ΕΘΝΙΚΟ ΚΑΙ ΚΑΠΟ ΙΣΤΡΙΑΚΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΘΗΝΩΝ ΣΧΟΛΗ ΝΟΜΙΚΩΝ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΩΝ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΤΜΗΜΑ ΝΟΜΙΚΗΣ ΤΟΜΕΑΣ ΗΜΟΣΙΟΥ ΙΚΑΙΟΥ

Transcript

1 ΕΘΝΙΚΟ ΚΑΙ ΚΑΠΟ ΙΣΤΡΙΑΚΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΘΗΝΩΝ ΣΧΟΛΗ ΝΟΜΙΚΩΝ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΩΝ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΤΜΗΜΑ ΝΟΜΙΚΗΣ ΤΟΜΕΑΣ ΗΜΟΣΙΟΥ ΙΚΑΙΟΥ ΕΦΑΡΜΟΓΕΣ ΗΜΟΣΙΟΥ ΙΚΑΙΟΥ ΘΕΜΑ: «Συνταγµατικά δικαιώµατα κρατουµένων» ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ: Ανδρέας Γ. ηµητρόπουλος ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ: Νικολακοπούλου Εµµανουέλα Α.Μ ΑΘΗΝΑ ΜΑΪΟΣ 2008

2 ΠΙΝΑΚΑΣ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΩΝ 1]ΕΙΣΑΓΩΓΗ...7 2] ΕΙ ΙΚΕΣ ΚΥΡΙΑΡΧΙΚΕΣ ΣΧΕΣΕΙΣ ΚΑΙ ΘΕΜΕΛΙΩ Η ΙΚΑΙΩΜΑΤΑ ΤΩΝ ΦΥΛΑΚΙΣΜΕΝΩΝ..9 3] ΕΠΙΜΕΡΟΥΣ ΙΚΑΙΩΜΑΤΑ:..11 A] ΤΑ ΜΗΤΡΙΚΑ ΘΕΜΕΛΙΩ Η ΙΚΑΙΩΜΑΤΑ 1) Προσωπική ελευθερία (Σ 5 3) και προσωπική ασφάλεια (Σ 6 1) 1.1) Γενικά ) Ως προς τους φυλακισµένους-ελευθερία κίνησης 12 2) Ανθρώπινη αξία (Σ 2 1) και ελευθερία αναπτύξεως της προσωπικότητας (Σ 5 1) 2.1) Γενικά ) Ως προς τους φυλακισµένους-πλήρης εφαρµογή..14 3) Αρχή της ισότητας (Σ 4 1) 3.1) Γενικά ) Ως προς τους φυλακισµένους-πλήρης εφαρµογή ΤΜΗΜΑ Ι: ΤΑ ΙΚΑΙΩΜΑΤΑ ΤΟΥ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟΥ ΧΩΡΟΥ 2

3 Β] Η ΦΥΣΙΚΗ ΥΠΟΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΝΘΡΩΠΟΥ 1) ικαίωµα ζωής (Σ 5 2), δικαίωµα σωµατικής και ψυχικής ακεραιότητας (Σ 7 2) και δικαίωµα στην προστασία της υγείας (Σ 5 5) 1.1) Γενικά ) Ως προς τους φυλακισµένους-πλήρης εφαρµογή 18 Γ] Η ΠΝΕΥΜΑΤΙΚΗ ΥΠΟΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΝΘΡΩΠΟΥ 1) ικαίωµα γνώµης και πληροφορίας (Σ 14) 1.1) Γενικά ) Ως προς τους φυλακισµένους-θεσµική εφαρµογή..20 2) Θρησκευτική ελευθερία (Σ 13) 2.1) Γενικά ) Ως προς τους φυλακισµένους-θεσµική εφαρµογή ελευθερίας λατρείας..21 3) ικαίωµα στην παιδεία (Σ 16) 3.1) Γενικά ) Ως προς τους φυλακισµένους-πλήρης εφαρµογή...22 ] Ι ΙΩΤΙΚΗ ΣΦΑΙΡΑ 1) ικαίωµα στην ιδιωτική και οικογενειακή ζωή (οικογένεια-γάµος) (Σ 9) 1.1) Γενικά ) Ως προς τους φυλακισµένους-υποκείµενο σε περιορισµούς 23 3

4 Ε] ΒΑΣΙΚΕΣ ΜΟΡΦΕΣ ΣΥΛΛΟΓΙΚΗΣ ΑΝΘΡΩΠΙΝΗΣ ΡΑΣΗΣ 1) ικαίωµα του συνέρχεσθαι (Σ 11) 1.1) Γενικά ) Ως προς τους φυλακισµένους-υποκείµενο σε περιορισµούς.. 24 ΣΤ] ΠΛΗΡΟΦΟΡΗΣΗ, ΜΑΖΙΚΗ ΕΝΗΜΕΡΩΣΗ ΚΑΙ ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑ 1) ικαίωµα επικοινωνίας (Σ 19) 1.1) Γενικά ) Ως προς τους φυλακισµένους-θεσµική προσαρµογή.25 Ζ] ΤΑ «ΙΚΑΣΤΙΚΑ» ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΙΚΑ ΙΚΑΙΩΜΑΤΑ 1) ικαίωµα έννοµης προστασίας (Σ 20 1) και δικαίωµα προηγούµενης ακρόασης (Σ 20 2) 1.1) Γενικά ) Ως προς τους φυλακισµένους-πλήρης εφαρµογή..27 2) ικαίωµα νόµιµου δικαστή (Σ 8) 2.1) Γενικά ) Ως προς τους φυλακισµένους-πλήρης εφαρµογή ) ικαίωµα αναφοράς (Σ10) 3.1) Γενικά ) Ως προς τους φυλακισµένους-πλήρης εφαρµογή

5 4) Nullum crimen nulla poena sine lege (Σ 7 1) 4.1) Γενικά ) Ως προς τους φυλακισµένους-πλήρης εφαρµογή ΤΜΗΜΑ ΙΙ: ΤΑ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΑ ΙΚΑΙΩΜΑΤΑ Η] ΕΡΓΑΣΙΑ 1) ικαίωµα εργασίας (Σ 22) 1.1) Γενικά ) Ως προς τους φυλακισµένους-πλήρης εφαρµογή ΤΜΗΜΑ ΙΙΙ: ΤΑ ΙΚΑΙΩΜΑΤΑ ΤΟΥ ΠΟΛΙΤΙΚΟΥ ΧΩΡΟΥ 1) ικαίωµα του εκλέγειν και εκλέγεσθαι (Σ 51,55) 1.1) Γενικά ) Ως προς τους φυλακισµένους-πλήρης εφαρµογή (εξαίρεση: περίπτωση επιβολής ποινής στέρησης πολιτικών δικαιωµάτων) ] ΒΑΣΙΚΑ ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑ ] ΠΕΡΙΛΗΨΗ-SUMMARY ] ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΕΣ

6 7] ΛΗΜΜΑΤΑ ] ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ ] ΝΟΜΟΛΟΓΙΑ 39 6

7 1] ΕΙΣΑΓΩΓΗ Η ιστορία των ατοµικών δικαιωµάτων από τις απαρχές της ιστορίας συµπίπτει στην ουσία µε τον αγώνα του ανθρώπου για δικαιοσύνη και ελευθερία. Σήµερα βασικό άξονα του ανθρωποκεντρικού ελληνικού Συντάγµατος αποτελούν η ισότητα και η ελευθερία του ατόµου. Η παρούσα εργασία πραγµατεύεται τα συνταγµατικά δικαιώµατα των κρατουµένων και ειδικότερα το κατά πόσο ο φυλακισµένος απολαµβάνει τα δικαιώµατα που παρέχει το Σύνταγµα στον ελεύθερο πολίτη και το κατά πόσο αυτά περιορίζονται. Οι κρατούµενοι τελούν υπό µια ειδική αναγκαστική κυριαρχική σχέση µε το Κράτος, σχέση η οποία τους τοποθετεί σε ιδιαίτερη θέση απέναντι στο Σύνταγµα και στα δικαιώµατα που πηγάζουν από αυτό. Οι υποχρεώσεις τους απέναντι στο Κράτος είναι αυξηµένες και τα δικαιώµατά τους περιορίζονται αισθητά µέσα στο ευρύτερο πλαίσιο του εγκλεισµούφυλακής. Βέβαια τα συνταγµατικά δικαιώµατα ισχύουν για όλους τους πολίτες καταλαµβάνοντας και τους κρατουµένους, στην περίπτωση, ωστόσο, των τελευταίων οι περιορισµοί των ανωτέρω δικαιωµάτων προέρχονται από την ίδια τη φύση της φυλακής και της επιβαλλόµενης στερητική της ελευθερίας ποινής. Αναλυτικότερα και στο πλαίσιο των ειδικών κυριαρχικών σχέσεων, (οι περιορισµοί ) θα πρέπει να προβλέπονται από νόµο, να µην προσβάλλουν τον πυρήνα του αντίστοιχου δικαιώµατος, να µην αφορούν δικαίωµα ανεπίδεκτο περιορισµού, να δικαιολογούνται από το δηµόσιο 7

8 συµφέρον και να τηρούν την αρχή της αναλογικότητας προς την ειδική κυριαρχική σχέση 1. ΤΟ ΘΕΜΑ Στο εγχείρηµα, λοιπόν, αυτό της προσέγγισης των συνταγµατικών δικαιωµάτων των κρατουµένων, θα παρουσιαστούν τα επιµέρους συνταγµατικά δικαιώµατα τόσο ως προς το περιεχόµενό τους όσο και ως προς τους περιορισµούς που αυτά υφίστανται κατά την εφαρµογή τους στους κρατουµένους και θα σηµειωθεί το κατά πόσο ο κρατούµενος δύναται είτε να τα απολαµβάνει δίχως επιµέρους περιορισµούς ή προσβολές (αµυντική διάσταση δικαιώµατος) είτε να αξιώνει την προστασία τους από το Κράτος (προστατευτική διάσταση) είτε να τα διεκδικεί (διεκδικητική διάσταση). Τέλος, θα γίνει µνεία στον Σωφρονιστικό Κώδικα καθώς και στη γενικότερη κατοχύρωση των σχετικών δικαιωµάτων από διεθνή κείµενα. 1 Π.. αγτόγλου, Συνταγµατικό ίκαιο Ατοµικά ικαιώµατα, δεύτερη έκδοση, εκδόσεις Σάκκουλα, Αθήνα Κοµοτηνή 2005, σελ.199 8

