ΣΥΣΤΗΜΑΤΙΚΗ ΑΝΑΣΚΟΠΗΣΗ ΤΩΝ ΜΟΡΦΟΜΕΤΡΙΚΩΝ ΑΝΑΛΥΣΕΩΝ ΤΩΝ ΟΣΤΩΝ ΤΗΣ ΓΛΗΝΟΒΡΑΧΙΟΝΙΑΣ ΑΡΘΡΩΣΗΣ

Transcript

1 ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΙΑΤΡΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ «ΙΑΤΡΙΚΗ ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΗ ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑ» ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ΣΥΣΤΗΜΑΤΙΚΗ ΑΝΑΣΚΟΠΗΣΗ ΤΩΝ ΜΟΡΦΟΜΕΤΡΙΚΩΝ ΑΝΑΛΥΣΕΩΝ ΤΩΝ ΟΣΤΩΝ ΤΗΣ ΓΛΗΝΟΒΡΑΧΙΟΝΙΑΣ ΑΡΘΡΩΣΗΣ ΕΥΘΥΜΙΑ Σπ. ΠΑΠΑΘΑΝΑΣΙΟΥ ΕΠΙΒΛΕΠΩΝ: ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΝΑΤΣΗΣ Μέλη Τριμελούς: ΣΤΥΛΙΑΝΟΣ ΑΠΟΣΤΟΛΙΔΗΣ ΝΙΚΟΛΑΟΣ ΑΝΑΣΤΑΣΟΠΟΥΛΟΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ ΙΟΥΛΙΟΣ 2010

2 ΕΙΣΑΓΩΓΗ Η αποκατάσταση της φυσιολογικής ανατομίας του άνω τριτημορίου του βραχιoνίου οστού και της ωμογλήνης είναι σημαντική κατά τη διενέργεια αρθροπλαστικών στην άρθρωση του ώμου διότι η ανασύνθεση της φυσιολογικής ανατομίας επιδρά στο μοχλοβραχίονα του δελτοειδή μυός και του μυοτενόντιου πετάλου των στροφέων μυών του ώμου. Οποιαδήποτε αλλαγή στη φυσιολογική ανατομία των οστών της άρθρωσης έχει ως αποτέλεσμα την ανώμαλη κινηματική του ώμου μέσω εσφαλμένης τοποθέτησης του άξονα της άρθρωσης και /ή απόκλιση από τα άμεσα κέντρα στροφής (1). Ο σχεδιασμός των προθέσεων των αρθροπλαστικών του ώμου υφίσταται συνεχή και ουσιαστική βελτίωση. Μετά από την εφαρμογή των προθέσεων πρώτης και δεύτερης γενιάς που συνοδεύτηκε από υψηλά ποσοστά πρώιμων επιπλοκών και ανεπιτυχών αποτελεσμάτων γίνεται η εισαγωγή του όρου προσαρμοστικότητα που ορίζεται ως η αρχή της ορθής τοποθέτησης της πρόθεσης με τρόπο ώστε να μιμείται εξατομικευμένα την ανατομία του ασθενή (1). Για την επίτευξη της προσαρμοστικότητας είναι απαραίτητη η γνώση των γεωμετρικών παραμέτρων των οστών που περιγράφουν την μορφολογία των οστών. Οι ανάστροφες προθέσεις που αναπτύχθηκαν από τους Grammont και Baulot και οι επιπλοκές που τις συνοδεύουν έχουν οδηγήσει πολλούς ερευνητές στη διατύπωση της υπόθεσης πως η καλύτερη γνώση της ανατομίας θα οδηγήσει σε καλύτερα αποτελέσματα μετά από τη διενέργεια ολικών αρθροπλαστικών (2). Η γνώση αυτή επιτυγχάνεται μέσω των μελετών σε πτωματικό υλικό και κυρίως σε αποξηραμένα οστά. Οι μελέτες αυτές ήταν αρχικά περιγραφικές μελέτες που περιέγραφαν τη μορφολογία των οστών με διάκρισή τους σε υποτύπους (3) ενώ στη συνέχεια άρχισαν να διενεργούνται μορφομετρικές αναλύσεις που ορίζονται ως οι μελέτες με σκοπό την περιγραφή της μορφολογίας των οστών μέσω ποσοτικών παραμέτρων και την ανεύρεση συσχέτισης μεταξύ αυτών των μεταβλητών. Η νεότερη εξέλιξη των μορφομετρικών αναλύσεων είναι οι γεωμετρικές μορφομετρικές αναλύσεις που συνδυάζουν τη συλλογή δεδομένων που περιγράφουν τη γεωμετρία του υπό έρευνα αντικειμένου με τη στατιστική θεωρία για την ανάλυση του σχήματος (4). Οι κλασικές μορφομετρικές αναλύσεις και οι γεωμετρικές μορφομετρικές αναλύσεις αποτελούν διαφορετικούς τύπους μελέτης. Σκοπός της παρούσας συστηματικής ανασκόπησης ήταν να συνοψίσουμε τις μεθόδους και τις γεωμετρικές παραμέτρους που έχουν χρησιμοποιηθεί για την περιγραφή της μορφολογίας των οστών της γληνοβραχιόνιας άρθρωσης, που περιλαμβάνει την ωμογλήνη και την κεφαλή του βραχιονίου οστού, καθώς αποτελεί σημαντική γνώση για τον ερευνητή που θέλει να εκπονήσει μία κλασική μορφομετρική ανάλυση. Ο χρυσός κανόνας στην έρευνα είναι σε πρώτο στάδιο η διενέργεια συστηματικής ανασκόπησης και ο σχεδιασμός του πρωτοκόλλου και της μελέτης με βάση την υπάρχουσα βάση αποδείξεων (5). Επιπλέον, σκοπός της παρούσας ανασκόπησης ήταν να διερευνήσουμε την υπόθεση εάν τα οστά μελετώνται στο σύνολό τους ή εάν γίνεται επιμέρους καταγραφή των γεωμετρικών παραμέτρων. Επιλέξαμε την εκπόνηση συστηματικής ανασκόπησης για την επίτευξη δύο επιπρόσθετων σκοπών: α) τη σύνοψη της παρούσας βάσης αποδείξεων και τον έλεγχο της κλινικής εφαρμογής των δεδομένων αυτών β) την κριτική αξιολόγηση των μελετών όσον αφορά στη μεθοδολογία της έρευνας Για την επίτευξη των σκοπών αυτών διατυπώσαμε τα εξής υποερωτήματα:

3 α) καθορισμός όλων των μεθόδων που χρησιμοποιούνται για την καταγραφή των γεωμετρικών παραμέτρων των οστών στις μορφομετρικές αναλύσεις αποξηραμένων οστών β) καταγραφή όλων των γεωμετρικών παραμέτρων που σχετίζονται με το σχεδιασμό των ενδοπροθέσεων των ολικών αρθροπλαστικών του ώμου γ) καταγραφή των μέσων όρων των τιμών των γεωμετρικών παραμέτρων δ) καθορισμός των διαφορών εάν υπάρχουν μεταξύ ανδρών και γυναικών με βάση τις υπάρχουσες μελέτες ε) καθορισμός των διαφορών εάν υπάρχουν μεταξύ δεξιού και αριστερού άκρου στ) καθορισμός των διαφορών εάν υπάρχουν μεταξύ των φυλών. ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑ Κριτήρια καταλληλότητας Με δεδομένη τη διαφορετική μεθοδολογία που υιοθετείται σε κάθε τύπο μελέτης για την καταγραφή των γεωμετρικών παραμέτρων τα κριτήρια καταλληλότητας θεσπίστηκαν με βάση τόσο το ερευνητικό ερώτημα όσο και το δείγμα της κάθε μελέτης. Έτσι, στην παρούσα συστηματική ανασκόπηση συμπεριλήφθηκαν αποκλειστικά μελέτες που έχουν διενεργηθεί σε αποξηραμένα οστά ή σε οστά από νωπά ή ταριχευμένα πτώματα στα οποία όμως έχει διενεργηθεί εκδορά όλων των μαλακών μορίων συμπεριλαμβανομένου του αρθρικού χόνδρου. Όλα τα πλήρη κείμενα των μελετών που περιγράφουν με ποσοτικές μεταβλητές τη μορφολογία της ωμογλήνης και/ ή του άνω τριτημορίου του βραχιονίου οστού συμπεριλήφθηκαν. Αμιγώς περιγραφικές μελέτες, μελέτες σε ζώντες και μελέτες σε πτωματικό υλικό με διατήρηση των μαλακών μορίων αποκλείστηκαν. Οι γεωμετρικές μορφομετρικές αναλύσεις, όπως προαναφέρθηκε, αποτελούν διακριτό τύπο μελέτης με διαφορετικό σχεδιασμό και συγκεκριμένους περιορισμούς και για το λόγο αυτό αποκλείστηκαν. Στρατηγική βιβλιογραφικής αναζήτησης Το δεύτερο στάδιο μετά από τη διατύπωση του ερευνητικού ερωτήματος κατά την εκπόνηση μιας συστηματικής ανασκόπησης είναι η βιβλιογραφική αναζήτηση. Η ανεύρεση μερικών μελετών που σχετίζονται με το ερευνητικό ερώτημα είναι εύκολη διαδικασία αλλά ο στόχος μιας συστηματικής ανασκόπησης είναι η ανεύρεση όλων των σχετικών μελετών δημοσιευμένων και αδημοσίευτων. Η ανεύρεση των πρωτογενών δημοσιευμένων μελετών επιτυγχάνεται με τη διάσπαση του ερευνητικού ερωτήματος σε επιμέρους τμήματα με τη χρήση του διαγράμματος Venn, με τη χρήση συνώνυμων όρων, μεθοδολογικών όρων και φίλτρων, με τη χρήση διαφορετικών βάσεων δεδομένων, με τη δια χειρός αναζήτηση σε περιοδικά και με τη διαδικασία της «χιονοστιβάδας» (6). Για την παρούσα ανασκόπηση η βιβλιογραφική αναζήτηση διενεργήθηκε στην ηλεκτρονική βάση δεδομένων Pubmed με τη βοήθεια των όρων του ευρετηρίου. Οι λέξεις κλειδιά που χρησιμοποιήθηκαν ήταν ωμογλήνη [glenoid] και βραχιόνιο οστούν [humerus]. Επιλέχθηκαν γενικοί όροι για την αναζήτηση σε μια προσπάθεια εύρεσης όλων των δημοσιευμένων μελετών. Όσοι όροι ευρετηρίου φαινόταν σχετικοί με το ερευνητικό ερώτημα συμπεριλήφθηκαν στην αναζήτηση. Η αξιολόγηση των τίτλων και των περιλήψεων που εντοπίστηκαν έγινε από έναν ερευνητή (Ε.Π.). Τα πλήρη κείμενα συλλέχθηκαν για τις μελέτες που πληρούσαν τα κριτήρια καταλληλότητας αλλά και για τις μελέτες που δεν ήταν εύκολο να διευκρινισθεί από την περίληψη ή από τον τίτλο εάν η μελέτη πληρούσε τα κριτήρια καταλληλότητας. Ο κατάλογος των βιβλιογραφικών αναφορών κάθε πλήρους κειμένου ελέγχθηκε για την ανεύρεση επιπρόσθετων μελετών που δεν εντοπίστηκαν με τη στρατηγική αναζήτησης. Κάθε πλήρες κείμενο αξιολογήθηκε με βάση τα κριτήρια καταλληλότητας από έναν κριτή (Ε.Π.). Σε περιπτώσεις όπου υπήρχε αμφιβολία για την καταλληλότητα της μελέτης ένας ερευνητής (Κ.Ν) συμμετείχε και

