής είναι ο Ματθαίος Σέλλας (Εικ. 19) με τον αδερφό του Γιώργο Σέλλα και ο Αντόνιο Στραντιβάρι ( ), γνωστός για τα σπουδαία βιολιά του, τις Εικ. 19 Κιτταρίνο κατασκευής Ματθαίου Σέλλα-1620 (πηγή: Εκμετζόγλου 1982) Εικ. 20 Κιθάρα κατασκευής Αντόνιο Στραντιβάρι-1680 (πηγή: Εκμετζόγλου 1982) βιόλες και τα τσέλα, ο οποίος κατασκεύασε επίσης άρπες και κιθάρες. Δύο κιθάρες του μας είναι γνωστές. Η μία απ αυτές (Εικ. 20) χαρακτηρίζεται από μια κλασσική λιτότητα και κομψότητα παρόμοια με αυτή των σύγχρονων κατασκευαστών, ενώ η δεύτερη ήταν κατασκευασμένη από διάφορα ξύλα: πεύκο για το καπάκι και παλίσσανδρο για την πλάτη και τις πλευρές του ηχείου. Οι δύο αυτές κιθάρες μαρτυρούν ότι ο Στραντιβάρι είχε μεγάλη πείρα στην κατασκευή αυτού του οργάνου και πολύ πιθανόν να υπάρχουν και άλλες δικές του κιθάρες (Εκμετζόγλου 1982). 20

26 ος αιώνας Την περίοδο αυτή η Ιταλία συνέχισε να αποτελεί το κέντρο στον κόσμο της κιθάρας. Χάρη στους Ιταλούς κατασκευαστές υπήρξε μια σημαντική αλλαγή στην κατασκευή της κιθάρας από το εξαιρετικό διακοσμητικό, στο πιο λειτουργικό και κλασσικό στυλ. Ένας τεχνίτης με σημαντική επίδραση στην κατασκευή του οργάνου ήταν ο Κάρλο Μπεργκόντσι, ο οποίος είχε πάρει το εργαστήριο του Στραντιβάρι στην Κρεμόνα και μία από τις λίγες σωζόμενες κιθάρες του είναι μία κιτταρίνο (μικρή κιθάρα) με έξι απλές χορδές και μόνο επτά διαστήματα (τάστα). Ωστόσο, η Γερμανία στην οποία η δημοτικότητα της κιθάρας ήταν μέτρια γύρω στα 1600, άρχισε να αναπτύσσει ιδιαίτερη δραστηριότητα συγκεντρώνοντας μεγάλο αριθμό κιθαριστών και συνθετών του οργάνου. Σημαντικός Γερμανός κατασκευαστής, ο οποίος θεωρήθηκε ότι ήταν η αιτία αύξησης της δημοτικότητας της κιθάρας στην Γερμανία ήταν ο Ιάκωβ Αύγουστος Όττο ( ). Στη συνέχεια, η κιθάρα επεκτάθηκε και έγινε δημοφιλής και σε άλλες χώρες όπως Δανία, Βέλγιο, Ολλανδία, Τσεχοσλοβακία και Γαλλία, στην οποία η δημοτικότητά της αυξήθηκε ακόμη περισσότερο μετά την επανάσταση του 1789 με την μετατόπιση του οργάνου από τους ευγενείς στον λαό. Η εξάπλωση της κιθάρας έφθασε μέχρι το Νέο Κόσμο και ιδιαίτερα τη Νότιο Αμερική. Στην Ισπανία, λόγω της επισκίασης της από την βιχουέλα, η κατασκευή της κιθάρας δεν αναπτύχθηκε μέχρι το τέλος του 18 ου αιώνα, όπου εμφανίζονται ορισμένοι σπουδαίοι κατασκευαστές: ο Χοσέ και ο Χουάν Πάγιες, των οποίων το εργαστήριο λειτούργησε από το 1790 μέχρι το 1819 στο Κάντιξ και ο Χουάν Ματαμπός, ο οποίος εργάσθηκε στην Βαρκελώνη. Στην Πορτογαλία υπήρξαν αυτή τη περίοδο ορισμένοι