9 2] ΕΙ ΙΚΕΣ ΚΥΡΙΑΡΧΙΚΕΣ ΣΧΕΣΕΙΣ ΚΑΙ ΘΕΜΕΛΙΩ Η ΙΚΑΙΩΜΑΤΑ ΤΩΝ ΦΥΛΑΚΙΣΜΕΝΩΝ Σύµφωνα µε τη «θεωρία των δύο επιπέδων», τα συνταγµατικά δικαιώµατα εφαρµόζονται σε δύο διαφορετικά επίπεδα, σε εκείνο της γενικής σχέσης και σε εκείνο των ειδικών σχέσεων 2. Με τον τρόπο αυτό καθίσταται δυνατή η προσαρµογή της ανωτέρω εφαρµογής στις σύγχρονες περίπλοκες έννοµες σχέσεις. Τα δύο πεδία διαφέρουν σηµαντικά µεταξύ τους εµπεριέχοντας διαφορετικούς όρους και διαµορφώνοντας διαφορετικά είδη εφαρµογής. Η εφαρµογή, λοιπόν, αυτή διακρίνεται σε γενική και ειδική, η οποία πραγµατοποιείται στο πλαίσιο µιας γενικής και ειδικής σχέσης αντίστοιχα όπου και εφαρµόζεται το κάθε συγκεκριµένο δικαίωµα. Το γενικό πεδίο συνίσταται στη γενική κυριαρχική και διαπροσωπική σχέση και το ειδικό στις ειδικές κυριαρχικές και διαπροσωπικές σχέσεις µεταξύ των πολιτών (θεσµική εφαρµογή). Αναλυτικότερα, το γενικό περιεχόµενο είναι ευρύτερο και εφαρµόζεται τόσο στη γενική σχέση κράτους-πολίτη (κυριαρχική σχέση) όσο και στη διαπροσωπική σχέση µεταξύ πολιτών. Όσον αφορά το ειδικό περιεχόµενο, αυτό εφαρµόζεται σε µερικότερες έννοµες σχέσεις-θεσµούς δηµοσίου (ειδικές κυριαρχικές σχέσεις) αλλά και ιδιωτικού (τριτενέργεια) δικαίου. Μέσα στη 2 ηµητρόπουλος Γ.Ανδρέας, Συνταγµατικά ικαιώµατα, Σύστηµα Συνταγµατικού ικαίου, Τόµος Γ, Τεύχος Ι-ΙΙΙ, Β Έκδοση, Εκδόσεις Σάκκουλα Αθήνα-Θεσσαλονίκη 2008, σελ.48 9

10 γενική σχέση λαµβάνουν χώρα οριοθετήσεις, ενώ µέσα στις ειδικές περιορισµοί 3. Έτσι, κάθε δικαίωµα έχει ένα γενικό, το ευρύτερο δυνατό περιεχόµενο και εφαρµόζεται στη γενική κυριαρχική σχέση κράτους-πολίτη. Αντίστοιχα, θεσµική εφαρµογή των θεµελιωδών δικαιωµάτων είναι η εφαρµογή τους στο επίπεδο µερικότερης έννοµης σχέσης ή θεσµού, είτε ως προς το γενικό, είτε ως προς το θεσµικό τους περιεχόµενο, όπως προσδιορίζεται από τη σχέση αιτιώδους συνάφειας. Η εφαρµογή αυτή παρουσιάζεται µε δύο µορφές, στο δηµόσιο δίκαιο ως ειδικές κυριαρχικές σχέσεις (θεµελιώδη δικαιώµατα φοιτητών, δηµοσίων υπαλλήλων, φυλακισµένων κ.λπ ) και στο ιδιωτικό ως «τριτενέργεια» και εδώ είναι που κάνουν την εµφάνισή τους τα περισσότερα προβλήµατα καθώς το µεγαλύτερο µέρος της ζωής του ανθρώπου εκτυλίσσεται µέσα σε µερικότερες έννοµες σχέσεις και θεσµούς. Αναλυτικότερα, η είσοδος του ανθρώπου στους ανωτέρω θεσµούς έχει άλλοτε αναγκαστικό και άλλοτε δυνητικό χαρακτήρα. Σε πολλές περιπτώσεις, ωστόσο, περιορίζει την ελευθερία του κατά τρόπο που να µην µπορεί πλέον να ασκεί τα δικαιώµατά του όπως τα ασκεί στη γενική σχέση. Οι ειδικές αυτές σχέσεις (κυριαρχικές και διαπροσωπικές) βρίσκουν έρεισµα στο Σύνταγµα και εµπεριέχουν αξίωση αυξηµένης προστασίας καθώς οδηγούν σε απόκλιση από τη συνήθη εφαρµογή των συνταγµατικών δικαιωµάτων. Σχετικά µε την ειδική κυριαρχική σχέση (Βesonderes Gewaltverhältniß), πρόκειται για την ειδική εκείνη σχέση εξουσίασης, στην οποία βρίσκεται το άτοµο για µικρό ή µεγαλύτερο χρονικό διάστηµα και η οποία του δηµιουργεί αυξηµένες υποχρεώσεις έναντι του κράτους, γι αυτό και η εφαρµογή των συνταγµατικών δικαιωµάτων σε αυτή δηµιουργεί συχνά πολλά προβλήµατα 4. Κορυφαίο παράδειγµα ειδικής κυριαρχικής σχέσης συνιστά η ποινική σχέση, 3 ηµητρόπουλος Γ.Ανδρέας, ό.π., σελ.50 4 ηµητρόπουλος Γ.Ανδρέας, ό.π., σελ.60 10

11 η οποία καταρχήν έχει προσωρινό χαρακτήρα και αφορά µόνο εκείνους που εµπλέκονται στην ποινική διαδικασία είτε παραβαίνοντας τους ποινικούς νόµους είτε µε οποιοδήποτε άλλο τρόπο. Σε αυτήν ο περιορισµός των συνταγµατικών δικαιωµάτων προσλαµβάνει τη µεγαλύτερη δυνατή ένταση. Σε κάθε περίπτωση οι φυλακές συνιστούν πεδίο δοκιµασίας και περιορισµού των θεµελιωδών δικαιωµάτων του ανθρώπου µε τα υποκείµενα που εµπλέκονται σε αυτήν την ειδική κυριαρχική σχέση να φέρουν αυξηµένες υποχρεώσεις. Ο κρατούµενοι µπορεί µεν να στερούνται, ως προς ορισµένα δικαιώµατα, την πλήρη εφαρµογή τους (π.χ ελευθερία κίνησης ), ως προς άλλα, ωστόσο, τα απολαµβάνουν σε όλη την έκτασή τους, ενώ διαφορετικές πρακτικές έρχονται σε αντίθεση µε συνταγµατικές και άλλες διεθνείς διατάξεις (ανθρώπινη αξιοπρέπεια). 3] ΕΠΙΜΕΡΟΥΣ ΙΚΑΙΩΜΑΤΑ: A] ΤΑ ΜΗΤΡΙΚΑ ΘΕΜΕΛΙΩ Η ΙΚΑΙΩΜΑΤΑ 1) Προσωπική ελευθερία (Σ 5 3) και προσωπική ασφάλεια (Σ 6 1) 1.1) Το προβλεπόµενο από το Σύνταγµα δικαίωµα ελευθερίας αναφέρεται τόσο στην υλική-σωµατική υπόσταση του ατόµου όσο και στην κοινωνική και πνευµατική 5. Ειδικότερα, ο άνθρωπος είναι ελεύθερος να κινείται στον χώρο όπως, όποτε και αν θέλει (υλική-σωµατική ελευθερία), να αναπτύσσει την προσωπικότητά του, τις πεποιθήσεις, τις απόψεις και ιδέες 5 ηµητρόπουλος Γ.Ανδρέας, ό.π., σελ

12 του (πνευµατική ελευθερία) καθώς επίσης και δικαιούται να αναγνωρίζεται ως υποκείµενο δικαίου υπό την έννοια της «µη δουλείας» (κοινωνική υπόστασηstatus libertatis). Έτσι, η σωµατική ελευθερία του ανθρώπου σχετίζεται άµεσα µε την ελευθερία σωµατικού καθορισµού και κίνησης στον χώρο και σε αυτήν αποσκοπούν και οι διατάξεις για την προσωπική ασφάλεια (Σ 6 και 7). Τέλος, η ελεύθερη ανάπτυξη της προσωπικότητας αναφέρεται σε κάθε πτυχή της ανθρώπινης ζωής και η προστασία της καλύπτει κάθε εκδήλωσή της. «Η προσωπική ελευθερία, λοιπόν, είναι απαραβίαστη και κανένας δεν καταδιώκεται ούτε συλλαµβάνεται ούτε φυλακίζεται ούτε µε οποιονδήποτε άλλο τρόπο περιορίζεται, παρά µόνο όταν και όπως το ορίζει ο νόµος» (Σ 5 3). Παρατηρείται, εποµένως, πως το Σύνταγµα προστατεύει ρητά την ελευθερία του ατόµου τόσο µε το άρθρο 5 όσο και µε το 6, καθώς και την προσωπική ασφάλεια που κατοχυρώνεται στο Σ 5 3 και εντάσσεται στο πλαίσιο των διατάξεων του Σ 6. Η προσωπική ασφάλεια αναλύεται περαιτέρω σε προστασία από αυθαίρετη καταδίωξη, σύλληψη, φυλάκιση και οποιοδήποτε άλλο περιορισµό της φυσικής ελευθερίας (Σ 5 3,6) και σε προστασία που αναφέρεται στην ποινική αγωγή, δίκη και ποινή (Σ 7) 6. Προστατεύεται, εποµένως, ο άνθρωπος όχι µόνο από τη φυλάκιση αλλά και από οποιοδήποτε άλλο µέτρο στέρησης της ελευθερίας του, ενώ σε περίπτωση που επρόκειτο να ληφθούν τέτοια µέτρα ο συντακτικός νοµοθέτης απαιτεί πρόσθετες προϋποθέσεις (δικαστικό ένταλµα, προθεσµίες, προφυλάκιση κ.λπ). Κατά παρόµοιο τρόπο κατοχυρώνει το δικαίωµα στην προσωπική ελευθερία και ασφάλεια και η ΕΣ Α στο άρθρο ) Με την προσθήκη, ωστόσο, της φράσης ότι το δικαίωµα της ελευθερίας δεν αίρεται «παρά µόνο όταν και όπως ορίζει ο νόµος», εισάγεται από τον συντακτικό νοµοθέτη µια ρητή δυνατότητα περιορισµού του σχετικού 6 ηµητρόπουλος Γ.Ανδρέας, Συνταγµατικά δικαιώµατα Ειδικό µέρος, Παραδόσεις Συνταγµατικού ικαίου, Τόµος ΙΙΙ, Τεύχη 4 επ., Αθήνα 2005, σελ

