Μιχάλης Βάφόπόυλός. Πώς θα. ζήσω. με το. Διαδίκτυο; Πλαίσιο συμβίωσης για γονείς, δασκάλους και κάθε χρήστη

Transcript

1 Πώς θα με το Μιχάλης Βάφόπόυλός ζήσω Διαδίκτυο; Πλαίσιο συμβίωσης για γονείς, δασκάλους και κάθε χρήστη

2 Πρόλογος Η χαρά στο Δημοτικό ήταν η μπάλα στην πλατεία με αποκορύφωση το διπλό μικροί-μεγάλοι. Τώρα ως πατέρας καταλαβαίνω την αγωνία της μητέρας για την ασφάλεια και τη σωματική μου ακεραιότητα. Και τη δική μου ανεμελιά και την άγνοια κινδύνου. Η πλατεία ήταν το δικό μου Facebook και το Τwitter μου, λίγοι φίλοι, πολλοί γνωστοί και άγνωστοι. Η Google μου ήταν κυρίως στο σχολείο. Η πλοήγηση σχολείο-σπίτι ήταν καθημερινή και άλλαζε μόνο τα Σαββατοκύριακα. Δεν νοσταλγώ, αλλά επειδή έλαχε να ανήκω στη μεταβατική γενιά του Διαδικτύου, αναρωτιέμαι τι άλλαξε, πώς εξελίχθηκαν τα πράγματα. Τι θα κάνουμε εμείς με τα παιδιά μας; Η μητέρα μου δικαίως φοβόταν τους αγνώστους στην πλατεία, παρακολουθούσε τις κινήσεις μου, όσο μπορούσε, και με συμβούλευε να μην πάρω καμία καραμέλα. Άλλοι γονείς απαγόρευαν εντελώς το παιχνίδι στην πλατεία, ιδιαίτερα ύστερα από ένα κρούσμα κακοποίησης ανηλίκου. Ένας συμμαθητής που έπαιζε μόνος μέσα στην αυλή του, έγινε αστυνομικός όταν μεγάλωσε. Πάντα ήταν δύσκολος ο ρόλος του γονιού, μα τώρα με το Διαδίκτυο κορυφώνεται. Μερικά παιδιά ίσως να ζουν ακόμη σε 13

3 14 ΠΡΟΛΟΓΟΣ γειτονιά και πλατεία, σίγουρα όμως μεγαλώνουν και στο Διαδίκτυο. Η πλατεία έγινε διαδικτυακή, μεγάλη και παγκόσμια. Διαφορετική, αλλά και με κοινά χαρακτηριστικά. Ένα οικουμενικό χωριό. Τόσο οι απλοί χρήστες όσο και οι επιχειρήσεις τα τελευταία χρόνια έκαναν ένα άλμα και ενσωμάτωσαν με τον δικό τους τρόπο το Διαδίκτυο. Οι επιστήμονες δείχνουν να μη βιάζονται. Δεν είναι μικρό το ζήτημα. Δεν χωράνε οι αποσπασματικές λύσεις. Χρειάζεται ένα πλαίσιο δράσης για να ανθίσει η πρωτοβουλία του δασκάλου, του γονιού και του μαθητή. Προς το παρόν, επικρατούν οι κραυγές της απαγόρευσης και του τσελεμεντέ. «Μην κάνεις αυτό γιατί θα πάθεις» ή «κάνε αυτό για να πλουτίσεις». Σήμερα η γενιά μου καλείται να γεφυρώσει το χάσμα που έχει δημιουργηθεί ανάμεσα στους νέους και στους μεγαλύτερους. Να γίνει η πυξίδα για αυτούς που αναζητούν να ορίσουν τον εαυτό τους στη ραγδαία εξελισσόμενη πραγματικότητα. Όσο καλύτερα και αν γνωρίζουν οι νέοι την τεχνολογία, δεν θα έχουν ποτέ την ολοκληρωμένη εικόνα του πλαισίου και την εμπειρία για την αποτελεσματική αξιολόγησή του. Τα ζητήματα του Διαδικτύου είναι μια ευκαιρία για να συναντηθούμε και να δημιουργήσουμε μαζί. Θέτοντας ως κύριο προσανατολισμό την ενδυνάμωση του ατόμου μέσα σε ένα οικουμενικό γίγνεσθαι με ελεύθερο και καινοτόμο πνεύμα. Τα τελευταία χρόνια βρέθηκα να ασχολούμαι καθημερινά με τα ζητήματα του Διαδικτύου. Το συνέδριο της επιστήμης του Web στην Αθήνα (websci09.org) ήταν το κομβικό σημείο.