4 μέσω συζήτησης αποφάσιζαν από κοινού για την καταλληλότητα της μελέτης. Στην παρούσα συστηματική ανασκόπηση συμπεριλήφθηκαν συνολικά είκοσι μία μελέτες, εννέα για την ωμογλήνη, εννέα για το βραχιόνιο οστούν και τρεις μελέτες που μελέτες στις οποίες το δείγμα αποτελούνταν από ωμοπλάτες και βραχιόνια οστά. Κριτική αξιολόγηση και εξαγωγή των δεδομένων Η κριτική αξιολόγηση και η εξαγωγή των δεδομένων έγινε με τη βοήθεια δύο καταλόγων από έναν ερευνητή (Ε.Π.). Ο πρώτος κατάλογος υιοθετήθηκε και τροποποιήθηκε από τη συστηματική ανασκόπηση των Smith και συν (7). Ο κατάλογος αυτός αφορά στην κριτική αξιολόγηση της μεθοδολογίας κάθε μελέτης και περιλαμβάνει τα ακόλουθα: αριθμός αναγνώρισης της μελέτης, συγγραφείς, τίτλος μελέτης, έτος δημοσίευσης, περιοδικό, εστιασμένο ερευνητικό ερώτημα, κατάλληλος τύπος μελέτης, ορισμός του πληθυσμού της μελέτης, αναγνώριση του τρόπου συλλογής του δείγματος, μέγεθος δείγματος οριζόμενο με βάση την ισχύ, περιγραφή της μεθόδου μέτρησης, ορισμός των γεωμετρικών παραμέτρων, διόρθωση με βάση το βαθμό αφυδάτωσης/ τη μεγέθυνση, ορισμός ερευνητών, εκτίμηση της αξιοπιστίας του ερευνητή, πολλαπλές παρατηρήσεις, περιγραφή των στατιστικών δοκιμασιών, περιγραφή της διακύμανσης, εξαγωγή στατιστικού συμπεράσματος, παρουσίαση των Διάγραμμα QUORUM για την ωμογλήνη Άρθρα που εντοπίστηκαν με την στρατηγική αναζήτησης. (n= 2618) Τίτλος ή περίληψη που δε σχετιζόταν με το ερευνητικό ερώτημα. (n= 2509) Περιλήψεις που φαινόταν σχετικές με το ερευνητικό ερώτημα. (n= 109) Πλήρη κείμενα που ανευρέθηκαν για περαιτέρω έλεγχο. (n= 43) Κατάλληλες μελέτες που σχετιζόταν με το ερευνητικό ερώτημα και πληρούσαν τα κριτήρια καταλληλότητας. (n= 9) Άρθρα που δε σχετιζόταν με το ερευνητικό ερώτημα μετά από την ανάγνωση της περίληψης (n= 66) Άρθρα που αποκλείστηκαν επειδή δεν πληρούσαν τα κριτήρια καταλληλότητας (n= 34 ) Διπλές μελέτες που αποκλείστηκαν (n= 0) Τελικός αριθμός μελετών που συμπεριλήφθησαν (n=9 ) διαστημάτων αξιοπιστίας, κατάλληλη ερμηνεία, γενίκευση των αποτελεσμάτων, συσχέτιση με την παρούσα βάση αποδείξεων, συζήτηση της κλινικής συσχέτισης. Ο δεύτερος κατάλογος δημιουργήθηκε με βάση το ερευνητικό ερώτημα και περιλαμβάνει τα ακόλουθα: αριθμός αναγνώρισης της μελέτης, συγγραφείς, τίτλος μελέτης, έτος δημοσίευσης, περιοδικό, μέθοδος μέτρησης, γεωμετρικές παράμετροι, διαφορές μεταξύ ανδρών και γυναικών, διαφορές δεξιά και αριστερά, διαφορές μεταξύ των φυλών, ερευνητές. Η κριτική αξιολόγηση και με τους δύο καταλόγους

5 έγινε από έναν ερευνητή (Ε.Π.) και σε περίπτωση αμφιβολίας ένας ερευνητής (Κ.Ν.) συμμετείχε για την καταληκτική αξιολόγηση μέσω συζήτησης. Διάγραμμα QUORUM για το βραχιόνιο οστούν Άρθρα που εντοπίστηκαν με την στρατηγική αναζήτησης. (n= 12919) Τίτλος ή περίληψη που δε σχετιζόταν με το ερευνητικό ερώτημα. (n= 12794) Περιλήψεις που φαινόταν σχετικές με το ερευνητικό ερώτημα. (n= 125) Πλήρη κείμενα που ανευρέθηκαν για περαιτέρω έλεγχο. (n= 37) Κατάλληλες μελέτες που σχετιζόταν με το ερευνητικό ερώτημα και πληρούσαν τα κριτήρια καταλληλότητας. (n= 9) Άρθρα που δε σχετιζόταν με το ερευνητικό ερώτημα μετά από την ανάγνωση της περίληψης (n= 88) Άρθρα που αποκλείστηκαν επειδή δεν πληρούσαν τα κριτήρια καταλληλότητας. (n= 28 ) Διπλές μελέτες που αποκλείστηκαν (n= 0) Τελικός αριθμός μελετών που συμπεριλήφθησαν (n=9 ) ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΚΡΙΤΙΚΗΣ ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗΣ ΜΕ ΒΑΣΗ ΤΟ ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΟ ΕΡΩΤΗΜΑ Αριθμός αναγνώρισης: Συγγραφείς: Τίτλος μελέτης: Έτος δημοσίευσης: Περιοδικό: Μέθοδος μέτρησης: Γεωμετρικές παράμετροι: Διαφορές ανδρών / γυναικών: Διαφορές δεξιά / αριστερά: Διαφορές μεταξύ των φυλών: : Σχόλια:

6 Σύνθεση των δεδομένων Μία συστηματική ανασκόπηση προϋποθέτει την αναγνώριση, κριτική αξιολόγηση, επιλογή και σύνθεση όλων των ερευνητικών αποδείξεων που σχετίζονται με ένα συγκεκριμένο ερευνητικό ερώτημα. Το ερευνητικό ερώτημα πρέπει να ορίζεται σαφώς, η βιβλιογραφική αναζήτηση οφείλει να είναι αντικειμενική και η σύνθεση των δεδομένων πρέπει να γίνεται αίροντας κάθε πιθανή προκατάληψη. Η διαφορά μεταξύ συστηματικής ανασκόπησης και μετανάλυσης έγκειται στη στατιστική επεξεργασία των ποσοτικών μεταβλητών δύο ή περισσοτέρων ανεξάρτητων μελετών. Βασική προϋπόθεση για τη στατιστική ανάλυση δεδομένων που προέρχονται από διαφορετικές μελέτες είναι η ομοιογένεια των δεδομένων. Μετά από ενδελεχή έλεγχο των μελετών που αποφασίστηκε να συμπεριληφθούν στη συστηματική ανασκόπηση καταλήξαμε στο συμπέρασμα πως λόγω της μεγάλης ετερογένειας του δείγματος και των διαφορετικών μεθόδων μέτρησης που χρησιμοποιούνται δεν θα ήταν ορθή η διενέργεια μετανάλυσης. Επομένως, για την απάντηση των ερευνητικών ερωτημάτων και την επίτευξη των σκοπών της μελέτης ακολουθήσαμε τη μεθοδολογία της συστηματικής ανασκόπησης. ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ Ωμογλήνη Δείγμα/ Χαρακτηριστικά Οι εννέα μελέτες της ωμογλήνης δημιουργούν συνολικά ένα δείγμα 1379 ωμοπλατών εκ των οποίων 948 ήταν αποξηραμένες, 60 προερχόταν από νωπά παρασκευάσματα, 343 ελήφθησαν μετά από εμβροχή και 28 ελήφθησαν από νωπά πτώματα. Στο σύνολο των 1379 ωμοπλατών οι 626 ήταν δεξιές και οι 497 αριστερές. Οι 780 ωμοπλάτες αποτελούσαν ζεύγη αμφοτερόπλευρων οστών, δηλαδή οι 390 ήταν δεξιές και οι υπόλοιπες 390 ήταν αριστερές και προερχόταν από το ίδιο πτώμα. Για 256 ωμοπλάτες δεν διευκρινίζεται εάν ήταν δεξιές ή αριστερές. 336 προερχόταν από θήλεα άτομα, 393 προερχόταν από άρρενες ενώ για 458 ωμοπλάτες δεν διευκρινίζεται το φύλο. Οι 284 ωμοπλάτες προερχόταν από τη μαύρη φυλή εκ των οποίων 142 ήταν αρρένων και 142 θηλέων, 256 από τη λευκή φυλή εκ των οποίων 142 ήταν αρρένων και 114 θηλέων και για 667 ωμοπλάτες δεν προσδιορίζεται το φύλο. Το εύρος της ηλικίας αναφέρεται σε 5 από τις εννέα μελέτες και κυμαίνεται από έτη. Το ύψος αναφέρεται σε μία μόνο μελέτη για 141 δεξιές ωμοπλάτες και ο μέσος όρος του είναι 170 ± 9 cm. Σε μία ακόμη μελέτη αναφέρεται πως μετρήθηκε το ύψος χωρίς όμως να αναφέρεται η τιμή του. Μέθοδος μέτρησης Από τις εννέα μελέτες που συμπεριλήφθηκαν στη συστηματική ανασκόπηση στις έξι η μεθοδολογία καταγραφής των παραμέτρων συνίσταται στη διενέργεια μετρήσεων άμεσα στα οστά μετά από τον καθορισμό οστικών οδηγών σημείων με καμπυλοσκελή διαβήτη και παχύμετρο για τη μέτρηση των αποστάσεων ενώ το γωνιόμετρο χρησιμοποιείται για τη μέτρηση γωνιών. Η άμεση μέθοδος μέτρησης της γωνίας στροφής της ωμογλήνης περιλαμβάνει τη χρήση αυτοσχέδιου κατόχου. Η ωμοπλάτη τοποθετείται στον κάτοχο με τέτοιο τρόπο ώστε να προσδιορίζεται ο εγκάρσιος άξονας της ωμοπλάτης δηλαδή ο άξονας που διέρχεται από το μέσο της ωμογλήνης ως το έσω χείλος της ωμοπλάτης όπως έχει οριστεί από τους Friedman και συν (8). Ο κάθετος άξονας προς τον εγκάρσιο άξονα ορίζεται ως ουδέτερη γωνία στροφής. Εάν το οπίσθιο χείλος της ωμογλήνης βρίσκεται επί τα εντός του άξονα ουδέτερης στροφής η γωνία στροφής ορίζεται ως οπίσθια ενώ εάν το πρόσθιο χείλος βρίσκεται επί τα εντός του άξονα ουδέτερης στροφής η γωνία στροφής ορίζεται ως πρόσθια. Ένας δεύτερος τρόπος μέτρησης της γωνίας στροφής είναι η μέτρησή της σε σχέση με την κλίση και συγκεκριμένα κάθετα προς την κλίση της ωμοπλάτης (9). Η κλίση