13 δικαιώµατος που βρίσκει εφαρµογή κυρίως στο πλαίσιο της ειδικής κυριαρχικής σχέσης-θεσµού των κρατουµένων. Μολονότι το Σύνταγµα δεν αναφέρεται ρητά στους κρατούµενους, αναγνωρίζει το θεσµό των φυλακών και τη φυλάκιση γενικότερα και σε κάθε περίπτωση εφαρµόζει το δικαίωµα της ελεύθερης ανάπτυξης της προσωπικότητας και στους κρατούµενους καταλλήλως προσαρµοσµένο. Αξίζει, εδώ, να αναφερθεί ότι φυλάκιση συνιστά ο εγκλεισµός του προσώπου σε περίκλειστο χώρο από τον οποίο απαγορεύεται η έξοδός του. Φυλάκιση, εποµένως, αποτελεί και η κάθειρξη και ο περιορισµός εντός σωφρονιστικού ή ψυχιατρικού καταστήµατος και η προσωρινή και η προσωπική κράτηση 7. Πιο συγκεκριµένα, οι κρατούµενοι δεν υφίστανται κανέναν άλλο περιορισµό σε ατοµικό τους δικαίωµα εκτός από την προσωπική ελευθερία και δεν εµποδίζονται, λόγω της κράτησής τους, στην ελεύθερη ανάπτυξη της προσωπικότητάς τους και στην άσκηση των δικαιωµάτων που τους αναγνωρίζει ο νόµος, αυτοπροσώπως ή µε αντιπρόσωπο (ΣωφρΚ 4). Εποµένως, οι κρατούµενοι περιορίζονται ως προς την ελευθερία τους να κινηθούν εκτός φυλακής και υποχρεούνται να υπακούουν στους κανόνες της, ενώ παράλληλα ασκούν όλα τα ατοµικά δικαιώµατά τους εφόσον αυτά εντάσσονται στο συνολικότερο θεσµό και διαµορφώνονται αναλόγως. Εξάλλου µόνο µε αυτόν τον τρόπο αντιλαµβάνεται και ο σωφρονιστικός νοµοθέτης τη δυνατότητα να συνετιστεί ο κρατούµενος και να επανενταχθεί στο κοινωνικό σύνολο 8. Σε κάθε περίπτωση, βέβαια, η ίδια αυτή στέρηση ή περιορισµός της ελευθερίας υπόκειται σε όρια, όπως είναι: α) οι άδειες (τακτικές, έκτακτες, εκπαιδευτικές) που χορηγούνται στους κρατουµένους, δηλαδή το δικαίωµα εξόδου τους από τη φυλακή, οι οποίες φυσικά υπακούουν σε αυστηρές 7 Σπινέλλη Κ.., Τσήτουρα Α., Κρατούµενοι και δικαιώµατα του ανθρώπου, Εκδόσεις Σάκκουλα, Αθήνα 1996, σελ Αλεξιάδης Στέργιος, Βασικοί κανόνες για τη µεταχείριση των κρατουµένων-κώδικες, Εκδόσεις Σάκκουλα, Αθήνα-Κοµοτηνή,1996, σελ

14 προϋποθέσεις (ΣωφρΚ 54-58), β) ο θεσµός της ηµιελεύθερης διαβίωσης µε σκοπό την επαγγελµατική ή άλλη απασχόληση των καταδίκων έξω από το κατάστηµα κράτησης χωρίς διαρκή επιτήρηση, ώστε να επιτευχθεί η σταδιακή επανακοινωνικοποίησή τους (ΣωφρΚ 59) ακόµα και γ) η ίδια η χωρητικότητα των κελιών, τα οποία θα πρέπει να επιτρέπουν την κίνηση των κρατουµένων ( 35 κυβικά µέτρα) (ΣωφρΚ 21 2). 2) Ανθρώπινη αξία (Σ 2 1) και ελευθερία αναπτύξεως της προσωπικότητας (Σ 5 1) 2.1) Η ανθρώπινη αξία αποτελεί την ανώτατη δικαιοπολιτική και καταστατική αρχή της ελληνικής έννοµης τάξης. Το δικαίωµα στην ανθρώπινη αξία είναι το ανώτατο µητρικό δικαίωµα, προσωπικό, αναπαλλοτρίωτο και ανεπίδεκτο παραίτησης, ενώ «ο σεβασµός και η προστασία της αξίας του ανθρώπου αποτελούν πρωταρχική υποχρέωση της Πολιτείας» (Σ 2 1). Την ελεύθερη ανάπτυξη της προσωπικότητας κατοχυρώνει το Σ 5 1, όπου: «καθένας έχει δικαίωµα να αναπτύσσει ελεύθερα την προσωπικότητά του και να συµµετέχει στην κοινωνική, οικονοµική και πολιτική ζωή της Χώρας». Η διάταξη αυτή καλύπτει κάθε εκδήλωση της ανθρώπινης προσωπικότητας και η επίκλησή της µαζί µε τις άλλες «ειδικότερες» διατάξεις επιβάλλεται σε κάθε περίπτωση ) Η ανθρωπιστική άσκηση του σωφρονισµού στηρίζεται στον σεβασµό της ανθρώπινης αξιοπρέπειας 10. Το ΣωφρΚ 2 1 προβλέπει ότι κατά 9 ηµτρόπουλος Γ.Ανδρέας, ό.π., σελ Αναγνωστάκης Στέφανος, Σύστηµα σωφρονιστικής επιστήµης Σωφρονιστικό ίκαιο Γενικό µέρος, Θεσ/νίκη, 1978, σελ

15 τη µεταχείριση των κρατουµένων διασφαλίζεται ο σεβασµός της ανθρώπινης αξιοπρέπειας, ενισχύεται ο αυτοσεβασµός και η συναίσθηση της κοινωνικής τους ευθύνης. Σίγουρα µέσα στη φυλακή η ανθρώπινη αξία περιορίζεται σηµαντικά, δε θα πρέπει, όµως, να φτάσουν οι περιορισµοί αυτοί σε σηµείο υποβιβασµού και εξευτελισµού του κρατούµενου µε την εφαρµογή, για παράδειγµα, ποινών όπως είναι τα βασανιστήρια κ.λπ. Ειδικότερες διατάξεις του ΣωφρΚ καταδεικνύουν την υποχρέωση σεβασµού στην προσωπικότητα του φυλακισµένου και τις δυνατότητες που παρέχονται στον τελευταίο να ασκήσει, θεσµικά προσαρµοσµένα, τα επιµέρους δικαιώµατα που απορρέουν από αυτήν. 3) Αρχή της ισότητας (Σ 4 1) 3.1) Το Σ 4 1, «Οι Έλληνες είναι ίσοι ενώπιον του νόµου», κατοχυρώνει την αντικειµενική αρχή της ισότητας απ όπου πηγάζουν ατοµικά δικαιώµατα. Συνοπτικά, αποτελεί γενική συνταγµατική και ερµηνευτική αρχή που εµφανίζεται σε κάθε µερικότερο δικαιικό κλάδο 11. Το δικαίωµα της ισότητας απολαµβάνει κάθε Έλληνας πολίτης, είναι αναπαλλοτρίωτο και ανεπίδεκτο παραίτησης. Η συγκεκριµένη αρχή παίρνει, στην ουσία, τη µορφή της ίσης µεταχείρισης µε την έννοια της ίσης µεταχείρισης οµοίων περιπτώσεων καθώς η ίση µεταχείριση ανόµοιων περιπτώσεων οδηγεί σε ανισότητα. 3.2) Η αρχή της ισότητας ασφαλώς και εφαρµόζεται στην εξεταζόµενη ειδική κυριαρχική σχέση. Σύµφωνα µε το ΣωφρΚ 3, που προβλέπει ισότητα στη µεταχείριση των κρατουµένων, απαγορεύεται κάθε δυσµενής διακριτική µεταχείριση των κρατουµένων και ιδιαίτερα, εκείνη που βασίζεται στη φυλή, 11 ηµητρόπουλος Γ.Ανδρέας, ό.π., σελ

16 το χρώµα, την εθνική ή κοινωνική καταγωγή, το θρήσκευµα, την περιουσία ή τις ιδεολογικές πεποιθήσεις. Ωστόσο, όπως και αναφέρθηκε παραπάνω, είναι επιτρεπτή η ειδική µεταχείριση των κρατουµένων βάσει της νοµικής ή πραγµατικής κατάστασής τους, εφόσον γίνεται υπέρ αυτών και προς εξυπηρέτηση των ειδικών τους αναγκών 12. Ειδικότερα, κατά τη διάκριση και διαχωρισµό των κρατουµένων χρησιµοποιούνται διάφορα κριτήρια, όπως: η ηλικία (ανήλικοι-ενήλικοι), το φύλο (άνδρες-γυναίκες), η οικογενειακή κατάσταση (έγγαµοι-άγαµοι) αλλά και η νοµική (υπόδικοι-κατάδικοι). Αν και κατά τη ρητή διατύπωση του Συντάγµατος, η αρχή της ισότητας εφαρµόζεται µόνο στους Έλληνες πολίτες, γίνεται δεκτό ότι αφορά ως προς τη ζωή, την τιµή και την ελευθερία και τους αλλοδαπούς. Εποµένως, δεν αντίκειται στο Σύνταγµα η διαφορετική µεταχείριση ηµεδαπών από αλλοδαπούς κρατούµενους µέσα στο πλαίσιο της φυλακής προς αποφυγή τυχόν προβληµάτων που ανακύπτουν από τη διαφορά γλώσσας, θρησκείας κ.λπ. ΤΜΗΜΑ Ι: ΤΑ ΙΚΑΙΩΜΑΤΑ ΤΟΥ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟΥ ΧΩΡΟΥ Β] Η ΦΥΣΙΚΗ ΥΠΟΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΝΘΡΩΠΟΥ 1) ικαίωµα ζωής (Σ 5 2), δικαίωµα σωµατικής και ψυχικής ακεραιότητας (Σ 7 2) και δικαίωµα στην προστασία της υγείας (Σ 5 5) 1.1) Στο Σ 5 2 ορίζεται ότι «όλοι όσοι βρίσκονται στην Ελληνική Επικράτεια απολαµβάνουν την απόλυτη προστασία της ζωής, της τιµής και της ελευθερίας τους, χωρίς διάκριση εθνικότητας, φυλής, γλώσσας και 12 Κουράκης Ε.Νέστωρ, Έµφυλη Εγκληµατικότητα Ποινική και εγκληµατολογική προσέγγιση του φύλου, Εκδόσεις Σάκκουλα, Αθήνα-Κοµοτηνή,