κατασκευαστές κιθάρας, όπως ο Χοσέ Πεντέιρα Κοέλχο και ο Μιγκουέλ Άντσο, οι οποίοι δεν κατασκεύαζαν μονάχα παραδοσιακές κιθάρες αλλά και πορτογαλικές κιθάρες. Παρά το όνομά της, η πορτογαλική κιθάρα δεν ήταν κιθάρα, αλλά έμοιαζε πολύ με την αγγλική κιτέρνα, ένα όργανο που χρησιμοποιούνταν αρχικά περισσότερο για συνοδεία. Εικ. 21 Εξάχορδη κιθάρα κατασκευής του Φραγκίσκου Λουπώ-1773 (πηγή: Εκμετζόγλου 1982) 21

27 Παράλληλα, την εποχή αυτή άρχισε να αναβιώνει και να εξελίσσεται πάλι το λαούτο. Με την πάροδο όμως του χρόνου, το όργανο αυτό έγινε πολύ σύνθετο (έφθασε να έχει 24 χορδές-11 διπλές και 2 μονές) με αποτέλεσμα να απαιτεί μεγάλη δεξιοτεχνία και εξάσκηση, ενώ υπήρξαν και πολλά προβλήματα σχετικά με την τεχνική εκτελέσεώς του, γεγονός το οποίο απομάκρυνε τους ανθρώπους από την ενασχόληση με αυτό και έστρεψε το ενδιαφέρον τους προς την κιθάρα. Το πιο σημαντικό γεγονός στην ανάπτυξη της κιθάρας του 18 ου αιώνα ήταν η προσθήκη της έκτης χορδής. Έτσι, όπως η πεντάχορδη κιθάρα ήταν προϊόν του 16 ου αιώνα, η αύξηση των χορδών σε έξι είναι καινοτομία του 18 ου αιώνα. Η καταγωγή της εξάχορδης κιθάρας είναι ιταλική και μέχρι τα τέλη του 18 ου αιώνα η διάταξη αυτή των έξι απλών χορδών επισκίασε όλους τους άλλους τύπους παραμένοντας στο εξής αμετάβλητη. Δεν είναι γνωστό το πότε ακριβώς υιοθετήθηκε η εξάχορδη κιθάρα στην Γερμανία. Ένα βιβλίο πάντως του Γιόζεφ Μάγιερ που γράφτηκε το 1732 σχετικά με την κιθάρα (New Eroeffneter Theoretischer and Praktischer Music-Saal) φανερώνει την ύπαρξη του οργάνου αυτού στη Γερμανία. Παράδειγμα εξάχορδης κιθάρας του αιώνα αυτού είναι μια κιθάρα του Φραγκίσκο Λουπώ (Εικ. 21) στην οποία είναι αξιοσημείωτη η έλλειψη διακόσμησης γύρω από την ηχητική οπή, γεγονός το οποίο αποκαλύπτει μια στροφή προς τα λειτουργικά παρά προς τα διακοσμητικά χαρακτηριστικά του οργάνου. Ένας ασυνήθιστος τύπος κιθάρας αυτή την εποχή είναι η μπάσσο κιθάρα. Το όργανο αυτό είχε έναν αριθμό επιπρόσθετων χορδών πάνω από τον βραχίονα, οι οποίες ήταν συνδεδεμένες με ξεχωριστό σύστημα κλειδιών κουρδίσματος. Μια τέτοια κιθάρα είναι αυτή της Εικ. 22, κατασκευής του Ζεράρ Ντελαπλάνκ, η οποία έχει έξι απλές χορδές στο βραχίονα και τέσσερις μπάσες χορδές πλάγια (δηλαδή συνολικά δέκα). Ο τύπος αυτός της κιθάρας έγινε γνωστός αργότερα (κατά το δεύτερο μισό του 19 ου (Εκμετζόγλου 1982). Εικ. 22 Μπάσσο κιθάρα κατασκευής του Ζεράρ Ντελαμπλάνκ-1782 (πηγή: Εκμετζόγλου 1982) αιώνα) ως Δεκάχορδη Κιθάρα 22