7 της ωμογλήνης με τη χρήση του κατά παραγγελία κατόχου γίνεται μετά από στροφή του κατόχου υπό γωνία 90 ο και μέτρηση με βάση το άνω και κάτω χείλος της ωμογλήνης. Στις άμεσες μεθόδους συμπεριλαμβάνονται και οι μέθοδοι για τον προσδιορισμό χειρουργικών παραμέτρων τις οποίες ορίσαμε ως άμεσες χειρουργικές μεθόδους. Οι μέθοδοι αυτοί αναφέρονται σε δύο μελέτες (10, 11) και περιλαμβάνουν τη χρήση δακτυλίων, σφιγκτήρων και συρμάτων Kirschner. Οι έμμεσες μέθοδοι περιλαμβάνουν τη λήψη φωτογραφιών σε προτυποποιημένες θέσεις ή τη λήψη απλών ακτινογραφιών. Σε δύο από τις δέκα μελέτες χρησιμοποιήθηκε η λήψη απλής φωτογραφίας και σε μία από τις δέκα χρησιμοποιήθηκε η απλή ακτινογραφία. Η λήψη της φωτογραφίας γίνεται σε πλάγια και κοιλιακή όψη με την ωμοπλάτη σε ανατομική θέση. Μετά από τη λήψη των φωτογραφιών οι μετρήσεις διενεργούνται είτε άμεσα στη φωτογραφία είτε με κάποιο λογισμικό επεξεργασίας εικόνας. Οι λήψεις που χρησιμοποιούνται με την απλή ακτινογραφία περιλαμβάνουν την αληθή προσθιοπίσθια λήψη της ωμογλήνης όπως έχει οριστεί από τον Neer, την πλάγια ωμοπλατιαία λήψη δίκην Y και τη μασχαλιαία πλάγια λήψη. Γεωμετρικές παράμετροι Οι γεωμετρικές παράμετροι που ορίζονται με κάθε μέθοδο αναφέρονται αναλυτικά στον Πίνακα 1. Οι γεωμετρικές παράμετροι μπορούν να διακριθούν σε ανατομικές και χειρουργικές γεωμετρικές παράμετροι. Οι ανατομικές παράμετροι της ωμογλήνης που έχουν σημασία για το σχεδιασμό των ενδοπροθέσεων είναι: 1) το ύψος της ωμογλήνης, 2) το πλάτος της ωμογλήνης, 3) το εμβαδόν της αρθρικής επιφάνειας, 4) η κλίση της ωμογλήνης και 5) η γωνία στροφής της ωμογλήνης Το ύψος της ωμογλήνης ορίζεται ως η απόσταση από το ανώτατο έως το κατώτατο σημείο της ωμογλήνης και το πλάτος ορίζεται ως η απόσταση από το πλέον πρόσθιο έως το πλέον οπίσθιο σημείο της ωμογλήνης. Το πλάτος της ωμογλήνης εξαρτάται από το συνολικό σχήμα της ωμογλήνης και συγκεκριμένα από τον τύπο. Η κλίση της ωμογλήνης ορίζεται ως η κλίση της αρθρικής επιφάνειας της ωμογλήνης κατά μήκος του κατακόρυφου άξονα και αναφέρεται και ως κατακόρυφος προσανατολισμός της ωμογλήνης. Η γωνία στροφής της ωμογλήνης ορίζεται ως ο προσανατολισμός της αρθρικής επιφάνειας της ωμογλήνης ως προς τον επιμήκη (εγκάρσιο) άξονα της ωμοπλάτης. Αναφέρεται και ως οριζόντιος προσανατολισμός της ωμογλήνης. Μέσοι όροι των γεωμετρικών παραμέτρων Οι μέσοι όροι των τιμών των γεωμετρικών παραμέτρων συνοψίζονται στον Πίνακα 2. Διαφορές μεταξύ φύλων/ δεξιά και αριστερά/ φυλών Σε έξι από τις εννέα μελέτες οι διαφορές μεταξύ των φύλων δεν έχουν διερευνηθεί. Στατιστικώς σημαντική διαφορά μεταξύ ανδρών και γυναικών για το μέγιστο ύψος και το μέγιστο πλάτος της ωμογλήνης αναφέρονται σε δύο μελέτες ενώ σε μία μελέτη δε βρέθηκε στατιστικώς σημαντική διαφορά. Σε δύο μελέτες έχουν διερευνηθεί οι διαφορές μεταξύ των φύλων για την κλίση και τη γωνία στροφής της ωμογλήνης και στη μία αναφέρεται στατιστικώς σημαντική διαφορά ενώ στην άλλη στατιστικώς μη σημαντική διαφορά. Οι διαφορές μεταξύ δεξιάς και αριστερής ωμοπλάτης έχουν διερευνηθεί σε δύο μελέτες τόσο για το μέγιστο πλάτος και ύψος όσο και για την κλίση και τη γωνία στροφής της ωμογλήνης και στη μία αναφέρεται στατιστικώς σημαντική διαφορά ενώ στην άλλη στατιστικώς μη σημαντική διαφορά. Οι διαφορές

8 μεταξύ των φυλών έχουν διερευνηθεί σε δύο μελέτες και δε βρέθηκε στατιστικώς σημαντική διαφορά. Βραχιόνιο οστούν Δείγμα/ Χαρακτηριστικά Στο σύνολο των εννέα μελετών που συμπεριλήφθηκαν στη συστηματική ανασκόπηση μελετήθηκαν 866 βραχιόνια οστά. Από αυτά τα 409 ήταν αποξηραμένα, τα 116 προερχόταν από ταριχευμένα πτώματα μετά από αφαίρεση των μαλακών μορίων συμπεριλαμβανομένου του αρθρικού χόνδρου, τα 120 ελήφθησαν από νωπά πτώματα μετά από αφαίρεση όλων των μαλακών μορίων και 200 ελήφθησαν με τη μέθοδο της εμβροχής. Για 100 από τα 866 βραχιόνια οστά που αποτελούν το δείγμα τριών εκ των εννέα μελετών τα χαρακτηριστικά δεν αναφέρονται. Δύο μελέτες έχουν εκπονηθεί στο ίδιο δείγμα και συγκεκριμένα σε 42 βραχιόνια οστά. Για τα 200 από τα 866 βραχιόνια δεν διευκρινίζεται από τη μελέτη αν πρόκειται για αμφοτερόπλευρα ή ετερόπλευρα οστά. 81 βραχιόνια ήταν ετερόπλευρα εκ των οποίων για 21 βραχιόνια συμπεραίνεται από τα δεδομένα της μελέτης πως ήταν ετερόπλευρα ενώ για τα υπόλοιπα 60 αναφέρεται από τους ερευνητές. 484 από τα συνολικά 866 βραχιόνα ήταν αμφοτερόπλευρα. Από τα 866 βραχιόνια τα 260 ήταν αρρένων, τα 218 προερχόταν από θήλεα άτομα και για τα υπόλοιπα το φύλο ήταν άγνωστο. 338 βραχιόνια ήταν δεξιά και 326 αριστερά. Η πιο πλήρης περιγραφή όσον αφορά στη φυλή υπάρχει σε μία μελέτη όπου εκτός από τη φυλή προσδιορίζεται και η εθνικότητα. Έτσι στο σύνολο των 866 βραχιονίων τα 86 προερχόταν από τη λευκή φυλή, 10 από τη μαύρη φυλή και οι 6 ήταν ισπανοί. Η εθνικότητα προσδιορίζεται για 56 βραχιόνια λευκών Αμερικάνων, 54 βραχιόνια μαύρων Αμερικάνων, 58 βραχιόνια Ινδιάνων του Νέο Μεξικό, 56 βραχιόνια βόρειων Κινέζων, 54 βραχιόνια Εσκιμώων της Αλάσκας και 58 βραχιόνια Βεδουίνων της ερήμου Νέγκεβ. Η ηλικία προσδιορίζεται μόνο για τα 100 βραχιόνια και κυμαίνεται από έτη. Το ύψος προσδιορίζεται μόνο για 60 βραχιόνια και είναι 171.2cm κατά μέσο όρο. Μέθοδος μέτρησης Οι μέθοδοι μέτρησης του βραχιονίου οστού περιλαμβάνουν μόνο έμμεσες μεθόδους με τη λήψη απλής ακτινογραφίας, απλής φωτογραφίας, με τη διενέργεια υπολογιστικής τομογραφίας και σε μία μελέτη έγινε χρήση ενός συστήματος ανίχνευσης ηλεκτρομαγνητικής ακτινοβολίας. Σε 4 από τις 9 μελέτες η οπίσθια γωνία στροφής έχει μετρηθεί με την ίδια μέθοδο την οποία καθιέρωσαν οι Pearl and Volk (12) αλλά στη 1 από τις 4 η μέθοδος έχει τροποποιηθεί. Σε μία μόνο μελέτη έχει γίνει μέτρηση της οπίσθιας γωνίας στροφής με άμεση μέθοδο. Σε 6 από τις εννέα μελέτες έχει γίνει χρήση απλής ακτινογραφίας και σε 2 από τις 9 διενεργήθηκε υπολογιστική τομογραφία. Οι μετρήσεις στην απλή ακτινογραφία γίνονται είτε άμεσα πάνω στην ακτινογραφία είτε μετά από ψηφιακή σάρωση και επεξεργασία των εικόνων με λογισμικό επεξεργασίας εικόνας. Οι λήψεις που έχουν χρησιμοποιηθεί στην απλή ακτινογραφία είναι η αληθή προσθιοπίσθια, η πλάγια προσθιοπίσθια και οι λήψεις σε μετωπιαίο και οβελιαίο επίπεδο. Στην υπολογιστική τομογραφία οι μετρήσεις διενεργούνται με τη βοήθεια λογισμικών επεξεργασίας εικόνας. Γεωμετρικές παράμετροι Οι γεωμετρικές παράμετροι που ορίζονται με κάθε μέθοδο αναφέρονται αναλυτικά στον Πίνακα 3. Οι γεωμετρικές παράμετροι που προσδιορίζουν την κεφαλή του βραχιονίου και έχουν σημασία για το σχεδιασμό των ενδοπροθέσεων είναι οι εξής: 1. Έσω μετατόπιση της κεφαλής 2. Οπίσθια μετατόπιση της κεφαλής 3. Ύψος της κεφαλής 4. Ακτίνα καμπυλότητας της κεφαλής

