ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΤΜΗΜΑ ΨΥΧΟΛΟΓΙΑΣ ΒΑΣΙΛΙΚΗΣ ΚΑΛΑΤΗ ΥΠΟΤΡΟΦΟΣ Ι.Κ.Υ

Transcript

1 ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΤΜΗΜΑ ΨΥΧΟΛΟΓΙΑΣ ΒΑΣΙΛΙΚΗΣ ΚΑΛΑΤΗ ΥΠΟΤΡΟΦΟΣ Ι.Κ.Υ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟΣ ΕΚΦΟΒΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΟΙ ΦΙΛΙΚΕΣ ΣΧΕΣΕΙΣ ΠΑΙΔΙΩΝ ΚΑΙ ΕΦΗΒΩΝ: ΔΙΑΣΤΑΣΕΙΣ ΦΥΛΟΥ ΚΑΙ ΕΘΝΟ-ΠΟΛΙΤΙΣΜΙΚΗΣ ΠΡΟΕΛΕΥΣΗΣ ΔΙΔΑΚΤΟΡΙΚΗ ΔΙΑΤΡΙΒΗ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ

2 ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΤΜΗΜΑ ΨΥΧΟΛΟΓΙΑΣ ΒΑΣΙΛΙΚΗΣ ΚΑΛΑΤΗ ΥΠΟΤΡΟΦΟΣ Ι.Κ.Υ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟΣ ΕΚΦΟΒΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΟΙ ΦΙΛΙΚΕΣ ΣΧΕΣΕΙΣ ΠΑΙΔΙΩΝ ΚΑΙ ΕΦΗΒΩΝ: ΔΙΑΣΤΑΣΕΙΣ ΦΥΛΟΥ ΚΑΙ ΕΘΝΟ- ΠΟΛΙΤΙΣΜΙΚΗΣ ΠΡΟΕΛΕΥΣΗΣ ΔΙΔΑΚΤΟΡΙΚΗ ΔΙΑΤΡΙΒΗ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ

3 ΒΑΣΙΛΙΚΗΣ ΚΑΛΑΤΗ ΥΠΟΤΡΟΦΟΣ Ι.Κ.Υ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟΣ ΕΚΦΟΒΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΟΙ ΦΙΛΙΚΕΣ ΣΧΕΣΕΙΣ ΠΑΙΔΙΩΝ ΚΑΙ ΕΦΗΒΩΝ: ΔΙΑΣΤΑΣΕΙΣ ΦΥΛΟΥ ΚΑΙ ΕΘΝΟ- ΠΟΛΙΤΙΣΜΙΚΗΣ ΠΡΟΕΛΕΥΣΗΣ ΔΙΔΑΚΤΟΡΙΚΗ ΔΙΑΤΡΙΒΗ Υποβλήθηκε στο Τμήμα Ψυχολογίας Τομέας Σχολικής και Εξελικτικής Ψυχολογίας Ημερομηνία προφορικής εξέτασης: Εξεταστική επιτροπή: Καθηγήτρια Β. Δεληγιάννη- Κουϊμτζή, Επιβλέπουσα Καθηγήτρια Δ. Σακκά, Μέλος Τριμελούς Συμβουλευτικής Επιτροπής Ομότιμη Καθηγήτρια Ε. Συγκολλίτου, Μέλος Τριμελούς Συμβουλευτικής Επιτροπής 3

4 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Περιεχόμενα 4 Ευχαριστίες 9 Εισαγωγή 11 ΜΕΡΟΣ Ι. Θεωρητικό πλαίσιο 16 Κεφάλαιο 1 Η φιλική σχέση στην παιδική και την εφηβική ηλικία Ο προσδιορισμός της έννοιας της φιλίας: τα βασικά χαρακτηριστικά μίας φιλικής σχέσης Τα ποιοτικά χαρακτηριστικά μίας φιλικής σχέσης Η ποιότητα της σχέσης με τον καλύτερο φίλο/ την καλύτερη φίλη Η έννοια της υποστήριξης στο σχολικό πλαίσιο Η ερευνητική προσέγγιση της σημασίας της φιλίας Φύλο και φιλικές σχέσεις Η γυναικεία ταυτότητα και η δόμηση φιλικών σχέσεων Η ανδρική ταυτότητα και η δόμηση φιλικών σχέσεων Η εξελικτική διάσταση της φιλίας Οι φιλικές σχέσεις που διαμορφώνουν τα αγόρια και τα κορίτσια κατά την παιδική και την προεφηβική Ηλικία Οι φιλικές σχέσεις που διαμορφώνουν οι έφηβοι Εθνο-πολιτισμική προέλευση και φιλία Σύνοψη Κεφαλαίου 64 4

5 Κεφάλαιο 2 Ο κοινωνικός εκφοβισμός στο σχολικό πλαίσιο Προσδιορισμός του φαινομένου του σχολικού εκφοβισμού Τα χαρακτηριστικά του σχολικού εκφοβισμού Οι μορφές σχολικού εκφοβισμού Το φαινόμενο του κοινωνικού εκφοβισμού Προσδιορισμός του κοινωνικού εκφοβισμού Τα χαρακτηριστικά του κοινωνικού εκφοβισμού Οι έρευνες για τον κοινωνικό εκφοβισμό Φύλο και κοινωνικός εκφοβισμός Η σύγχρονη φεμινιστική κριτική για την σχέση του κοινωνικού εκφοβισμού με τη γυναικεία ταυτότητα Η εξελικτική διάσταση του κοινωνικού εκφοβισμού Εθνο-πολιτισμική προέλευση και κοινωνικός εκφοβισμός Σύνοψη Κεφαλαίου 96 Κεφάλαιο 3 Φιλία και κοινωνικός εκφοβισμός Ερευνητικά δεδομένα για το ρόλο της φιλίας στη θυματοποίηση Οι στρατηγικές που εφαρμόζουν τα θύματα με σκοπό την αναζήτηση υποστήριξης από τα φιλικά τους πρόσωπα Οι στρατηγικές που εφαρμόζουν οι φίλοι με σκοπό την παροχή υποστήριξης Ο ρόλος των φιλικών σχέσεων στην αντιμετώπιση των επιπτώσεων της θυματοποίησης Η επίδραση των ταυτοτήτων φύλου Η επίδραση της ηλικίας Η επίδραση της εθνο-πολιτισμικής προέλευσης. 118 Σύνοψη κεφαλαίου

6 Κεφάλαιο 4 Σύνοψη και κριτική των ερευνών ΜΕΡΟΣ ΙΙ. :Η Έρευνα: Μεθοδολογία, Αποτελέσματα, Συζήτηση Κεφάλαιο 5. Οι στόχοι και τα ερωτήματα της έρευνας Κεφάλαιο 6 Η μεθοδολογία της έρευνας Δείγμα της έρευνας Μέθοδος συλλογής δεδομένων Ερευνητικό εργαλείο Η διαδικασία συλλογής των δεδομένων Πιλοτική έρευνα Κύρια έρευνα Προκαταρκτική Στατιστική Επεξεργασία 142 (α) Παραγοντική δομή «Οι φίλοι στο σχολείο» «Η θυματοποίηση». 148 (β) Περιγραφή κατηγοριών «Οι φίλοι στο σχολείο» «Η θυματοποίηση». 150 Ο βαθμός υποστήριξης από και προς τους φίλους. 151 «Αναζήτηση υποστήριξης από τους φίλους». 151 «Αντιλαμβανόμενη υποστήριξη από φίλους» 151 «Παροχή υποστήριξης σε φίλο» Στατιστική Ανάλυση

7 Κεφάλαιο 7 Τα αποτελέσματα της έρευνας Οι αντιλήψεις των μαθητών/τριων για τη φιλία, το βαθμό θυματοποίησης και το βαθμό υποστήριξης από φίλους Οι αντιλήψεις των μαθητών/ τριών για τη φιλία Ο βαθμός θυματοποίησης Υποστήριξη από και προς φίλους 162 Σύνοψη αποτελεσμάτων Η επίδραση του φύλου, της ηλικίας και της εθνο-πολιτισμικής προέλευσης Η επίδραση του φύλου Η επίδραση της ηλικίας Η επίδραση της εθνο-πολιτισμικής προέλευσης Σύνοψη αποτελεσμάτων Η επιρροή της φιλίας στη θυματοποίηση Η επιρροή της φιλίας στη θυματοποίηση σε συνάρτηση με τους παράγοντες φύλο, ηλικία και εθνο-πολιτισμική προέλευση Σύνοψη αποτελεσμάτων 202 Κεφάλαιο 8 Συζήτηση- Γενικά Συμπεράσματα Συζήτηση των αποτελεσμάτων 204 Α) Φιλία, θυματοποίηση και παροχή υποστήριξης από και σε φίλους Β) Η επίδραση των παραγόντων φύλο, ηλικία και εθνο-πολιτισμική προέλευση Γ) Η επιρροή της φιλίας στη θυματοποίηση Συμπεράσματα Έρευνας Τα όρια της έρευνας- Προτάσεις για μελλοντική έρευνα

8 Βιβλιογραφία. 222 Ξενόγλωσση βιβλιογραφία Ελληνόγλωσση βιβλιογραφία Παράρτημα Α. Έγγραφο γονικής συγκατάθεσης Β. Ερωτηματολόγιο για μαθητές/ τριες Πρωτοβάθμιας Εκπαίδευσης Γ. Ερωτηματολόγιο για μαθητές/ τριες Δευτεροβάθμιας Εκπαίδευσης Περίληψη Abstract