17 θρησκευτικών ή πολιτικών πεποιθήσεων». Το ελληνικό Σύνταγµα ως ανθρωποκεντρικό θέτει ως βασικό άξονά του τη ζωή 13. Με το άρθρο αυτό θεσπίζεται η αντικειµενική αρχή του απαραβίαστου της ανθρώπινης ζωής από την οποία απορρέει το δικαίωµα της ζωής του καθενός (υποκειµενική προστασία). Το δικαίωµα της ζωής, λοιπόν, είναι µητρικό και ανθρωποκοινωνικό, απαραίτητη προϋπόθεση όλων των άλλων δικαιωµάτων, αφορά την ίδια την ύπαρξη του ατόµου και την προστατεύει υπό κάθε µορφή της. Είναι, επίσης, αµυντικό και ως τέτοιο έχει απόλυτο χαρακτήρα, στρεφόµενο κατά παντός (κράτος και ιδιώτες), αλλά και προστατευτικό αφού απαιτεί τη λήψη από το κράτος όλων εκείνων των µέτρων που είναι αναγκαία για την προστασία της ζωής 14. Εν συνεχεία, µε τα Σ 5 5, «καθένας έχει δικαίωµα στην προστασία της υγείας και της γενετικής του ταυτότητας», Σ 7 2, «τα βασανιστήρια, οποιαδήποτε σωµατική κάκωση, βλάβη υγείας ή άσκηση ψυχολογικής βίας, καθώς και κάθε άλλη προσβολή της ανθρώπινης αξιοπρέπειας, απαγορεύονται και τιµωρούνται, όπως νόµος ορίζει» και Σ 21 3, «το κράτος µεριµνά για την υγεία των πολιτών και παίρνει ειδικά µέτρα», ο συντακτικός νοµοθέτης διασφαλίζει το φυσικό αγαθό της υγείας από τους άµεσους ή έµµεσους κινδύνους που την απειλούν, από επιθετικές ανθρώπινες ενέργειες και από την κοινωνικοοικονοµική ανάγκη. Το δικαίωµα υγείας που περιλαµβάνει και το δικαίωµα σωµατικής και ψυχικής ακεραιότητας (Σ 7 2) και το κοινωνικό δικαίωµα υγείας (Σ 21 3), αφορά την υπόσταση του ανθρώπου και είναι, όπως και το δικαίωµα ζωής, αµυντικό (στρεφόµενο κατά κράτους και ιδιωτών) µε προστατευτικό και διασφαλιστικό περιεχόµενο. Η υγεία ανάγεται σε υπέρτατο ανθρώπινο αγαθό και το Σύνταγµα απαγορεύει οποιαδήποτε βλάβη της, 13 Βλ. και ΕΣ Α ηµητρόπουλος Γ.Ανδρέας, ό.π., σελ

18 απαγορεύοντας, έτσι, τα βασανιστήρια και τις βιοϊατρικές παρεµβάσεις σε αυτή ) Μέσα στο πλαίσιο της ποινικής σχέσης κράτους-δράστη ως ειδικής κυριαρχικής και δη στον θεσµό των φυλακών, οι κρατούµενοι υπόκεινται σε έντονη δοκιµασία ως προς τα συνταγµατικά τους δικαιώµατα της ζωής και της υγείας. Οι κρατούµενοι απολαµβάνουν πλήρως του δικαιώµατος ζωής. Πριν την τελευταία συνταγµατική αναθεώρηση προβλεπόταν η θανατική ποινή για ορισµένα εγκλήµατα, θέτοντας πολύ ρευστά όρια ως προς την προστασία του δικαιώµατος αυτού. Η κατάργησή της 16 (εκτός από τα κακουργήµατα εν καιρώ πολέµου υπό προϋποθέσεις), ωστόσο, µετά το 2001 ενίσχυσε και απολυτοποίησε το σχετικό δικαίωµα. Παρόλαυτα, σε πολλά κράτη του κόσµου η θανατική ποινή παραµένει, δυστυχώς, σε ισχύ 17. Ακόµα, οι κρατούµενοι δεν υφίστανται κανέναν περιορισµό του δικαιώµατος στην υγεία. Ο σύγχρονος Σωφρονιστικός Κώδικας διασφαλίζει το δικαίωµα µε ποικίλες διατάξεις: µε το ΣωφρΚ 27 όπου προβλέπεται ιατροφαρµακευτική περίθαλψη επιπέδου ανάλογου µε τον λοιπό πληθυσµό και επιβάλλεται η ύπαρξη υγειονοµικού προσωπικού στο κατάστηµα κράτησης, µε το ΣωφρΚ 28 που προβλέπει την έκδοση ατοµικού δελτίου υγείας, µε τα ΣωφρΚ 25 και 26 που υποχρεώνουν τη διοίκηση να µεριµνά για την υγιεινή και την καθαριότητα στο κατάστηµα και προβλέπουν τακτικό υγειονοµικό έλεγχο, µε το ΣωφρΚ 30 που ορίζει τα σχετικά µε την εισαγωγή κρατουµένων σε νοσηλευτικά ιδρύµατα σε περίπτωση ασθένειας, µε το ΣωφρΚ 29 που απαγορεύει τη διενέργεια ιατρικών πράξεων και πειραµάτων που θέτουν σε κίνδυνο τη ζωή, τη σωµατική και ψυχική υγεία των 15 ηµητρόπουλος Γ.Ανδρέας, ό.π., σελ Αλεξιάδης Στέργιος, Ανθρώπινα ικαιώµατα-ποινική Καταστολή, Εκδόσεις Σάκκουλα, Θες/νίκη 1990, σελ Αναγνωστάκης Κ.Στέφανος, Τα δικαιώµατα των κρατουµένων, Αθήνα 1968, σελ

19 κρατουµένων και λαµβάνει µέτρα κατά των µεταδοτικών ασθενειών, µε το ΣωφρΚ 32 που προβλέπει κατάλληλη διατροφή αλλά και µε το ΣωφρΚ 33 σχετικά µε την καθαρή ενδυµασία. Ειδικότερα ως προς την φυσική και ψυχική υγεία των κρατουµένων, ο ΣωφρΚ στα άρθρα 36 και 38 µεριµνά για τη σωµατική άσκηση και άθλησή τους σε κατάλληλα διαµορφωµένους χώρους αλλά και για την ψυχαγωγία τους 18. Ζήτηµα τίθεται σχετικά µε την απεργία πείνας των κρατουµένων προκειµένου να διαµαρτυρηθούν για διάφορα ζητήµατα. Το πρόβληµα συνίσταται στην υποχρεωτική σίτιση του κρατουµένου, αφού, αρχικά τουλάχιστον, δύναται να καλέσει ιατρό προκειµένου να διαπιστώσει την κατάσταση της υγείας του, όταν, όµως, περιέλθει σε κατάσταση άµεσου κινδύνου ζωής ή σοβαρής και µόνιµης βλάβης της υγείας του, θα πρέπει να τραφεί υποχρεωτικά ή κάτι τέτοιο θα αντέβαινε στην ανθρώπινη αξιοπρέπεια; Προς απάντηση στο ερώτηµα αυτό, το ΣωφρΚ 31 3 παραπέµπει στο άρθρ όπου αρµόδιος δικαστικός επιµελητής διατάσσει τη λήψη των κατάλληλων µέτρων. Γ] Η ΠΝΕΥΜΑΤΙΚΗ ΥΠΟΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΝΘΡΩΠΟΥ 1) ικαίωµα γνώµης και πληροφορίας (Σ 14) 1.1) Κατά το Σ 14 1, «καθένας µπορεί να εκφράζει και να διαδίδει προφορικά, γραπτά και δια του τύπου τους στοχασµούς του τηρώντας τους νόµους του Κράτους». Η γενικότερη αυτή αντικειµενική αρχή της ελευθερίας των ιδεών αναλύεται σε τρεις µερικότερες ελευθερίες, την ελευθερία σκέψης/στοχασµών, την ελευθερία πίστης/συνείδησης και την ελευθερία 18 Κουράκης Ε.Νέστωρ, Η Ποινική καταστολή µεταξύ παρελθόντος και µέλλοντος, Τρίτη έκδοση, Εκδόσεις Σάκκουλα, Αθήνα-Κοµοτηνή, 1997, σελ

20 έκφρασης, δηλαδή κυκλοφορίας και διάδοσης των ιδεών. Ιδέα αποτελεί κάθε αναφορά του ανθρώπινου πνεύµατος και η προστασία της συνάδει µε το απαραβίαστο της ανθρώπινης αξίας. Η ελευθερία της γνώµης είναι απόλυτη και έχει αµυντικό περιεχόµενο στρεφόµενη κατά της κρατικής και ιδιωτικής εξουσίας. 1.2) Στο πλαίσιο του σωφρονισµού το ανωτέρω δικαίωµα προσαρµόζεται θεσµικά και σε κάθε περίπτωση είναι δυνατή η άσκησή του µέσα στη φυλακή, χωρίς να εξαναγκάζεται ο κρατούµενος σε αλλαγή των πολιτικών, θρησκευτικών, ιδεολογικών του πεποιθήσεων κ.α 19. Αυτό πραγµατοποιείται, κυρίως, µε την ενηµέρωσή του µε εφηµερίδες, περιοδικά, ραδιοφωνικές και τηλεοπτικές εκποµπές, διαλέξεις, ενώ, παράλληλα, το Συµβούλιο Φυλακής καθορίζει τις επιµέρους πτυχές αυτών των δραστηριοτήτων όσον αφορά τον τόπο, τον χρόνο και τη διαδικασία 20. 2) Θρησκευτική ελευθερία (Σ 13) 2.1) Η θρησκευτική ελευθερία προστατεύεται µε το Σ 13, όπου «η ελευθερία της θρησκευτικής συνείδησης είναι απαραβίαστη» ( 1) και «κάθε γνωστή θρησκεία είναι ελεύθερη και τα σχετικά µε τη λατρεία της τελούνται ανεµπόδιστα υπό την προστασία των νόµων» ( 2). Η ελευθερία, λοιπόν, της θρησκείας κατοχυρώνεται τόσο ως αρχή της ανεξιθρησκίας όσο και ως θρησκευτική ελευθερία. Η τελευταία διαθέτει αµυντικό, προστατευτικό και διασφαλιστικό περιεχόµενο και επιτάσσει την απαγόρευση διακρίσεων λόγω θρησκευτικών πεποιθήσεων, αναλύεται δε σε ελευθερία δόγµατος και θρησκευτικής δράσης και λατρείας. 19 ηµητρόπουλος Γ.Ανδρέας, ό.π., σελ ΣωφρΚ 37 20