9 Η έσω μετατόπιση ορίζεται ως η προς τα έσω μετατόπιση της κεφαλής σε σχέση με τον άξονα του άνω τριτημορίου της μυελικής κοιλότητας. Η οπίσθια μετατόπιση ορίζεται ως η προς τα πίσω μετατόπιση της κεφαλής σε σχέση με τον άξονα του άνω τριτημορίου της μυελικής κοιλότητας. Το ύψος της κεφαλής ορίζεται ως η απόσταση κατά μήκος ενός ανύσματος που φέρεται από ένα σημείο επί του επιπέδου του αρθρικού χείλους έως την αρθρική επιφάνεια της κεφαλής του βραχιονίου οστού προς την κατεύθυνση του επιπέδου του αρθρικού χείλους και διερχόμενο από το κέντρο περιστροφής της κεφαλής του βραχιονίου. Μέσοι όροι των γεωμετρικών παραμέτρων Οι μέσοι όροι των τιμών των γεωμετρικών παραμέτρων συνοψίζονται στον Πίνακα 4. Διαφορές μεταξύ φύλων/ δεξιά και αριστερά/ φυλών Σε πέντε από τις 9 μελέτες δεν αναφέρονται οι διαφορές μεταξύ φύλων/ δεξιά και αριστερά και μεταξύ των φυλών. Δύο μελέτες έχουν διερευνήσει εάν υπάρχει στατιστικώς σημαντική διαφορά μεταξύ ανδρών και γυναικών/ δεξιά και αριστερά/ για την οπίσθια γωνία στροφής και αναφέρουν αντικρουόμενα αποτελέσματα. Διαφορές μεταξύ των φυλών δεν έχουν διερευνηθεί σε καμία μελέτη. Κατάλογος κριτικής αξιολόγησης των μελετών που συμπεριλήφθηκαν στη συστηματική ανασκόπηση (Προσαρμόστηκε και τροποποιήθηκε από τους Smith και συν. 2009) Merrill και συν. (13) Torrens και συν. (14) Karelse και συν. (11) De Wilde και συν. (15) Bicos και συν. (10) Churchill και συν. (9) Εστιασμένο ερευνητικό ερώτημα Κατάλληλος τύπος μελέτης Ορισμός του πληθυσμού της μελέτης Αναγνώριση του τρόπου συλλογής του δείγματος Μέγεθος δείγματος οριζόμενο με βάση την ισχύ Περιγραφή της μεθόδου μέτρησης Ορισμός των γεωμετρικών παραμέτρων Διόρθωση με βάση το βαθμό αφυδάτωσης/ τη μεγέθυνση Ορισμός ερευνητών Εκτίμηση της αξιοπιστίας του ερευνητή Πολλαπλές παρατηρήσεις Ν Ο Ν Ο Ν Ν Ν Ν Ν Ν Ν Ν Ν Ν Ν Ο Ο Ν Ν Ν Ν Ο Ο Ν Ο Ο Ο Ο Ο Ο Ν Ν Ν Ν Ν Ν Ν Ν Ν Ν Ν Ν Ν Ο Ο Ο Ν Ο Ο Ν Ο Ν Ο Ο Ο Ν Ο Ν Ο Ν Ο Ν Ο Ν Ο Ν

10 Περιγραφή των στατιστικών δοκιμασιών Περιγραφή της διακύμανσης Εξαγωγή στατιστικού συμπεράσματος Παρουσίαση διαστημάτων αξιοπιστίας Κατάλληλη ερμηνεία Γενίκευση των αποτελεσμάτων Συσχέτιση με την παρούσα βάση αποδείξεων Συζήτηση της κλινικής συσχέτισης Ν Ν Ν Ν ΔΕ Ν Ν Ν Ν Ο ΔΕ Ν Ν Ο Ο Ο ΔΕ Ο Ν Ν Ο Ν ΔΕ Ο Ν Ν Ν Ν Ν Ν Ο Ο Ο Ο Ο Ο Ν Ο Ο Ν Ν Ο Ν Ν Ν Ν Ν Ν Κατάλογος κριτικής αξιολόγησης των μελετών που συμπεριλήφθηκαν στη συστηματική ανασκόπηση (συνέχεια) Εστιασμένο ερευνητικό ερώτημα Κατάλληλος τύπος μελέτης Ορισμός του πληθυσμού της μελέτης Αναγνώριση του τρόπου συλλογής του δείγματος Μέγεθος δείγματος οριζόμενο με βάση την ισχύ Περιγραφή της μεθόδου μέτρησης Ορισμός των γεωμετρικών παραμέτρων Διόρθωση με βάση το βαθμό αφυδάτωσης/ τη μεγέθυνση Ορισμός ερευνητών Εκτίμηση της αξιοπιστίας του ερευνητή Πολλαπλές παρατηρήσεις Περιγραφή των στατιστικών Mallon και συν. (16) Ebraheim και συν. (17) Anetzberger και Putz (18) Wirth και συν. (19) Hernigou και συν. (20) Hertel και συν. (21) Ν Ν Ν Ν Ν Ο Ν Ν Ν Ν Ν Ν Ν Ο Ν Ν Ν Ν Ν Ο Ο Ο Ο Ο Ο Ο Ο Ο Ο Ν Ν Ν Ν Ν Ν Ν Ν Ν Ν Ν Ν Ν Ν Ο Ν Ο Ο Ν Ο Ο Ο Ν Ν Ο Ο Ο Ο Ν Ν Ν Ο Ο Ο Ν Ν Ο Ο Ο Ν Ν Ν Ν

11 δοκιμασιών Περιγραφή της διακύμανσης Εξαγωγή στατιστικού συμπεράσματος Παρουσίαση διαστημάτων αξιοπιστίας Κατάλληλη ερμηνεία Γενίκευση των αποτελεσμάτων Συσχέτιση με την παρούσα βάση αποδείξεων Συζήτηση της κλινικής συσχέτισης Ν Ν Ν Ν Ν Ν Ο Ο Ν Ν Ο Ο Ο Ν Ο Ο Ο Ν Ν Ο Ν Ν Ν Ν Ο Ο Ο Ο Ο Ο Ο Ν Ν Ο Ν Ν Ν Ν Ν Ν Ν Ν Κατάλογος κριτικής αξιολόγησης των μελετών που συμπεριλήφθηκαν στη συστηματική ανασκόπηση (συνέχεια) Εστιασμένο ερευνητικό ερώτημα Κατάλληλος τύπος μελέτης Ορισμός του πληθυσμού της μελέτης Αναγνώριση του τρόπου συλλογής του δείγματος Μέγεθος δείγματος οριζόμενο με βάση την ισχύ Περιγραφή της μεθόδου μέτρησης Ορισμός των γεωμετρικών παραμέτρων Διόρθωση με βάση το βαθμό αφυδάτωσης/ τη μεγέθυνση Ορισμός ερευνητών Εκτίμηση της αξιοπιστίας του ερευνητή Πολλαπλές παρατηρήσεις Περιγραφή των στατιστικών δοκιμασιών Kontakis et al (22) Robertson και συν (23) Edelson (24) Pearl andvolk (25) Pearl andvolk (12) DeLude και συν (26) Ν Ν Ν Ν Ν Ν Ν Ν Ν Ν Ν Ν Ο Ν Ν Ν Ο Ο Ο Ο Ο Ο Ο Ο Ο Ο Ο Ο Ο Ν Ν Ν Ν Ν Ν Ν Ν Ν Ν Ν Ν Ν Ο Ο Ο Ν Ο Ο Ν Ο Ο Ο Ν Ο Ν Ν Ν Ο Ν Ο Ν Ν Ο Ο Ν Ν Ν Ν Ν Ν Ν Ν Περιγραφή της Ν Ν Ν Ν Ν Ν

12 διακύμανσης Εξαγωγή στατιστικού συμπεράσματος Παρουσίαση διαστημάτων αξιοπιστίας Κατάλληλη ερμηνεία Γενίκευση των αποτελεσμάτων Συσχέτιση με την παρούσα βάση αποδείξεων Συζήτηση της κλινικής συσχέτισης Ν Ο Ο Ο Ο Ν Ο Ο Ο Ο Ο Ο Ν Ν Ν Ν Ν Ν Ο Ο Ο Ο Ο Ο Ν Ο Ο Ο Ν Ο Ν Ν Ο Ν Ν Ν Κατάλογος κριτικής αξιολόγησης των μελετών που συμπεριλήφθηκαν στη συστηματική ανασκόπηση (συνέχεια) Εστιασμένο ερευνητικό ερώτημα Κατάλληλος τύπος μελέτης Ορισμός του πληθυσμού της μελέτης Αναγνώριση του τρόπου συλλογής του δείγματος Μέγεθος δείγματος οριζόμενο με βάση την ισχύ Περιγραφή της μεθόδου μέτρησης Ορισμός των γεωμετρικών παραμέτρων Διόρθωση με βάση το βαθμό αφυδάτωσης/ τη μεγέθυνση McPherson (27) Iannotti και συν. (28) Roche και συν. (29) Ν Ν Ν Ν Ν Ν Ν Ν Ο Ν Ο Ο Ο Ο Ο Ν Ν Ν Ν Ν Ν Ν Ο Ο Ορισμός ερευνητών Ο Ο Ο Εκτίμηση της Ο Ο Ο αξιοπιστίας του ερευνητή Πολλαπλές παρατηρήσεις Περιγραφή των στατιστικών δοκιμασιών Περιγραφή της διακύμανσης Εξαγωγή στατιστικού συμπεράσματος Παρουσίαση διαστημάτων αξιοπιστίας Ο Ο Ο Ν Ν Ν Ο Ν Ν Ν Ν Ο Ο Ο Ο Κατάλληλη ερμηνεία Ν Ν Ο Γενίκευση των Ο Ο Ο αποτελεσμάτων Συσχέτιση με την παρούσα βάση αποδείξεων Ο Ο Ο Συζήτηση της κλινικής Ν Ν Ν

13 συσχέτισης Ν: ΝΑΙ, Ο:ΟΧΙ, ΔΕ: Δεν Εφαρμόστηκε Κριτική αξιολόγηση Τα αποτελέσματα της κριτικής αξιολόγησης συνοψίζονται στον κατάλογο κριτικής αξιολόγησης των μελετών που συμπεριλήφθηκαν στη συστηματική ανασκόπηση ο οποίος υιοθετήθηκε και τροποποιήθηκε από τους Smith και συν. (7). Από την αξιολόγηση βρέθηκε ότι όλες οι μελέτες διενεργήθηκαν με τον κατάλληλο τύπο μελέτης αλλά σε τρεις μελέτες το ερευνητικό ερώτημα δεν ήταν εστιασμένο και διατυπωμένο με ακρίβεια. Τα χαρακτηριστικά του δείγματος δεν περιγράφονται σε επτά από τις είκοσι μία μελέτες. Στις υπόλοιπες μελέτες σχεδόν στο σύνολό τους η περιγραφή του δείγματος είναι ελλιπής και συνίσταται μόνο στην αναφορά του είδους των οστών δηλαδή εάν πρόκειται για αποξηραμένα οστά ή οστά από νωπά ή ταριχευμένα πτώματα. Χαρακτηριστικά του δείγματος όπως η ηλικία, το φύλο, η φυλή, η εθνικότητα, δεξιό ή αριστερό άκρο, επικρατές ή υπολειπόμενο άκρο, το ύψος, το βάρος και ο μορφότυπος δεν περιγράφονται ή περιγράφονται ορισμένα από αυτά αποσπασματικά. Εφόσον, τα βασικά χαρακτηριστικά του δείγματος δεν περιγράφονται ή περιγράφονται ελλιπώς είναι δύσκολο τα αποτελέσματα των μελετών να γενικευθούν σε μία συγκεκριμένη ομάδα ασθενών. Ωστόσο, εσφαλμένα τα αποτελέσματα σε ορισμένες μελέτες γενικεύονται. Ο τρόπος συλλογής του δείγματος δεν αναγνωρίζεται σε δεκατέσσερις από τις είκοσι μία μελέτες. Ανάλυση ισχύος έγινε σε μία μόνο μελέτη ενώ στις υπόλοιπες δεν διενεργήθηκε ανάλυση ισχύος για τον καθορισμό του μεγέθους του δείγματος. Επομένως, η βάση αποδείξεων που παρουσιάζεται στις μελέτες στηρίζεται σε αποτελέσματα από μικρά δείγματα. Τόσο οι μέθοδοι μέτρησης όσο και οι γεωμετρικές παράμετροι ορίζονται λεπτομερώς σε όλες τις μελέτες αλλά διόρθωση με βάση το βαθμό αφυδάτωσης για τα αποξηραμένα οστά ή με βάση τη μεγέθυνση για τις απεικονιστικές μεθόδους έχει γίνει μόνο σε επτά από τις είκοσι μία μελέτες. Οι μετρήσεις διενεργήθηκαν από δύο ή περισσότερους ερευνητές σε έξι μόνο μελέτες ενώ η αξιοπιστία των ερευνητών ελέγχθηκε σε 10 από τις 21 μελέτες. Η ακρίβεια των αποτελεσμάτων των μελετών με διατύπωση των διαστημάτων αξιοπιστίας ελέγχθηκε μόνο σε πέντε μελέτες ενώ εξαγωγή στατιστικού συμπεράσματος έγινε σε επτά μόνο μελέτες. Σε όλες τις μελέτες εκτός από δύο περιγράφονται οι μέσοι όροι, οι τυπικές αποκλίσεις και το εύρος της διακύμανσης των τιμών. Σε όλες τις μελέτες η ερμηνεία των αποτελεσμάτων είναι κατάλληλη εκτός από τρεις μελέτες. Η κλινική συσχέτιση των ευρημάτων όλων των μελετών αναλύεται διεξοδικά. Η γενίκευση των αποτελεσμάτων και η εφαρμογή τους σε ασθενείς δεν ήταν εφικτή στο σύνολο των μελετών λόγω της ανεπαρκούς περιγραφής των χαρακτηριστικών του δείγματος. ΣΥΖΗΤΗΣΗ Η ετερογένεια που υπάρχει μεταξύ των μελετών συχνά θεωρείται η αδυναμία μίας συστηματικής ανασκόπησης αλλά με τη σωστή ερμηνεία μπορεί να θεωρηθεί το δυνατό σημείο της ανασκόπησης. Εάν τα αποτελέσματα μεταξύ των διαφόρων μελετών δεν διαφέρουν σημαντικά μεταξύ τους παρά την ετερογένεια του δείγματος και των διαφορετικών μεθόδων που χρησιμοποιούνται τότε μπορούμε με ασφάλεια να γενικεύσουμε τα αποτελέσματα. Εάν τα αποτελέσματα διαφέρουν μεταξύ των διαφόρων μελετών τότε χρειάζεται ιδιαίτερη προσοχή στη γενίκευση των αποτελεσμάτων ένα συμπέρασμα στο οποίο μία και μοναδική μελέτη δεν μπορεί να καταλήξει. Επιπλέον, όταν τα αποτελέσματα διαφέρουν πολύ μεταξύ των μελετών

14 τότε παρέχεται το ερέθισμα για τη διερεύνηση των αιτιών που δημιουργούν την ετερογένεια αυτή. Για να καταλήξουμε σε ένα συμπέρασμα στη συστηματική ανασκόπηση όπως και σε οποιαδήποτε μελέτη πρέπει να επανέλθουμε στο ερευνητικό ερώτημα το οποίο εξαρχής θέσαμε. Σκοπός της παρούσας ανασκόπησης ήταν να συνοψίσουμε τις μεθόδους μέτρησης που χρησιμοποιούνται για την καταγραφή των γεωμετρικών παραμέτρων των οστών της γληνοβραχιόνιας άρθρωσης και να ερευνήσουμε την υπόθεση εάν τα οστά μελετώνται στο σύνολό τους. Με βάση τα αποτελέσματα των μελετών φαίνεται πως ακόμη και μεταξύ μελετών που χρησιμοποιούν την ίδια μεθοδολογία οι γεωμετρικές παράμετροι που έχουν οριστεί σε προηγούμενες μελέτες δεν λαμβάνονται υπόψην με αποτέλεσμα η περιγραφή των οστών να είναι ελλιπής και τα αποτελέσματα των μελετών να μην είναι συγκρίσιμα. Ενώ στην περιγραφή της μεθόδου μέτρησης οι περισσότερες μελέτες παρέχουν αρκετές λεπτομέρειες στην περιγραφή του δείγματος τα στοιχεία είναι ιδιαίτερα πενιχρά. Το πτωματικό υλικό και συγκεκριμένα τα αποξηραμένα οστά έχουν τον περιορισμό αυτό αλλά πρέπει ακόμη και όταν τα χαρακτηριστικά του δείγματος είναι άγνωστα να γίνεται προσπάθεια ταυτοποίησης των οστών. Ιδιαίτερη έμφαση χρειάζεται στον προσδιορισμό της εθνικότητας η οποία παραβλέπεται συστηματικά στο σύνολο σχεδόν των μελετών. Για να μπορούμε να εφαρμόσουμε τα αποτελέσματα των μελετών στην κλινική πράξη πρέπει να δοθεί ιδιαίτερη έμφαση στα χαρακτηριστικά του πληθυσμού τον οποίο μελετάμε. Με δεδομένη την ετερογένεια του δείγματος και τη διαφορετική μεθοδολογία που εφαρμόζεται σε κάθε μελέτη συμπεραίνουμε πως δεν μπορούμε να συνοψίσουμε την τρέχουσα βάση αποδείξεων με βάση τα αποτελέσματα των μελετών. Δεν μπορούμε να συμπεράνουμε εάν υπάρχουν ή δεν υπάρχουν διαφορές μεταξύ των φύλων, των φυλών και μεταξύ δεξιού και αριστερού άκρου. Χρειάζονται μελέτες με καλύτερο σχεδιασμό ιδιαίτερα όσον αφορά τα χαρακτηριστικά και τον τρόπο επιλογής του δείγματος αλλά και όσον αφορά στον καθορισμό των γεωμετρικών παραμέτρων. Η παρούσα ανασκόπηση έχει περιορισμούς. Η βιβλιογραφική αναζήτηση και η κριτική αξιολόγηση των μελετών δεν έγινε από δύο ανεξάρτητους ερευνητές με αποτέλεσμα να υπάρχει ορισμένου βαθμού υποκειμενικότητα στην επεξεργασία των δεδομένων. Επιπλέον, η βιβλιογραφική αναζήτηση έγινε σε μία μόνο βάση δεδομένων και επομένως μπορεί να μην έχουν συγκεντρωθεί όλες οι μελέτες που σχετίζονται με το ερευνητικό ερώτημα.

