ιερεύνηση υνατοτήτων Αντιµετώπισης των Επιδράσεων της Κλιµατικής Αλλαγής στην Ηλεκτροπαραγωγή 1

Transcript

1 ιερεύνηση υνατοτήτων Αντιµετώπισης των Επιδράσεων της Κλιµατικής Αλλαγής στην Ηλεκτροπαραγωγή Πατλιτζιάνας. Κ. (1), ούκας Χ. (2), Παπαδοπούλου Α. (3), και Ψαρράς Ι. (4) (1), (2), (3), (4), Εργαστήριο Συστηµάτων Αποφάσεων και ιοίκησης, Μονάδα Ενεργειακής και Περιβαλλοντικής ιαχείρισης, Σχολή Ηλεκτρολόγων Μηχανικών και Μηχανικών Υπολογιστών, Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο, Ηρώων Πολυτεχνείου 9, , Αθήνα, Ελλάδα Λέξεις Κλειδιά: Ηλεκτροπαραγωγή, Κλιµατική Αλλαγή, ΜΚΑ. ΠΕΡΙΛΗΨΗ: Σήµερα γίνονται αντιληπτές οι αυξανόµενες επιπτώσεις της κλιµατικής αλλαγής εξαιτίας των ενεργειακών δραστηριοτήτων και ειδικότερα της ηλεκτροπαραγωγής. Από τις 16/2/2005, όπου τέθηκε επίσηµα σε ισχύ το Πρωτόκολλο του Κιότο, οι προσδοκίες έχουν αυξηθεί. Επιπλέον, η σηµασία των παραπάνω εξελίξεων ενισχύεται ακόµα περισσότερο µε δεδοµένη την ολοένα και µεγαλύτερη ροπή προς την απελευθέρωση των αγορών ηλεκτρικής ενέργειας στην ΕΕ. Στην Ελλάδα, ο λιγνίτης θα εξακολουθεί να καταλαµβάνει το µεγαλύτερο µερίδιο στην παραγωγή της ηλεκτρικής ενέργειας και τα προσεχή χρόνια. Έτσι, στην ηλεκτροπαραγωγή θα συνεχίσει να αναλογεί ένα µεγάλο ποσοστό των εκποµπών αερίων του θερµοκηπίου. Με δεδοµένο όµως ότι ο στόχος της Ελλάδας για την περίοδο (+25% σε σχέση µε το 90) έχει ήδη ξεπεραστεί και η ασφάλεια ηλεκτροδότησης απαιτεί τη συνεχιζόµενη χρήση του εγχώριου λιγνίτη, διαφαίνεται η ανάγκη µεγαλύτερης εξέτασης των δυνατοτήτων που προσφέρουν η αγορά άνθρακα και η απελευθερωµένη αγορά ηλεκτρικής ενέργειας. Στόχος της παρούσας εισήγησης είναι η διερεύνηση των δυνατοτήτων αντιµετώπισης των επιδράσεων της κλιµατικής αλλαγής στην ηλεκτροπαραγωγή της χώρας δίνοντας ιδιαίτερη έµφαση στις ευκαιρίες που αναδύονται από τη χρήση της εµπορίας εκποµπών αλλά και του Μηχανισµού Καθαρής Ανάπτυξης (ΜΚΑ) στην περιοχή της Μεσογείου. 1. Εισαγωγή Το έντονο ενδιαφέρον για τις επιπτώσεις των ανθρώπινων δραστηριοτήτων στο παγκόσµιο κλίµα έχει αυξηθεί τις δύο τελευταίες δεκαετίες. Τότε παρατηρήθηκε µία σηµαντική προσπάθεια ώστε να γίνει καλύτερα κατανοητή η περίπλοκη αλληλεπίδραση ανάµεσα στη συγκέντρωση των αερίων στην ατµόσφαιρα και στο παγκόσµιο κλίµα. Η Παγκόσµια Σύµβαση για την κλιµατολογική αλλαγή υπό την αιγίδα των Ηνωµένων Εθνών (FCCC) υπογράφτηκε στην παγκόσµια συνδιάσκεψη για το περιβάλλον η οποία έλαβε χώρα στο Ρίο το Η σύµβαση παρείχε το γενικό πλαίσιο, µε βάση το οποίο υπεγράφη τελικά το πρωτόκολλο του Κιότο στο τέλος της τρίτης συνόδου (COP-3) τον εκέµβριο του Στο πλαίσιο του πρωτοκόλλου του Κιότο τα κράτη µέλη της ΕΕ δεσµεύτηκαν να µειώσουν τις εκποµπές των έξι αερίων του θερµοκηπίου (CO2, CH4, N2O, HFCs, PFCs, SF6) κατά 8% µεταξύ των ετών 2008 και 2012 σε σύγκριση µε τα επίπεδα του Σήµερα, ολοένα και περισσότερο γίνονται αντιληπτές οι διαφαινόµενες επιπτώσεις της κλιµατικής αλλαγής σε όλες τις ενεργειακές δραστηριότητες και ειδικότερα στην ηλεκτροπαραγωγή. Οι προσδοκίες από το Πρωτόκολλο του Κιότο έχουν αυξηθεί από τις 16/2/2005, οπότε τέθηκε επίσηµα σε ισχύ. Παράλληλα, επιδιώκεται η λειτουργία της Εµπορίας ικαιωµάτων Εκποµπών (Ε ΙΕ) εντός Ευρωπαϊκής Ένωσης (ΕΕ), µε βάση την οδηγία 2003/87/ΕΚ (13/10/2003) [1], αλλά και η λειτουργία στην πράξη των άλλων ευέλικτων µηχανισµών (Μηχανισµός Καθαρής Ανάπτυξης -ΜΚΑ και Προγράµµατα από Κοινού -ΠΚ) µε βάση την οδηγία διασύνδεσης [2]. ιερεύνηση υνατοτήτων Αντιµετώπισης των Επιδράσεων της Κλιµατικής Αλλαγής στην Ηλεκτροπαραγωγή 1

