ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΗ ΤΗΣ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑΣ

Transcript

1 ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ Δ. ΜΑΛΑΦΑΝΤΗΣ ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΗ ΤΗΣ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑΣ ΤΟΜΟΣ Α' <ΚΧ>*< 1>ΗΓΧ>ΡΗ

2 ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ Δ. ΜΑΛΑΦΑΝΤΗΣ ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΗ ΤΗΣ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑΣ ΕΙΣΑΓΩΓΉ: ΑΘΑΝΑΣΙΟΣ Ε. ΠΑΠΑΣ ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΗΣ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟΥ ΑΘΗΝΩΝ <KAOC<IC W τγ ΑΘΗΝΑ 2005 Ι^ΗΓΟ^Η

3 ΕΙΣΑΓΩΓΗ s ι \ να χαρακτηριστικό για το περιεχόμενο του βιβλίο έρχε- Λ j ται στη δημοσιότητα γραμμένο από το Λέκτορα του Π.Τ.Δ.Ε. Πανεπιστημίου Αθηνών Κωνσταντίνο Μαλαφάντη. Ο τίτλος είναι: «Παιδαγωγική της λογοτεχνίας», θεματική που συνάπτεται άμεσα με το αντικείμενο της θέσης του. Η Παιδαγωγική της λογοτεχνίας είναι για πολλούς καινοφανής όρος και ακόμα αινιγματικός, γεγονός που δεν ανταποκρίνεται στην πραγματικότητα. Η Παιδαγωγική της λογοτεχνίας και «τύποις και ουσία» έχει καταγραφεί διεθνώς από αιώνα και πλέον και θεωρείται αντικείμενο που καλύπτει κλάδο της Παιδαγωγικής επιστήμης σαφώς οριοθετημένο και επιστημονικά τεκμηριωμένο. Στην ουσία βέβαια δεν απαιτείται καμία ταυτότητα για την αναγνώριση του γνωστικού αυτού αντικειμένου. Οι Φιλόλογοι ακόμα και οι Δάσκαλοι και οι Νηπιαγωγοί γνωρίζουν καλώς, ότι τα αναγνωστικά κείμενα, που σε μεγάλο ποσοστό είναι απανθίσματα από το λογοτεχνικό πεδίο, αποτελούν το κατεξοχήν φρονηματιστικό μάθημα, τόσο στη Στοιχειώδη όσο και στη Μέση εκπαίδευση. Αυτό φάνηκε και εναργέστερα, όταν ακούστηκε παλιότερα η πρόθεση να καταργηθεί η ΕΚΘΕΣΗ από τις Πανελλαδικές και να εισαχθούν τα νεοελληνικά κείμενα, στην ουσία δηλαδή να πάρει η λογοτεχία τα νεοελληνικά κείμενα, στην ουσία δηλαδή να πάρει η λογοτεχνία το ρόλο του εκφραστή της μαθητικής δημιουργικότητας και της ιεράρχησης των αξιών σε κείμενο που θα συνέδεε τα γεγονότα και θα δημιουργούσε λογοτεχνικά ερεθίσματα. Είναι επίσης γνωστή στην εκπαιδευτική κοινότητα η δυνα-