15 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 1. Boileau P, Sinnerton RJ, Chuinard C, Walch G. Arthroplasty of the shoulder. J Bone Joint Surg [Br]. 2006; 88-B: Middernacht B, De Roo PJ, Van Maele G, De Wilde LF. Consequences of scapular anatomy for reversed total shoulder arthroplasty. Clin Orthop Relat Res. 2008; 466: Prescher A, Klümpen T. The glenoid notch and its relation to the shape of the glenoid cavity of the scapula. J Anat. 1997;190: Adams DC, Rohlf FJ, Slice DE. Geometric morphometrics: Ten years of progress following the Revolution. Ital J Zool. 2002; 71: Pai M, McCulloch M, Gorman JD, Pai N, Enanoria W, Kennedy G, Tharyan P, Colford JM. Systematic reviews and meta-analyses: An illustrated step-by-step guide. Nat Med J India. 2004; 17: National Health and Medical Research Council (1999) How to Review the Evidence: Systematic Identification and Review of the Scientific Literature. Canberra: NHMRC 7. Smith TO, Nichols R, Harle D, Donell ST. Do the Vastus Medialis Obliquus and Vastus Medialis Longus Really Exist?A Systematic Review. Clin Anat. 2009; 22: Friedmann RJ, Hawthorne KB, Genez BM. The use of computerized tomography in the measurement of glenoid version. J Bone Joint Surg Am. 1992;74: Churchill RS, Brems JJ, Kotschi H. Glenoid size, inclination, and version: an anatomic study. J Shoulder Elbow Surg Jul-Aug;10(4): Bicos J, Mazzocca A, Romeo AA. The glenoid center line. Orthopedics. 2005; 28(6): Karelse A, Kegels L, De Wilde L. The pillars of the scapula. Clin. Anat ;20(4): Pearl ML, Volk ag. Retroversion of the proximal humerus in relationship to prosthetic replacement arthroplasty. J Shoulder Elbow Surg. 1995; 4(4): Merrill A, Guzman K, Miller SL. Gender differences in glenoid anatomy: an anatomic study. Surg Radiol Anat 2009 ;31(3): Torrens C, Corrales M, Gonzalez G, Solano A, Cáceres E. Cadaveric and threedimensional computed tomography study of the morphology of the scapula with reference to reversed shoulder prosthesis. J Orthop Surg Res ; De Wilde LF, Berghs BM, Audenaert E, Sys G, Van Maele GO, Barbaix E. About the variability of the shape of the glenoid cavity. Surg Radiol Anat 2004 ;26(1): Mallon WJ, Brown HR, Vogler JB 3rd, Martinez S. Radiographic and geometric anatomy of the scapula. Clin Orthop Relat Res. 1992; 277: Ebraheim NA, Xu R, Haman SP, Miedler JD, Yeasting RA. Quantitative anatomy of the scapula. Am J Orthop (Belle Mead NJ). 2000; 29(4): Anetzberger H, Putz R. The scapula: principles of construction and stress. Acta Anat (Basel). 1996;156(1): Wirth MA, Ondrla J, Southworth C, Kaar K, Anderson BC, Rockwood CA 3rd. Replicating proximal humeral articular geometry with a third-generation implant: a radiographic study in cadaveric shoulders. J Shoulder Elbow Surg May- Jun;16(3 ):S Hernigou P, Duparc F, Hernigou a. Determining humeral retroversion with computed tomography. J Bone Joint Surg Am 2002 ;84-A(10): Hertel R, Knothe U, Ballmer FT. Geometry of the proximal humerus and implications for prosthetic design. J Shoulder Elbow Surg 11(4):331-8.

16 22. Kontakis GM, Damilakis J, Christoforakis J, Papadakis a, Katonis P, Prassopoulos P. The bicipital groove as a landmark for orientation of the humeral prosthesis in cases of fracture. J Shoulder Elbow Surg 2001 ;10(2): Robertson DD, Yuan J, Bigliani LU, Flatow EL, Yamaguchi K. Threedimensional analysis of the proximal part of the humerus: relevance to arthroplasty. J Bone Joint Surg Am. 2000;82-A(11): Edelson G. Variations in the retroversion of the humeral head. Shoulder Elbow Surg 1999 ;8(2): Pearl ML, Volk ag. Coronal plane geometry of the proximal humerus relevant to prosthetic arthroplasty. J Shoulder Elbow Surg.1996 ;5(4): DeLude JA, Bicknell RT, MacKenzie GA, Ferreira LM, Dunning CE, King GJ, et al. An anthropometric study of the bilateral anatomy of the humerus. Shoulder Elbow Surg 16(4): Mcpherson EJ, Friedman RJ, C F, An YH. Anthropometric glenohumeral study of normal relationships. Shoulder Elbow Surg I997;6: Iannotti JP, Gabriel JP, Schneck SL, Evans BG, Misra S. The normal glenohumeral relationships. An anatomical study of one hundred and forty shoulders. J Bone Joint Surg Am 1992 ;74(4): Roche C, Angibaud L, Flurin PH, Wright T, Fulkerson E, Zuckerman J. Anatomic validation of an "anatomic" shoulder system. Bull Hosp Jt Dis. 2006; 63(3-4):93-7.

17 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ ΠΙΝΑΚΩΝ Πίνακας 1. Περίληψη των μορφομετρικών μελετών της ωμογλήνης που συμπεριλήφθηκαν στη συστηματική ανασκόπηση. Μελέτη Merrill και συν. (13) Δείγμα/ Μέγεθος 368 αποξηραμένες ωμοπλάτες Δείγμα/ Χαρακτηριστικά 184 ζεύγη, 92 ΛΘ, 92 ΜΘ, 92 ΛΑ, 92 ΜΑ, ετών Μέθοδος μέτρησης Γεωμετρικές παράμετροι Άμεση, με ψηφιακό καμπυλοσκελή διαβήτη 1. Μέγιστο ύψος που μετρήθηκε με τοποθέτηση των άκρων των διαβητών κατά μήκος της ωμογλήνης στο μεγαλύτερο κατακόρυφο ύψος 2. Το μέγιστο ύψος διαιρέθηκε σε τέσσερα τεταρτημόρια και μετρήθηκε το πλάτος κάθε τεταρτημορίου 3. Μέγιστο πλάτος, μετρήθηκε το πιο πλατύ τμήμα της ωμογλήνης 4. Στο μέγιστο πλάτος, μετρήθηκε η απόσταση από το έδαφος της ωμογλήνης 5. Όταν παρατηρούνταν η πρόσθια εντομή της ωμογλήνης, γινόταν μέτρηση του πλάτους στο επίπεδο αυτό 6. Στην πρόσθια εντομή της ωμογλήνης, μετρήθηκε η απόσταση από το έδαφος της ωμογλήνης 7. Το βάθος της ωμογλήνης μετρήθηκε σε δύο επίπεδα (κατακόρυφη διάσταση και οριζόντια διάσταση) 8. Το βαθύτερο σημείο της ωμογλήνης μετρήθηκε με την τοποθέτηση των άκρων των ράβδων του διαβήτη κατά μήκος του κατακόρυφου και του οριζόντιου άξονά της Διαφορές ανδρών/ γυναικών Στατιστικώς σημαντική διαφορά για κάθε γεωμετρική παράμετρο Διαφορές δεξιά/ αριστερά Στατιστικώς σημαντική διαφορά για όλες τις γεωμετρικές παραμέτρους εκτός από το πηλίκο του μέγιστου ύψους της ωμογλήνης προς το μήκος του κατώτερου τεταρτημορίου Διαφορές φυλών Στατιστικώς σημαντική διαφορά μόνο για το πηλίκο μέγιστο ύψος της ωμογλήνης προς το μήκος του κατώτερου τεταρτημορίου Δύο Μελέτη Torrens και συν. (14) Δείγμα/ Μέγεθος Δείγμα/ Χαρακτηριστικά Μέθοδος μέτρησης Γεωμετρικές παράμετροι 108 αποξηραμένες ωμοπλάτες Άγνωστα Άμεση με γωνιόμετρο και καμπυλοσκελή διαβήτη 1. Το μήκος του αυχένα του κάτω τμήματος της