21 2.2) Ειδικότερα, η ελευθερία θρησκευτικής συνείδησης των κρατουµένων δεν περιορίζεται, αλλά η ελευθερία της λατρείας προσαρµόζεται θεσµικά µέσα στη φυλακή. Έτσι, κατά το ΣωφρΚ 39 1, η θρησκευτική αγωγή είναι προαιρετική και περιλαµβάνει το δικαίωµα του κρατούµενου να ασκεί τα θρησκευτικά του καθήκοντα και να επικοινωνεί µε εκπρόσωπο του δόγµατος ή θρησκεύµατός του. Ακόµα, η δήλωση του θρησκεύµατος κατά την εισαγωγή στη φυλακή είναι προαιρετική και σε κάθε επιµέρους κατάστηµα υπάρχει ναός ή χώρος κατάλληλος προς παρακολούθηση εκδηλώσεων θρησκευτικής λατρείας. Παρατηρείται, εποµένως, προσπάθεια διαφύλαξης του σχετικού δικαιώµατος αφού αυτό συνδέεται στενότατα µε την ελεύθερη ανάπτυξη της προσωπικότητας και την ανθρώπινη αξία. 3) ικαίωµα στην παιδεία (Σ 16) 3.1) Ο συντακτικός νοµοθέτης στο Σ 16 κατοχυρώνει το δικαίωµα στην παιδεία µε την ευρύτερη δυνατή έννοια του όρου περιλαµβάνοντας σε αυτή τόσο την τέχνη και την επιστήµη όσο την έρευνα και τη διδασκαλία ( 1), όπως επίσης και τον αθλητισµό ( 2). «Η παιδεία αποτελεί βασική αποστολή του Κράτους και στοχεύει στην ηθική, πνευµατική, επαγγελµατική και φυσική αγωγή των Ελλήνων, την ανάπτυξη της εθνικής και θρησκευτικής συνείδησης και τη διάπλασή τους σε ελεύθερους και υπεύθυνους πολίτες» ( 2). Ακόµα, αν και κάθε Έλληνας έχει δικαίωµα να µορφωθεί (δωρεάν) ή όχι, είναι υποχρεωµένος να φοιτά τουλάχιστον εννέα έτη, καταδεικνύοντας, µε τον τρόπο αυτό, το Σύνταγµα τη σπουδαιότητα του µητρικού αυτού δικαιώµατος στη γνωσιολογική και καλλιτεχνική καλλιέργεια του πρώτου 21. Τέλος, το ανωτέρω δικαίωµα είναι αµυντικό µε προστατευτικό και διασφαλιστικό 21 ηµητρόπουλος Γ.Ανδρέας, ό.π., σελ

22 περιεχόµενο, µη υποκείµενο σε κανένα περιορισµό, αλλά µόνο σε οριοθετήσεις. 3.2) Οι κρατούµενοι αποτελούν αναµφισβήτητα φορείς του δικαιώµατος της παιδείας. Το ΣωφρΚ 35 προβλέπει ότι η εκπαίδευση των κρατουµένων αποβλέπει στην απόκτηση ή συµπλήρωση όλων των βαθµίδων και στην επαγγελµατική κατάρτισή τους. Έτσι, µέσα στο κατάστηµα λειτουργεί µονοθέσιο δηµοτικό σχολείο και οργανώνονται προγράµµατα επαγγελµατικής εκπαίδευσης ( 2), οι σχετικοί τίτλοι σπουδών είναι ισότιµοι µε τους αντίστοιχους των σχολών της ίδιας βαθµίδας-χωρίς αναγραφή του καταστήµατος κράτησης ( 3) 22, ενώ ειδικά µέτρα λαµβάνονται για τους αλλοδαπούς κρατούµενους ( 4). Η πρωτοβάθµια εκπαίδευση είναι υποχρεωτική και η δευτεροβάθµια και τριτοβάθµια µπορούν να ολοκληρωθούν µε εκπαιδευτικές άδειες. Ο σωφρονιστικός νοµοθέτης έχει, επίσης, µεριµνήσει για τη σωµατική άσκηση και άθληση, τις πολιτιστικές δραστηριότητες, τις καλλιτεχνικές εκδηλώσεις και τη δηµιουργική απασχόληση των κρατουµένων σε κατάλληλα διαµορφωµένους και εξοπλισµένους για τους σκοπούς αυτούς χώρους (π.χ. αναγνωστήρια, δανειστικές βιβλιοθήκες κ.α.). Με τα µέτρα αυτά, επιτυγχάνεται τόσο η αρµονικότερη διαβίωση του κρατουµένου µέσα στη φυλακή όσο και η παροχή σε αυτόν απαραίτητων εφοδίων για τη µετέπειτα ζωή του. ] Ι ΙΩΤΙΚΗ ΣΦΑΙΡΑ 1) ικαίωµα στην ιδιωτική και οικογενειακή ζωή (οικογένεια-γάµος) (Σ 9) 22 Αλεξιάδης Στέργιος, ό.π., σελ

23 1.1) «Η ιδιωτική και οικογενειακή ζωή του ατόµου είναι απαραβίαστη» κατά το Σ 9 1. Αναλυτικότερα, η ιδιωτική ζωή εµπεριέχει τις συνήθειες του ατόµου, τα χαρακτηριστικά του γνωρίσµατα, τις ιδιαιτερότητες, τα προσωπικά του δεδοµένα, το σύνολο, δηλαδή, της προσωπικότητάς του, καθώς και τις σχέσεις του µε τους τρίτους 23. Ο συντακτικός νοµοθέτης προστατεύει τη νόµιµη ιδιωτική ζωή και δίνει στο σχετικό δικαίωµα αµυντική διάσταση. Το κράτος απαγορεύεται να διεισδύσει και να περιορίσει τον πυρήνα του. «Η οικογένεια αποτελεί θεµέλιο της συντήρηση και προαγωγής του Έθνους και ο γάµος, η µητρότητα και η παιδική ηλικία τελούν υπό την προστασία του κράτους», κατά Σ Το Σύνταγµα προβλέπει το δικαίωµα δηµιουργίας και συµµετοχής στην οικογένεια, αλλά και επιλογής συζύγου και προστατεύει όχι µόνο τη «νόµιµη» αλλά και τη «φυσική» οικογένεια και τη συµβίωση. Εδώ, εντάσσονται οι συζυγικές και οι γονεϊκές σχέσεις και το δικαίωµα του καθένα να τις διαµορφώνει όπως ο ίδιος επιθυµεί. 1.2) Μέσα στην εξεταζόµενη ειδική σχέση, το δικαίωµα στην ιδιωτική ζωή υφίσταται ποικίλους περιορισµούς, οι οποίοι αφορούν τη συνολικότερη διαβίωση αλλά και συµβίωση µε άλλους στη φυλακή, όπως είναι ο καθορισµός της ώρας σίτισης, εγερτηρίου, εξόδου στον προαύλιο χώρο κ.α. Ως προς την οικογενειακή ζωή, υπόκειται και εκείνη σε έντονους περιορισµούς, όπως η απαγόρευση συµβίωσης µε τον/τη σύζυγο και τα τέκνα, περιορισµοί που επιβάλλονται από την ίδια τη φύση της φυλακής. Ο γάµος, βέβαια, προστατεύεται και εδώ αφού ο κρατούµενος δικαιούται να συνάψει γάµο µέσα στη φυλακή, να δέχεται επισκέψεις από τον/την σύζυγο και να παίρνει έκτακτες άδειες για κατεπείγουσες κρίσιµες καταστάσεις της υγείας του. 23 ηµητρόπουλος Γ.Ανδρέας, ό.π., σελ

24 Ε] ΒΑΣΙΚΕΣ ΜΟΡΦΕΣ ΣΥΛΛΟΓΙΚΗΣ ΑΝΘΡΩΠΙΝΗΣ ΡΑΣΗΣ 1) ικαίωµα του συνέρχεσθαι (Σ 11) 1.1) Οι Έλληνες έχουν το δικαίωµα να συνέρχονται (για διάφορους λόγους: πολιτικούς, κοινωνικούς, οικονοµικούς, εκπαιδευτικούς) ήσυχα και χωρίς όπλα. Η αστυνοµία µπορεί να παρίσταται µόνο στις δηµόσιες υπαίθριες συναθροίσεις, ενώ οι υπαίθριες µπορούν να απαγορευτούν µε αιτιολογηµένη απόφαση και υπό όρους ( Σ 11 1,2). 1.2) Οι κρατούµενοι έχουν, κατ αρχήν, τη δυνατότητα να παρίστανται σε παιδαγωγικές, ψυχαγωγικές, αθλητικές και άλλες παρόµοιες εκδηλώσεις. Ωστόσο, το δικαίωµα τους του συνέρχεσθαι υπόκειται σε περιορισµούς. Ειδικότερα, η ιοίκηση της φυλακής µπορεί να απαγορεύσει τις συναθροίσεις των κρατουµένων επικαλούµενη αιτιολογηµένα ειδικούς λόγους που αναφέρονται στην τάξη και ασφάλεια του καταστήµατος 24. Σε κάθε περίπτωση πάντως, η παρουσία των αστυνοµικών στις ανωτέρω συναθροίσεις επιβάλλεται και δικαιολογείται από τη φύση του θεσµού της φυλακής. ΣΤ] ΠΛΗΡΟΦΟΡΗΣΗ, ΜΑΖΙΚΗ ΕΝΗΜΕΡΩΣΗ ΚΑΙ ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑ 1) ικαίωµα επικοινωνίας (Σ 19) 1.1) «Το απόρρητο των επιστολών και της ελεύθερης ανταπόκρισης ή επικοινωνίας µε οποιονδήποτε άλλο τρόπο είναι απόλυτα απαραβίαστο. Νόµος ορίζει τις εγγυήσεις υπό τις οποίες η δικαστική αρχή δε δεσµεύεται από 24 ΣωφρΚ