9 ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΕΣ Η διατριβή αυτή πραγματοποιήθηκε με τη σημαντική παροχή υποτροφίας, από το Ίδρυμα Κρατικών Υποτροφιών (Ι.Κ.Υ.) από 01/11/2011 έως 30/04/2012 (Ελληνική Δημοκρατία, Υπουργείο Παιδείας, Δια Βίου Μάθησης και Θρησκευμάτων, Ίδρυμα Κρατικών Υποτροφιών, Τμήμα Υποτροφιών Μεταπτυχιακών Σπουδών Εσωτερικού). Πριν από την παρουσίαση της διδακτορικής διατριβής, θα ήθελα να ευχαριστήσω τους ανθρώπους, που συνετέλεσαν σημαντικά στην εκπόνηση αυτής, με τη στήριξη, τη βοήθεια και την καθοδήγησή τους. Καταρχάς, θα ήθελα να ευχαριστήσω θερμά την καθηγήτρια του Τμήματος Ψυχολογίας του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης, κ. Βασιλική Δεληγιάννη- Κουϊμτζή, την κύρια επόπτρια αυτής της διατριβής. Την ευχαριστώ ολόψυχα όχι μόνο για τη σημαντική επιστημονική και ερευνητική καθοδήγηση που μου έδωσε και οδήγησε στην ολοκλήρωση αυτού του έργου, αλλά και για την πολύ ουσιαστική συμπαράσταση, υποστήριξη και κατανόηση που μου προσέφερε σε δύσκολες στιγμές κατά την διάρκεια των έξι αυτών χρόνων. Επίσης θα ήθελα να ευχαριστήσω θερμά: Την καθηγήτρια του Παιδαγωγικού Τμήματος Δημοτικής Εκπαίδευσης του Δημοκρίτειου Πανεπιστημίου Θράκης, κ. Δέσποινα Σακκά, για την προθυμία της να εποπτεύσει την παρούσα διατριβή και να συμβάλλει με την ουσιαστική καθοδήγηση και τις διορθώσεις της στη βελτίωση και εκπόνηση του έργου. Επίσης, την ευχαριστώ ολόψυχα για την υποστήριξη και κατανόηση που μου προσέφερε, κατά τη διάρκεια των δύσκολων στιγμών. Την Ομότιμη καθηγήτρια του Τμήματος Ψυχολογίας του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης, κ. Ευθυμία Συγκολλίτου, για την προθυμία της να εποπτεύσει την παρούσα διατριβή και να συντελέσει με την ουσιαστική καθοδήγηση και τις διορθώσεις της στη βελτίωση και εκπόνηση του έργου. Τον καθηγητή του Τμήματος Ψυχολογίας του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης, κ. Γρηγόρη Κιοσέογλου, για τη σημαντική βοήθεια του στην στατιστική επεξεργασία των δεδομένων και τον πολύτιμο χρόνο που μου αφιέρωσε. Τις εργαζόμενες στη βιβλιοθήκη του Τμήματος Ψυχολογίας του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης, και κυρίως την κ. Ελένη Νιξαρλίδου, για τη διευκόλυνση της πρόσβασης μου στη σχετική βιβλιογραφία. Τις εργαζόμενες στη γραμματεία του Τομέα Σχολικής και Εξελικτικής Ψυχολογίας του Τμήματος Ψυχολογίας του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου 9

10 Θεσσαλονίκης, και κυρίως τις κυρίες Κυριακή Καραμούζη και Ελένη Αυγερινού, για την προθυμία τους να διευκολύνουν τις απαιτούμενες γραφειοκρατικές διαδικασίες. Την κ. Λαμπρινή-Λίνα Φρόση, εκπαιδευτικό και ψυχολόγο, για την προθυμία της να αναλάβει τη φιλολογική επιμέλεια του συγγραφικού έργου καθώς και για τις πολύτιμες συμβουλές και ηθική στήριξη της κατά τη διάρκεια της εκπόνησης της διατριβής. Τη Λέκτορα του Τμήματος Ψυχολογίας του Α.Π.Θ., κ. Αφροδίτη Μπάκα, για την πολύτιμη ηθική υποστήριξη και τις χρήσιμες συμβουλές που μου προσέφερε καθόλη τη διάρκεια εκπόνησης του έργου. Τους διευθυντές, τις διευθύντριες και τους/ τις εκπαιδευτικούς των σχολείων αλλά και τους γονείς των μαθητών/ τριών, για την άδεια, την πρόσβαση και τη συνεργασία που μου προσέφεραν όσον αφορά τη συλλογή των δεδομένων. Τους μαθητές και τις μαθήτριες που συμμετείχαν με πολύ μεγάλη προθυμία στην έρευνα, χωρίς τη συνεργασία των οποίων η διατριβή αυτή δεν θα είχε πραγματοποιηθεί. Θα ήθελα να ευχαριστήσω επίσης τους φίλους και συναδέλφους μου, που μοιράστηκαν τις αγωνίες μου και τις ευχάριστες και δυσάρεστες στιγμές κατά τη διάρκεια των χρόνων αυτών. Τέλος, ευχαριστώ ολόψυχα την οικογένεια μου, για την αμέριστη συμπαράσταση τους, που οδήγησε στην ολοκλήρωση αυτού του έργου. 10

11 Εισαγωγή 11

12 Εισαγωγή Η φύση του φαινομένου του σχολικού εκφοβισμού έχει απασχολήσει τα τελευταία χρόνια τους ερευνητές, σε σημαντικό βαθμό. Στο πλαίσιο του σύγχρονου ελληνικού σχολείο τόσο οι άμεσες, όσο και οι έμμεσες μορφές του σχολικού εκφοβισμού εκδηλώνονται ολοένα και πιο συχνά (Boulton, Καρέλλου, Λανίτη, Μανούσου & Λεμονή, 2001 Δεληγιάννη-Κουϊμτζή κ.ά 2005 Pateraki & Houndoumadi, 2001 Χαντζή, Χουντουμάδη & Πατεράκη, 2000) με αποτέλεσμα την πρόκληση επιπτώσεων στη σωματική, αλλά και την ψυχική υγεία καθώς και στην κοινωνική ζωή των θυμάτων (Hanish & Guerra, 2002). Η σοβαρότητα των επιπτώσεων αυτών είναι ανάλογη με τη χρονική διάρκεια και τη σοβαρότητα των επεισοδίων, όμως συνδέεται και με την προσωπικότητα του θύματος (Dabkowski, 1996 Slee, 1993 Sullivan, Cleary & Sullivan, 2004). Σύμφωνα με τη διεθνή βιβλιογραφία, η δυσκολία σύναψης φιλικών σχέσεων, καθώς και διατήρησής τους αποτελεί μία από τις βασικές επιπτώσεις που είναι δυνατόν να επιφέρει ο εκφοβισμός στο θύμα (Sullivan et al., 2004). Οι μελλοντικές έρευνες καλούνται να εστιάσουν στον προσδιορισμό της σχέσης μεταξύ των δύο αυτών παραγόντων (θυματοποίησης και απουσίας φίλων) και της επίδρασης που αυτή η σχέση ασκεί στην ψυχική υγεία των θυμάτων του σχολικού εκφοβισμού (Rigby, 2003). Στην Ελλάδα η πλειοψηφία των ερευνών (Δεληγιάννη- Κουϊμτζή κ.ά, 2005 Pateraki &Houndoumadi, 2001 Sapouna, 2008 Ψάλτη & Κωνσταντίνου, 2007) έχει επικεντρωθεί στις αντιλήψεις και στάσεις των μαθητών/ μαθητριών και των εκπαιδευτικών για τα χαρακτηριστικά και τις εκφάνσεις του φαινομένου του σχολικού εκφοβισμού σε συνδυασμό με την επίδραση των παραγόντων φύλου και εθνο-πολιτισμικής προέλευσης. Η αφετηρία για τη διεξαγωγή της συγκεκριμένης διατριβής, που αφορά τη διάσταση του κοινωνικού εκφοβισμού, προέκυψε ουσιαστικά από τα αποτελέσματα της έρευνας που διεξήχθη σε σχολεία Πρωτοβάθμιας και Δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης της Ελλάδας με τίτλο: «Ταυτότητες Φύλου, Εθνικές Ταυτότητες και Σχολική βία: διερευνώντας τη βία και τη θυματοποίηση στο σχολικό πλαίσιο» και επιστημονικώς υπεύθυνη την Β. Δεληγιάννη- Κουϊμτζή, καθηγήτρια του Τμήματος Ψυχολογίας του Α.Π.Θ. Σύμφωνα με τα αποτελέσματα της εν λόγω έρευνας ένα όχι αμελητέο ποσοστό της τάξης του 20% των μαθητών και μαθητριών του δείγματος δηλώνει ότι συστηματικά αποξενώνεται κοινωνικά στο πλαίσιο του σχολικού του 12