2 Επιπλέον, η σηµασία των παραπάνω εξελίξεων ενισχύεται ακόµα περισσότερο µε δεδοµένη την ολοένα και µεγαλύτερη ροπή προς την απελευθέρωση των αγορών ηλεκτρικής ενέργειας στην ΕΕ και τη συνεπαγόµενη ανάγκη για την οικονοµικά αποδοτική µείωση των εκποµπών. Πιο συγκεκριµένα, τα προηγούµενα χρόνια, κυρίως πριν από το 1980, οι δηµόσιες υπηρεσίες ηλεκτρισµού µονοπωλούσαν τον τρόπο µε τον οποίο διαχειρίζονταν την ηλεκτρική ενέργεια. Σε αυτό το µονοπώλιο, οι παραπάνω εταιρίες διαχειρίζονταν τα τρία κύρια στοιχεία των συστηµάτων ηλεκτρικής ενέργειας, δηλαδή την παραγωγή, τη µεταφορά και τη διανοµή της ηλεκτρικής ενέργειας έχοντας σαν επιδιωκόµενο στόχο την εξυπηρέτηση των συµφερόντων τους. Με την πάροδο του χρόνου, η αγορά της ηλεκτρικής ενέργειας έχει αλλάξει δοµή και διάρθρωση και έχει επανασχεδιαστεί. Βασικός στόχος του επανασχεδιασµού της παγκόσµιας αγοράς ηλεκτρικής ενέργειας, ήταν η δηµιουργία ανταγωνιστικού περιβάλλοντος τόσο στον τοµέα της χονδρικής όσο και της λιανικής πώλησης. Σε πολλές χώρες, η αλλαγή της δοµής της συγκεκριµένης αγοράς θεωρήθηκε από τις κυβερνήσεις τους, επιτακτική ανάγκη. Σε χώρες που οι παραδοσιακές εταιρίες ηλεκτρικής ενέργειας βρίσκονταν σε χέρια ιδιωτών, οι µεταρρυθµίσεις έγιναν για να αποκτήσουν οι εταιρίες ανταγωνιστικό πλεονέκτηµα. Επιπλέον στις πιο προηγµένες χώρες, ο επανασχεδιασµός οδηγήθηκε από την επιθυµία να µπορεί ο καταναλωτής να διαλέξει τον προµηθευτή µε βάση την τιµή και τις υπηρεσίες που του προσφέρει. Επιπλέον, στην Ελλάδα σηµαντική είναι η προσπάθεια διείσδυσης του φυσικού αερίου στην ηλεκτροπαραγωγή. Ωστόσο, µε δεδοµένα τα σηµαντικά εγχώρια αποθέµατα, ο λιγνίτης αναµένεται να εξακολουθεί να καταλαµβάνει το µεγαλύτερο µερίδιο στην παραγωγή της ηλεκτρικής ενέργειας και τα προσεχή χρόνια. Έτσι, στην ηλεκτροπαραγωγή θα συνεχίσει να αναλογεί ένα µεγάλο ποσοστό των εκποµπών αερίων του θερµοκηπίου που εκπέµπονται από όλες τις εγκαταστάσεις της. Στην Ελλάδα, σύµφωνα µε την δέσµευση του Πρωτοκόλλου του Κιότο, οι εκποµπές των αερίων του θερµοκηπίου θα πρέπει να περιοριστούν στο +25% κατά τα έτη , σε σχέση µε τα επίπεδα των αντίστοιχων εκποµπών του 1990, ενώ οι συνολικές εκποµπές από τον τοµέα της ενέργειας έχουν ήδη πλησιάσει το ποσοστό αυτό. Στο Ελληνικό Εθνικό Σχέδιο Κατανοµής ικαιωµάτων Εκποµπών για την περίοδο αποτυπώθηκε µια µάλλον αισιόδοξη προσέγγιση για τον τρόπο επίτευξης του στόχου. Με δεδοµένο όµως ότι ο στόχος της Ελλάδας για την περίοδο (+25% σε σχέση µε το 90) έχει ήδη ξεπεραστεί και η ασφάλεια ηλεκτροδότησης απαιτεί τη συνεχιζόµενη χρήση του εγχώριου λιγνίτη, διαφαίνεται η ανάγκη µεγαλύτερης εξέτασης των δυνατοτήτων που προσφέρουν η αγορά άνθρακα και η απελευθερωµένη αγορά ηλεκτρικής ενέργειας. Επιπλέον, µια πολύ καλή λύση θα µπορούσε να είναι η υλοποίηση ενεργειακών έργων (όπως έργα Ανανεώσιµων Πηγών Ενέργειας ΑΠΕ - και Ορθολογικής Χρήσης Ενέργειας) µέσω του ΜΚΑ σε χώρες της περιοχή της Μεσογείου. Στόχος της παρούσας εισήγησης είναι η διερεύνηση των δυνατοτήτων αντιµετώπισης των επιδράσεων της κλιµατικής αλλαγής στην ηλεκτροπαραγωγή της χώρας στο νέο περιβάλλον της απελευθερωµένης αγοράς ηλεκτρικής ενέργειας, δίνοντας ιδιαίτερη έµφαση στις ευκαιρίες που αναδύονται από τη χρήση της Ε ΙΕ αλλά και του ΜΚΑ στην περιοχή της Μεσογείου. Μετά την εισαγωγή ακολουθεί η ανάλυση των παρακάτω κεφαλαίων: Απελευθέρωση Ενέργειας και Ηλεκτροπαραγωγή στην Ελλάδα. Κλιµατική Αλλαγή και Ηλεκτροπαραγωγή στην Ελλάδα. ιερεύνηση υνατοτήτων Αντιµετώπισης των Επιδράσεων της Κλιµατικής Αλλαγής στην Ηλεκτροπαραγωγή 2

3 Χρήση ΜΚΑ-ΠΚ. Συµπεράσµατα. 2. Απελευθέρωση Ενέργειας και Ηλεκτροπαραγωγή στην Ελλάδα Στο παρελθόν η ΕΕ αλλά και πολλοί διεθνείς οργανισµοί (π.χ. ΟΕCD) έχουν συστήσει στην ελληνική πολιτεία να κινηθεί µε γρηγορότερους ρυθµούς προς την ουσιαστική λειτουργία µιας απελευθερωµένης αγοράς ηλεκτρικής ενέργειας. Αν και τα υπόλοιπα κράτη-µέλη της ΕΕ υποχρεώθηκαν να ανοίξουν στον ανταγωνισµό τις εγχώριες αγορές ηλεκτρισµού ήδη από το 1999, στην Ελλάδα δόθηκε διετή παράταση λόγω του ότι δε συνορεύει από στεριά µε καµία άλλη χώρα της ΕΕ και επιπλέον περιλαµβάνει πληθώρα νησιών µη-διασυνδεδεµένων στο εθνικό δίκτυο. Τον Νοέµβριο του 2000, άρχισε επίσηµα η διαδικασία της απελευθέρωσης της αγοράς ηλεκτρικής ενέργειας µε την ιδιωτικοποίηση του 20% της ΕΗ. Υπό την οδηγία της ΕΕ για τον ηλεκτρισµό και τη συµβολή της ελληνικής ρυθµιστικής αρχή ενέργειας (ΡΑΕ), τον Φεβρουάριο του 2001, το 35% της ελληνικής αγοράς άνοιξε στον ανταγωνισµό. Σαν αποτέλεσµα της µερικής απελευθέρωσης, η ΕΗ έχασε το µονοπωλιακό της χαρακτήρα και η ελληνική πολιτεία σύντοµα εξέδωσε άδειες παραγωγής ηλεκτρισµού για περισσότερα από ΜW µέσω θερµοηλεκτρικών σταθµών. Το γεγονός όµως ότι η ελληνική πολιτεία µέχρι πολύ πρόσφατα δεν είχε ορίσει µε σαφήνεια τους κανόνες της νέας απελευθερωµένης αγοράς, οδήγησε τους ανεξάρτητους παραγωγούς στο να αντιµετωπίζουν σηµαντικές δυσκολίες στην εύρεση των κατάλληλων κονδυλίων για την παραγωγή ηλεκτρισµού µε αποτέλεσµα η ΕΗ να παραµείνει ουσιαστικά µονοπώλιο. Οι καθυστερήσεις στην ανάπτυξη ανεξάρτητης ηλεκτροπαραγωγής φαίνεται να οφείλονται κυρίως στις τιµές τελικού καταναλωτή που δεν επαρκούν για να καλύψουν το κόστος των νέων επενδύσεων και στην αβεβαιότητα για την λειτουργία της αγοράς (ο κώδικας συναλλαγών αναµένεται να οριστικοποιηθεί πριν το τέλος του έτους, αλλά η λειτουργία µιας νέας διαφορετικής και πολύπλοκης αγοράς παρουσιάζει αβεβαιότητες). Οι συµβάσεις διαθεσιµότητας ισχύος που θα προσφέρονται από τον ΕΣΜΗΕ ( ιαχειριστής Ελληνικού Συστήµατος Μεταφοράς Ηλεκτρικής Ενέργειας) στους νέους παραγωγούς µέσω διαγωνισµών (δεν έχουν αποσαφηνιστεί ακόµα οι όροι) λειτουργούν στην κατεύθυνση µείωσης του επενδυτικού κινδύνου, αφού οι νέοι παραγωγοί θα µπορούν να ανακτήσουν µέρος του κόστους της επένδυσης µέσω των υπηρεσιών διαθεσιµότητας ισχύος. Περαιτέρω µείωση του κινδύνου επιτυγχάνεται µέσω σύναψης συµβολαίων που εξασφαλίζουν τον ανεξάρτητο παραγωγό από ρίσκα σχετικά µε την διάθεση της παραγόµενης ενέργειας. Αν και δεν επιτρέπονται συµβόλαια µε φυσική παράδοση (Power Purchase Agreements), υπάρχουν εναλλακτικές µορφές συµβολαίων που µπορούν να ελαττώσουν το ρίσκο των συµµετεχόντων. Η ενδεχόµενη ύπαρξη συµβολαίων «tolling» στην Ελλάδα (βάσει των οποίων ο προµηθευτής αναλαµβάνει µεγάλο µέρος του ρίσκου παρέχοντας το καύσιµο και ταυτόχρονα αγοράζοντας τον παραγόµενο ηλεκτρισµό πληρώνοντας στον ανεξάρτητο παραγωγό κατάλληλο ενοίκιο), θα µπορούσε να διευκολύνει την χρηµατοδότηση και εγκατάσταση έργων και να βοηθήσει στην επιτυχή λειτουργία νέων παραγωγών. Σύµφωνα µε τις πολύ πρόσφατες τελευταίες εξελίξεις του Μάιου του 2005, το Υπουργείο Ανάπτυξης έκανε το πρώτο βήµα στην κατεύθυνση της ουσιαστικής απελευθέρωσης της αγοράς ενέργειας, παρουσιάζοντας τους «Κώδικες» λειτουργίας του συστήµατος τιµολόγησης της ηλεκτρικής ισχύος που θα παράγουν και θα πουλάνε οι ιδιώτες παραγωγοί ανταγωνιζόµενοι την ΕΗ, που σήµερα έχει ουσιαστικά το µονοπώλιο. Πέρα από τις τεχνικές προδιαγραφές, το σηµαντικό στο σύστηµα που υιοθέτησε η πολιτεία ιερεύνηση υνατοτήτων Αντιµετώπισης των Επιδράσεων της Κλιµατικής Αλλαγής στην Ηλεκτροπαραγωγή 3

4 CO 2 Efficiency (Kgr/Kwh) 1,6 1,4 1,2 1 0,8 0,6 0,4 0, CO 2 (Mtn) Έτος kg/kwh είναι ότι «προτρέπει» στη δηµιουργία µονάδων παραγωγής στις περιοχές που υφίσταται πρόβληµα επάρκειας ισχύος στο δίκτυο. Το διζωνικό σύστηµα που υιοθετήθηκε, χωρίζει την Ελλάδα σε βορρά και νότο και ευνοεί την παραγωγή ηλεκτρικού ρεύµατος από µονάδες που θα βρίσκονται κοντά στα σηµεία κατανάλωσης, καθώς θα χρησιµοποιούν λιγότερο το δίκτυο µεταφοράς των φορτίων (για το οποίο θα πληρώνουν τέλη στη ΕΗ). Αυτό σηµαίνει ότι µονάδες στην Κεντρική και Νότια Ελλάδα, όπου και τα µεγαλύτερα προβλήµατα επάρκειας στην κατανάλωση ηλεκτρικού ρεύµατος, αποκτούν πλεονέκτηµα βιωσιµότητας έναντι µονάδων που βρίσκονται στη Βόρεια Ελλάδα και το αντίστροφο. Όταν ολοκληρωθούν οι σχετικές διαδικασίες και προχωρήσει η απελευθέρωση της αγοράς, θα υπάρχουν τρεις πηγές προσφοράς ηλεκτρικής ενέργειας, η ΕΗ, οι ιδιωτικές µονάδες παραγωγής που θα δηµιουργηθούν και οι «εισαγωγείς» ηλεκτρικού ρεύµατος από το εξωτερικό (π.χ. Βουλγαρία). Mtn 0 3. Κλιµατική Αλλαγή και Ηλεκτροπαραγωγή στην Ελλάδα Στο Σχήµα 1 απεικονίζονται η εξέλιξη εκποµπών CO 2 (Mtn) και η περιβαλλοντική επίδοση της Ηλεκτροπαραγωγής για τα έτη από το 1990 µέχρι το 2002, χρησιµοποιώντας τον ακόλουθο δείκτη: CO 2 Efficiency = Εκποµπές (Τόνοι CO 2 ) / Παραγωγή (ΜWh). Όσο µεγαλύτερος είναι ο παραπάνω δείκτης τόσο χειρότερη είναι η περιβαλλοντική επίδοση του έτους (περισσότερα κιλά CO 2 ανά kwh). Όπως φαίνεται και από το Σχήµα 1, οι εκποµπές CO 2 µειώθηκαν σταδιακά από το 1990 µέχρι το 2002 και η περιβαλλοντική επίδοση είναι σαφώς βελτιωµένη τα πιο πρόσφατα έτη [3]. Αυτό οφείλεται στις δράσεις µείωσης εκποµπών που έχουν γίνει σε πολλές εγκαταστάσεις ηλεκτροπαραγωγής την περίοδο που αφορούν σε αλλαγή καυσίµου, τηλεθέρµανση και βελτίωση βαθµού απόδοσης (π.χ. µέσω αναβάθµισης ατµοστροβίλων και ανακατασκευής πύργων ψύξης). Σχήµα 1: Εξέλιξη Εκποµπών CO 2 για την Ηλεκτροπαραγωγή Στην Ελλάδα, η ηλεκτροπαραγωγή (που είναι ουσιαστικά η ΕΗ) αποτελεί τον πλέον ιερεύνηση υνατοτήτων Αντιµετώπισης των Επιδράσεων της Κλιµατικής Αλλαγής στην Ηλεκτροπαραγωγή 4