4 10 Παιδαγωγική της Λογοτεχνίας μική των κειμένων που λειτουργούσαν και λειτουργούν ως πρότυπα και ακόμα διαπαιδαγωγούν και φρονηματίζουν το μαθητή με την κλιμάκωση γεγονότων, πράξεων, ιδεών, καταστάσεων, εικόνων και αξιών, όπως συναντώνται κατά κόρον στα αναγνώσματα της σχολικής εκπαίδευσης. Ευρύτερα το λογοτεχνικό βιβλίο ασκεί ένα πολυσχιδές έργο ηθικοπλαστικού περιεχομένου και αντίθετα μπορεί να αποπροσανατολίσει τον αναγνώστη, αν φυσικά το περιεχόμενο εκφεύγει από τις κοινωνικές νόρμες και εμπεριέχει ακραίες και μηδενιστικές θέσεις. Η Παιδαγωγική της λογοτεχνίας επομένως έχει σχέση περιέχοντος και περιεχομένου με το λογοτεχνικό βιβλίο. Πρόκειται για τη σύζευξη του ενδεούς με το ανενδεές. Το κείμενο είναι πειστικότατο και ο Διδάσκων δεν έχει ανάγκη να καταφύγει σε αποδεικτικούς μηχανισμούς και ετερόκλητα επιχειρήματα για να τεκμηριώσει τους στόχους του, αφού αυτό καθεαυτό το κείμενο έχει την παρρησία της αυθυπαρξίας του και είναι έτοιμο να υποστεί τη διαλεκτική του θεώρηση. Το βιβλίο του Κ. Μαλαφάντη αποτελεί μια συνένωση έντεκα ενοτήτων όπου γίνεται εκτενής αναφορά: Στην Παιδαγωγική της λογοτεχνίας: εδώ οι βιβλιογραφικές αναφορές τεκμηριώνουν την αυτοδυναμία και την επιστημονική οριοθέτηση της Παιδαγωγικής της λογοτεχνίας ως νεοφανούς κλάδου της Παιδαγωγικής που δέχεται επιδράσεις και ανταλλάσσει στοιχεία με τις Επιστήμες της Αγωγής αλλά και τη λαογραφία, τη γλωσσική επιστήμη κ.λπ. Περιορίζεται το μονοσήμαντο της Παιδαγωγικής της λογοτεχνίας και ιδιαίτερα η ίδια δε θεωρεί εαυτήν υπηρέτη άλλων επιστημονικών κλάδων. Η λειτουργικότητα της Παιδαγωγικής της λογοτεχνίας δε δημιουργεί δεσμεύσεις ούτε καλλιεργεί την ψευδαίσθηση της προσκόλλησης σε απολιθώματα της πρακτικής συμπεριφοράς. Συμφυές θέμα είναι κι η λογοτεχνική αγωγή, η

5 Εισαγωγή 11 οποία καθιστά τον αναγνώστη κοινωνό στην επιλογή και προσπέλαση Λογοτεχνικών αναγνωσμάτων. Εδώ πρόκειται για μία αισθητική και καλλιτεχνική διάσταση, η οποία λυτρώνει τον άνθρωπο από τις βιοτικές μέριμνες. Άλλη θεματική ενότητα η συνεχιζόμενη εκπαίδευση και οι επιστήμες του ανθρώπου με αναφορά στο παράδειγμα της λογοτεχνίας: Είναι σαφές και στην ενότητα αυτή ότι η λογοτεχνία διατηρεί την αυτοτέλειά της και δεν εξυπηρετεί την παιδαγωγική σκοπιμότητα. Στη συνέχεια ο συγγραφέας παραθέτει τις απόψεις των Δ. Γληνού και Μ. Τριανταφυλλίδη, όπου γίνεται ευρΰς λόγος για τη λογοτεχνία σε έκφραση «εσώψυχης δημιουργικής σύνθεσης» και από την άλλη πλευρά τονίζεται η μορφωτική αξία του λογοτεχνήματος. Σημαντική είναι η ειλικρίνεια του συγγραφέα να παραθέσει αντιτιθέμενες θέσεις και μέσα από τις πηγές να καταλήξει στη σύνθεση και την προσεκτική αποκάλυψη της επικρατούσας για τη λογοτεχνία θέσης. Μέσα από την ενότητα αυτη αναφέρονται θέσεις Φιλοσόφων και Παιδαγωγών, όπου η λογοτεχνία στη σχολική τάξη ευαισθητοποιεί τη συνείδηση των νέων στην αξιακη διάσταση της τέχνης και του λόγου. Οι γλωσσσοπαιδαγωγικές απόψεις στο έργο του Κωστή Παλαμά μας δίνουν μία ανάγλυφη εικόνα για τις ατέρμονες συζητήσεις γύρω από το γλωσσικό πρόβλημα. Διαφαίνεται εδώ ο ρωμαλέος και ρεαλιστικός λόγος του Παλαμά που βγαίνει από την ουδετερότητα και κριτικάρει την πολιτισμική ουτοπία, όπως θα έλεγε ο ίδιος για τις εκπεφρασμένες θέσεις στο γλωσσικό ζήτημα. Είναι εντυπωσιακή η διείσδυση του συγγραφέα Κ. Μαλαφάντη στα άδυτα της Παλαμικής σκέψης με πλαίσιο αναφοράς το σχολείο, το Δάσκαλο, την εκπαιδευτική πολιτική και τους μαθητές της εποχής εκείνης. Πρόκειται για μία προσεγμένη και άκρως αποκαλυπτική συλλογή στοιχείων που δίνουν το στίγμα της ανυποληψίας στο οποίο είχε