18 ωμογλήνης μετρήθηκε με άμεση τοποθέτηση του διαβήτη στο κατώτερο τμήμα της ωμογλήνης σε πρόσθια και οπίσθια όψη 2. Η γωνία μεταξύ της επιφάνειας της ωμογλήνης και της άνω οπίσθιας στήλης της ωμοπλάτης μετρήθηκε με άμεση τοποθέτηση του γωνιόμετρου στην επιφάνεια της ωμογλήνης και στην άνω οπίσθια κολώνα της ωμοπλάτης Διαφορές ανδρών/ γυναικών Διαφορές δεξιά/ αριστερά Διαφορές φυλών Δύο Μελέτη Karelse και συν. (11) Δείγμα/ Μέγεθος 40 ωμοπλάτες από νωπά παρασκευάσματα από τις οποίες αφαιρέθηκαν όλα τα μαλακά μόρια συμπεριλαμβανομένου του αρθρικού χόνδρου Δείγμα/ Χαρακτηριστικά 40 ζεύγη, 14 Θ, 6 Α, 20 ΔΕ, 20ΑΡ, ετών Μέθοδος μέτρησης Άμεση με γωνιόμετρο, ολισθαίνων διαβήτη, συσκευή αρχιτεκτόνων και κατά παραγγελία κάτοχο Γεωμετρικές παράμετροι 1. Μέγιστο ύψος της ωμογλήνης 2. Προσθιοπίσθια διάμετρος της ωμογλήνης 3. Διάμετρος του καλύτερα προσαρμοσμένου κύκλου στο κάτω τεταρτοκύκλιο της ωμογλήνης με τη βοήθεια μιας συσκευής αρχιτεκτόνων σύμφωνα με τη μέθοδο De Wilde και συν. (15). 4. Βάθος της ωμογλήνης που μετρήθηκε από το κέντρο του καλύτερα προσαρμοσμένου κύκλου 5. Απόσταση από το κέντρο του κάτω κύκλου έως το υπεργλήνιο φύμα (κατάφυση της μακράς κεφαλής του δικεφάλου) που μετρήθηκε ως η απόσταση από το πλέον προέχον σημείο του υπεργλήνιου φύματος έως το κέντρο του καλύτερα προσαρμοσμένου κύκλου 6. Απόσταση της αρθρικής επιφάνειας έως τη βάση της κορακοειδούς απόφυσης (το βάθος της ωμογλήνης αφαιρέθηκε από την απόσταση αυτή) 7. Απόσταση της αρθρικής επιφάνειας έως τη βάση του ακρωμίου (το βάθος της ωμογλήνης αφαιρέθηκε από την απόσταση αυτή) 8. Κλίση της ωμογλήνης σύμφωνα με τη μέθοδο Churchill και συν. (9) και Kwon και συν. (30) 9. Γωνία στροφής της ωμογλήνης σύμφωνα με τη μέθοδο Churchill και συν. (9) και Kwon και συν. (30) 10. Μήκος και προσανατολισμός των κολώνων Διαφορές ανδρών/ γυναικών Διαφορές δεξιά/ αριστερά Μη στατιστικώς σημαντική διαφορά για όλες τις παραμέτρους Μη στατιστικώς σημαντική διαφορά για όλες τις παραμέτρους

19 Διαφορές φυλών Μελέτη De Wilde και συν. (15) Δείγμα/ Μέγεθος 98 αποξηραμένες ωμοπλάτες Δείγμα/ Χαρακτηριστικά Μέθοδος μέτρησης Έμμεση, με τη λήψη φωτογραφιών και ψηφιοποίηση αυτών στο Photoshop (Adobe Systems Inc.). Επεξεργασία των εικόνων με τη χρήση λογισμικού γραφικών (CorelDraw, Corel Co) Γεωμετρικές παράμετροι 1. Γραμμή του Saller που ορίζεται ως ο επιμήκης άξονας μεταξύ του ανώτατου και του κατώτατου σημείου 2. Γραμμή μεταξύ του πλέον οπίσθιου και του πλέον πρόσθιου σημείου του οστέινου χείλους της ωμογλήνης που ορίστηκαν με τις εφαπτομένες που ήταν παράλληλες προς τη γραμμή του Saller 3. καλύτερα προσαρμοσμένος κύκλος Διαφορές ανδρών/ γυναικών Διαφορές δεξιά/ αριστερά Διαφορές φυλών Δύο Μελέτη Bicos και συν. (10) Δείγμα/ Μέγεθος 20 ωμοπλάτες από νωπά παρασκευάσματα από τις οποίες αφαιρέθηκαν όλα τα μαλακά μόρια Δείγμα/ Χαρακτηριστικά Μέσος όρος ηλικίας 78.8±18.2 έτη Μέθοδος μέτρησης Γεωμετρικές παράμετροι Διαφορές ανδρών/ γυναικών Διαφορές δεξιά/ αριστερά Διαφορές φυλών Ένας Μελέτη Churchill και συν. (9) Δείγμα/ Μέγεθος Δείγμα/ Χαρακτηριστικά Άμεση με διαβήτη, περιγράμματα και παχύμετρο 1. Μέγιστο ύψος της ωμογλήνης 2. Προσθιοπίσθια διάμετρος της ωμογλήνης 3. Μέγεθος περιγράμματος 4. Απόσταση έως τον πρόσθιο φλοιό 5. Απόσταση έως τον άνω φλοιό 6. Απόσταση έως τον κάτω φλοιό 7. Γωνία στροφής μεταξύ της ωμογλήνης και του ακρωμίου 172 αποξηραμένες ωμοπλάτες Μέσος όρος ηλικίας 25.6 έτη, μέσος όρος ύψους και βάρους cm και 60.3 kg αντίστοιχα, μέσος όρος ύψους και βάρους cm και 50.1 kg αντίστοιχα, 50 ΜΑ, 50 ΜΘ, 50 ΛΑ, 22 ΛΘ Μέθοδος μέτρησης Άμεση, με ηλεκτρονικό διαβήτη και κατά παραγγελία κάτοχο για τη μέτρηση της οπίσθιας γωνίας στροφής

20 Γεωμετρικές παράμετροι Διαφορές ανδρών/ γυναικών 1. Μέγιστο ύψος 2. Μέγιστο πλάτος 3. Κλίση 4. Γωνία στροφής που μετρήθηκε σε σχέση με τον εγκάρσιο άξονα της ωμοπλάτης που ορίστηκε ως η γραμμή που ενώνει το κέντρο της ωμογλήνης και το σημείο που σχηματίζεται από την συμβολή της ωμοπλατιαίας άκανθας με το έσω χείλος της ωμοπλάτης. Κατά δεύτερο τρόπο η γωνία στροφής μετρήθηκε μετά από στροφή της ωμοπλάτης στο στεφανιαίο επίπεδο και μέτρησή της κάθετα προς την κλίση της ωμογλήνης Στατιστικώς σημαντική διαφορά για το πλάτος και το ύψος. Μη στατιστικώς σημαντική διαφορά για την κλίση και τη γωνία στροφής Διαφορές δεξιά/ αριστερά Διαφορές φυλών Μη στατιστικώς σημαντική διαφορά για όλες τις παραμέτρους Μελέτη Mallon και συν. (16) Δείγμα/ Μέγεθος 28 ωμοπλάτες πτωμάτων από τις οποίες αφαιρέθηκαν όλα τα μαλακά μόρια Δείγμα/ Χαρακτηριστικά Μέθοδος μέτρησης Γεωμετρικές παράμετροι 14Α, 14Θ Έμμεση με τρεις λήψεις απλής ακτινογραφίας για κάθε ωμοπλάτη. Μία λήψη της ωμογλήνης (ορίζεται ως αληθής προσθιοπίσθια από τον Neer), μία πλάγια ωμοπλατιαία λήψη δίκην Y και μία μασχαλιαία πλάγια λήψη. Διενέργεια μετρήσεων με μοιρογνωμόνιο και χάρακα Α. Αληθής προσθιοπίσθια λήψη 1. Γωνία της ωμογλήνης με τον άξονα του ακρωμίου 2. Γωνία της ωμογλήνης με το έξω χείλος της ωμοπλάτης 3. Γωνία της ωμογλήνης με το άνω χείλος της ωμοπλάτης 4. Απόσταση από το ανώτατο σημείο της ωμογλήνης έως το πλέον έξω άκρο του ακρωμίου 5. Απόσταση από το ανώτατο σημείο της ωμογλήνης έως τη γληνοακανθώδη εντομή και το υπερπλάτιο νεύρο 6. Απόσταση από το ανώτατο σημείο της ωμογλήνης έως την άνω ωμοπλατιαία εντομή και το υπερπλάτιο νεύρο 7. Απόσταση από το πλέον έσω άκρο του ακρωμίου έως το πλέον έξω άκρο της άνω ωμοπλατιαίας εντομής 8. Ύψος της ωμογλήνης 9. Πλάτος του ακρωμίου

21 Δίκην Υ ωμοπλατιαία λήψη 1. Γωνία μεταξύ του πρόσθιου και του οπίσθιου άξονα του ακρωμίου 2. Γωνία μεταξύ του κύριου άξονα του ακρωμίου και του άξονα του έξω χείλους της ωμοπλάτης 3. Γωνία μεταξύ της ωμοπλατιαίας άκανθας και του άξονα του έξω χείλους της ωμοπλάτης 4. Μέγιστο προσθιοπίσθιο μήκος της ωμογλήνης 5. Μέγιστη πρόσθια προβολή της ωμογλήνης σε σχέση με το κέντρο της ωμογλήνης 6. Απόσταση από το πρόσθιο άκρο της ωμογλήνης έως το πλέον πρόσθιο άκρο της κορακοειδούς απόφυσης 7. Ύψος του πλέον πρόσθιου άκρου του ακρωμίου πάνω από το πλέον άνω χείλος της ωμοπλάτης 8. Μέγιστο ύψος της ωμογλήνης σε προσθιοπίσθια διάσταση 9. Πλάτος του ακρωμίου Διαφορές ανδρών/ γυναικών Μη στατιστικώς σημαντική διαφορά μετά από την επίτευξη κανονικής κατανομής των δεδομένων μετά από κατηγοριοποίησή τους με βάση το ύψος του πτώματος Διαφορές δεξιά/ αριστερά Διαφορές φυλών Μελέτη Ebraheim και συν. (17) Δείγμα/ Μέγεθος 30 αποξηραμένες ωμοπλάτες Δείγμα/ Χαρακτηριστικά Άγνωστα Μέθοδος μέτρησης Άμεση με ηλεκτρονικό ψηφιακό καμπυλοσκελή διαβήτη Γεωμετρικές παράμετροι Α. Ωμογλήνη 1. Ύψος της ωμογλήνης που μετρήθηκε από την ανώτατη επιφάνεια της ωμογλήνης έως την κατώτατη επιφάνεια της ωμογλήνης 2. Προσθιοπίσθιο πλάτος της ωμογλήνης στην κορυφή (και σε τρία καθορισμένα επίπεδα) 3. Προσθιοπίσθιο πλάτος της ωμογλήνης στο άνω τεταρτημόριο(και σε τρία καθορισμένα επίπεδα) 4. Προσθιοπίσθιο πλάτος της ωμογλήνης στο ήμισυ της απόστασης από τη βάση(και σε τρία καθορισμένα επίπεδα) 5. Προσθιοπίσθιο πλάτος της ωμογλήνης στο κάτω τεταρτημόριο(και σε τρία καθορισμένα επίπεδα ) 6. Προσθιοπίσθιο πλάτος της ωμογλήνης στη βάση Β. Κορακοειδής απόφυση 1. Απόσταση από την ανώτατη επιφάνεια του χείλους της ωμογλήνης έως την ανώτατη επιφάνεια της ακρολοφίας της κορακοειδούς απόφυσης στο σημείο όπου το επίπεδο της ωμογλήνης τέμνεται με την ακρολοφία της κορακοειδούς απόφυσης