28 ος αιώνας Τον αιώνα αυτό, η κιθάρα με έξι απλές χορδές έγινε αποδεκτή σε όλα τα μέρη του κόσμου και εξαπλώθηκε σε όλη την Ευρώπη αλλά και την Αμερική. Στην Ευρώπη, η πόλη η οποία διαδραμάτισε σημαντικό ρόλο στην εξέλιξη και αύξηση της δημοτικότητας της κιθάρας ήταν η Βιέννη. Την περίοδο αυτή η Βιέννη υπήρξε σπουδαίο μουσικό κέντρο προσελκύοντας πολλούς μουσικούς (ανάμεσά τους και κιθαρίστες) από όλη την Ευρώπη. Το γεγονός αυτό είχε ως άμεσο επακόλουθο την ανάλογη ανάπτυξη της βιεννέζικης σχολής κατασκευαστών κιθάρας. Δύο από τους σημαντικότερους κατασκευαστές κιθάρας της Βιέννης είναι ο Γκέοργκ Στάουφερ ( ) και ο Γιόχαν Γκόττφριντ Σέρτσερ ( ). Στον πρώτο αποδίδεται η εφεύρεση της κιθάρας του έρωτα (αρπετζιόνε), ενώ ο δεύτερος επωφελούμενος των σχέσεών του με φυσικούς ήταν από τους πρώτους που κατασκεύασε κιθάρες στηριζόμενος σε επιστημονικά κριτήρια. Στη Ρωσία το ενδιαφέρον για την κιθάρα που εμφανίστηκε από τα μέσα ακόμα του 18 ου αιώνα έγινε εντονότερο τον 19 ο αιώνα. Εκτός όμως από την εξάχορδη κιθάρα, στη Ρωσία κατασκευάστηκε και χρησιμοποιήθηκε η επτάχορδη κιθάρα. Η εφεύρεση της κιθάρας αυτής αποδόθηκε στον Αντρέα Ο. Σίκρα ( ), ο οποίος έπαιξε σημαντικό ρόλο στην ιστορία της κιθάρας στη Ρωσία. Η επτάχορδη κιθάρα χρησιμοποιείται ακόμα και σήμερα στη Ρωσία και θεωρείται ως το εθνικό λαϊκό όργανο. Η πιο σημαντική ίσως μορφή αυτού του αιώνα για την εξέλιξη της κιθάρας είναι ο Ισπανός κατασκευαστής Αντόνιο Τόρρες Χουράδο ( ). Το έργο του Τόρρες οδήγησε στη βασική μορφή της κλασσικής κιθάρας, η οποία με ελαφρές παραλλαγές διατηρείται μέχρι τις μέρες μας. Ο Τόρρες έδωσε μεγάλη έμφαση στην πάνω ηχητική πλάκα (καπάκι) για να ενισχύσει τον ήχο και τελειοποίησε (ή πιθανώς και ο ίδιος να εφεύρε) τη χρήση ακτινωτών υποστηριγμάτων κάτω από την ηχητική πλάκα για να πλουτίσει τον ήχο. Επίσης, τυποποίησε το μήκος των χορδών στα 65 εκατοστά. Η δραστηριότητα του Τόρρες στην κατασκευή της κιθάρας χωρίζεται σε δύο περιόδους λόγω του γεγονότος ότι ήταν αναγκασμένος, για οικονομικούς λόγους, να ασχολείται και με άλλες εργασίες. Η πρώτη περίοδος ήταν το και η δεύτερη το Μία κιθάρα κατασκευής του που είχε ο κιθαρίστας Μιγκουέλ Λόμπετ και χρονολογείται το 1859 φαίνεται στην Εικ