5 σηµαντικό παράγοντα στις εκποµπές των αερίων του θερµοκηπίου, όπως έχει αποτυπωθεί και στο πρώτο εθνικό σχέδιο κατανοµής δικαιωµάτων εκποµπών για την περίοδο , δεδοµένου ότι της αναλογεί περίπου το 75% των εκποµπών CO 2 που εκπέµπονται από όλες τις εγκαταστάσεις, όπως φαίνεται και στα Σχήµατα 2 και 3 [4]. Σχήµα 2: Κατανοµή ικαιωµάτων Εκποµπών σε Εµπλεκόµενους Τοµείς (%) Σίδηρος & Χάλυβας 1% Τσιµέντα 16% Ασβέστης 1% Λοιπές Καύσεις (> 20 MW) 2% Σχήµα 3: Κατανοµή ικαιωµάτων Εκποµπών σε Ηλεκτροπαραγωγή (%) Μη- ιασυνδεδεµένο 6% ιυλιστήρια 5% Ηλεκτρισµός 75% ιασυνδεδεµένο 94% Η µείωση των εκποµπών των αερίων του θερµοκηπίου που προέρχονται από την ηλεκτροπαραγωγή φαίνεται να µην είναι µια εύκολη υπόθεση παρά τις καλές προθέσεις όλων των εµπλεκοµένων φορέων. Το παραπάνω συµβαίνει γιατί η Ελλάδα βρίσκεται γεωγραφικά στο Νοτιο-ανατολικότερο άκρο της ΕΕ και ως εκ τούτου αποτελεί νησίδα µε περιορισµένη δυνατότητα ανταλλαγών ηλεκτρικής ενέργειας. Επιπλέον, η ασφάλεια ηλεκτροδότησης αναµένεται να οδηγήσει σε συνέχιση της χρήσης του εγχώριου λιγνίτη που δεν είναι όµηρος των πετρελαϊκών κρίσεων. Τέλος, οι εργαζόµενοι στα ορυχεία και σταθµούς παραγωγής στην υτική Μακεδονία και Πελοπόννησο, καθώς και οι απασχολούµενοι σε σχετικές της ηλεκτροπαραγωγής δραστηριότητες ανέρχονται σε χιλιάδες και τυχόν µείωση της απασχόλησης θα προκαλούσε τραγικές επιπτώσεις στις τοπικές κοινωνίες. Στο παραπάνω πλαίσιο αναµένεται η σε ένα µεγάλο βαθµό διατήρηση της χρήσης του λιγνίτη ως βασικού κορµού της ηλεκτροπαραγωγής της χώρας και αφ ετέρου η δυνατότητα ένταξης νέων σύγχρονων λιγνιτικών µονάδων υψηλού βαθµού απόδοσης (τουλάχιστον µιας µέχρι το έτος 2010). Επιπλέον και µε δεδοµένο ότι οι εκποµπές αερίων των θερµοκηπίου στο χρονικό ορίζοντα του έτους 2010 υπερβαίνουν σηµαντικά το στόχο του Κιότο, σηµαντικός αναµένεται να είναι ο ρόλος που θα έχουν τα προσεχή χρόνια το φυσικό αέριο και οι ΑΠΕ στην προσπάθεια για βιώσιµη ανάπτυξη και συµµόρφωση της χώρας µε όλες τις διεθνείς συµβάσεις. Συγκεκριµένα, οι κύριες δράσεις που προβλέπονται να εντατικοποιηθούν το προσεχές διάστηµα είναι [5]: Περαιτέρω διείσδυση του φυσικού αερίου σε όλους τους τοµείς τελικής ζήτησης και της ηλεκτροπαραγωγής, συµπεριλαµβανοµένης της συµπαραγωγής. Προώθηση των ανανεώσιµων πηγών ενέργειας για την παραγωγή ηλεκτρισµού και θερµότητας. 4. Χρήση ΜΚΑ-ΠΚ 4.1 Περιγραφή Το πρωτόκολλο του Κιότο δύσκολα θα µπορούσε να γίνει αποδεκτό χωρίς την ενσωµάτωση των τριών ευέλικτων µηχανισµών που δίνουν τη δυνατότητα στα µέλη να πετύχουν τις δεσµεύσεις τους µε µειωµένο κόστος. Πιο συγκεκριµένα, οι ευέλικτοι µηχανισµοί του Κιότο είναι οι εξής: ιερεύνηση υνατοτήτων Αντιµετώπισης των Επιδράσεων της Κλιµατικής Αλλαγής στην Ηλεκτροπαραγωγή 5

6 Μηχανισµός Καθαρής Ανάπτυξης (ΜΚΑ, Clean Development Mechanism): Επιτρέπει στις επιχειρήσεις ή στις χώρες µε δεσµεύσεις ορίων εκποµπών να χρηµατοδοτήσουν συγκεκριµένα προγράµµατα µείωσης εκποµπών που θα εγγυώνται διαρκή, σταθερή και µακροπρόθεσµου ορίζοντα ανάπτυξη σε αναπτυσσόµενες χώρες και να καρπωθούν τις µονάδες που θα τους πιστωθούν για τις µειώσεις που θα επιτύχουν. Προγράµµατα από Κοινού (ΠΚ, Joint Implementation): Επιτρέπουν στις επιχειρήσεις ή στις χώρες µε δεσµεύσεις όσον αφορά στο όριο εκποµπών, να χρηµατοδοτήσουν συγκεκριµένα προγράµµατα µείωσης εκποµπών σε χώρες µε οικονοµίες σε µετάβαση και να καρπωθούν τις µονάδες που θα τους πιστωθούν για τις µειώσεις που θα επιτύχουν. Εµπορίας ικαιωµάτων Εκποµπών (Ε ΙΕ, Emission Trading): Επιτρέπει στις επιχειρήσεις ή στις χώρες µε δεσµεύσεις ορίων εκποµπών να µεταφέρουν µέρος των επιτρεπόµενων εκποµπών από µία χώρα στην άλλη, εκπληρώνοντας ταυτόχρονα τα συνολικά επιτρεπόµενα όρια. Οι ΜΚΑ και ΠΚ είναι εργαλεία, βασισµένα σε αρχές αγοράς, σχεδιασµένα να ενθαρρύνουν µειώσεις εκποµπών αερίων, οικονοµικά συµφέρουσες και να προωθήσουν τη βιώσιµη ανάπτυξη. Ουσιαστικά, οι ΜΚΑ και ΠΚ επιτρέπουν στις κυβερνήσεις ή επιχειρήσεις (π.