4 ΠΡΟΛΟΓΟΣ 15 Μετά ήρθε το μεταπτυχιακό στην επιστήμη του Web, οι Webvistas, η Ακαδημία Πολιτών, τα Webfests και τώρα αυτό το βιβλίο. Μια προσπάθεια για να συμπυκνώσω ένα πλαίσιο κατανόησης και συμπεριφοράς στα σημαντικότερα ζητήματα που ανοίγει καθημερινά το Διαδίκτυο. Μ.Β.

5

6 Στόχος και οργάνωση του βιβλίου Το Διαδίκτυο βρίσκεται πλέον παντού. Στο σχολείο, στο έγκλημα, στη διασκέδαση, στον εκφοβισμό, στην ενημέρωση, στην εργασία, στην απάτη, στην κυβέρνηση και στον θάνατο. Βρίσκεται στο κινητό. Στα χέρια μας. Στα χέρια των παιδιών και των φίλων, των δασκάλων και των συνεργατών. Είναι παντού, είναι πολύπλοκο και αντιφατικό. Πώς θέλουμε και πώς μπορούμε να αξιοποιήσουμε το νέο περιβάλλον; Πώς θα ζήσουμε με το Διαδίκτυο; Το να είσαι σήμερα γονιός, δάσκαλος ή και επαγγελματίας απαιτεί να διαχειρίζεσαι καθημερινά άγνωστες και πολύπλοκες ισορροπίες και να εξοπλίζεσαι συνεχώς με νέες δεξιότητες. Ο τσελεμεντές και οι «συνταγές» δεν λειτουργούν διότι το Διαδίκτυο επηρεάζει σχεδόν κάθε πτυχή της ανθρώπινης ύπαρξης. Ήρθε η ώρα να μιλήσουμε αναλυτικά για «τη διατροφή» και τα κύρια συστατικά της. Δεν αρκεί η συμβουλή «μέχρι δύο ώρες στο Διαδίκτυο και ο υπολογιστής σε κεντρικό σημείο του σπιτιού». Γιατί μπορεί να μη φτάνει ο χρόνος ή να είναι καταστροφικά άφθονος. Γιατί τα παιδιά μας είναι στο Διαδίκτυο από το κινητό του συμμαθητή τους. Και από οπουδήποτε αλλού θελήσουν. 17

7 18 ΣΤΟΧΟΣ ΚΑΙ ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΟΥ ΒΙΒΛΙΟΥ Εδώ, λοιπόν, θα ξεχωρίσουμε τις βασικές γνώσεις για το Διαδίκτυο που θα πρέπει να έχει ο κάθε γονιός, δάσκαλος και ο χρήστης. Ο καθένας μας. Βέβαια, δεν τις παραθέτουμε απλώς. Τις συνδέουμε με την τρέχουσα επικαιρότητα καθώς και με ιδέες για άμεση εφαρμογή. Άλλωστε είναι βαρετό να ακούς για πρωτεΐνες και υδατάνθρακες χωρίς να δοκιμάζεις και λίγο φαγητό. Είναι όμως και επικίνδυνο να μπερδεύεις τα υλικά σου μόνο και μόνο για να πετύχεις την αγαπημένη γεύση. Ξεκινάμε με τα πρώτα ερωτήματα που έρχονται στα χείλη των περισσότερων ανθρώπων. Ποια είναι η κατάσταση στο Διαδίκτυο σήμερα, πώς και ποιοι το χρησιμοποιούν, τι δεν γνωρίζουμε ή τι νομίζουμε ότι γνωρίζουμε για αυτό. Από τις γενιές των χρηστών θα μεταβούμε στο τεχνολογικό και στο κοινωνικό υπόβαθρο της εξέλιξής του. Για παράδειγμα, η σημερινή μορφή δεν ταυτίζεται με την ημερομηνία εφεύρεσης, αλλά με την έκρηξη χρήσης στα κοινωνικά δίκτυα μετά το Καθαυτή η εφεύρεση του World Wide Web, πέρα από μια λαμπρή ιδέα του Tim Berners-Lee, αποτελεί κομμάτι μιας ιστορικής συγκυρίας. Ποια είναι τα καθοριστικά στοιχεία της συγκυρίας αυτής και πώς κατάφερε το Διαδίκτυο, από ένα απλό τεχνολογικό επίτευγμα, να επηρεάζει την καθημερινότητά μας; Ποιοι Έλληνες έπαιξαν καθοριστικό ρόλο στη διάδοσή του; Ποια είναι, λοιπόν, σήμερα τα είδη και οι συνθήκες που επικρατούν στο οικοσύστημα του Διαδικτύου; Επειδή στον μύλο της καθημερινότητας δεν διακρίνουμε τις θεμελιώδεις αλλαγές που επέφερε το Διαδίκτυο, συνεχίζουμε επισημαίνοντάς τες: οικουμενική αναπαράσταση και επικοινω-