29 Οι καινοτομίες του Τόρρες είχαν ως αποτέλεσμα την ίδρυση μιας ισπανικής σχολής κατασκευαστών κιθάρας ένας εκ των οποίων ήταν ο Μανουέλ Ραμίρεζ, μέλος διακεκριμένης οικογένειας κατασκευαστών κιθάρας, του οποίου τα όργανα μοιάζουν με αυτά του Τόρρες. Ένας ανιψιός του Ραμίρεζ, ο Χοσέ διατήρησε την φήμη της οικογένειας μέχρι σήμερα. Συνεπώς, ο Τόρρες και οι μαθητές του αποτέλεσαν τους σπουδαιότερους παράγοντες για τη διαμόρφωση της ισπανικής σχολής κατασκευαστών κιθάρας κατά το τέλος του 19 ου αιώνα (Εκμετζόγλου 1982). Στα μέσα του 19 ου αιώνα η κλασσική κιθάρα μεταφέρθηκε από την Ισπανία στην Αμερική (Kentor and Michaels 2003). Στην Ελλάδα κατά τον αιώνα αυτό η κιθάρα ήταν επίσης πολύ διαδεδομένη. Έτσι, πολλοί κατασκευαστές κιθάρας εγκαταστάθηκαν στη Αθήνα δύο από τους οποίους ήταν ο Γεώργιος Κ. Ευαγγελίδης, κυπριακής καταγωγής, ο οποίος κατασκεύαζε κιθάρες βάση γαλλικών οργάνων και ο Γεώργιος Μακρόπουλος που εργάσθηκε στην Αθήνα από το 1865 έως το 1890 (Εκμετζόγλου 1982). Η ολοένα και αυξανόμενη δημοτικότητα της κιθάρας είχε ως αποτέλεσμα να δημιουργηθεί η ανάγκη κατασκευής μεγαλύτερου αριθμού οργάνων. Έτσι, η αυξημένη ζήτηση άρχισε να καλύπτεται με τη χρήση μηχανών και μεθόδων μαζικής παραγωγής, παράλληλα με την παραδοσιακή χειροτεχνία. Ένας από αυτούς που ίδρυσαν εργοστάσιο για την ευρεία παραγωγή κιθαρών ήταν ο Κρίστιαν Φρήντριχ Μάρτιν ( ), ο οποίος καταγόταν από γερμανική οικογένεια κατασκευαστών βιολιών και είχε εγκατασταθεί στην Αμερική το Το εργοστάσιο αυτό του Μάρτιν λειτουργεί ακόμα και σήμερα (Εκμετζόγλου 1982). Εικ. 23 Κιθάρα κατασκευής Α. Τόρρες-1859 (πηγή: Εκμετζόγλου 1982) 24

30 ος αιώνας Κατασκευαστές που συνέχισαν το έργο του Τόρρες τον 20 ο αιώνα είναι ο Γερμανός Χέρμαν Χάουζερ ( ), του οποίου οι κιθάρες (Εικ. 24) χρησιμοποιούνται ακόμα και σήμερα από πολλούς οργανοπαίκτες, ο Γάλλος Ρομπέρ Μπουσέ, ο Ισπανός Ιγνάτιο Φλέτα και πολλοί άλλοι. Στην Ελλάδα σημαντική ήταν η δουλειά των αδερφών Γιώργου και Βασίλη Παναγή, οι οποίοι κατασκεύασαν πολύ καλές κιθάρες στο πρότυπο που δημιούργησε ο Τόρρες. Ο παραδοσιακός τρόπος κατασκευής της κιθάρας συνεχίστηκε τον 20 ο αιώνα και όποιες τροποποιήσεις έγιναν οφείλονταν στην προσπάθεια κατασκευής καλύτερων οργάνων. Επίσης, η αντικατάσταση των εντέρινων χορδών από χορδές φτιαγμένες από νάιλον έφερε επανάσταση στην εκτέλεση της κιθάρας. Αυτό συνέβη επειδή οι νάιλον χορδές είναι ισχυρότερες, δεν απαιτούν συχνό κούρδισμα, παράγουν καλύτερο ήχο και είναι πιο πρακτικές και ευχάριστες στην εκτέλεση. Πρώτη φορά χρησιμοποιήθηκαν νάιλον χορδές στη σκηνή το 1944 από μια Βραζιλιάνα τραγουδίστρια και κιθαρίστρια η οποία λεγόταν Όλγα Κοέλχο, σε ρεσιτάλ που έδωσε στη Νέα Υόρκη. Σήμερα έχει καθιερωθεί η χρήση νάιλον χορδών για τις τρεις πρώτες χορδές της κιθάρας και νήμα νάιλον περιτυλιγμένο από