χ. ηλεκτρικές εταιρίες) των «ανεπτυγµένων» χωρών, να συµµετάσχουν σε έργα που στοχεύουν στη µείωση των εκποµπών στις «αναπτυσσόµενες» χώρες και στις χωρών που οι οικονοµίες τους είναι σε µετάβαση αντίστοιχα, όπως η κατασκευή προηγµένων τεχνολογικά και φιλικότερων προς το περιβάλλον ενεργειακών έργων, µε απώτερο σκοπό το κοινό όφελος. Μέσω των παραπάνω µηχανισµών, οι επιχειρήσεις έχουν τη δυνατότητα να προχωρήσουν στη µείωση εκποµπών µε χαµηλότερο κόστος σε σχέση µε την περίπτωση που το έργο γινόταν στις εγκαταστάσεις τους. Παράλληλα, οι αναπτυσσόµενες χώρες εξοικειώνονται µε τις νέες τεχνολογίες και τους δίδεται η δυνατότητα να υλοποιήσουν δράσεις που δύσκολα θα µπορούσαν να υλοποιήσουν, ειδικά σε µικρά νησιά που πλήττονται ιδιαίτερα από την αλλαγή του κλίµατος. Εν συνεχεία οι επιχειρήσεις είναι δυνατόν να προχωρήσουν σε επενδύσεις και να αγοράσουν µονάδες εκποµπών. 4.2 Αναγκαιότητα Η ΕΕ δίνει ιδιαίτερη έµφαση στη συνεισφορά των ευέλικτων µηχανισµών για την εκπλήρωση των δεσµεύσεων εκποµπών, αφού σύµφωνα µε την οδηγία σύνδεσης, τα κράτη της ΕΕ µπορούν να καλύψουν µέχρι το 50% του ελλείµµατος τους από τους ευέλικτους µηχανισµούς και το υπόλοιπο 50% µε εγχώριες δράσεις. Επιπλέον, οι µονάδες που πιστώνονται από τα έργα MKA θα µπορούν να χρησιµοποιηθούν από το 2005, σε αντίθεση µε τις µονάδες από ΠΚ που θα πιστώνονται από το Με δεδοµένο ότι το κόστος µείωσης εκποµπών εντός της Ελλάδας ενδέχεται να είναι ιδιαίτερα υψηλό και να επηρεάσει την ανταγωνιστικότητα της ΕΗ και των πιθανών νέων ηλεκτρικών εταιριών, οι ενεργειακές επενδύσεις µέσω των ευέλικτων µηχανισµών ΜΚΑ και ΠΚ φαίνεται να δίνουν τη δυνατότητα µείωσης των εκποµπών µε αυξηµένη οικονοµική αποδοτικότητα. Μολονότι η ΕΗ έχει προχωρήσει ήδη στη λήψη ορισµένων µέτρων για τη µείωση των εκποµπών της, όπως είναι η εισαγωγή φυσικού αερίου, η ανάπτυξη υδροηλεκτρικών εργοστασίων και ανεµογεννητριών, η εφαρµογή άλλων καινοτόµων τεχνολογιών και µέτρων εξοικονόµησης ενέργειας, κρίνεται απαραίτητη η εξέταση των ΜΚΑ και ΠΚ ως µέσων περαιτέρω µείωσης των υφιστάµενων εκποµπών. 4.3 Επενδυτικές Ευκαιρίες ΜΚΑ στην Μεσόγειο ιερεύνηση υνατοτήτων Αντιµετώπισης των Επιδράσεων της Κλιµατικής Αλλαγής στην Ηλεκτροπαραγωγή 6

7 4.3.1 Το πλαίσιο Το κοινοτικό έργο «Business Opportunities for CDM Project Development in the Mediterranean» άρχισε τον Μάιο 2003 και ολοκληρώθηκε τον Μάιο Η κύρια φιλοδοξία του έργου ήταν να συµβάλλει στη διαµόρφωση των θεµάτων της εµπορίας των ορίων ρύπανσης που αναπτύσσεται στην ΕΕ, συµπεριλαµβανοµένων και των δραστηριοτήτων ΜΚΑ, και αφετέρου να συνεισφέρει σε έναν νέο τοµέα δραστηριοτήτων στη γενικότερη διαδικασία της Ευρω-Μεσογειακής συνεργασίας που επιχειρείται από το 1995, µετά τη διακήρυξη της Βαρκελώνης. Συντονιστής του έργου ήταν το Εργαστήριο Συστηµάτων Αποφάσεων & ιοίκησης του ΕΜΠ σε συνεργασία µε δύο οργανισµούς µε πολύ µεγάλη εµπειρία σε θέµατα κλιµατικής αλλαγής αλλά και εννέα Μεσογειακούς εταίρους. Πρέπει να σηµειωθεί ότι η διεύθυνση της ΕΗ έχοντας αναγνωρίσει τη πιθανή συµβολή του ΜΚΑ στη µείωση των παραγόµενων από την ηλεκτροπαραγωγή αερίων ρύπων συνέπραξε στην εκπόνηση του έργου υποστηρίζοντας και συγχρηµατοδοτώντας το Μεθοδολογική Προσέγγιση Η µεθοδολογική προσέγγιση για την ανάδειξη και τον έλεγχο των κατάλληλων επενδυτικών ευκαιριών οι οποίες µπορούν να υλοποιηθούν µέσω του ΜΚΑ ενσωµάτωνε όλες τις βασικές προϋποθέσεις και απαιτήσεις για την υλοποίηση έργου µέσω του ΜΚΑ. Επιπλέον, η µεθοδολογική προσέγγιση έλαβε υπόψη όλα τα κριτήρια για τον παραδοσιακό έλεγχο της βιωσιµότητας και καταλληλότητας µιας περιβαλλοντικά φιλικής ενεργειακής επένδυσης (στους τοµείς ΑΠΕ και εξοικονόµησης ενέργειας κλπ.) Τα παραπάνω κριτήρια συσχετίζονται µε την χρηµατοοικονοµική ανάλυση. Πιο συγκεκριµένα, η µεθοδολογία περιλαµβάνει τα ακόλουθα δύο παράλληλα στάδια: Απαιτήσεις Βιωσιµότητας: Στο πρώτο στάδιο εξετάζεται αν η επενδυτική πρόταση βρίσκεται σε συµφωνία µε τις απαιτήσεις για τον έλεγχο της βιωσιµότητας της