22 2. Προσθιοπίσθιο πλάτος της βάσης της κορακοειδούς απόφυσης που μετρήθηκε στη μεσότητα μεταξύ της ανώτατης επιφάνειας της ακρολοφίας της κορακοειδούς απόφυσης και της ανώτατης επιφάνειας του χείλους της ωμογλήνης 3. Προσθιοπίσθιο πλάτος της κορακοειδούς απόφυσης που μετρήθηκε στην ανώτατη επιφάνεια της ακρολοφίας της κορακοειδούς απόφυσης στο σημείο όπου το επίπεδο της ωμογλήνης τέμνεται με την ακρολοφία της κορακοειδούς απόφυσης Γ. Ωμοπλατιαία άκανθα 1. Προσθιοπίσθιο πλάτος της ωμοπλατιαίας άκανθας στην εσώτατη επιφάνεια 2. Προσθιοπίσθιο πλάτος της ωμοπλατιαίας άκανθας στο 1/3 της απόστασης από την εσώτατη επιφάνεια της ωμοπλατιαίας άκανθας 3. Προσθιοπίσθιο πλάτος της ωμοπλατιαίας άκανθας στο 2/3 της απόστασης από την εσώτατη επιφάνεια της ωμοπλατιαίας άκανθας 4. Προσθιοπίσθιο πλάτος της ωμοπλατιαίας άκανθας στην εξώτατη επιφάνεια 5. Μήκος της ωμοπλατιαίας άκανθας που μετρήθηκε από την πλέον οπίσθια έξω επιφάνεια της ωμοπλατιαίας άκανθας έως την πλέον οπίσθια έσω επιφάνεια της ωμοπλατιαίας άκανθας 6. Πάχος της ωμοπλατιαίας άκανθας από κάτω προς τα πάνω σε απόσταση 2/3 από την εσώτατη επιφάνεια της ωμοπλατιαίας άκανθας (και σε τρία καθορισμένα επίπεδα ) 7. Πάχος της ωμοπλατιαίας άκανθας από κάτω προς τα πάνω σε απόσταση 1/3 από την εσώτατη επιφάνεια της ωμοπλατιαίας άκανθας (και σε τρία καθορισμένα επίπεδα ) 8. Πάχος της ωμοπλατιαίας άκανθας από κάτω προς τα πάνω στην πλέον έξω επιφάνεια της ωμοπλατιαίας άκανθας 9. Ύψος της έσω επιφάνειας της ωμοπλατιαίας άκανθας που μετρήθηκε από την πλέον κάτω έσω επιφάνεια της ωμοπλατιαίας άκανθας έως την πλέον άνω έσω επιφάνεια της ωμοπλατιαίας άκανθας Δ. Σώμα 1. Απόσταση μεταξύ της κατώτατης επιφάνειας του χείλους της ωμογλήνης έως την ανώτατη επιφάνεια του υπογλήνιου φύματος 2. Απόσταση μεταξύ της κατώτατης επιφάνειας του χείλους της ωμογλήνης έως το κέντρο της ωμοπλατιαίας εντομής στην πλέον έξω επιφάνειά της 3. Απόσταση μεταξύ της κατώτατης επιφάνειας του χείλους της ωμογλήνης έως την πλέον κάτω επιφάνεια της κάτω γωνίας της ωμοπλάτης

23 4. Απόσταση από το οπίσθιο χείλος της ωμογλήνης έως την πλέον πρόσθια έσω επιφάνεια της βάσης της ωμοπλατιαίας άκανθας που μετρήθηκε κατά μήκος του εγκαρσίου επιπέδου 5. Απόσταση μεταξύ της ανώτατης επιφάνειας του χείλους της ωμογλήνης έως την πλέον κάτω έξω επιφάνεια της άνω ωμοπλατιαίας εντομής 6. Απόσταση από το ανώτατο έξω σημείο του ακρωμίου έως το κέντρο της άνω ωμοπλατιαίας εντομής 7. Προσθιοπίσθιο πλάτος του υπογλήνιου φύματος που μετρήθηκε στη μεσότητα μεταξύ της ανώτατης και της κατώτατης επιφάνειας του υπογλήνιου φύματος 8. Απόσταση από το κέντρο της έξω επιφάνειας στη βάση της ωμοπλατιαίας άκανθας έως την κατώτατη επιφάνεια της κάτω γωνίας 9. Απόσταση από την κατώτατη έσω επιφάνεια της ωμοπλατιαίας άκανθας έως την κατώτατη επιφάνεια της κάτω γωνίας 10. Απόσταση από την ανώτατη έσω επιφάνεια της ωμοπλατιαίας άκανθας έως την ανώτατη επιφάνεια της άνω γωνίας 11. Προσθιοπίσθιο πάχος του έξω χείλους που μετρήθηκε σε επτά επίπεδα Διαφορές ανδρών/ γυναικών Διαφορές δεξιά/ αριστερά Διαφορές φυλών Μελέτη Anetzberger and Putz (18) Δείγμα/ Μέγεθος 343 ωμοπλάτες που ελήφθησαν μετά από εμβροχή Δείγμα/ Χαρακτηριστικά Για τις 141: 89Α, 52Θ, μέγεθος σώματος 170 ± 9 cm, ηλικία 32 ± 12 έτη. Για τις 202: 95Δ, 107Α Μέθοδος μέτρησης Έμμεση με λήψη φωτογραφιών. Μέτρηση των γωνιών με γωνιόμετρο και μέτρηση των αποστάσεων με ένα λογισμικό επεξεργασίας εικόνας Γεωμετρικές παράμετροι Α. Πλάγια όψη 1. Ακανθωμοπλατιαία γωνία που ορίζεται ως η γωνία που σχηματίζεται μεταξύ της γραμμής που διέρχεται από το οπτικά καθοριζόμενο κέντρο του άνω ημιμορίου του έξω χείλους και της γραμμής που διέρχεται από το οπτικά καθοριζόμενο κέντρο της ωμοπλατιαίας άκανθας 2. Ακρωμιακή γωνία που ορίζεται ως η γωνία που σχηματίζεται από τη γραμμή που διέρχεται από το οπτικά καθοριζόμενο κέντρο της ωμοπλατιαίας άκανθας και από την εφαπτομένη στην κάτω

24 επιφάνεια του ακρωμίου 3. Γωνία που σχηματίζεται από τη γραμμή που διέρχεται από το οπτικά καθοριζόμενο κέντρο του άνω ημιμορίου του έξω χείλους της ωμοπλάτης και από τη βάση της κορακοειδούς απόφυσης 4. Απόσταση από την κορυφή του ακρωμίου έως το ανώτατο σημείο της ωμογλήνης 5. Απόσταση από την κορυφή της κορακοειδούς απόφυσης έως το ανώτατο σημείο της ωμογλήνης 6. Πρόβολος της κορακοειδούς απόφυσης που ορίζεται ως η απόσταση από το άκρο της κορακοειδούς απόφυσης έως την κάθετη γραμμή προς τη γραμμή που διέρχεται από το οπτικά καθοριζόμενο κέντρο του άνω ημιμορίου του έξω χείλους της ωμοπλάτης 7. Μήκος του ακρωμίου που ορίζεται ως η απόσταση από μεταξύ του ανώτατου σημείου του ακρωμίου και του οπίσθιου άκρου του ακρωμίου 8. Επιφάνεια της ωμογλήνης Β. Κοιλιακή όψη 1. Κορακοειδής γωνία που ορίζεται ως η γωνία που σχηματίζεται από τη γραμμή που διέρχεται μέσω του ανώτατου και του κατώτατου σημείου της ωμογλήνης και από τον επιμήκη άξονα της κορακοειδούς απόφυσης 2. Γληνοακανθώδης γωνία που ορίζεται ως που σχηματίζεται από τη γραμμή που διέρχεται μέσω του ανώτατου και του κατώτατου σημείου της ωμογλήνης και από τη γραμμή που συνδέει το κέντρο της ωμογλήνης με το κέντρο του ακανθώδους τριγώνου 3. Γωνία που σχηματίζεται μεταξύ της ωμοπλατιαίας άκανθας και του έξω χείλους 4. Απόσταση μεταξύ της γραμμής που διέρχεται από το ανώτατο και το κατώτατο σημείο της ωμοπλάτης και της παράλληλης προς αυτή γραμμής που διέρχεται από το άκρο της κορακοειδούς απόφυσης 5. Ανατομικό μήκος της ωμοπλάτης που ορίζεται ως η απόσταση μεταξύ του κέντρου της ωμογλήνης και του κέντρου του ακανθώδους τριγώνου 6. Πλάτος του υπερακάνθιου βόθρου 7. Πλάτος του υπακάνθιου βόθρου Διαφορές ανδρών/ γυναικών Διαφορές δεξιά/ αριστερά Στατιστικώς σημαντική διαφορά για την απόσταση μεταξύ της άνω επιφάνειας της ωμογλήνης και της κορυφής της κορακοειδούς απόφυσης, το μήκος του ακρωμίου, το μήκος της ωμοπλάτης, το πλάτος του υπακάνθιου και του υπερακάνθιου βόθρου και την επιφάνεια της ωμογλήνης Στατιστικώς σημαντική διαφορά μόνο για την