25 το απόρρητο για λόγους εθνικής ασφάλειας ή για τη διακρίβωση ιδιαίτερα σοβαρών εγκληµάτων.», κατά ο Σ Επικοινωνία είναι η δραστηριότητα εκείνη µε την οποία ο άνθρωπος έρχεται σε συνεννόηση µε άλλους ανθρώπους και προστατεύεται απόλυτα από το Σύνταγµα σε κάθε µορφή της. Το άτοµο είναι ελεύθερο να επικοινωνεί ή να µην επικοινωνεί αλλά και να επιλέγει τον τρόπο και τα µέσα επικοινωνίας του. 1.2) Οι κρατούµενοι απολαµβάνουν το δικαίωµα της επικοινωνίας θεσµικά προσαρµοσµένο, προκειµένου να επιτευχθεί η όσο το δυνατόν οµαλότερη διαβίωσή τους µέσα στη φυλακή και επανένταξή τους στο κοινωνικό σύνολο. Ο χώρος της φυλακής δεν µπορεί να τους στερήσει τη δυνατότητα επικοινωνίας µε το «εξωτερικό περιβάλλον» διατηρούν, µάλιστα, και δικαίωµα απόρρητης επικοινωνίας µε εξαίρεση την άρση του απορρήτου όταν παρουσιάζεται ανάγκη διακρίβωσης σοβαρών εγκληµάτων. Ειδικότερα, η επικοινωνία των κρατουµένων επιτυγχάνεται ιδίως µε: την υποδοχή επισκεπτών, την ανταλλαγή επιστολών, την τηλεφωνική επικοινωνία, τις άδειες εξόδου και τους θεσµούς ηµιελεύθερης διαβίωσης 25. Κάθε κρατούµενος δικαιούται µια φορά την εβδοµάδα τουλάχιστον να δέχεται επισκέψεις συγγενών µέχρι τετάρτου βαθµού και του συνηγόρου του χωρίς αριθµητικούς ή χρονικούς περιορισµούς. Μέλη διαφόρων συλλόγων µπορούν να επισκέπτονται τους κρατούµενους ύστερα από άδεια του Συµβουλίου της Φυλακής. Ακόµα δυνατότητα επικοινωνίας έχουν και οι αλλοδαποί κρατούµενοι µε τους διπλωµατικούς εκπροσώπους του κράτους τους. Ο εσωτερικός κανονισµός κάθε καταστήµατος µεριµνά για την εξασφάλιση των ανωτέρω δυνατοτήτων. Εν συνεχεία, αν και τα κινητά τηλέφωνα απαγορεύονται, οι κρατούµενοι µπορούν να επικοινωνούν µέσω τηλεφώνου σε κοινόχρηστο χώρο, η αποστολή δε επιστολών δεν υπόκειται σε 25 ΣωφρΚ

26 αριθµητικό περιορισµό και ισχύει και εδώ το δικαίωµα απόρρητης επικοινωνίας. Η επικοινωνία αυτή γίνεται µε δαπάνη των κρατουµένων, σε άλλη περίπτωση καλύπτεται από την υπηρεσία 26. Επιπλέον, στους κρατούµενους χορηγούνται τακτικές, έκτακτες και εκπαιδευτικές άδειες, ο χρόνος των οποίων θεωρείται χρόνος έκτισης ποινής. Συνοπτικά, οι τακτικές άδειες χορηγούνται κάτω από ορισµένες προϋποθέσεις από το Συµβούλιο του ΣωφρΚ 70 1 και µέσα από µια συγκεκριµένη διαδικασία όπως προβλέπεται στα ΣωφρΚ 55 και 56, οι έκτακτες από τον αρµόδιο δικαστικό λειτουργό για εκπλήρωση οικογενειακών, επαγγελµατικών και άλλων υποχρεώσεων (ΣωφρΚ 57) και οι εκπαιδευτικές από το Συµβούλιο για φοίτηση σε σχολές όλων των βαθµίδων εκπαίδευσης. Ζ] ΤΑ «ΙΚΑΣΤΙΚΑ» ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΙΚΑ ΙΚΑΙΩΜΑΤΑ 1) ικαίωµα έννοµης προστασίας (Σ 20 1) και δικαίωµα προηγούµενης ακρόασης (Σ 20 2) 1.1) Κατά το Σ 20 1, «ο καθένας έχει δικαίωµα στην παροχή έννοµης προστασίας από τα δικαστήρια και µπορεί να αναπτύξει σ αυτά τις απόψεις του για τα δικαιώµατα ή συµφέροντά του, όπως νόµος ορίζει». Εποµένως, για κάθε υπόθεση θα πρέπει να υπάρχει και το αρµόδιο δικαστήριο και το κράτος είναι επιφορτισµένο µε τη σύσταση και λειτουργία δικαστηρίων προς επίλυση κάθε είδους διαφοράς µε απώτερο σκοπό την εύρυθµη και ειρηνική κοινωνική συµβίωση. Βέβαια, απαραίτητη προϋπόθεση για αυτό είναι τα υπό κρίσηπροστατευόµενα δικαιώµατα ή συµφέροντα να είναι έννοµα, να αναγνωρίζονται, δηλαδή, από το δίκαιο. Υπό την ευρύτερη έννοιά του, το 26 Αλεξιάδης Στέργιος, Σωφρονιστική, Έκδοση δ, Εκδόσεις Σάκκουλα, Αθήνα-Θεσ/νίκη, 2001, σελ

27 δικαίωµα έννοµης προστασίας περιλαµβάνει το δικαίωµα δικαστικής προστασίας εν στενή εννοία (δικαίωµα πρόσβασης στη δικαιοσύνη) και το δικαίωµα ανάπτυξης από τον διοικούµενο των θέσεων και των απόψεών του σχετικά µε τα δικαιώµατα/συµφέροντά του 27. Ακόµα, στο Σ 20 2 προβλέπεται το δικαίωµα προηγούµενης ακρόασης του ενδιαφεροµένου που ισχύει για κάθε διοικητική ενέργεια ή µέτρο που λαµβάνεται σε βάρος των ως άνω δικαιωµάτων/συµφερόντων του. Η προηγούµενη αυτή ακρόαση αποτελεί ουσιώδη τύπο της διοικητικής πράξης και εµπεριέχει τόσο τη διαδικαστική παρουσίαση των θέσεων του διοικούµενου όσο και κάθε νόµιµο µέσο ικανό να οδηγήσει στην αποτελεσµατική προάσπισή τους, ενώ παράλληλα δε δύναται να αποκλειστεί αφού πηγάζει απευθείας από το Σύνταγµα δίχως άλλη νοµοθετική παρέµβαση. 1.2) Οι κρατούµενοι αναµφισβήτητα ανήκουν στους φορείς των πιο πάνω δικαιωµάτων (ΣωφρΚ 6). Ωστόσο, πριν από τη θέσπιση του νέου Σωφρονιστικού Κώδικα, οι κρατούµενοι µπορούσαν να προσβάλουν ενώπιον του ΣτΕ µόνο κανονιστικές διοικητικές πράξεις (π.χ. Εσωτερικός Κανονισµός Λειτουργίας Φυλακής) και όχι ατοµικές. Επίσης, οι αποφάσεις περί πειθαρχικών µέτρων ή ποινών δεν υπόκειντο στην ακυρωτική αρµοδιότητα του ΣτΕ ως εσωτερικής τάξεως 28. Πλέον, όµως, είναι δυνατή η προσφυγή των κρατουµένων στο ικαστήριο Εκτέλεσης Ποινών για κάθε βλαπτική προς αυτούς απόφαση µε τον δικαστή να καλείται να διαφυλάξει τα δικαιώµατά τους, υποκείµενος πάντοτε στους κανόνες των φυλακών. 2) ικαίωµα νόµιµου δικαστή (Σ 8) 27 ηµητρόπουλος Γ.Ανδρέας, ό.π., σελ Η Νοµολογία, ωστόσο, άλλαξε µε την ΣτΕ 84/

28 2.1) Στο άρθρο 8 του Συντάγµατος προβλέπεται η αρχή του νόµιµου δικαστή, όπου «κανένας δεν στερείται χωρίς τη θέλησή του το δικαστή που του έχει ορίσει ο νόµος». Νόµιµος (φυσικός) είναι ο οριζόµενος από το νόµο ως αρµόδιος για την εκδίκαση κατηγοριών υποθέσεων δικαστής, αρµόδιος κατά τον χρόνο έναρξης της εκκρεµοδικίας και πάντοτε προσδιοριζόµενος µε γενικά κριτήρια 29. Τόσο η σύνθεση όσο και η αρµοδιότητα του «δικαστή», δηλαδή, του δικαστηρίου καθορίζονται από τον νόµο αντικειµενικά και αφηρηµένα, ώστε να αποτρέπεται, µε τον τρόπο αυτό, η οποιαδήποτε a priori σύνδεση συγκεκριµένου δικαστή µε συγκεκριµένη υπόθεση. Αξίζει να σηµειωθεί ιδιαίτερα ότι µε τη φράση «χωρίς τη θέλησή του» (του διαδίκου), ο συντακτικός νοµοθέτης δε δίνει απόλυτη εξουσία στους διαδίκους να καθορίζουν οι ίδιοι το δικαστήριο και τους δικαστές που θα επιλύσουν τις υπό κρίση διαφορές, αλλά τους επιτρέπει µέσω του κοινού νοµοθέτη- να υπαγάγουν τις διαφορές αυτές σε άλλο δικαιοδοτικό όργανο εκτός του νοµίµου δικαστή. Τέλος, το Σ 8 συµπληρώνεται µε την απαγόρευση σύστασης δικαστικών επιτροπών και ειδικών δικαστηρίων, απαγόρευση που εµπεριέχεται εξάλλου και στην ανωτέρω αρχή. Οι δικαστικές επιτροπές αντιτίθενται τόσο στην τελευταία όσο και σε εκείνες τις συνταγµατικές διατάξεις που αναγνωρίζουν τα δικαστήρια ως τους µόνους φορείς άσκησης δικαιοδοτικού έργου. Απαγορεύονται, εποµένως, και τα έκτακτα, για εκδίκαση συγκεκριµένης υπόθεσης, δικαστήρια. 2.2) Φορέας του ανωτέρω δικαιώµατος είναι κάθε φυσικό πρόσωπο, άρα και ο κρατούµενος, ο οποίος δικαιούται, σε περίπτωση που κατηγορείται για κάποιο έγκληµα, να ζητήσει την εκδίκασή του από νόµιµο δικαστήδικαστήριο. Επίσης, αν και απαγορεύεται η συγκρότηση δικαστικών επιτροπών και εκτάκτων δικαστηρίων, δεν απαγορεύεται, αλλά, αντιθέτως, 29 ηµητρόπουλος Γ.Ανδρέας, ό.π.,σελ