επένδυσης. Στο στάδιο αυτό διενεργούνται οι τρεις παρακάτω έλεγχοι: - Οικονοµική Ανάλυση: Είναι πολύ σηµαντικό να ελεγχθεί εάν το έργο είναι οικονοµικά βιώσιµο µε την χρήση κατάλληλων δεικτών όπως είναι ο Εσωτερικός Βαθµός Απόδοσης, η Καθαρή Παρούσα Αξία και η Περίοδος Αποπληρωµής. - Ανάλυση Χρηµατοδότησης: Οι πιθανές πηγές χρηµατοδότησης ελέγχονται και αναδεικνύεται το βέλτιστο σχήµα χρηµατοδότησης της επενδυτικής πρότασης. - Ανάλυση ρίσκου: Λαµβάνοντας υπόψη τη δυνατότητα ελαχιστοποίησης του ρίσκου, σε σχέση µε την πιθανότητα πραγµατοποίησης του και την επίδραση που αυτό θα έχει στο σχεδιασµό και την υλοποίηση της επένδυσης, διενεργείται µια σύντοµη εκτίµηση του ρίσκου. Απαιτήσεις ΜΚΑ: Στο δεύτερο στάδιο εξετάζεται αν η επενδυτική πρόταση βρίσκεται σε συµφωνία µε τις βασικές απαιτήσεις του ΜΚΑ. Το στάδιο αυτό αποτελεί ένα είδους «φίλτρου» από το οποίο «περνούν» όλες οι πιθανές επενδυτικές προτάσεις ώστε να εξεταστεί αν το έργο έχει την δυνατότητα να γίνει αποδεκτό ως έργο ΜΚΑ µε βάση τις ιδιαίτερα σφικτές απαιτήσεις των αρµόδιων φορέων ( ιοικητικό Συµβούλιο ΜΚΑ Executive board -). Πιο συγκεκριµένα, οι απαιτήσεις ΜΚΑ συνοψίζονται παρακάτω: - Καθεστώς της χώρας υποδοχής σε σχέση µε το Πρωτόκολλο του Κιότο. - Είδος έργου (π.χ. αν η πρόταση αφορά πυρηνικό έργο ή όχι). ιερεύνηση υνατοτήτων Αντιµετώπισης των Επιδράσεων της Κλιµατικής Αλλαγής στην Ηλεκτροπαραγωγή 7

8 - Εκποµπές αερίων θερµοκηπίου. - Ύπαρξη των πραγµατικών, µετρήσιµων και µακροπρόθεσµων οφελών στο µετριασµό της αλλαγής κλίµατος. - υνατότητα έγκρισης του έργου από την χώρα υποδοχής. - Έλεγχος της επιπροσθετικότητας (additionality) δια µέσω του ορισµού των κατηγόριων των εµποδίων σε συµφωνία µε τις «Αποφάσεις του Μαρακές» (Marrakech Accords) [6]. - Για την υλοποίηση και χρηµατοδότηση έργων µέσω του ΜΚΑ χρειάζεται να ελεγχθεί εάν τα συγκεκριµένα έργα συνεισφέρουν στη συνεισφορά στη βιώσιµη ανάπτυξη των χωρών υποδοχής [7, 8]. Στο παρακάτω Σχήµα 4 παρουσιάζεται η µεθοδολογία που εφαρµόστηκε για τον επιτυχή εντοπισµό των κατάλληλων επενδυτικών προτάσεων στη Μεσόγειο. Σχήµα 4: Η Μεθοδολογία του Εντοπισµού Κατάλληλων Επενδυτικών Προτάσεων στη Μεσόγειο Πιθανό Έργο ΜΚΑ Στάδιο Α Στάδιο B Απαιτήσεις Βιωσιµότητας Οικονοµική Ανάλυση; Ανάλυση Χρηµατοδότησης; Απαιτήσεις ΜΚΑ Χώρα υποδοχής. Είδος έργου. Μειώσεις GHG. Κέρδη. Επιπροσθετικότητα. Ανάλυση Ρίσκου. Aειφορία. Εκτίµηση Χαµηλό Μέσο Υψηλό Ενδιαφέρον Αποτελέσµατα Τα αποτελέσµατα του έργου µπορούν να προσφέρουν σηµαντικά οφέλη στην Ελλάδα, αλλά και ειδικότερα στο τοµέα της ηλεκτροπαραγωγής, καθώς οι 25 επενδυτικές προτάσεις παρέχουν µια σηµαντική ώθηση στην υλοποίηση φιλικών προς το περιβάλλον τεχνολογιών στην περιοχή και µπορούν να καλλιεργήσουν συνεργασίες µεταξύ φορέων, οργανισµών και εταιρειών από χώρες της ΕΕ και της Μεσογείου. Πιο αναλυτικά, η κατανοµή των 25 επενδυτικών προτάσεων ανάµεσα στις διάφορες χώρες της Μεσογείου αλλά και κατανοµή ανάµεσα στις διάφορες ενεργειακές κατηγορίες παρουσιάζονται στα Σχήµατα 5 και 6 αντίστοιχα. ιερεύνηση υνατοτήτων Αντιµετώπισης των Επιδράσεων της Κλιµατικής Αλλαγής στην Ηλεκτροπαραγωγή 8

9 Σχήµα 5: Γεωγραφική Προέλευση Επενδυτικών Προτάσεων Σχήµα 6: Είδος Επενδυτικών Προτάσεων Αίγυπτος Λίβανος Ιορδανία Ισραήλ Συρία 3 2 Τουρκία 6 Μάλτα 4 Μαρόκο 3 Εγκατάσταση Εξοικονόµηση Αιολικών Ενέργειας 7 Πάρκων 5 Χρήση Ηλιακών Ενεργειακή Θερµοσιφώνων 3 ιαχείριση 1 Χρήση Χρήση Φυσικού Γεωθερµίας 1 Αερίου 2 ιαχείριση Απορριµµάτων 6 Τα ανωτέρω έργα µπορούν να αποτελέσουν τις κατευθυντήριες γραµµές στη µελλοντική πολιτική της ΕΗ, καθώς αποτελούν αντιπροσωπευτικά παραδείγµατα του δυναµικού σε ΑΠΕ και εξοικονόµηση ενέργειας που διαθέτουν οι µεσογειακές χώρες υσκολίες Με βάση την µελέτη και την εµπειρία από το κοινοτικό έργο, η βασικότερη προϋπόθεση επιτυχούς υλοποίησης του ΜΚΑ φαίνεται να είναι η όσον το δυνατόν πιο συµµετρική ικανοποίηση των δύο πρωταρχικών στόχων του ΜΚΑ, δηλαδή της µείωσης εκποµπών αερίων του θερµοκηπίου και της επίτευξης της αειφόρου ανάπτυξης [9-12]. Ωστόσο σήµερα δίδεται µεγαλύτερη έµφαση στο πρώτο στόχο, λόγω των διαφορετικών συµφερόντων µεταξύ της χώρας υποδοχής και του