13 περιβάλλοντος από άλλους μαθητές /μαθήτριες. Όσον αφορά τη διάσταση της φιλίας, σημαντικό ποσοστό (51,2%) των θυμάτων του σχολικού εκφοβισμού δηλώνει ότι εκμυστηρεύεται την εμπειρία του κυρίως σε φιλικά πρόσωπα (Δεληγιάννη- Κουϊμτζή κ.ά, 2005). Από τα παραπάνω διαφαίνεται ως σημαντικός και καταλυτικός ο ρόλος των συνομηλίκων και, κυρίως, των φιλικών προσώπων του θύματος στην αποτελεσματική αντιμετώπιση του φαινομένου. Απώτερος, κατ επέκταση, στόχος της παρούσας διατριβής είναι να διερευνηθεί ποιος ακριβώς είναι ο ρόλος των φιλικών προσώπων στη θυματοποίηση. Ιδιαίτερα σημαντικός και καθοριστικός είναι, σύμφωνα με τους ερευνητές, ο ρόλος των φιλικών προσώπων στο πλαίσιο παρεμβάσεων, οι οποίες στόχο έχουν να αλλάξουν τη συμπεριφορά των δραστών και των θυμάτων και να ενισχύσουν την προσαρμογή αμφότερων στο σχολικό πλαίσιο (Berndt, 1996 Berndt, 1999). Επιπλέον, κρίνεται απαραίτητο οι παρεμβάσεις αυτές να στοχεύουν στην ενίσχυση και ενδυνάμωση των θυμάτων με σκοπό την απόκτηση φίλων και τη διαμόρφωση ισχυρών κοινωνικών δεσμών και ενός προστατευτικού κοινωνικού δικτύου στο σχολικό πλαίσιο (Kochenderfer & Ladd, 1997). Η παρούσα ερευνητική μελέτη αποτελείται από δύο μέρη. Το πρώτο αποτελεί ουσιαστικά το θεωρητικό υπόβαθρο της έρευνας και περιλαμβάνει τέσσερα κεφάλαια, στα οποία επιχειρείται προσδιορισμός των υπό μελέτη παραγόντων της έρευνας και η ερμηνεία των βασικότερων θεωριών που τους περιβάλλουν και τους υποστηρίζουν. Ειδικότερα, στο πρώτο κεφάλαιο παρουσιάζονται αναλυτικά οι παραδοσιακές θεωρίες για τον ορισμό της φιλίας και γενικά, αλλά και στο ειδικότερο πλαίσιο του σχολείου. Στη συνέχεια παρατίθενται τα δομικά στοιχεία μιας φιλικής σχέσης και ειδικότερα της οικείας φιλικής σχέσης, με βάση τις σχετικές εμπειρικές έρευνες. Συναφής με τη δομή των φιλικών σχέσεων θεωρείται και η έννοια της κοινωνικής υποστήριξης γι αυτό και παρατίθεται σχετικό ξεχωριστό υποκεφάλαιο. Επιπλέον, το κεφάλαιο αυτό περιλαμβάνει την ανάλυση της εξελικτικής έκφανσης, καθώς και των δομικών στοιχείων των φιλικών σχέσεων που διαμορφώνουν τα αγόρια και τα κορίτσια σε συνάφεια με τις αντίστοιχες θεωρίες για τη δόμηση της ανδρικής και της γυναικείας ταυτότητας στο σχολείο, καθώς και τη σχέση φιλίας και εθνικής ταυτότητας. Στο δεύτερο κεφάλαιο, επιχειρείται ο ολοκληρωμένος προσδιορισμός του φαινομένου του κοινωνικού εκφοβισμού και παρουσιάζονται οι αντιφατικές 13

14 ερευνητικές μελέτες. Στο δεύτερο αυτό κεφάλαιο παρουσιάζονται οι βασικές θεωρίες και έρευνες, οι οποίες συνδέουν τον κοινωνικό εκφοβισμό με παράγοντες όπως είναι το φύλο, η ηλικία και η εθνική προέλευση. Το κεφάλαιο αυτό ολοκληρώνεται με αναλυτική αναφορά στη σημασία των σχολικών παρεμβάσεων στο φαινόμενο του κοινωνικού εκφοβισμού. Το τρίτο κεφάλαιο επικεντρώνεται στη σχέση κοινωνικού εκφοβισμού και ποιότητας της φιλίας με βάση παλαιότερα και σύγχρονα ερευνητικά δεδομένα. Τα αποτελέσματα διερευνώνται σε σχέση με την κοινωνική δόμηση των ταυτοτήτων φύλου στο σχολικό πλαίσιο. Στο τέταρτο κεφάλαιο, επιχειρείται μία σύνοψη και κριτική όλων των σχετικών ερευνών που έχουν παρουσιαστεί και βάσει αυτών παρατίθενται αναλυτικά τα ερωτήματα που προκύπτουν και που θα απαντηθούν μέσω της εν λόγω μελέτης. Στο δεύτερο μέρος της παρούσας ερευνητική μελέτης παρατίθενται οι στόχοι και τα ερωτήματα της έρευνας, η μεθοδολογία της, τα αποτελέσματα και τα γενικά συμπεράσματά της. Το μέρος αυτό αποτελείται από πέντε κεφάλαια. Στο πέμπτο κεφάλαιο παρατίθενται αναλυτικά οι στόχοι και τα ερωτήματα της έρευνας, σε συνάφεια πάντα με το θεωρητικό υπόβαθρο. Στο έκτο κεφάλαιο παρουσιάζεται αναλυτικά η μεθοδολογία, με περιγραφή του δείγματος, της συλλογής των δεδομένων, του ερευνητικού εργαλείου, της διαδικασίας της πιλοτικής και της κύριας έρευνας, αλλά και της περιγραφής της στατιστικής ανάλυσης των δεδομένων. Στο έβδομο κεφάλαιο παρουσιάζονται αναλυτικά τα αποτελέσματα της ποσοτικής έρευνας, ακολουθώντας τη δομή του θεωρητικού κεφαλαίου. Στο όγδοο κεφάλαιο παρατίθεται αρχικά η συζήτηση των αποτελεσμάτων και ακολουθούν τα γενικά συμπεράσματα καθώς και τα όρια της έρευνας. Η εν λόγω έρευνας, εστιάζει συνοπτικά στα ακόλουθα σημεία: A) Στην προσπάθεια να διερευνηθεί σε βάθος η εικόνα που διαμορφώνουν οι μαθητές και οι μαθήτριες για το φαινόμενο του κοινωνικού εκφοβισμού και του αποκλεισμού στο σχολικό πλαίσιο, καθώς και οι παράγοντες που συντελούν στη διαμόρφωση αυτής της γνωστικής αντίληψης για ένα σύγχρονο κοινωνικό φαινόμενο, για τη φύση του οποίου οι έρευνες ακόμη συνεχίζονται. Συνακόλουθα, επιχειρείται η κατανόηση του φαινομένου από εξελικτική σκοπιά, αλλά και στο πλαίσιο της προώθησης της ισότητας των φύλων και της καταπολέμησης των φυλετικών διακρίσεων στο σχολικό πλαίσιο. 14

15 Β) Στο ότι επιχειρεί να ερευνήσει και να ερμηνεύσει τη σχέση της ποιότητας της σχολικής φιλίας με τη θυματοποίηση στον κοινωνικό εκφοβισμό, μίας διάστασης και σχέσης που δεν έχει μελετηθεί διεξοδικά στο σύγχρονο ελληνικό σχολικό πλαίσιο. Επιπλέον, επιχειρείται η μελέτη των κοινών παρανομαστών που επηρεάζουν τη σχέση αυτή, ώστε να επιτυγχάνεται με τον πιο ουσιαστικό τρόπο από πλευράς εκπαιδευτικής και κοινωνικής η ενδυνάμωση των στοιχείων που μπορούν να λειτουργήσουν προστατευτικά στην εκδήλωση του κοινωνικού εκφοβισμού και την αντίστοιχη θυματοποίηση. 15

16 ΜΕΡΟΣ Ι Θεωρητικό Πλαίσιο 16

17 Κεφάλαιο 1 Η φιλική σχέση στην παιδική και την εφηβική ηλικία 17

18 1.1 Ο προσδιορισμός της έννοιας της φιλίας: τα βασικά χαρακτηριστικά μίας φιλικής σχέσης Στο πλαίσιο της θεωρίας της Joseph Epstein (1983), μιας από τις πιο σημαντικές θεωρητικούς που μελέτησε την έννοια της φιλίας, η διαδικασία επιλογής των φιλικών προσώπων αποτελεί μία ενεργητική διαδικασία, η οποία επηρεάζεται σημαντικά από εξελικτικούς και γνωστικούς παράγοντες, καθώς και από το εκάστοτε πλαίσιο. Τρεις είναι οι βασικές διαστάσεις, οι οποίες προσδιορίζουν τη διαδικασία της επιλογής των φίλων. Πρώτον, ο αριθμός των φίλων σε συνδυασμό με τον παράγοντα εγγύτητα καθορίζουν την ύπαρξη φιλίας. Δεύτερον, τα φανερά χαρακτηριστικά, όπως φύλο, ηλικία και εθνικότητα, τα οποία επιδρούν στην επιλογή φίλων που κάνουν οι μαθητές και οι μαθήτριες. Τρίτον, τα συγκεκριμένα στοιχεία που χαρακτηρίζουν μία φιλική σχέση και η ομοιότητα μεταξύ των φίλων προσδιορίζουν την ποιότητα και τη διάρκειά της. Πριν την εφαρμογή της διαδικασίας αυτής προηγείται η διαδικασία της προεπιλογής, η οποία περιλαμβάνει τη συγκέντρωση πληροφοριών για τους πιθανούς φίλους. Κατά τις τελευταίες δεκαετίες η κοινωνιολογική έρευνα και προοπτική για την παιδική ηλικία εγκατέλειψε τις παραδοσιακές θεωρίες της κοινωνικοποίησης, εστιάζοντας πλέον στη συλλογική δράση σε ένα συγκεκριμένο κοινωνικό πλαίσιο και στην κοινωνική δόμηση της αλληλεπίδρασης των παιδιών με τους συνομηλίκους τους, καθώς και στη σημασία αυτής της αλληλεπίδρασης για τη μετέπειτα εξέλιξη αγοριών και κοριτσιών. Το θεωρητικό πλαίσιο της επεξηγηματικής αναπαραγωγής ερμηνεύει την κοινωνιολογική ανάπτυξη αγοριών και κοριτσιών στη βάση της αντίληψης ότι τα παιδιά παράγουν και συγχρόνως συμμετέχουν ενεργά στις λεγόμενες κουλτούρες συνομηλίκων, οι οποίες εμπλέκονται και αλληλεπιδρούν η μία με την άλλη. Μέσα από την ενεργό συμμετοχή τους τα παιδιά συμβάλλουν και αυτά από τη δική τους πλευρά στην προώθηση αλλαγών στη σύγχρονη κοινωνία (Corsaro, 2005). Το σύγχρονο αυτό θεωρητικό πλαίσιο επηρεάζει σε σημαντικό βαθμό και την έρευνα των φιλικών σχέσεων, καθώς και αυτές αποτελούν ουσιαστικό μέρος και στοιχείο της κουλτούρας των παιδιών και συμβάλλουν στη μετάβασή τους στην ενήλικη ζωή. Η φιλία ορίζεται γενικότερα ως η εκούσια, εθελοντική και όχι υποχρεωτική κοινωνική σχέση η οποία βασίζεται στις ακόλουθες διαστάσεις: 1) αμοιβαιότητα, 2) συμπάθεια, 3) αγάπη και 4) κοινές στιγμές με τον φίλο/ ή τη φίλη του (Bukowski, Newcomb & Hartup, 1996 Dunn, 2004). Οι φιλικές σχέσεις προσδίδουν έναν 18