8 ΣΤΟΧΟΣ ΚΑΙ ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΟΥ ΒΙΒΛΙΟΥ 19 νία με χαμηλό κόστος, πλοήγηση και συμμετοχή σε έναν ωκεανό πληροφορίας για πρόσωπα και πράγματα, και διασύνδεση σε ένα αποκεντρωμένο σύστημα με χαλαρούς δεσμούς το οποίο προϋποθέτει ως συστατικό λειτουργίας του την καταγραφή της συμπεριφοράς του χρήστη. Οι αλλαγές αυτές πηγάζουν από τον μετασχηματισμό του ψηφιακού σε διαδικτυακό. Ένα κείμενο ή ένα προφίλ στο Διαδίκτυο γίνεται πιο εύκολα προσβάσιμο από οπουδήποτε και οποτεδήποτε. Γίνεται πιο ανοιχτό και οικουμενικό στις αλλαγές από τους υπόλοιπους χρήστες. Διατρέχει, όμως και τον κίνδυνο της κακόβουλης χρήσης που συνεπάγεται η δημόσια έκθεσή του. Σε αυτό το πλαίσιο διερευνούμε τις δύο όψεις του νομίσματος στη συλλογική έκφραση. Η θετική όψη της ευελιξίας και της οικουμενικότητας στο Διαδίκτυο εκφράζεται στην πολιτική με την ενδυνάμωση της αυτονομίας του ατόμου και την εμβάθυνση της δημοκρατίας. Παράλληλα, όμως οξύνονται οι υφιστάμενες αντιπαραθέσεις στα επιμέρους πεδία (π.χ. πολιτικό, θρησκευτικό, εθνικό) και ο κυβερνοπόλεμος ταρακουνάει τα θεμέλια των υποδομών. Στην τέχνη και στην επιστήμη παρέχονται νέα εργαλεία για τη δημιουργία και την προσέγγιση του κοινού. Από την άλλη, η απαίτηση για νέες δεξιότητες και ο πειρασμός της αντιγραφής μεγαλώνουν. Οι καταναλωτές απολαμβάνουν περισσότερες επιλογές και διασυνδέονται στα κοινωνικά δίκτυα. Πληρώνουν όμως με το τίμημα της προσοχής τους στις διαφημίσεις και την εκμετάλλευση των προσωπικών δεδομένων.