6 12 Παιδαγωγική της Λογοτεχνίας καταπέσει το εκπαιδευτικό μας σύστημα και ακόμα της κραυγαλέας έλλειψης παιδαγωγικής κατάρτισης των εκπαιδευτικών της εποχής σε ένα ανησυχητικό ποσοστό. Καλείται λοιπόν η πολιτεία να προχωρήσει σε μεταρρύθμιση και να βγάλει την εκπαίδευση από το τέλμα της ρουτίνας, δημιουργώντας ένα σχολείο από τη Ζωή με τη ζωή για τη ζωή. Η ενότητα αυτή γενικότερα θίγει καίρια εκπαιδευτικά και παιδαγωγικά θέματα που ταλάνισαν επί δεκαετίες το εκπαιδευτικό μας σύστημα και ταλαιπώρησαν τη μαθητιώσα νεολαία της εποχής. Οι θέσεις του Παλαμά για τα αναγνωστικά μας δίνουν επίσης ιστορικά και παιδαγωγικά στοιχεία για τον αγώνα μεταρρύθμισης και αλλαγής στα εκπαιδευτικά προβλήματα. Η ευρύτερη άποψη που επικράτησε την εποχή εκείνη ήταν να γραφούν αναγνωστικά απαλλαγμένα από τις γλωσσικές έριδες. Ο Παλαμάς θέλει να διαχωριστεί το πολιτικό και κοινωνικό στοιχείο από το διανοητικό και να δοθεί βαρύτητα στη διανόηση του παιδιού. Εδώ φαίνεται καθαρά το αισθητήριο και η ευθυκρισία του Παλαμά που προτείνει όντως λύση με βιβλία γραμμένα στη ζωντανή γλώσσα, με μορφωτικό περιεχόμενο και εγγύτερους στόχους τη διαπαιδαγώγηση του παιδιού, έχοντας αφετηρία τη λαϊκή λογοτεχνία, παραμύθια, θρύλους, γνωμικά, καθώς και την αναφορά στους εθνικούς αγώνες και στη θρησκευτική αγωγή. Είναι άξιον λόγου και πρέπει να τονιστεί ότι ο Παλαμάς αποφεύγει τις ακρότητες και τις υπερβολές, όταν πρόκειται για την αξιακή διάσταση της εκπαίδευσης. Γενικά, όπως επιτυχώς παρουσιάζει ο συγγραφέας τις θέσεις του Παλαμά, η φιλοσοφία του είναι παιδοκεντρική και ανθρωποκεντρική. Ο Γρηγόριος Ξενόπουλος και το «διαπλαστικό του έργο» είναι η θεματική ενότητα που συμπληρώνει το φρονηματιστικό έργο της Παιδαγωγικής. Εδώ ο Κ. Μαλαφάντης ανασύρει από το τεράστιο έργο του Ξενόπουλου τα στοιχεία εκείνα που συνιστούν και επηρεάζουν το διαπλαστικό έργο του. Τόσο με τη