19 κοινωνικό ρόλο, διαφορετικό από αυτόν που προσφέρουν οι συγγενικές και επαγγελματικές σχέσεις (Krappmann, 1996). Τα παιδιά αξιοποιούν τους φίλους τους ως γνωστικές και κοινωνικές πηγές σε καθημερινή βάση (Hartup, 1996α). Η φιλία αποτελεί μία συνεργατική σχέση, στο πλαίσιο της οποίας το κάθε μέλος ενδιαφέρεται για την ικανοποίηση του άλλου και η επικύρωση της προσωπικής αξίας είναι βασικό αποτέλεσμα αυτής της συνεργατικής σχέσης (Newcomb & Bagwell, 1996). Αναπτύσσεται συνήθως ανάμεσα σε άτομα όμοια ως προς την ηλικία, τα ενδιαφέροντα και τους στόχους (Zahn-Waxler, Iannotti & Chapman, 1982). Επιπλέον, η φιλία αποτελεί το πλαίσιο μέσα στο οποίο καλλιεργείται η κατανόηση του παιδιού για τα συναισθήματα και τις σκέψεις των άλλων ατόμων (Dunn, 2004). Στο πλαίσιο της σχολικής τάξης, η έννοια της φιλίας προσδιορίζεται ως δυαδική και αναφέρεται σε μία εθελοντική και αμοιβαία από τη φύση της σχέση. Είναι ο αμοιβαίος συναισθηματικός δεσμός ενός παιδιού με ένα συμμαθητή ή μία συμμαθήτρια (Ladd & Kochenderfer, 1996). Οι φιλίες στο σχολείο συμβάλλουν στη διαμόρφωση της αίσθησης ότι το άτομο ανήκει σε μία κοινωνία, σε ένα συγκεκριμένο κοινωνικό πλαίσιο, αυτό του σχολείου, και κατ επέκταση στη διαμόρφωση μίας αίσθησης ταυτότητας στο πλαίσιο αυτό. Οι φιλίες είναι δυνατόν να αποτελέσουν τα δομικά στοιχεία μίας δημοκρατικής και αυτόνομης σχολικής κοινότητας. Μάλιστα, αυτό που προκύπτει μέσα από την έρευνα και προτείνεται από τους ερευνητές και τις ερευνήτριες είναι το να παρέχει το σχολείο τα εφόδια, ώστε μαθήτριες και μαθητές να αναπτύσσουν δημοκρατικούς λόγους και δημοκρατικές πρακτικές (Quick & Winter,1995). Σύμφωνα με τους κοινωνικούς ψυχολόγους, η έννοια της φιλίας εντάσσεται στο ευρύτερο πλαίσιο αυτού που ονομάζουμε θετική συμπεριφορά (Hogg & Vaughan, 1995 Raven & Rubin, 1983 Smith & Mackie, 2006). Η θετική συμπεριφορά είναι μία ευρύτερη διάσταση, η οποία αναφέρεται στο σύνολο επίκτητων συμπεριφορών που αξιολογούνται θετικά από την κοινωνία και χαρακτηρίζονται ως εθελοντικές. Η πρόθεση αποτελεί βασικό στοιχείο της θετικής συμπεριφοράς. Για παράδειγμα, η παροχή βοήθειας, ο αλτρουισμός και η συνεργασία αποτελούν διαστάσεις της θετικής συμπεριφοράς. Καθεμιά από τις διαστάσεις της θετικής συμπεριφοράς έχει ωφελιμιστικό σκοπό μέσω της επίλυσης των προβλημάτων που αντιμετωπίζει το άλλο άτομο, καθώς και μέσα από άλλες μορφές συμπεριφορών. Χαρακτηριστικό είναι ότι το πώς κρίνει κάποιος αν η παροχή βοήθειας προς έναν άλλο άνθρωπο είναι 19

20 απαραίτητη ή όχι, επηρεάζεται τόσο από τις κοινωνικές νόρμες και τα δικά του προσωπικά κριτήρια, όσο και από τη συμπεριφορά και παρουσία τρίτων προσώπων. Οι φίλοι προσδιορίζονται ως τα άτομα που αναζητούν ο ένας τη συντροφικότητα του άλλου αυθόρμητα και ανεξάρτητα από κοινωνικές πιέσεις (Zahn-Waxler et al., 1982). Η φιλία βασίζεται στην αμοιβαιότητα και την αφοσίωση μεταξύ ατόμων που τοποθετούνται στο πλαίσιο αυτής της σχέσης ως ισότιμα (Hartup, 1996b). Σε μία φιλική σχέση και αλληλεπίδραση το κάθε μέλος αυτής λαμβάνει υπόψη τις ανάγκες και τις επιθυμίες των υπόλοιπων μελών μέσα στο συγκεκριμένο κοινωνικό και πολιτιστικό περιβάλλον. Σε όλες τις κουλτούρες και σε όλους τους πολιτισμούς υπάρχει ένας συγκεκριμένος όρος, ο οποίος εκφράζει την οικεία αυτή σχέση που διαμορφώνεται εκτός οικογενειακού πλαισίου. Η εννοιολογική σημασία των λέξεων που χρησιμοποιούνται στους διάφορους πολιτισμούς, για να αποδώσουν τον όρο της φιλίας, αντανακλά τις κοινωνικο-ιστορικές συνθήκες κάτω από τις οποίες ο όρος αυτός νοηματοδοτείται (Krappmann, 1996). Η φιλία αποτελεί, συνήθως, το τελευταίο στάδιο μίας δυναμικής διαδικασίας η οποία ξεκινάει από την απλή γνωριμία (Erwin, 1998). Για την απαρχή και τη διατήρηση μίας φιλικής σχέσης, απαιτείται ένας συνδυασμός παραγόντων που έχουν να κάνουν με τα χαρακτηριστικά προσωπικότητας, τις συμπεριφορές, καθώς και με την κοινωνική θέση των ατόμων που εμπλέκονται σε αυτήν (Ellis & Zarbatany, 2007). Κατ επέκταση, στο πλαίσιο μίας φιλικής σχέσης το άτομο από τη μία πλευρά διατηρεί την ατομικότητά του, ενώ από την άλλη πλευρά διατηρεί μία αλληλεξάρτηση με τον φίλο/ τη φίλη του (Smollar & Youniss, 1982). Η σύναψη μιας φιλίας, επηρεάζεται από τη συνύπαρξη συγκεκριμένων παραγόντων (Fehr, 1996). Αναλυτικά, οι παράγοντες αυτοί είναι οι ακόλουθοι: 1) οι περιβαλλοντικοί παράγοντες, όπως είναι η εγγύτητα που προκύπτει, όταν τα άτομα αλληλεπιδρούν στο ίδιο φυσικό περιβάλλον, όπως είναι για παράδειγμα, το σχολικό περιβάλλον ή το κοινωνικό δίκτυο των ήδη υπαρχουσών σχέσεων. Οι περιβαλλοντικοί παράγοντες συμβάλλουν στο να έρθουν σε επαφή δύο άτομα και κατ επέκταση να διαμορφώσουν μία φιλική σχέση, 2) οι προσωπικοί παράγοντες που καθορίζουν το αν μία γνωριμία θα εξελιχτεί σε φιλία. Τέτοιοι είναι τα προσωπικά κριτήρια σχετικά με το ποιους επιθυμούμε και ποιους δεν επιθυμούμε να έχουμε φίλους, καθώς και τα χαρακτηριστικά του άλλου προσώπου, όπως η εξωτερική του εμφάνιση, η ομοιότητα χαρακτηριστικών των φίλων,3) η συνθήκη. Ο παράγοντας αυτός αφορά στη συχνότητα και την αμοιβαία διαθεσιμότητα αλληλεπίδρασης με τον 20