9 20 ΣΤΟΧΟΣ ΚΑΙ ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΟΥ ΒΙΒΛΙΟΥ Οι παραδοσιακές βιομηχανίες (π.χ. ΜΜΕ) συνταράσσονται από το άνοιγμα της παραγωγικής διαδικασίας σε κάθε χρήστη. Δημιουργούνται νέοι κλάδοι και ένας τρίτος δρόμος στην ιδιοκτησία, στην παραγωγή και στη διακυβέρνηση. Οι παραγωγοκαταναλωτές συμμετέχουν ενεργά χωρίς να έχουν στενούς δεσμούς και άμεση ανταμοιβή. Η κυριαρχία ολίγων επιχειρήσεων και στο Διαδίκτυο παρότι βελτιώνει τις υπηρεσίες, αυξάνει τους κινδύνους για την ιδιωτικότητα και εμποδίζει την καινοτομία. Οι περισσότεροι επιχειρηματίες πασχίζουν να καταλάβουν και να εκμεταλλευτούν τη ραγδαία αλλαγή του περιβάλλοντος. Οι ευκαιρίες και οι κίνδυνοι που γεννά το Διαδίκτυο βρίσκουν τη διαυγέστερη έκφρασή τους στην Google. Παρότι η εταιρεία βελτίωσε την αναζήτηση και με την εισαγωγή του λειτουργικού συστήματος Android έσπασε το ολιγοπώλιο στις φορητές συσκευές, διατηρεί το αναλυτικό προφίλ κάθε χρήστη και εξαγοράζει ό,τι κινείται. Έχει αλλάξει τον τρόπο που σκεφτόμαστε. Είναι ένας ξερόλας στον οποίο μεταθέτουμε μέρος του μυαλού μας. Με πρώτα και καλύτερα τα παιδιά μας. Αυτοί οι νέοι homo connectus θέτουν σε δεύτερη μοίρα τον χώρο και προτάσσουν την επαφή με τους ανθρώπους. Νοιάζονται για τη σταδιοδρομία στο επάγγελμά τους, χωρίς όμως να συνδέουν απαραίτητα την καριέρα με μια εταιρεία. Ούτε τη φιλία και την ψυχαγωγία με μια γειτονιά. Μεταφέρουν το διαδικτυακό «κουτάκι» τους οπουδήποτε και σε οποιαδήποτε συσκευή. Με ένα login στο Facebook και στο Gmail. Ο δικτυωμένος κόσμος δεν είναι η γη της επαγγελίας. Τα

10 ΣΤΟΧΟΣ ΚΑΙ ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΟΥ ΒΙΒΛΙΟΥ 21 παιδιά μας πληρώνουν το τίμημα της δικτύωσης με την έλλειψη συγκέντρωσης και στοχοθεσίας, την εσφαλμένη ταύτιση της συλλογής πληροφορίας με τη γνώση, τη σπατάλη χρόνου και τη μείωση της ενσυναίσθησης. Η νέα πραγματικότητα αποτυπώνεται έντονα στην οικογένεια. Ο ρόλος της γίνεται πιο πολύπλοκος και απαιτεί προσπάθεια πρώτη φορά τα νεότερα μέλη γνωρίζουν καλύτερα μια βασική δεξιότητα όπως αυτή της χρήσης του Διαδικτύου στην οικία μπορεί να συνυπάρχει ο χώρος εργασίας και ευρύτερης κοινωνικής συνάντησης, ενώ το περιβάλλον αλλάζει ταχύτερα από ποτέ. Πέρα από την ατομική βελτίωση, το μονοπάτι της λύσης ξεκινάει στο σχολείο. Το σχολείο σήμερα είναι αμήχανο και αντιδρά σπασμωδικά. Το αυριανό μεταψηφιακό σχολείο θέλουμε να είναι ανοιχτό και συμμετοχικό. Ο δάσκαλος θα αναλάβει να μεσολαβήσει ανάμεσα στην απέραντη online πληροφορία και τους μαθητές. Να αξιοποιήσει την εξοικείωσή τους με τα κοινωνικά δίκτυα. Οι μαθητές θα διδάσκουν τη λειτουργία του Διαδικτύου σε καθηγητές και γονείς. Και όλοι μαζί θα διαμορφώνουμε τη στρατηγική για την αξιοποίηση των ευκαιριών και την άμβλυνση των κινδύνων του. Πώς μπορεί να γίνει αυτό στην πράξη; Σε δύο επίπεδα: εμπλουτισμός επιμέρους μαθημάτων με στοιχεία του Διαδικτύου και εμπέδωση των νέων εννοιών (π.χ. κυβερνοεκφοβισμός) στο «εργαστήρι του Διαδικτύου». Για το πρώτο, περιγράφουμε τρόπους ανάδειξης θεμάτων που αφορούν το Διαδίκτυο με αφορμή το μάθημα της Β Λυκείου Πολιτική και Δίκαιο και τη διδασκαλία του Ομήρου στο Γυμνάσιο. Σε δεύτερο επί-