7 Εισαγωγή 13 «Διάπλαση των Παίδων» όσο και με άλλα δημοσιεύματα του τείνει να ενοφθαλμίσει στους νέους τις αξίες που αποτελούσαν τις σταθερές κοινωνικές νόρμες της εποχής του. Βέβαια η ανταλλαγή απόψεων και το ύφος του Ξενόπουλου έδιναν τη δυνατότητα στην ελληνική κοινωνία να επιβεβαιώσει τις δικές της προσδοκίες για τη σωστή διαπαιδαγώγηση των νέων. Στις επόμενες ενότητες διακρίνουμε το αναγνωστικό της φυλακής τον Μ. Παπαμαύρου, που μαζί με το Δ. Γληνό, τον Κ. Σωτηρίου και τη Ρ. Ιμβριώτη αποπειράθηκαν να κάνουν τη μεταρρύθμισή τους, με κεντρικό άξονα την ανθρωπιστική Παιδεία και την ιδεολογία της ισότητας και της αμοιβαιότητας στην ελληνική κοινωνία. Και εδώ ο Κ. Μαλαφάντης επιλέγει τα κύρια σημεία αυτού του εγχειρήματος και παραθέτει μια πλούσια βιβλιογραφία για το μελλοντικό μελετητή. Η αναφορά του Κ. Μαλαφάντη στη Διδασκαλία της ζωντανής παράδοσης από τον Α. Δελμούζο στο «Ανώτερο Δημοτικό Παρθεναγωγείο» Βόλου ( ) μας δίνει αντό καθεαυτό το στοιχείο της ουσιαστικής παρέμβασης στα εκπαιδευτικά θέματα με γνώμονα φυσικά τις καινοτόμες προσεγγίσεις του. Ο Δελμούζος αναφέρεται στο μορφωτικό ρόλο της λογοτεχνίας, στη μεθοδολογία διδασκαλίας των νεοελληνικών κειμένων καθώς και στη διδασκαλία της ζωντανής παράδοσης. Η αρχή «ξεκινάτε από το παιδί» πρυτανεύει στις διδακτικές στρατηγικές του Α. Δελμούζου και ο τρόπος προσέγγισης των κειμένων, πεζών και ποιημάτων, έχει πάντα αφετηρία την αισθητική απόλαυση και τη δημιουργία πληρότητας στο παιδί. Σε άλλη ενότητα: «Οι γιορτές και επέτειοι στα αναγνωστικά κείμενα του Δημοτικού σχολείου» ο Κ. Μαλαφάντης κάνει μία ερευνητική προσπάθεια επισήμανσης σε ποσοτική κατάταξη των εορτών που εμπεριέχονται στα βιβλία «Η Γλώσσα μου» καθώς και στο τρίτομο ανθολόγιο. Οι γιορτές κατατάσσονται κατά κατηγορίες και διαφαίνεται έτσι η σημαία της αξιακής στοχοθεσίαςτων κειμένων.

8 14 Παιδαγωγική της Λογοτεχνίας Θέμα επίσης ιδιαίτερα σημαντικό θεωρούμε την έρευνα του Κ. Μαλαφάντη για τους παράξενους παιδικούς θανάτους στην ελληνική λογοτεχνία του 19ου αιώνα. Για τη θεματική αυτή οι περισσότεροι αναγνώστες κειμένων είναι απληροφόρητοι πλην βεβαίως των ειδικών. Εδώ στοχάζεται κανείς τη σκληρή, την ανελέητη και απάνθρωπη ευθύνη των ενηλίκων από το συγγενικό και το ευρύτερο κοινωνικό περιβάλλον για τους παιδικούς θανάτους. Οι πτυχές αυτές είναι άκρως αποκαλυπτικές. Από τη συνολική αυτή ενότητα δε θα μπορούσε να απουσιάσει μια αναφορά του Κ. Μαλαφάντη σε μία πρωτότυπη μυθοπλαστική προπολεμική συνάντηση «Μίκυ Μάους και Καραγκιόζης»: Αντίθετα με τη ρήση των Γάλλων φοιτητών το Μάη του '68 στη Γαλλία ότι δηλαδή: «ΑΝ Η ΚΟΥΛΤΟΥΡΑ ΕΡΧΕΤΑΙ ΜΕΤΑ ΤΟ ΨΩΜΙ ΔΕΝ ΘΑ ΓΙΝΕΙ ΠΟΤΕ ΤΟ ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΟ ΨΩΜΙ ΤΟΥ ΚΑΘΕΝΟΣ», πρωτοπόροι Έλληνες δημιουργοί προσπάθησαν να ενισχύσουν το θέατρο του λαού με τις παραστάσεις του ΜΙΚΥ ΜΑΟΥΣ και του ΚΑΡΑΓΚΙΟΖΗ, που τόσο συγκίνησε και έτερψε μικρούς και μεγάλους. Τα αρνητικά πρότυπα που παρουσιάζονται μέσα από το θέαμα αυτό στέλνουν το μήνυμα επαναπροσανατολισμού των θεατών και την έναρξη μιας δυναμικής πορείας για έξοδο από το αδιέξοδο των ταξικών τους τοποθετήσεων. Είναι μια έμμεση αφύπνιση από το λήθαργο της κοινωνικής αναφορικάτητας. Τέλος και ως κατακλείδα στην ερευνητική και συνθετική αυτή παρουσία ο Κ. Μαλαφάντης αναφέρεται και σε ποιητική ανθολογία για παιδιά και για νέους, φροντισμένη από τον Νικηφόρο Βρεττάκο. Εδώ αποκαλύπτεται η ευαισθησία, η συναισθηματική φόρτιση και τα βιώματα της παιδικής ηλικίας του ποιητή. Συνθέτει λοιπόν με παιδαγωγικό και αισθητικό κριτήριο τα τερπνά αναγνώσματα στην ποιητική τους έκφραση και απευθύνεται σε ανθρώπους που θέλουν να φωτιστούν και όχι να διαφωτιστούν.