21 άλλον, 4) οι αμοιβαίοι-δυαδικοί παράγοντες, όπως η αμοιβαία συμπάθεια, και 5) η σύγκλιση και συμφωνία όλων των παραπάνω παραγόντων. Το πρώτο στάδιο για τη διαμόρφωση μίας σχέσης είτε φιλικής είτε άλλου είδους είναι η γνωριμία και βασίζεται στην επιφανειακή επαφή και επικοινωνία (Erwin, 1998). Βασικό στοιχείο που χαρακτηρίζει το στάδιο αυτό είναι, όπως τονίστηκε και προηγουμένως, το στοιχείο της εγγύτητας. Οι περισσότερες φιλίες αναπτύσσονται μεταξύ ατόμων που μένουν στην ίδια γειτονιά, φοιτούν στο ίδιο σχολείο κ.λ.π. Μέσω της εγγύτητας γνωρίζει κανείς καλύτερα το άλλο άτομο βασιζόμενος σε εμφανή χαρακτηριστικά, όπως (φύλο, ηλικία, φυλετική και εθνική προέλευση), εξωτερική εμφάνιση (ένδυση κ.λ.π.) και συμπεριφορά. Με βάση τα παραπάνω επιφανειακά χαρακτηριστικά, λοιπόν, διαμορφώνονται και οι ανάλογες προσδοκίες, και η αλληλεπίδραση με το άλλο άτομο είτε συνεχίζεται είτε διακόπτεται. Το επόμενο στάδιο περιλαμβάνει το χτίσιμο μίας σχέσης η οποία στηρίζεται στην επικοινωνία και εμπιστοσύνη. Από τη στιγμή που θα διαμορφωθεί μία στενή σχέση, είναι πολύ βασικό το στοιχείο της οικειότητας, το οποίο χαρακτηρίζει το στάδιο αυτό και καθορίζει τη συνέχιση και την εδραίωσή της. Οι δυσκολίες μιας φιλικής σχέσης μπορεί να προκύπτουν λόγω των διαφορετικών ενδιαφερόντων και δραστηριοτήτων που έχει το κάθε μέλος ή να οφείλονται σε εξωτερικούς παράγοντες. Σε μικρές ηλικίες είναι δυνατόν τα προβλήματα μίας φιλικής σχέσης να οφείλονται στην έλλειψη ικανοτήτων των παιδιών να χειριστούν μία δύσκολη κατάσταση. Ο τερματισμός μιας σχέσης έρχεται, όταν οι προσδοκίες και οι υποχρεώσεις στις οποίες αυτή στηρίζεται παραβιάζονται. Τα παραπάνω στάδια εμφανίζονται κατά τη διάρκεια της εξέλιξης ενός παιδιού και χαρακτηρίζουν τις φιλικές σχέσεις που αυτό διαμορφώνει, όχι απαραίτητα με αυτή τη σειρά και ακολουθία, καθώς δεν φτάνουν όλες ο φιλικές σχέσεις στη διακοπή τους. Οι αλληλεπιδράσεις μεταξύ των φίλων, όταν λαμβάνουν χώρα σε ένα μη ανταγωνιστικό περιβάλλον, είναι πιο αυθόρμητες και αρμονικές συγκριτικά με τις αλληλεπιδράσεις μεταξύ αγνώστων ή απλά γνωστών (Berndt, 1981a). Οι φιλικές σχέσεις και αλληλεπιδράσεις των παιδιών διέπονται, από μικρή ακόμη ηλικία, από συγκεκριμένους κοινωνικούς κανόνες, οι οποίοι προκύπτουν αυθόρμητα στο πλαίσιο αλληλεπίδρασης των συνομηλίκων μεταξύ τους, ως αποτέλεσμα μίας βασικής ανθρώπινης τάσης να ρυθμίζει την κοινωνική αλληλεπίδραση (Bakeman & Brownlee, 1982). 21

22 1.1.1 Τα ποιοτικά χαρακτηριστικά μίας φιλικής σχέσης Η ποιότητα μίας φιλικής σχέσης προσδιορίζεται τόσο από τα θετικά, όσο και από τα αρνητικά στοιχεία των αλληλεπιδράσεων μεταξύ φίλων, στοιχεία τα οποία πρέπει να λαμβάνουν υπόψη τους οι ερευνητές (Berndt, 1996). Η υψηλή ποιότητα μιας φιλικής σχέσης χαρακτηρίζεται από την ύπαρξη όσο το δυνατόν περισσότερων θετικών στοιχείων, όπως είναι τα υψηλά επίπεδα οικειότητας, και από την ύπαρξη όσο το δυνατόν λιγότερων αρνητικών στοιχείων. Για παράδειγμα, στο πλαίσιο των ουσιαστικών φιλικών σχέσεων οι συγκρούσεις και οι ανταγωνισμοί εκδηλώνονται σπάνια και σε μικρό βαθμό (Berndt, 1999 Berndt, 2002). Συγκεκριμένοι παράγοντες είναι δυνατόν να επιδράσουν στη μορφή και την ποιότητα των φιλικών σχέσεων που διαμορφώνουν μαθητές και μαθήτριες, κυρίως κατά τα πρώτα σχολικά χρόνια. Το πολιτισμικό περιβάλλον και η γειτονιά στην οποία μεγαλώνουν αγόρια και κορίτσια, καθώς και το σχολείο στο οποίο φοιτούν αποτελούν παράγοντες οι οποίοι επιδρούν στις φιλίες των παιδιών (Dunn, 2004). Μία ουσιαστική φιλική σχέση καθιστά το άτομο ιδιαίτερα σημαντικό στο πλαίσιο του κοινωνικού του περίγυρου και παρέχει συγχρόνως κοινωνική και συναισθηματική υποστήριξη (Erwin, 1998). Σύμφωνα με τις έρευνες για τη διάσταση της φιλίας (Ginsberg, Gottman & Parker, 1987), έξι είναι τα βασικά στοιχεία που συνιστούν τη λειτουργικότητά της:1) η συντροφικότητα: στο πλαίσιο μίας φιλικής σχέσης παρέχει τη δυνατότητα στο παιδί από μικρή ακόμη ηλικία να έχει ένα άτομο εμπιστοσύνης με το οποίο θα συμμετέχει στο παιχνίδι και σε κοινές δραστηριότητες, 2) η παροχή ερεθισμάτων: η φιλία παρέχει στα άτομα ενθουσιασμό, χρήσιμες γνώσεις και πληροφορίες, δημιουργική λεκτική αλληλεπίδραση κ.λ.π., 3) η υποστήριξη και βοήθεια, 4) η ενδυνάμωση και ενίσχυση του εγώ, 5) η κοινωνική σύγκριση: η φιλία προσφέρει ένα επίπεδο, ένα σημείο αναφοράς με βάση το οποίο το άτομο εκτιμά τις απόψεις του και, κατ επέκταση, τον εαυτό του, και 6) η οικειότητα. Σύμφωνα με πρόσφατη έρευνα σε δείγμα αγοριών και κοριτσιών εφήβων, η φιλία συμβάλλει στην καλλιέργεια των ακόλουθων διαστάσεων: i) της εμπιστοσύνης και της τιμιότητας: ο φίλος ή η φίλη κρατάει μυστικά και συμπαρίσταται στον φίλο/η του, ii) της αυτογνωσίας: ο φίλος δίνει ουσιαστικές συμβουλές και βοηθάει το άτομο να γνωρίσει τον εαυτό του, και iii) της υποστήριξης που παρέχουν οι παρέες συνομηλίκων όταν το άτομο έρθει αντιμέτωπο με δύσκολες καταστάσεις στο σχολικό περιβάλλον. Μέσα από την αναπαράσταση της φιλίας οι έφηβοι δίνουν βαρύτητα στις 22

23 προσωπικές δεξιότητες, οι οποίες προκύπτουν από προσωπικές τους εμπειρίες και όχι τόσο από τις σχολικές εφαρμογές και πρακτικές (Allard & Yates, 2001). Το στοιχείο της οικειότητας ένα από τα βασικά θεμέλια μιας υγιούς φιλικής σχέσης, έχει προσδιοριστεί μέσα από πρόσφατες έρευνες. Οι εν λόγω έρευνες (Fehr, 2004) υποδεικνύουν ότι η οικειότητα στο πλαίσιο, κυρίως μιας ομόφυλης φιλικής σχέσης, oπου είναι ιδιαιτέρως έντονη, έγκειται κυρίως στη διαδικασία της αυτοαποκάλυψης, η οποία λαμβάνει χώρα στο πλαίσιο μιας φιλικής σχέσης, καθώς και στην παροχή συναισθηματικής στήριξης, σύμφωνα με τις γνωστικές αναπαραστάσεις ενήλικων ανδρών και γυναικών. Σύμφωνα με τη διεθνή βιβλιογραφία (Bukowski & Sippola, 1996), η έννοια της φιλίας συνδέεται στενά με την έννοια της ηθικής. Η σχέση φιλίας και ηθικής είναι αμφίδρομη: Η ηθική επηρεάζει τη διαμόρφωση και την πορεία μιας φιλικής σχέσης και η φιλία αποτελεί σημαντικό πλαίσιο για την εξέλιξη της ηθικής, καθώς μέσα από τις φιλικές τους σχέσεις αγόρια και κορίτσια μαθαίνουν τις ανάγκες και τα συναισθήματα των φιλικών τους προσώπων και κινητοποιούνται για την ικανοποίηση αυτών των αναγκών. Κατ επέκταση, μέσα από τις εμπειρίες αυτές τίθενται οι βάσεις για τη συνειδητοποίηση από πλευράς των παιδιών αξιών, όπως η φροντίδα και η δικαιοσύνη. Ωστόσο, κρίνεται σκόπιμο, όπως προκύπτει μέσα από τα κενά των ερευνών, να μελετηθεί περαιτέρω με ποιον τρόπο αγόρια και κορίτσια επιλύουν θέματα ηθικής με άτομα που είναι φίλοι τους, αλλά και με άτομα που δεν ανήκουν στο φιλικό τους περιβάλλον. Το στοιχείο της ομοιότητας ως προς το φύλο, την ηλικία, την εθνικότητα, το εκπαιδευτικό υπόβαθρο, τις δραστηριότητες και τα χαρακτηριστικά προσωπικότητας αποτελεί βασική προϋπόθεση για την απαρχή μιας φιλικής σχέσης, ειδικά κατά την περίοδο της εφηβείας (Aboud & Mendelson, 1996 Erwin, 1998). Συγκεκριμένα, έχει αποδειχτεί ότι οι φιλίες διαμορφώνονται στη βάση των κοινών ενδιαφερόντων και δραστηριοτήτων. Οι ομοιότητες αυτές προέρχονται από τρεις βασικές πηγές: 1) τις κοινωνικές και δημογραφικές συνθήκες, όπως το να μένουν στην ίδια γειτονιά, να πηγαίνουν στο ίδιο σχολείο, να έχουν το ίδιο κοινωνικο- οικονομικό υπόβαθρο, 2) τη διαδικασία της κοινωνικής επιλογής με βάση την οποία οι άνθρωποι τείνουν να επιλέγουν άτομα που έχουν τα ίδια χαρακτηριστικά με τους αυτούς 3) την αμοιβαία κοινωνικοποίηση, δηλαδή τη διαδικασία μέσω της οποίας τα παιδιά γίνονται όμοια με τους φίλους τους ως αποτέλεσμα της μεταξύ τους αλληλεπίδρασης (Hartup, 1996b). 23