11 22 ΣΤΟΧΟΣ ΚΑΙ ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΟΥ ΒΙΒΛΙΟΥ πεδο, το «εργαστήρι του Διαδικτύου» είναι η πεμπτουσία και η συγκολλητική ουσία των επιμέρους παρεμβάσεων. Προσεγγίζει τα ζητήματα του Διαδικτύου μέσα από έξι θεματικές ενότητες: Λόγου και Νόησης, Κοινωνίας, Πολιτικής και Ανθρώπινων Αξιών, Θετικών επιστημών, Οικονομίας και Επιχειρηματικότητας, Τεχνολογίας, Τέχνης και Πολιτισμού. Πρακτικά, εντάσσεται σε ευέλικτες ζώνες, στο project, σε διευρυμένο ωράριο και στα τεχνολογικά μαθήματα. Η άλλη όψη της δημιουργίας είναι η σκοτεινή πλευρά του ανθρώπου. Αναλύουμε τους τρόπους που εκφράζεται η αρνητική φύση μας και στο Διαδίκτυο, η οποία μας κάνει να δρούμε με ευρηματικότητα για ίδιον όφελος και να προκαλούμε ζημιά στους άλλους. Στο Διαδίκτυο, οι άνθρωποι δεν μετέφεραν μόνο τις γνωστές απάτες, αλλά δημιούργησαν νέες, αξιοποιώντας τα χαρακτηριστικά του. Με κριτήριο την προέλευσή τους οι κίνδυνοι ταξινομούνται σε τρεις κατηγορίες: τεχνολογικοί, οικονομικοί και κατάχρησης προσωπικών δεδομένων. Ο τεχνολογικός κίνδυνος προέρχεται από το ανάρμοστο και παράνομο περιεχόμενο και την επαφή με ακατάλληλους ανθρώπους στο Διαδίκτυο. Η διαδικτυακή παρενόχληση είναι ο πιο σοβαρός κίνδυνος. Έχει ως στόχο τη σεξουαλική εκμετάλλευση ή τον εκφοβισμό και χαρακτηρίζεται από αμεσότητα, ταχύτητα, και επαναληψιμότητα με χαμηλό κόστος και προσπάθεια, χρήση εικόνων και βίντεο σε πολλαπλά κανάλια επικοινωνίας. Ο κυβερνοεκφοβισμός γίνεται με γραπτό ή άμεσο μήνυμα και , κλήσεις-φάρσα, δημοσίευση εικόνων και βίντεο χωρίς συγκατάθε-

12 ΣΤΟΧΟΣ ΚΑΙ ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΟΥ ΒΙΒΛΙΟΥ 23 ση, βιντεοσκόπηση και μοίρασμα μιας βίαιης πράξης, ανάρτηση προσβλητικών ή απειλητικών μηνυμάτων σε κοινωνικό δίκτυο και αποκλεισμό ή διασυρμό σε online παιχνίδι. Από την πλευρά των οικονομικών κινδύνων, καθώς τα παιδιά αποκτούν χαρτζιλίκι θέτουν υποψηφιότητα για τον κατάλογο των θυμάτων εξαιτίας του αθέμιτου μάρκετινγκ και της διαφήμισης, της υπερβολικής δαπάνης και των δόλιων συναλλαγών. Η υποτίμηση των κινδύνων και η έμφαση στη σεξουαλική διάσταση των σχέσεων, σε συνδυασμό με την άγνοια των συστατικών του Διαδικτύου, τους οδηγεί σε υπερέκθεση της προσωπικότητας και σε ανεπιθύμητες μορφές επικοινωνίας. Περιγράφουμε τους κινδύνους και τις λύσεις στην ηλεκτρονική εισβολή στον υπολογιστή και εν γένει στις κακόβουλες επιθέσεις. Οι πρώτες έρευνες δείχνουν ότι η επερχόμενη γενιά είναι διαφορετική από τη δικιά μας. Έχει μεγαλύτερη όρεξη και ικανότητα για συνεργασία και προτιμά την ευελιξία στην εργασία. Καθώς όμως οι υφιστάμενες δομές προσαρμόζονται πιο αργά από τις προτιμήσεις τους αυτές, δεν νιώθουν ακόμη ευπρόσδεκτοι. Δυσκολεύονται να βρούνε τα πατήματά τους σε έναν κόσμο που δεν έχει χτιστεί για να αξιοποιεί την ταχύτητα και την ευελιξία του Διαδικτύου. Τους αποπροσανατολίζει το άγχος μας για το μέλλον και η προσκόλλησή μας στο παρελθόν. Το κλίμα βαραίνει με τη βίαιη προσαρμογή στην κρίση, την ανεργία και τα εμπόδια στην επιχειρηματικότητα. Η πυξίδα για μια καλύτερη κοινή πορεία δεν αλλάζει: είναι ο άνθρωπος και οι αξίες του. Αυτές οι αξίες όμως θα πρέπει να μεταγραφούν σε μια γλώσσα που θα συνδυάζει την εμπειρία