επενδυτή. Συγκεκριµένα, η κυριότερη πρόκληση για την χρηµατοδότηση δράσεων µέσω των ευέλικτων µηχανισµών του πρωτοκόλλου του Κιότο είναι η αποφυγή των πλασµατικών µειώσεων εκποµπών. Ειδικότερα στον ΜΚΑ, τόσο ο επενδυτής όσο και η χώρα υποδοχής επωφελούνται οικονοµικά από την υπερεκτίµηση των µειώσεων εκποµπών. Εποµένως, το κύριο σηµείο διερεύνησης για την εφαρµογή του ΜΚΑ είναι το κατά πόσο το έργο είναι επιπρόσθετο. [13-14] Ο επόµενος παράγοντας από τον οποίο εξαρτάται η επιτυχής χρηµατοδότηση και υλοποίηση δράσεων µέσω του ΜΚΑ είναι το κόστος συναλλαγών. Τα κόστη αυτά µπορεί να οφείλονται τόσο στο χρόνο που χάνεται κατά την διάρκεια των διαπραγµατεύσεων όσο και σε έξοδα για διεκπεραίωση νοµικών διαδικασιών και έξοδα σχετικά µε εισφορές από τράπεζες και άλλους οργανισµούς. Οι βασικότεροι παράγοντες από τους οποίους εξαρτώνται τα κόστη συναλλαγών είναι η χώρα υποδοχής, η συνθετότητα του προτεινόµενου έργου και η ωριµότητα αγοράς Βεβαιωµένων Μειώσεων Εκποµπών (ΒΜΕ). Ακριβώς λοιπόν επειδή ένα ΜΚΑ έργο επισύρει µεγάλα κόστη συναλλαγής πριν την εγγραφή, για να είναι οικονοµικά σκόπιµη µια τέτοια επένδυση πρέπει το έργο να επιτυγχάνει από ένα συγκεκριµένο αριθµό µειώσεων εκποµπών και πάνω. Με βάση µελέτες της Παγκόσµιας Τράπεζας, ένα ελάχιστο µέγεθος ενός έργου ΜΚΑ είναι γύρω στους τόνους CO 2 e κάθε χρόνο [15]. Αυτός είναι και ο λόγος που τα υπάρχοντα έργα ΜΚΑ είναι γύρω στους tco 2 e κάθε χρόνο [16]. Όσον αφορά στα έργα «µικρής κλίµακας», τα οποία αναµένεται να επιτυγχάνουν µειώσεις κάτω από τόνους CO 2 e το χρόνο, µέχρι στιγµής δεν είναι ιδιαίτερα ελκυστικά για τους επενδυτές. Άλλη µια σηµαντική δυσκολία για την αποτελεσµατική χρηµατοδότηση ενός έργου ΜΚΑ είναι ότι οι περισσότερες χώρες υπό ανάπτυξη παρουσιάζουν πολιτική αστάθεια και έλλειψη ιερεύνηση υνατοτήτων Αντιµετώπισης των Επιδράσεων της Κλιµατικής Αλλαγής στην Ηλεκτροπαραγωγή 9

10 επαρκούς νοµοθετικού πλαισίου για την εφαρµογή τεχνολογιών ΑΠΕ και εξοικονόµησης ενέργειας. Αυτό τις καθιστά µη ελκυστικές για τους ξένους χρηµατοδοτικούς οργανισµούς. Επιπλέον, µε δεδοµένο ότι τα συγκεκριµένα έργα περιλαµβάνουν διεθνείς επενδύσεις, η αβεβαιότητα εισέρχεται και σε παραµέτρους όπως η τιµή του καυσίµου, ο πληθωρισµός και τα επιτόκια, οι οποίες µεγεθύνουν το ρίσκο της επένδυσης και δεν διασφαλίζουν την αποδοτικότητά της. 5. Συµπεράσµατα Παρ όλο που αρχικά το Πρωτόκολλο του Κιότο αντιµετωπίστηκε µε πολλές επιφυλάξεις και για πολλά χρόνια η συνθήκη έµοιαζε να χάνει τη δυναµική της λόγω της άρνησης υπογραφής της από τη Ρωσία και τις ΗΠΑ, τα δύο τελευταία χρόνια οι εξελίξεις ήταν ραγδαίες και τα δεδοµένα άλλαξαν δραµατικά. Πιο συγκεκριµένα, οι νέες συνθήκες που διαµορφώνονται τόσο διεθνώς όσο και στη διευρυµένη Ευρωπαϊκή Ένωση (ΕΕ) σε σχέση µε την αντιµετώπιση της κλιµατικής αλλαγής είναι: Η κοινοτική οδηγία 2003/87/ΕΚ, η οποία καθιερώνει ένα σύστηµα Ε ΙΕ εντός της ΕΕ προκειµένου να προωθήσει τη µείωση εκποµπών αερίων του θερµοκηπίου. Βασική απαιτούµενη δράση σύµφωνα µε τις διατάξεις της οδηγίας ήταν η κατάρτιση ενός ΕΣΚ Ε (National Allocation Plan ΝAP ), το οποίο θα προσδιορίζει τη συνολική ποσότητα δικαιωµάτων εκποµπών που το κάθε κράτος µέλος σκοπεύει να διανείµει για την πρώτη τριετία εφαρµογής ( ). Η κοινοτική οδηγία διασύνδεσης (Linking Directive), η οποία τέθηκε ήδη σε ισχύ και συνδέει το Ευρωπαϊκό Σύστηµα Εµπορίας Εκποµπών µε τους άλλους δύο ευέλικτους µηχανισµούς του Κιότο. Οι µονάδες που πιστώνονται από τα έργα του MKA θα µπορούν πλέον να χρησιµοποιηθούν από το τρέχον έτος, ενώ οι µονάδες των ΠΚ από το έτος Είναι σαφής λοιπόν η έµφαση που δίνει η ΕΕ στη συνεισφορά του ΜΚΑ για την εκπλήρωση των δεσµεύσεων εκποµπών του Πρωτοκόλλου του Κιότο από τα κράτη µέλη. Η διεθνής συµφωνία του πρωτοκόλλου του Κιότο για το µετριασµό του φαινοµένου του θερµοκηπίου, η οποία τέθηκε τελικά σε εφαρµογή στις 16 Φεβρουαρίου του 2005 µετά την απόφαση της Ρωσίας, η οποία κατέθεσε πρόσφατα στον οργανισµό τα επίσηµα έγγραφα προσχώρησης στο Πρωτόκολλο του Κιότο. Το Πρωτόκολλο έχει πλέον την υποστήριξη 150 χωρών. Μάλιστα, οι χώρες του «Παραρτήµατος Ι» που έχουν επικυρώσει το Πρωτόκολλο καταλαµβάνουν το 61,6% της