29 προβλέπεται η σύσταση ειδικών δικαστηρίων που εκδικάζουν συγκεκριµένο είδος υποθέσεων µε χαρακτηριστικό παράδειγµα, στο πλαίσιο του θεσµού των φυλακών, το ικαστήριο Εκτέλεσης Ποινών, στοιχείο που επιβεβαιώνει την πλήρη απόλαυση του δικαιώµατος από τους κρατούµενους. 3) ικαίωµα αναφοράς (Σ10) 3.1) Το δικαίωµα αναφοράς θεσπίζεται στο Σ 10, σύµφωνα µε το οποίο «καθένας έχει το δικαίωµα να αναφέρεται εγγράφως στις αρχές». Αναφορά είναι η έγγραφη προσφυγή προς την αρµόδια αρχή προκειµένου να επιληφθεί συγκεκριµένου θέµατος η αναφορά αυτή µπορεί να περιστρέφεται γύρω από οποιοδήποτε θέµα, είναι µόνο έγγραφη και απευθύνεται στις αρχές, στη διοίκηση, δηλαδή, αλλά και στη δικαιοσύνη, όχι, όµως, στη νοµοθετική εξουσία 30. Οι αρχές, µε τη σειρά τους, υποχρεούνται να ενεργήσουν χωρίς καθυστέρηση, σύντοµα και σύννοµα. 3.2) Το δικαίωµα αναφοράς απολαµβάνουν και οι κρατούµενοι. Το άρθρο 6 του ΣωφρΚ τους δίνει τη δυνατότητα, σε περίπτωση παράνοµης ενέργειας ή εντολής σε βάρος τους να αναφερθούν µέσα σε εύλογο χρόνο στο Συµβούλιο Φυλακής εφόσον δεν τους παρέχεται άλλο ένδικο βοήθηµα. Ίδια δυνατότητα περιλαµβάνεται και σε σχετικό κείµενο του ΟΗΕ («Σύνολο Στοιχειωδών Κανόνων Μεταχείρισης των Κρατουµένων») 31. Η σχετική αναφορά θα πρέπει να διαβιβάζεται από τη διεύθυνση στη δηµόσια αρχή ή διεθνή οργανισµό 32 µέσα σε 3 ηµέρες χωρίς να λαµβάνει γνώση η πρώτη του περιεχοµένου της (ΣωφρΚ 6 3). 30 ηµτρόπουλος Γ.Ανδρέας, ό.π., σελ Αλεξιάδης Στέργιος, Το «Σύνολο Στοιχειωδών Κανόνων Μεταχείρισης των Κρατουµένων» του ΟΗΕ, Αρµενόπουλος, 1985, σελ Σισιλιανός Αλέξανδρος Λίνος, Η στέρηση της ελευθερίας στο ποινικό σύστηµα και τα δικαιώµατα του ανθρώπου, Νοµ.Βιβλ., Αθήνα, 1991, σελ

30 4) Nullum crimen nulla poena sine lege (Σ 7 1) 4.1) Στο άρθρο 7 1 εδ.α του Συντάγµατος κατοχυρώνεται η αρχή «ουδέν έγκληµα και ουδεµία ποινή χωρίς νόµο» (nullum crimen nulla poena sine lege) σύµφωνα µε την οποία, δεν υπάρχει έγκληµα ούτε επιβάλλεται ποινή χωρίς νόµο που να ισχύει πριν από την τέλεση της πράξης και να ορίζει τα στοιχεία της. εν υπάρχει, εποµένως, έγκληµα αν δεν υφίσταται νόµος που να ορίζει τη σχετική πράξη ως έγκληµα (=κάθε απαγορευµένη και τιµωρούµενη πράξη). Ο νόµος θα πρέπει να προϋπάρχει του εγκλήµατος και να είναι συγκεκριµένος, να προσδιορίζει, δηλαδή, τα στοιχεία του. Η παραπάνω αυτή Αρχή της νοµοθετικής πρόβλεψης ισχύει και για τις ποινές (κύριες και παρεπόµενες). Ως προς το Σ 7 1 εδ.β, αυτό θέτει τον κανόνα της απαγόρευσης της αναδροµικότητας των δυσµενέστερων ποινικών νόµων και επιβολής της αναδροµικότητας των ευµενέστερων αφού ποτέ δεν επιβάλλεται ποινή βαρύτερη από εκείνη που προβλεπόταν κατά την τέλεση της πράξης και παράλληλα απαγορεύεται η αναδροµικότητα της νοµοθετικής πρόβλεψης των εγκληµάτων ) Το Σ 7, λοιπόν, εφαρµόζεται και στα πλαίσια της ειδικής κυριαρχικής σχέσης των κρατουµένων 34. Τόσο οι πράξεις που αποτελούν πειθαρχικό παράπτωµα όσο και το είδος και η διάρκεια των ποινών θα πρέπει να προβλέπονται από τη σχετική σωφρονιστική νοµοθεσία και, άρα, εάν λάβει χώρα πράξη ή παράλειψη µε πρόθεση ή βαρεία αµέλεια που θέτει σε κίνδυνο την τάξη και ασφάλεια στο σωφρονιστικό κατάστηµα θα πρέπει να επιβληθεί ποινή 35, η οποία θα, όµως, απαιτείται να έχει οριστεί εκ των προτέρων. 33 ηµητρόπουλος Γ.Ανδρέας, ό.π., σελ Χατζή Χρύσα, Η φυλάκιση ως ειδική σχέση εξουσίασης, ΤοΣ 1995, σελ ασκαλάκης Ηλίας, Μεταχείριση εγκληµατία, Εκδόσεις Σάκκουλα, Αθήνα-Κοµοτηνή, 1985, σελ

31 ΤΜΗΜΑ ΙΙ: ΤΑ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΑ ΙΚΑΙΩΜΑΤΑ Η] ΕΡΓΑΣΙΑ 1) ικαίωµα εργασίας (Σ 22) 1.1) Η εργασία αποτελεί βασικό βιοποριστικό µέσο του ανθρώπου, µέσο έκφρασης και ανάπτυξης της προσωπικότητάς του, δραστηριότητα για την οποία αµείβεται. Συνιστά δικαίωµα και προστατεύεται από το Κράτος, που µεριµνά για τη δηµιουργία συνθηκών απασχόλησης όλων των πολιτών και για την υλική και ηθική εξύψωσή τους. Καθένας, λοιπόν, έχει το δικαίωµα να επιλέξει ή όχι να εργαστεί, όπως επίσης και το είδος της εργασίας του. Σύµφωνα µε την 3 του Σ 22, «η αναγκαστική εργασία απαγορεύεται». Ο εργαζόµενος αµείβεται για την παρεχόµενη εργασία του και δικαιούται κοινωνικής ασφάλισης για την οποία φροντίζει το Κράτος. 1.2) Ως προς τους φυλακισµένους, η εργασία απαγορεύεται να έχει τιµωρητικό ή καταπιεστικό χαρακτήρα-εξάλλου δεν εντάσσονται (οι φυλακισµένοι) στην περιοριστική απαρίθµηση του Σ 22 4 περί υποχρεωτικής εργασίας. Οι κρατούµενοι µπορούν, εφόσον το επιθυµούν, να συνεχίσουν την επαγγελµατική τους απασχόληση υπό την προϋπόθεση ότι αυτό καθίσταται δυνατό µέσα στο πλαίσιο της ειδικής κυριαρχικής τους σχέσης. ικαιούνται, επίσης, να απασχολούνται σε µονάδες εργασίας εντός του καταστήµατος, να εργάζονται για δικό τους λογαριασµό ή για λογαριασµό του ηµοσίου ή ιδιώτη, να εργάζονται ακόµα και έξω από το κατάστηµα και, φυσικά, να αµείβονται για την εργασία τους, τυγχάνοντας, µάλιστα και ευεργετικό υπολογισµό ηµερών ποινής. υστυχώς, όµως, οι διατάξεις αυτές 31

32 εξακολουθούν να παραµένουν ανενεργές 36. Τέλος, τους παρέχεται ασφάλιση κατά του κινδύνου ατυχήµατος καθώς και για υγειονοµικοφαρµακευτικούς σκοπούς 37, ενώ ο ΣωφρΚ δεν αναφέρει τίποτα σχετικά µε το ασφαλιστικό τους δικαίωµα προκειµένου να υπολογιστεί η παρεχόµενη εργασία για τη συµπλήρωση του χρόνου ασφάλισης για µελλοντική συνταξιοδότηση. ΤΜΗΜΑ ΙΙΙ: ΤΑ ΙΚΑΙΩΜΑΤΑ ΤΟΥ ΠΟΛΙΤΙΚΟΥ ΧΩΡΟΥ 1) ικαίωµα του εκλέγειν και εκλέγεσθαι (Σ 51,55) 1.1) Τα δικαιώµατα του εκλέγειν και εκλέγεσθαι κατοχυρώνονται στο Σύνταγµα στα αρθρ. 51 και 55 αντιστοίχως. «Η άσκηση, λοιπόν, του εκλογικού δικαιώµατος είναι υποχρεωτική» ( Σ 51 5) και «για να εκλεγεί κανείς βουλευτής απαιτείται να είναι Έλληνας πολίτης, να έχει τη νόµιµη ικανότητα να εκλέγει και να έχει συµπληρώσει το 25 ο έτος της ηλικίας του». 1.2) Τόσο από την περιοριστική απαρίθµηση του Σ 51 3 όσο και από το ΣωφρΚ 5 προκύπτει ότι οι κρατούµενοι είναι φορείς των ανωτέρω δικαιωµάτων. Για τον λόγο αυτό, κατά τις εκλογές οργανώνονται εκλογικά τµήµατα σε κάθε κατάστηµα κράτησης και οι κρατούµενοι ψηφίζουν µε βάση ειδικούς εκλογικούς καταλόγους, εφόσον δεν τους έχει επιβληθεί ποινή στερητική των πολιτικών τους δικαιωµάτων. Το κώλυµα αυτό ισχύει και για το δικαίωµα του εκλέγεσθαι. 36 Κουράκης Ε. Νέστωρ, Εγκληµατολογικοί Ορίζοντες, Α: Ιστορική και θεωρητική προσέγγιση, δεύτερη αναθεωρηµένη έκδοση, Εκδόσεις Σάκκουλα, Αθήνα-Κοµοτηνή, 2005, σελ ΣωφρΚ