9 Εισαγωγή 15 Προσπαθήσαμε να κάνουμε μια επιγραμματική αναφορά στο συνολικό περιεχόμενο των ενοτήτων που με τόση επιμέλεια και μόχθο μορφοποίησε ο Κ. Μαλαφάντης. Ο τρόπος της επιλογής των θεματικών ενοτήτων, αλλά και η επιστημονική δεοντολογία (Ιστορικοβιβλιογραφική αναφορά, ανάλυση περιεχομένου, ποσοτική ερευνητική καταγραφή των δεδομένων, εξαντλητική κριτική -δημιουργική και διαλεκτική θεώρηση των κειμένων, των θέσεων και των απώτερων προσδοκιών των συγγραφέων), όλα αυτά καταξιώνουν την εργασία αυτή και δείχνουν ταυτόχρονα τις προθέσεις του συγγραφέα να εμπλακεί συνειδητά στις λεπτεπίλεπτες εκφάνσεις της πνευματικής δημιουργίας. Φαίνεται δηλαδή καθαρά πια χωρίς γριφώδεις υπεκφυγές, ότι ο συγγραφέας κατέχεται από μία παρρησία παρακεκινδυνευμένη θα λέγαμε, αλλά θωρακισμένη με μία ιδιάζουσα ευθυκρισία και διορατικότητα. Κατοχυρώνει με αυτόν τον τρόπο τους τολμηρούς του παρεμβατισμούς, εξισορροπώντας το εφικτό με το ευκταίο. Σε ό,τι αφορά την Παιδαγωγική της λογοτεχνίας που ως γνωστικό αντικείμενο ο Κ. Μαλαφάντης θεραπεύει για μία τριετία τουλάχιστον στο Παιδαγωγικό Τμήμα, διαπιστώνει κανείς σε γενικό θεωρητικό και συστηματοποιημένο πλαίσιο, ότι οι θέσεις του συνάδουν με το ρόλο του εκπαιδευτικού στο εκσυγχρονισμένο σχολείο. Εδώ ο Δάσκαλος έχει ρόλο: βοηθητικό συνεργατικό, συμβουλευτικό, καθοδηγητικό, δημιουργικό, αντιαυταρχικό, αντιδιδακτικό, κοινωνικοπολιτικό κ.λπ. Ο μαθητής όπως φαίνεται και από επιλεγμένα κείμενα του Κ. Μαλαφάντη μετατοπίζεται πια από το μονοδιάστατο στο τρισδιάστατο πεδίο της Αγωγής και Μάθησης. Δεν αρκεί πια η εγκεφαλική διάσταση. Άλλωστε αυτό ήταν το στοιχείο αμφισβήτησης του Ερβαρτιανού σχολείου. Σήμερα η Παιδαγωγική αναφέρεται στον τρισδιάστατο μαθητή δηλαδή: στο γνωστικό, στο συναισθηματικό και στον ψυχοκινητικό τομέα. Κάθε σχολείο πρέ-