παγκόσµιας εκποµπής διοξειδίου του άνθρακα. Πιο συγκεκριµένα, µε δεδοµένο ότι η ευρωπαϊκή ηγεσία, έχει πεισθεί ότι το Κιότο αποτελεί χρυσή ευκαιρία για τον περιορισµό, κατά το δυνατόν, των αρνητικών επιπτώσεων του φαινοµένου της κλιµατικής αλλαγής στην οικονοµική ανάπτυξη και απασχόληση, το ευρωπαϊκό Ε ΙΕ έχει ήδη αρχίσει τη λειτουργία του από την 1 η Ιανουαρίου Επιπλέον, η αποτελεσµατική υποστήριξη επενδύσεων µέσω των ΜΚΑ και ΠΚ µπορεί να βοηθήσει στην µεγαλύτερη προώθηση των ΑΠΕ και της εξοικονόµησης ενέργειας τόσο σε κρατικό όσο και σε ιδιωτικό επίπεδο. Άλλωστε, ο ίδιος ο ΜΚΑ σχεδιάστηκε µε στόχο κυρίως την προσέλκυση επενδυτών που είναι κύριοι παίκτες στην αντιµετώπιση του φαινοµένου της κλιµατικής αλλαγής, όπως είναι ο τοµέας της ηλεκτροπαραγωγής. Οι ηλεκτρικές εταιρίες που θα υλοποιήσουν ενεργειακά έργα µέσω ΠΚ ή ΜΚΑ, θα είναι σε θέση να µετατρέπουν τις πιστώσεις που αποκτούν σε δικαιώµατα που θα µπορούν να χρησιµοποιηθούν από τις ίδιες ή να πωληθούν στο πλαίσιο της εµπορίας εκποµπών. Χώρες που πρωτοστατούν στην αξιοποίηση των ευέλικτων µηχανισµών (όπως η Ολλανδία, η ανία, η Ιρλανδία και η Φιλανδία) σκοπεύουν να καλύψουν ένα µεγάλο µέρος του ελλείµµατός τους µε τον παραπάνω τρόπο. ιερεύνηση υνατοτήτων Αντιµετώπισης των Επιδράσεων της Κλιµατικής Αλλαγής στην Ηλεκτροπαραγωγή 10

11 Βιβλιογραφία 1. European Commission, DIRECTIVE 2003/87/EC OF THE EUROPEAN PARLIAMENT AND OF THE COUNCIL of 13 October 2003 establishing a scheme for greenhouse gas emission allowance trading within the Community and amending Council Directive 96/61/EC. 2. European Commission. DIRECTIVE 2004/101/EC OF THE EUROPEAN PARLIAMENT AND OF THE COUNCIL amending Directive 2003/87/EC establishing a scheme for greenhouse gas emission allowance trading within the Community, in respect of the Kyoto Protocol s project mechanisms. 27 October Emission Inventory, National Emission Inventory for Grenhouse and other gases for the years National Observatory of Athens. May National Allocation Plan for the Period Hellenic Republic. Hellenic Ministry for the Environment. Physical Planning and Public Works. May Εθνικό Πρόγραµµα Μείωσης Εκποµπών Αερίων Φαινοµένου Θερµοκηπίου ( ). Υπουργείο Περιβάλλοντος, Χωροταξίας και ηµοσίων Έργων. Μάρτιος European Commission. EU emissions trading. An open scheme promoting global innovation to combat climate change Marrakesh Accords Report of the Conference of the Parties on its Seventh Session. Held at Marrakesh, Morocco from 29 October to 10 November Sutter C Sustainability Check-Up for CDM Projects - How to assess the sustainability of international projects under the Kyoto Protocol. Swiss Federal Institute of Technology Zurich. 8. Saleemul Huq., A possible sustainable development assessment criteria for PCF projects, PCFplus Fellow, Washington DC. 9. Winkler H. & Thorne, S. (2002), Baselines for surpressed demand: CDM projects contribution to poverty alleviation Southern African Journal of Economic and Management Sciences. 5 (2) Sari, A., Purnomo, A., Soejachmoen, M., (2003), Progress of the Designation of the Indonesian CDM Authority. Global Gas Flaring Reduction Workshop, Bandung. Indonesia. March 15 16, Matsuo, N. (2003), CDM in the Kyoto Negotiations: How CDM Has Worked as a Bridge between Developed and Developing Worlds. Kanagawa Climate Experts Kim, J., (2003), Sustainable Development and the CDM: a South African case study, Africa Institute of South Africa, Michaelova, A. & Jung, M. (2003), Consistency of additionality determination and the executive board s decisions, COP 9 Side Event, Milan, December 6, Ploutakina, M. (2003), EGM on Industrial Energy Efficiency and Carbon Financing Meeting Report: Issues and Conclusions, UNIDO/PTC/MEA, Milan, December 6, Ellis, J., (2003), Evaluating Experience with Electricity-generating GHG mitigation projects, COM/ENV/EPOC/IEA/ SLT(2003) PCFplus Report 19 (2004), Estimating the Market Potential for the Clean Development Mechanism: Review of Models and Lessons Learned, Washington DC, June ιερεύνηση υνατοτήτων Αντιµετώπισης των Επιδράσεων της Κλιµατικής Αλλαγής στην Ηλεκτροπαραγωγή 11