13 24 ΣΤΟΧΟΣ ΚΑΙ ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΟΥ ΒΙΒΛΙΟΥ του παρελθόντος με τον ενθουσιασμό και την τεχνολογική δεξιότητα των νέων. Η κοινή γλώσσα δεν είναι τηλεγραφικά μηνύματα, συνταγές και δεκάλογοι. Είναι διάλογοι με την τεχνολογία και ενσωμάτωσή της στην προσωπική καθημερινότητα και τη συλλογική δράση. Είναι η νέα αφήγηση του οράματος που χτίζουμεγια τα παιδιά μας. Καλή ανάγνωση!

14 Το Διαδίκτυο βρίσκεται πλέον παντού. ςτο σχολείο, στο έγκλημα, στη διασκέδαση, στον εκφοβισμό, στην ενημέρωση, στην εργασία, στην απάτη, στην εξουσία και στον θάνατο. Βρίσκεται στο κινητό. ςτα χέρια μας. ςτα χέρια των παιδιών και των φίλων, των δασκάλων και των συνεργατών. Είναι παντού, είναι πολύπλοκο και αντιφατικό. Το να είσαι σήμερα γονιός, δάσκαλος ή επαγγελματίας απαιτεί να διαχειρίζεσαι πρωτόγνωρες ισορροπίες και νέες δεξιότητες. όι έτοιμες συνταγές δεν λειτουργούν καλά διότι το Διαδίκτυο επηρεάζει σχεδόν κάθε υφή της ύπαρξής μας και αλλάζει σαν αστραπή. Ήρθε η ώρα να μιλήσουμε για την online διαβίωση και τα κύρια συστατικά της. Δεν αρκεί μόνο η συμβουλή «μέχρι δύο ώρες στο Διαδίκτυο και ο υπολογιστής σε κεντρικό σημείο». Γιατί μπορεί να μη φτάνει ο χρόνος ή να είναι καταστροφικά άφθονος. Γιατί τα παιδιά μας είναι στο Διαδίκτυο από το κινητό του συμμαθητή τους. Και από οπουδήποτε αλλού θελήσουν. ς αυτό το βιβλίο, λοιπόν, ξεχωρίζουμε τα βασικά για το Διαδίκτυο που θα πρέπει να γνωρίζει ο κάθε γονιός, ο δάσκαλος και ο χρήστης. ό καθένας μας. Τι μπορώ να πάθω και τι να κάνω στη ζωή με το Διαδίκτυο. Με απτά παραδείγματα, σε ένα πλαίσιο ασφάλειας και δημιουργικότητας. η ζωή παραμένει έξω από το Διαδίκτυο, αλλά μπορεί να γίνει καλύτερη ή χειρότερη μέσα από αυτό. Και αυτό εξαρτάται και από εμάς. ISBN ΒΟΗΘ. ΚΩΔ. ΜΗΧ/ΣΗΣ 6019