24 Επιπλέον, όσον αφορά την ίδια τη διάσταση της ομοιότητας, έχει υποστηριχτεί ότι για την απαρχή μίας φιλικής σχέσης, βασική προϋπόθεση είναι η ομοιότητα όχι μόνο ως προς βασικά εξωτερικά χαρακτηριστικά, όπως είναι το χρώμα δέρματος, το φύλο και η ηλικία, αλλά και ως προς τη συμπεριφορά. Αυτό το χαρακτηριστικό μάλιστα αυξάνει και τη θετική αλληλεπίδραση μεταξύ των φίλων (Doyle, 1982). Σύμφωνα με πιο πρόσφατη έρευνα, βασική προϋπόθεση για να γίνει ένα παιδί φίλος/φίλη αποτελεί το στοιχείο της ομοιότητας με το άλλο άτομο σε συνδυασμό με το στοιχείο της δημοτικότητας στο πλαίσιο της ομάδας συνομηλίκων. Είναι χαρακτηριστικό μάλιστα ότι τα παιδιά τείνουν να αντιπαθούν άλλα παιδιά που είναι ανόμοια με τους ίδιους ή να διαλύουν πιο συχνά τις φιλικές τους σχέσεις με παιδιά με τα οποία έχουν ανόμοια χαρακτηριστικά (Dunn, 2004). Στο πλαίσιο της κοινωνικής ψυχολογίας, η ενσυναίσθηση και η κατανόηση των προβλήματων του άλλου ωθούν στην παροχή βοήθειας. Ένας βασικός παράγοντα, ο οποίος επηρεάζει την ανάπτυξη ενσυναίσθησης είναι ο βαθμός ομοιότητας μεταξύ του ατόμου που παρέχει τη βοήθεια και του ατόμου που πρόκειται να γίνει ο αποδέκτης αυτής της βοήθειας (Hogg & Vaughan, 1995). Η παροχή υποστήριξης αποτελεί ένα ακόμη στοιχείο που χαρακτηρίζει τις φιλικές σχέσεις. Ένα βασικό χαρακτηριστικό, το οποίο αποτελεί και προϋπόθεση για την παροχή ουσιαστικής βοήθειας και κατανόησης στο πλαίσιο μιας φιλικής σχέσης αποτελεί η ικανότητα να δει κανείς την πραγματικότητα και τις κοινωνικές καταστάσεις μέσα από την οπτική του άλλου ατόμου, με άλλα λόγια το να προσπαθήσει να μπει στη θέση του άλλου ατόμου, του φιλικού προσώπου, διαδικασία η οποία προσδιορίζεται ως role taking. Αυτή η γνωστική διαδικασία συμβάλλει στη διαμόρφωση αμοιβαίων φιλικών σχέσεων κατά την εφηβική κυρίως ηλικία (Erwin, 1998). Πέρα από όλα τα παραπάνω βασικά χαρακτηριστικά που διέπουν μια φιλική σχέση, πρέπει να τονιστεί και πως κάθε φιλία είναι διαφορετική. Δεν υπάρχει, δηλαδή, ένα συγκεκριμένο είδος φιλικής σχέσης. Μάλιστα, το ίδιο παιδί είναι πιθανό να έχει πολλές διαφορετικές φιλικές σχέσεις. Επίσης, η ίδια η φιλική σχέση δε βιώνεται με τον ίδιο τρόπο από κάθε μέλος της (Dunn, 2004). Μάλιστα, σύμφωνα και με παλαιότερη έρευνα σε παιδιά ηλικίας 3-4 ετών, υπάρχουν διαφορετικές αμοιβαίες φιλικές σχέσεις. Συγκεκριμένα, στην εν λόγω έρευνα βρέθηκε ότι οι δυαδικές φιλικές σχέσεις διαφέρουν ως προς τον τρόπο αλληλεπίδρασης μεταξύ των μελών τους και ως προς τη συχνότητα και την ποιότητα των μεταξύ τους διαφωνιών (Dunn, 1999). 24

25 Εκτός από τη διαμόρφωση δυαδικών φιλικών σχέσεων, η έρευνα έχει εστιάσει και στη διαμόρφωση φιλίας στο πλαίσιο ομάδας. Η ομάδα /παρέα συνομηλίκων στην οποία ανήκει ένα παιδί διαδραματίζει σημαντικό ρόλο στη διαμόρφωση μίας φιλικής σχέσης, καθώς παρέχει τη δυνατότητα για διαμόρφωση οικείων φιλικών σχέσεων λόγω της συχνής αλληλεπίδρασης των ατόμων που απαρτίζουν την ομάδα. Υπάρχουν ποικίλες κοινωνικές ομάδες, οι οποίες διαφοροποιούνται ως προς τη φύση και το στόχο τους. Στο πλαίσιο των κοινών δραστηριοτήτων, οι οποίες στοχεύουν προς έναν κοινό στόχο, προκύπτει η διαμόρφωση κοινωνικής αλληλεπίδρασης και φιλίας. Η ομάδα συγκεκριμενοποιεί τις υποχρεώσεις μεταξύ των φίλων (Allen, 1981). Όπως προκύπτει λοιπόν από τα παραπάνω, διαφορές υπάρχουν όχι μόνο ως προς τα ποιοτικά χαρακτηριστικά μιας φιλικής σχέσης, αλλά και ως προς τον αριθμό των φίλων που έχει το κάθε παιδί: κάποια παιδιά έχουν περιστασιακές κοινωνικές επαφές, ενώ κάποια άλλα είναι μέρος μιας συγκεκριμένης ομάδας συνομηλίκων. Κάποια παιδιά έχουν αρκετούς στενούς φίλους/φίλες, ενώ κάποια άλλα έχουν μόνο έναν - δύο φίλους (Dunn, 2004). Σύμφωνα με τα παραπάνω, οι φιλικές σχέσεις διακρίνονται από συγκεκριμένα δομικά χαρακτηριστικά, τα οποία διέπουν λίγο ή πολύ κάθε φιλία, αν και πρέπει να λαμβάνεται υπόψη ότι κάθε φιλία είναι διαφορετική. Ωστόσο, οι οικείες φιλικές σχέσεις που συνάπτουν τα αγόρια και τα κορίτσια παρουσιάζουν διαφορετικά δομικά στοιχεία, συγκριτικά με τις υπόλοιπες φιλικές σχέσεις. Συγκεκριμένα, πέρα από τις στενές και οικείες φιλικές σχέσεις που διαμορφώνει ένα άτομο, υπάρχει και ένας ευρύτερος κύκλος φίλων (π.χ. λιγότερο οικεία φιλικά πρόσωπα, άλλοτε φίλοι, αδέρφια του καλύτερου φίλου/φίλης κ.λ.π.), ο οποίος πρέπει να λαμβάνεται υπόψη, όταν διερευνάται η διάσταση της φιλίας, καθώς αποτελεί σημαντικό κομμάτι του κοινωνικού πλαισίου του ατόμου και, επιπλέον, συμβάλλει στη διαμόρφωση μιας πιο ολοκληρωμένης εικόνας της επικοινωνίας μεταξύ των συνομηλίκων. Επιπλέον, ο ευρύτερος κύκλος φίλων παρέχει στο άτομο τη δυνατότητα να αποκτήσει μια καλύτερη αντίληψη της κοινωνικής του αξίας και θέσης στο εκάστοτε κοινωνικό πλαίσιο. Όπως αποδεικνύεται μέσα από την έρευνα του Giordano (1995), η οποία βασίστηκε στα σημειώματα μαθητών και μαθητριών γυμνασίου και λυκείου προς φιλικά τους πρόσωπα, είναι διαφορετική η επικοινωνία που υπάρχει μεταξύ στενών φίλων από αυτή που υπάρχει μεταξύ φίλων που δεν έχουν οικειότητα μεταξύ τους. 25