10 16 Παιδαγωγική της Λογοτεχνίας πει να βοηθήσει τους μαθητές του να αποκτήσουν: ΓΝΩΣΕΙΣ- ΑΞΙΕΣ και ΔΕΞΙΌΤΗΤΕΣ. Ο J. PIAGET θα μας πει ότι: μαθαίνω σημαίνει ανακαλύπτω και ο σύγχρονος Δάσκαλος πρέπει: να κινητοποιεί και να δραστηριοποιεί τους μαθητές του, ώστε να κατακτήσουν τη γνώση με προσωπική συμμετοχή. Πέρασε ανεπιστρεπτί η εποχή του βερμπαλισμού, της λογοκοπίας και του μονολόγου του εκπαιδευτικού. Η συμμετοχικότητα, η διερεύνηση, η ανακάλυψη της γνώσης είναι οι ειδικοί και επιμέρους στόχοι της εκπαίδευσης. Μέσα λοιπόν από το περιεχόμενο των συνολικών ενοτήτων της εργασίας αυτής, από την κριτική που ασκεί ο Κ. Μαλαφάντης σε αμφιλεγόμενα σημεία καθώς και η οξυδέρκεια του, που δεν τον παρασύρει στην αρχή της απόλυτης βεβαιότητας υποστηρίζει ότι το ΓΝΩΝΑΙ και ΕΙΔΕΝΑΙ πρέπει να μετασχηματίζεται σε ΒΟΥΛΕΣΘΑΙ και ΔΡΑΝ. Η γοητεία της λογοτεχνίας είναι ανεξίτηλα χαραγμένη στην ψυχή όλων μας. Τα μηνύματα που εκπέμπονται από τα κείμενα είναι αψευδείς μάρτυρες για το τι ολοκληρώνει και αυτοπραγματώνει τον άνθρωπο και πώς αυτό σε οποιαδήποτε καμπή της ανθρώπινης ύπαρξης θα καταστεί το αντίπαλο δέος στην ειρηνική συνύπαρξη των ατόμων και των λαών. Ο Κ. Μαλαφάντης έχει ένα αναπαλλοτρίωτο απόθεμα δυνάμεων, όπως δείχνει η παρούσα εργασία. Ελπίζουμε ότι οι ευοίωνες προοπτικές για την Παιδαγωγική της λογοτεχνίας ανοίγουν νέες λεωφόρους τόσο για τον Κ. Μαλαφάντη αλλά και για όλους τους άλλους, που έμμεσα η άμμεσα δραστηριοποιούνται στον ίδιο χώρο. ΑΘΑΝΑΣΙΟΣ Ε. ΠΑΠΑΣ ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΗΣ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟΥ ΑΘΗΝΩΝ

11 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΕΙΣΑΓΩΓΗ: Α. Ε. Παπάς 1. Η Παιδαγωγική της Λογοτεχνίας: Ένας νέος κλάδος της παιδαγωγικής επιστήμης 2. Συνεχιζόμενη Εκπαίδευση και επιστήμες του ανθρώπου: Το παράδειγμα της λογοτεχνίας Γλωσσοπαιδαγωγικές απόψεις οτο έργο του Κωστή Παλαμά 4. Θέσεις του Κωστή Παλαμά για τα αναγνωστικά: «Επιδέξιο ταίριασμα της αλήθειας και του ονείρου» 5. Ο Γρηγόριος Ξενόπουλος και το «διαπλαστικό» έργο του 6. Η διδασκαλία της «ζωντανής παράδοσης» από τον Αλέξανδρο Δελμοΰζο στο «Ανώτερο Δημοτικό Παρθεναγωγείο» Βόλου ( ) Γιορτές και επέτειοι στα αναγνωστικά κείμενα του δημοτικού σχολείου 8. Το θέμα των παράξενων παιδικών θανάτων στην ελληνική λογοτεχνία του 19ου αιώνα. 9. Μια ποιητική ανθολογία για παιδιά και νέους φροντισμένη από τον Νικηφόρο Βρεττάκο 10. «Μίκη-Μάονς και Καραγκιόζης»: Μια πρωτότυπη μυθοπλαστική προπολεμική συνάντηση 11. Εκπαίδευση και «στράτευση»: Το αναγνωστικό της φυλακής του Μιχάλη Παπαμαΰρου (1947) Πρώτες δημοσιεύσεις.