33 4] ΒΑΣΙΚΑ ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑ Από τα ως άνω εκτεθέντα, µπορούµε να συµπεράνουµε ότι µέσα στο πλαίσιο της ειδικής κυριαρχικής σχέσης κρατούµενου-κράτους, τα συνταγµατικά δικαιώµατα υπόκεινται σε ποικίλους περιορισµούς και δοκιµασίες. Σύµφωνα µε τη συνταγµατική θεωρία, οι ανωτέρω περιορισµοί θα πρέπει να τελούν σε αιτιώδη συνάφεια µε τον θεσµό της φυλακής προκειµένου να είναι ανεκτοί και επιτρεπτοί. Ειδικότερα, το δικαίωµα που υφίσταται τον εντονότερο περιορισµό είναι εκείνο της προσωπικής ελευθερίας και ασφάλειας, το οποίο και περιορίζεται στον πυρήνα του. Άλλα δικαιώµατα, όπως το δικαίωµα της επικοινωνίας, του συνέρχεσθαι, της εργασίας κ.λπ., προσαρµόζονται θεσµικά στην εν λόγω ειδική κυριαρχική σχέση, χωρίς να τα αποστερούνται οι κρατούµενοι ως φορείς τους. Σε καµία, ωστόσο, περίπτωση, δεν επιτρέπεται ο εγκλεισµός του εκάστοτε ατόµου να οδηγεί σε καταπάτηση της ανθρώπινης αξίας και ελεύθερης ανάπτυξης της προσωπικότητάς του και σε καταστρατήγηση των εφαρµοζόµενων συνταγµατικών διατάξεων (π.χ. βασανιστήρια, βιοϊατρικές πράξεις κ.α) υστυχώς, όµως, η πραγµατικότητα αποκλίνει αισθητά από τις συνταγµατικές αυτές επιταγές και καθιστά αναγκαία τη µεταρρύθµιση αλλά και ορθότερη λειτουργία του σωφρονιστικού συστήµατος. 33

34 5] ΠΕΡΙΛΗΨΗ ΤΙΤΛΟΣ: ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΙΚΑ ΙΚΑΙΩΜΑΤΑ ΤΩΝ ΚΡΑΤΟΥΜΕΝΩΝ Η παρούσα εργασία πραγµατεύεται το ζήτηµα των συνταγµατικών δικαιωµάτων των κρατουµένων. Πιο συγκεκριµένα, αφού προηγείται µια σύντοµη ανάλυση της ειδικής κυριαρχικής σχέσης που συνδέει τον κρατούµενο µε το Κράτος, ακολουθεί µια συνοπτική παρουσίαση ορισµένων θεµελιωδών συνταγµατικών δικαιωµάτων, εµβαθύνοντας κατά κύριο λόγο στην απόλαυσή τους από τους κρατούµενους. Αυτά είναι τα εξής ακόλουθα: το δικαίωµα στην προσωπική ελευθερία και ασφάλεια, του νόµιµου δικαστή, της αναφοράς, της έννοµης προστασίας και προηγούµενης ακρόασης, της ζωής, της υγείας και σωµατικής και ψυχικής ακεραιότητας, της ιδιωτικής και οικογενειακής ζωής, της επικοινωνίας, της ενηµέρωσης, της παιδείας, της εργασίας, της θρησκευτικής ελευθερίας, του συνέρχεσθαι και του εκλέγειν και εκλέγεσθαι. Ακόµα, προβάλλονται οι σχετικές συνταγµατικές διατάξεις και αρχές καθώς και οι προβλέψεις του Σωφρονιστικού Κώδικα µε παράλληλη αναφορά στην ανθρώπινη αξιοπρέπεια και προσωπικότητα του κρατούµενου. SYMMARY TITLE: CONSTITUTIONAL RIGHTS OF CONFINED PRISONERS The present essay treats the issue of constitutional rights of confined prisoners. Most specifically, a brief analysis of the particularly dominant 34

35 relationship between the prisoner and the State is followed by a consice presentation of some fundamental constitutional rights, examining thoroughly the matter of prisoners access to them. The rights I previously referred to are the following: the right to personal freedom and security, to the legal judge, to report, to legal protection and precedent hearing, to life, to health and physical and psychological integrity, to private and domestic life, to communication an information, to education, to work, to religional liberty, to coming together and to elect and to be elected. Furthermore, related constitutional regulations and principals are mentioned, as well as correctional code s regulations, treating at the same time issues of human dignity and prisoners personality. 6] ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΕΣ Άρθρ. : Άρθρο Βλ.: Βλέπε ΕΣ Α : Ευρωπαϊκή Σύµβαση των ικαιωµάτων του Ανθρώπου Ό.π.: Όπου παραπάνω Ο.Η.Ε : Οργανισµός Ηνωµένων Εθνών Ποιν.Χρον.: Ποινικά Χρονικά Σελίδα (ες): σελ. ΣτΕ : Συµβούλιο της Επικρατείας Σ : Σύνταγµα ΣωφρΚ : Σωφρονιστικός Κώδικας Τευχ. : Τεύχος Τοµ.: Τόµος 35

36 7] ΛΗΜΜΑΤΑ Αναφορά Ανθρώπινη Αξία Βασανιστήρια Εκλέγειν-εκλέγεσθαι Επικοινωνία Εργασία Θρησκευτική ελευθερία Ιδιωτική ζωή Ισότητα Νόµιµος δικαστής Οικογενειακή ζωή Παιδεία Προσωπική ασφάλεια Συνέρχεσθαι Υγεία 36

37 8] ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Αλεξιάδης Στέργιος, Ανθρώπινα ικαιώµατα-ποινική Καταστολή, Εκδόσεις Σάκκουλα, Θεσ/νίκη, Αλεξιάδης Στέργιος, Σωφρονιστική, Έκδοση δ, Εκδόσεις Σάκκουλα, Αθήνα-Θεσ/νίκη, Αλεξιάδης Στέργιος, Βασικοί κανόνες για τη µεταχείριση των κρατουµένων, Κώδικες, Εκδόσεις Σάκκουλα, Αθήνα-Κοµοτηνή, Αναγνωστάκης Στέφανος, Σύστηµα Σωφρονιστικής Επιστήµης, Σωφρονιστικό ίκαιο Γενικό µέρος, Θεσσαλονίκη, Αναγνωστάκης Στέφανος, Τα δικαιώµατα των κρατουµένων, Εκδόσεις Σάκκουλα, αγτόγλου Π.., Συνταγµατικό ίκαιο Ατοµικά ικαιώµατα, εύτερη έκδοση, Εκδόσεις Σάκκουλα, Αθήνα-Κοµοτηνή, ασκαλάκης Ηλίας, Μεταχείριση Εγκληµατία, Εκδόσεις Σάκκουλα, Αθήνα-Κοµοτηνή, ηµητρόπουλος Γ. Ανδρέας, Συνταγµατικά δικαιώµατα, Σύστηµα Συνταγµατικού ικαίου, Τόµος Γ, Τεύχη Ι-ΙΙΙ, Β Έκδοση, Εκδόσεις Σάκκουλα, Αθήνα-Θεσ/νίκη, ηµητρόπουλος Γ. Ανδρέας, Συνταγµατικά δικαιώµατα, Ειδικό µέρος, Παραδόσεις Συνταγµατικού ικαίου, Τόµος ΙΙΙ, Τεύχη 4 επ., Αθήνα, Κουράκης Ε. Νέστωρ, Εγκληµατολογικοί ορίζοντες, Α Ιστορική και θεωρητική προσέγγιση, δεύτερη αναθεωρηµένη έκδοση, Εκδόσεις Σάκκουλα, Αθήνα-Κοµοτηνή,

38 Κουράκης Ε. Νέστωρ, Έµφυλη Εγκληµατικότητα Ποινική και εγκληµατολογική προσέγγιση του φύλου, Εκδόσεις Σάκκουλα, Αθήνα- Κοµοτηνή, Κουράκης Ε. Νέστωρ, Η Ποινική Καταστολή µεταξύ παρελθόντος και µέλλοντος, Τρίτη έκδοση, Εκδόσεις Σάκκουλα, Αθήνα-Κοµοτηνή, Σισιλιανός Λίνος Αλέξανδρος, Η στέρηση της ελευθερίας στο ποινικό σύστηµα και τα δικαιώµατα του ανθρώπου, Νοµ.Βιβλιοθ., Αθήνα, Σπινέλλη Κ..-Τσήτουρα Α., Κρατούµενοι και δικαιώµατα του ανθρώπου, Εκδόσεις Σάκκουλα, Αθήνα, ΗΛΕΚΤΡΟΝΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ oumenwn.pdf 38

39 ΑΡΘΡΟΓΡΑΦΙΑ-ΕΡΓΑΣΙΕΣ Αλεξιάδης Στέργιος, Σύνολο Στοιχειωδών Κανόνων Μεταχείρισης των Κρατουµένων του Ο.Η.Ε., Αρµενόπουλος Αλεξιάδης Στέργιος, Τα Συνταγµατικά δικαιώµατα των κρατουµένων σε διάλογο, Ποιν.Χρον.ΛΘ 785. Αναγνωστάκης Στέφανος, Τα δικαιώµατα των κρατουµένων και η προστασία τους, ΝοΒ 1984, Τόµος 32. Θεοδωρίδου Βασιλική, Τα Συνταγµατικά δικαιώµατα των φυλακισµένων, Μανιτάκης Αντώνης, Τα Συνταγµατικά δικαιώµατα των κρατουµένων και η δικαστική προστασία τους, Ποιν.Χρον.ΛΘ 161. Μποζινάκη Βασιλική, Τα Συνταγµατικά δικαιώµατα των φυλακισµένων Χατζή Χρύσα, Η φυλάκιση ως ειδική σχέση εξουσίασης, το Σ ] ΝΟΜΟΛΟΓΙΑ 1993/1998 Α.Π. «ιάταξη Εισαγγελέα Εφετών περί εποπτείας κατά την έκτιση της στερητικής της ελευθερίας ποινής». Η εποπτεία στην έκτιση της στερητικής της ελευθερίας ποινής ανήκει στον Εισαγγελέα Πληµ/κών του τόπου έκτισης της ποινής, ο οποίος ασκεί τις 39