μέταλλο για τις τρεις μπάσες χορδές (Εκμετζόγλου 1982). Την περίοδο αυτή, λόγω της μεγάλης δημοτικότητας της κιθάρα και της ανάγκης να κατασκευαστεί ένα όργανο με μεγαλύτερη ένταση, έτσι ώστε να ακούγεται μέσα σε ένα ευρύτερο σύνολο μουσικών οργάνων (καθώς ούτε η ακουστική κιθάρα με τις συρμάτινες χορδές μπορούσε να παράγει υψηλής έντασης ήχο), δημιουργήθηκε η ηλεκτρική κιθάρα. Η πρώτη ηλεκτρική κιθάρα κατασκευάστηκε από το Γκίμπσον το 1936 (Kentor and Michaels 2003). Εικ. 24 Κιθάρα κατασκευής Χέρμαν Χάουζερ-1940 (πηγή: Εκμετζόγλου 1982) 25

31 3.1.2 Η ιστορία του βιολιού Το βιολί εμφανίστηκε στην Βόρεια Ιταλία το πρώτο μισό του 16 ου αιώνα και από το 1550 μέχρι σήμερα λίγο έχει αλλάξει η μορφή του (Hsieh 2004). Κανείς δεν γνωρίζει ποιος κατασκεύασε το πρώτο βιολί. Πρόδρομοι του έγχορδου αυτού οργάνου είναι η λύρα ντα μπράτσιο (Lira da braccio), το Ρεμπέκ (Rebek) και το αναγεννησιακό βιολί (Renaissance fiddle). Τα όργανα αυτά, καθώς επίσης και άλλα προγενέστερα του βιολιού όργανα που παίζονταν με δοξάρι (Εικ. 25), χρησιμοποιούνταν ως συνοδεία στην εκκλησιαστική μουσική και στους χορούς. Αντίθετα, το βιολί, παράλληλα με την εκκλησιαστική μουσική, το χρησιμοποιούσαν και για παραστάσεις στα σαλόνια των ευγενών και πλουσίων (Hutchins 1983). Αρχικά, ένας διάσημος κατασκευαστής λαούτων της Ιταλίας του 16 ου αιώνα, ονόματι Αντρέα Αμάτι ύστερα από παραγγελία έφτιαξε ένα μικρό έγχορδο όργανο, το οποίο θα έπρεπε να ήταν αρκετά μικρό για να μπορούν να το χρησιμοποιούν οι μουσικοί του δρόμου και στον ήχο να μοιάζει αυτόν της λύρας. Τα πρώτα του βιολιά ήταν πολύ επιτυχημένα με αποτέλεσμα να κατασκευάσει λίγο αργότερα τα βιολιά ολόκληρης της ορχήστρας του βασιλιά Τσάρλς IX της Γαλλίας. Το παλαιότερο γνωστό βιολί που υπάρχει ακόμα χρονολογείται στα 1564 και ήταν μέλος αυτής της ορχήστρας (Romando 2007). Η περίοδος από το 1650 μέχρι το 1750 θεωρείται η χρυσή εποχή στην κατασκευή του βιολιού. Ο Νικόλο Αμάτι ( ) ήταν ο τελευταίος της οικογένειας των Αμάτι Εικ. 25 Απομιμήσεις πρόδρομων του βιολιού οργάνων μαζί με ένα έγχορδο τύπου άρπας (πηγή: Moser) (κατασκευαστών βιολιού) του οποίου τα βιολιά έγιναν διάσημα. Μαθητές του υπήρξαν ο Αντόνιο Στραντιβάρι ( ) και ο Αντρέα Γκουαρνέρι ( ). Οι δύο αυτοί κατασκευαστές μετέτρεψαν τις καμπυλωτές πλάκες του καπακιού και της πλάτης του βιολιού σε επίπεδες. Τα βιολιά του Στραντιβάρι φημίζονται για τον έξοχο και λαμπρό ήχο που παράγουν, ενώ του Γκουαρνέρι για τον γεμάτο και σκοτεινό τους ήχο (Hsieh 2004). 26