26 1.1.2 Η ποιότητα της σχέσης με τον καλύτερο φίλο/ την καλύτερη φίλη Η φιλική σχέση που προσδιορίζεται από το άτομο ως η καλύτερη και η πιο οικεία διακρίνεται και διαφοροποιείται από τις υπόλοιπες φιλικές του σχέσεις. Συγκεκριμένα, στο πλαίσιο αυτού που ονομάζουμε καλύτερη φιλική σχέση, το κάθε μέλος της ενδιαφέρεται για την ευτυχία, τις ανάγκες και τις επιθυμίες του άλλου και αντιμετωπίζει τον καλύτερο φίλο ή την καλύτερη φίλη ως κομμάτι και προέκταση του εαυτού του. Κατ επέκταση, η δικαιοσύνη μεταξύ φίλων ξεπερνάει την έννοια της ισότητας (Berndt, 1982b). Επιπλέον, σύμφωνα με ερευνητική μελέτη, η οποία βασίστηκε στις γραπτές σημειώσεις μαθητριών και μαθητών γυμνασίου και λυκείου, ήταν ξεκάθαρο ότι οι σημειώσεις που απευθύνονται στον καλύτερο φίλο ή την καλύτερη φίλη διακρίνονταν από αμοιβαίο σεβασμό και από έναν ιδιαίτερο τρόπο επικοινωνίας και έκφρασης συναισθημάτων και σκέψεων (Giordano, 1995). Σύμφωνα με τους Parker και Asher (1993) τα βασικά στοιχεία που συνιστούν την ποιότητα της καλύτερης φιλικής σχέσης που διαμορφώνει ένα αγόρι ή ένα κορίτσι είναι τα ακόλουθα: 1) η φροντίδα: ο βαθμός δηλαδή στον οποίο η φιλική σχέση διακρίνεται από φροντίδα, υποστήριξη και ενδιαφέρον, 2) η σύγκρουση/ προδοσία: ο βαθμός στον οποίο η φιλική σχέση χαρακτηρίζεται από διαφωνίες και έλλειψη εμπιστοσύνης, 3) η συντροφικότητα και η διασκέδαση: ο βαθμός στον οποίο τα φιλικά πρόσωπα περνάνε μαζί ευχάριστα χρόνο 4) η βοήθεια και η καθοδήγηση: ο βαθμός στον οποίο τα φιλικά πρόσωπα βοηθούν το ένα το άλλο σε διάφορες περιστάσεις, 5) η οικεία αλληλεπίδραση: ο βαθμός στον οποίο η φιλική σχέση χαρακτηρίζεται από αποκάλυψη προσωπικών σκέψεων και συναισθημάτων, και 6) η διαχείριση συγκρούσεων: ο βαθμός στον οποίο οι διαφωνίες στο πλαίσιο μίας φιλικής σχέσης επιλύονται αποτελεσματικά και δίκαια. Στις πιο οικείες και στενές διαπροσωπικές σχέσεις, σύμφωνα με το μοντέλο των Aron, Mashek & Aron (2004), το κάθε μέλος τους τείνει να εκλαμβάνει τον άλλον ως μέρος του εαυτού του και να οικειοποιείται τις ποικίλες ταυτότητες και οπτικές του. Για παράδειγμα όταν κάποιος βοηθάει έναν σημαντικό άλλο, είναι σαν να βοηθάει τον ίδιο του τον εαυτό. Το πόσο θεωρεί τον άλλο ως μέρος του εαυτού του εξαρτάται από το πόσο κοντά νιώθει με το συγκεκριμένο άτομο και από την οικειότητα που έχει μαζί του. Όπως διαφαίνεται από τα παραπάνω, βασικό ποιοτικό χαρακτηριστικό της καλύτερης φιλικής σχέσης είναι το στοιχείο της οικειότητας. Η οικειότητα αποτελείται και αυτή από ποικίλα διακριτά στοιχεία, όπως η διαδικασία της 26

27 αποκάλυψης προσωπικών στοιχείων και συναισθημάτων στο άλλο άτομο, η αμοιβαία ανταπόκριση του άλλου ατόμου και η αντίληψη του ενός ότι το άλλο άτομο το κατανοεί και νοιάζεται γι αυτό (Laurenceau, Rivera, Shaffer & Pietromonaco, 2004). Η αντίληψη του ατόμου για το επίπεδο ανταπόκρισης του σημαντικού άλλου αποτελεί ένα στοιχείο το οποίο καθορίζει το πόσο αυτό είναι ικανοποιημένο από τη συγκεκριμένη σχέση. Η αντίληψη αυτή του ατόμου είναι τόσο μία υποκειμενική κοινωνική αντίληψη, όσο και μέρος της αντικειμενικής κοινωνικής πραγματικότητας (Reiss, Clark & Holmes, 2004). Τα παιδιά τείνουν να αξιολογούν πιο θετικά την καλύτερη φιλική τους σχέση από τις υπόλοιπες φιλικές τους σχέσεις και μάλιστα δηλώνουν ότι λαμβάνουν περισσότερη υποστήριξη από τον καλύτερο φίλο ή την καλύτερη φίλη τους. Συγκεκριμένα, οι καλύτερες φιλικές σχέσεις που διαμορφώνουν τα αγόρια και τα κορίτσια στο πλαίσιο του σχολικού τους περιβάλλοντος χαρακτηρίζονται περισσότερο από τα στοιχεία της οικειότητας, της αποκλειστικότητας και της αποτελεσματικής επίλυσης διαφωνιών συγκριτικά με τις άλλες φιλικές σχέσεις που διαμορφώνονται στο σχολικό πλαίσιο (Meurling, Ray & Lobello, 1999). Οι πιο οικείες φιλικές σχέσεις, παρέχουν σημαντικότερη στήριξη, συντροφικότητα και αποκλειστικότητα συγκριτικά με τις υπόλοιπες φιλικές σχέσεις, σύμφωνα και με τις αναφορές των εκπαιδευτικών (Sebanc, Kearns, Hernandez & Galvin, 2007). Όσον αφορά τη διαμόρφωση στενών και οικείων φιλικών σχέσεων στο ελληνικό σχολικό πλαίσιο, διαπιστώθηκε ότι τα παιδιά δηλώνουν ικανοποιημένα από τις στενές φιλικές τους σχέσεις, ανεξάρτητα από την επίδραση των παραγόντων ηλικία και φύλο (Μπαρμπούτη, 1998). Για τη δημιουργία της καλύτερης φιλικής σχέσης απαιτούνται, σύμφωνα με τις αντιλήψεις μαθητών και μαθητριών, οι ακόλουθες προϋποθέσεις (Smollar & Youniss, 1982): το να αφιερώνεται περισσότερος κοινός χρόνος μεταξύ των φίλων, να κάνουν ιδιαίτερα και ξεχωριστά πράγματα μαζί, δραστηριότητες στις οποίες δε συμμετέχουν οι υπόλοιποι φίλοι τους, όπως το να πηγαίνουν μαζί στο σχολείο με τα ποδήλατά τους, καθώς και το να μοιάζουν μεταξύ τους ή να θέλουν την αποκλειστικότητα στο πλαίσιο της φιλικής τους σχέσης, να έχουν, για παράδειγμα, τις ίδιες συνήθειες, να τους αρέσουν τα ίδια πράγματα και να μην συμπαθούν τους ίδιους ανθρώπους. 27

28 1.1.3 Η έννοια της υποστήριξης στο σχολικό πλαίσιο Η υποστήριξη αποτελεί σημαντικό δομικό στοιχείο των φιλικών σχέσεων και συνακόλουθα αποτελεί ένα διαμεσολαβητικό μηχανισμό στη σχέση μεταξύ κοινωνικού εκφοβισμού και φιλίας, γι αυτό και αναλύεται σε ξεχωριστό υποκεφάλαιο. H έννοια της υποστήριξης βασίζεται στην προσωπική αντίληψη ενός ατόμου για τη γενική ή τη συγκεκριμένη στήριξη που βιώνει από τους ανθρώπους του κοινωνικού του περιβάλλοντος (Malecki & Demaray, 2002). Οι συγκεκριμένες υποστηρικτικές συμπεριφορές συνίστανται στη συναισθηματική υποστήριξη, τη συντελεστική υποστήριξη, την υποστήριξη δηλαδή η οποία βασίζεται στην παροχή χρήσιμων πληροφοριών και την ενθαρρυντική υποστήριξη. Σύμφωνα με την αξιολόγηση του ερευνητικού εργαλείου CASS (Child and Adolescent Social Support Scale), το οποίο διερευνά το πώς αντιλαμβάνονται τα παιδιά και οι έφηβοι την υποστήριξη από τον κοινωνικό τους περίγυρο (συμμαθητές/συνομηλίκους, γονείς, εκπαιδευτικούς και φίλους/φίλες), ότι με διαφορετικό τρόπο αντιλαμβάνονται τα παιδιά και οι έφηβοι την υποστήριξη από κάποιο συμμαθητή/συμμαθήτρια και διαφορετικά την υποστήριξη που λαμβάνουν από κάποιο στενό τους φίλο/φίλη. Επιπλέον, οι παράγοντες φύλο, εθνική προέλευση και ηλικία επιδρούν στον τρόπο που αντιλαμβάνονται παιδιά και έφηβοι την κοινωνική υποστήριξη που λαμβάνουν από συμμαθητές/ τριες και από οικεία φιλικά πρόσωπα. Στο σχολικό πλαίσιο η εφαρμογή ενός τέτοιου εργαλείου είναι ιδιαίτερα σημαντική καθώς συμβάλλει στην εφαρμογή αποτελεσματικών παρεμβάσεων με στόχο την προώθηση της ασφάλειας στο σχολείο. Από όλες τις μορφές κοινωνικής υποστήριξης στην έρευνα των Demaray & Malecki (2003b) αγόρια και κορίτσια αξιολόγησαν ως πιο θετική και σημαντική την υποστήριξη που λαμβάνουν από τα οικεία τους φιλικά πρόσωπα.αντίθετα, σύμφωνα με άλλη πρόσφατη έρευνα, η υποστήριξη από οικείο φιλικό πρόσωπο, δεν αποδεικνύεται από μόνη της ισχυρός προστατευτικός παράγοντας όσον αφορά την αντιμετώπιση των αρνητικών συναισθημάτων που προκύπτουν λόγω θυματοποίησης (Davidson & Demaray, 2007). Σύμφωνα με τα αποτελέσματα από την εφαρμογή της κλίμακας Student Social Support Scale (SSSS), η αντίληψη της κοινωνικής υποστήριξης διαπιστώνεται ότι συνδέεται θετικά με αναπτυγμένες κοινωνικές δεξιότητες και με την αυτοπεποίθηση του ατόμου στο πλαίσιο των κοινωνικών διαπροσωπικών του σχέσεων (Malecki & Elliot, 1999). 28

29 Όσον αφορά τη διερεύνηση της μεταβλητής της υποστήριξης, έχει τονιστεί ότι οι ερευνητές πρέπει να ξεκαθαρίζουν αν επιθυμούν να μελετήσουν την αποδοχή ή την παροχή της κοινωνικής υποστήριξης ή και τα δύο. Επιπλέον, σύμφωνα με την έρευνα, η κοινωνική υποστήριξη είναι δυνατόν να έχει κάθε φορά διαφορετική μορφή και περιεχόμενο, και, επιπλέον τα είδη και οι πηγές κοινωνικής υποστήριξης είναι πολυδιάστατες (Tardy, 1985). Η παροχή της υποστήριξης, αποδεικνύεται ότι συνδέεται με κοινωνικές διαστάσεις, όπως η κοινωνική εικόνα του ατόμου που την εκδηλώνει καθώς και με την κοινωνική ικανότητα του ατόμου για υποστήριξη, αλλά και την ικανότητά του να κατανοεί τα συναισθήματα των άλλων (Poyhonen, Juvonen & Salmivalli, 2010) Η ερευνητική προσέγγιση της σημασίας της φιλίας Τα παραπάνω ευρήματα παλαιότερων και πρόσφατων ερευνών οδηγούν στο συμπέρασμα ότι η διάσταση της φιλίας αποτελεί ένα διακριτό ερευνητικό πεδίο με αποτέλεσμα η ερευνητική και μεθοδολογική του προσέγγιση να βασίζεται σε συγκεκριμένες αρχές τις οποίες πρέπει να λαμβάνουν υπόψη οι ερευνητές/ερευνήτριες του εν λόγω πεδίου μελέτης. Συγκεκριμένα, ένας βασικός άξονας ο οποίος πρέπει να λαμβάνεται υπόψη κατά τη μελέτη των φιλικών σχέσεων είναι η διάκριση της φιλίας σε απλή φιλική σχέση και σε αυτό που ονομάζουμε στην καθημερινότητά μας η καλύτερη φιλική σχέση Σύμφωνα με τη διεθνή βιβλιογραφία, είναι σημαντικό να γίνεται η διάκριση αυτή. Ένα παράδειγμα έρευνας που έλαβε υπόψη τη διερεύνηση της απαρχής μιας φιλικής σχέσης και των μηχανισμών μέσα από τους οποίους διαμορφώνεται μία τέτοια σχέση στο σχολικό πλαίσιο, είναι η έρευνα των Smollar & Youniss (1982), η οποία συμπεριέλαβε διακριτές ερωτήσεις, που αφορούσαν τόσο τις απλές φιλικές σχέσεις, όσο και την καλύτερη φιλική σχέση Επιπλέον, είναι σημαντικό, όταν ερευνά κανείς τη φιλία, να λαμβάνει υπόψη του ότι τα δεδομένα που συγκεντρώνει αφορούν τις αντιλήψεις που έχει το συγκεκριμένο άτομο για τη συγκεκριμένη σχέση και δεν αντικατοπτρίζουν το πώς είναι η σχέση αυτή πραγματικά, παρά μόνο μέσα από την οπτική του ερωτώμενου (Furman, 1996). Ο Berndt (2002) διαπιστώνει ένα ερευνητικό κενό, που αφορά τις έμμεσες επιδράσεις των φιλικών σχέσεων, καθώς οι ερευνητές που μελετούν τα οφέλη που προκύπτουν από τις φιλικές σχέσεις σπάνια εστιάζουν στα συγκεκριμένα χαρακτηριστικά των φιλικών προσώπων, και αυτοί που διερευνούν την επίδραση που 29

30 ασκούν τα φιλικά πρόσωπα, σπάνια εστιάζουν στα χαρακτηριστικά και στο είδος των φιλικών σχέσεων που διαμορφώνουν τα αγόρια και τα κορίτσια. Ειδικότερα, οι ερευνητές παραβλέπουν να διερευνήσουν το διαμεσολαβητικό ρόλο που διαδραματίζει η ποιότητα μίας φιλικής σχέσης στην επίδραση που ασκεί η σχέση αυτή στους διάφορους τομείς ζωής και προσαρμογής των μελών της, διάσταση η οποία είναι δυνατόν να εμπλουτιστεί μέσα από παρατήρηση της αλληλεπίδρασης των φιλικών προσώπων στο φυσικό τους πλαίσιο. Σημαντικά ποιοτικά και δομικά χαρακτηριστικά των φιλικών σχέσεων αγοριών και κοριτσιών, όπως είναι η ομοιότητα μεταξύ των φίλων καθώς και το γεγονός ότι τα παιδιά που έχουν φίλους προσαρμόζονται καλύτερα συγκριτικά με τα παιδιά που δεν έχουν φίλους, είναι κοινά ευρήματα ερευνών σε διαφορετικές κοινωνίες και κουλτούρες. Με βάση, λοιπόν, αυτά τα κοινά στοιχεία καθίσταται δυνατόν να ερμηνεύσουν οι ερευνητές ευρήματα άλλων ερευνών που υποδεικνύουν διαφορές μεταξύ των πολιτιστικών πλαισίων ως προς άλλες διαστάσεις της φιλίας (French, 2003). Επιπλέον, σε ό,τι αφορά τις έρευνες που έχουν ως αντικείμενο μελέτης τη φιλία, δεν πρέπει να παραβλέπει κανείς το σύγχρονο θεωρητικό και ερευνητικό πλαίσιο που αφορά τη διερεύνηση και μελέτη της παιδικής ηλικίας. Σε αυτό δίνεται ιδιαίτερη έμφαση στην ενεργό δράση και συμμετοχή των παιδιών στην προώθηση αλλαγών στη σύγχρονη κοινωνία και κατ επέκταση οι ερευνητές εστιάζουν στο λόγο, την υποκειμενικότητα και την προοπτική του μαθητή και της μαθήτριας ως ενεργού μέλους της σύγχρονης κοινωνίας (Corsaro, 2005). Στην πράξη, η μελέτη της φιλίας έχει ιδιαίτερη βαρύτητα, καθώς η φιλία είναι έχει σημαντικό ρόλο στη διαμόρφωση της προσωπικότητας ενός παιδιού. Οι φιλίες έχουν αξία ακόμη και για μικρής ηλικίας παιδιά, αφού έχει αποδειχτεί ότι και αυτά μπορούν να προσφέρουν συναισθηματική στήριξη στον φίλο ή τη φίλη τους και έχουν την ικανότητα να διαμορφώνουν σχέσεις, οι οποίες με την πάροδο του χρόνου είναι δυνατόν να εξελιχτούν σε αμοιβαίες, οικείες και σταθερές φιλίες (Dunn, 2004). Επιπλέον, όταν κάποιος διερευνά την επίδραση της φιλίας στην προσαρμογή ενός ατόμου, είναι σημαντικό να λαμβάνει υπόψη του παράγοντες όπως η διάρκεια και η σταθερότητα της φιλίας, αλλά και τα χαρακτηριστικά του φιλικού προσώπου και η ομοιότητα μεταξύ των δύο φίλων (Furman, 1996). Έχει υποστηριχτεί ότι το μοντέλο που θεωρείται πιο κατάλληλο για την κατανόηση των φιλικών σχέσεων των παιδιών είναι αυτό που εστιάζει στους 30

31 αναπτυξιακούς παράγοντες και ακολουθεί τις διεργασίες που συμβαίνουν σε ένα συγκεκριμένο πλαίσιο, όπως είναι για παράδειγμα αυτό του σχολείου (Αντωνιάδου & Μπίμπου- Νάκου, 2000). Συνοψίζοντας τα σημαντικότερα αποτελέσματα που αφορούν τη φιλία, οι ερευνητές Rubin, Fredstrom & Bower (2008) πρότειναν τη διερεύνηση των παρακάτω σε μελλοντικές μελέτες: 1) Πώς επιδρά θετικά η φιλία στην εξελικτική ανάπτυξη των παιδιών, 2) Τα χαρακτηριστικά των ίδιων των φιλικών προσώπων και η επίδρασή τους. Ελάχιστες έρευνες μελετούν το πώς o βαθμός ομοιότητας μεταξύ φιλικών προσώπων (homophily) επιδρά στο κάθε μέλος και ποια είναι τα οφέλη της, 3) Να διερευνηθούν οι διαφορές φύλου όσον αφορά τη διαμόρφωση φιλικών σχέσεων. Καθένα από τα παραπάνω ερωτήματα πρέπει να περιλαμβάνει και την επίδραση του παράγοντα φύλου. Είναι σημαντικό να ερευνήσει κανείς πώς τα αγόρια και τα κορίτσια αντιλαμβάνονται τα οφέλη και τη λειτουργικότητα των φιλικών τους σχέσεων, και 4) Κρίνεται σκόπιμο να διερευνηθεί περαιτέρω η σχέση φιλίας και της μειονοτικής θέσης μαθητών/μαθητριών: Έχει αποδειχτεί ότι, ανεξαρτήτως ηλικίας, αγόρια και κορίτσια επιλέγουν να διαμορφώνουν φιλικές σχέσεις με αγόρια και κορίτσια της ίδιας εθνικότητας. Είναι, λοιπόν, σημαντικό να δοθεί ιδιαίτερη σημασία στα στοιχεία και τις διαστάσεις των φιλικών σχέσεων που αναπτύσσονται μεταξύ ατόμων διαφορετικής εθνικότητας. Σύμφωνα με τις παραπάνω προτάσεις για μελλοντικές έρευνες και τα κενά των ερευνών που έχουν ως αντικείμενό τους την έννοια της φιλίας, κρίνεται απαραίτητο στη διεξαγωγή έρευνας που αφορά τη φιλία να λαμβάνεται υπόψη η επίδραση των ταυτοτήτων φύλου και η εξελικτική σημασία της φιλίας. 31