Φιλολογικές Σηµειώσεις... Αλέξανδρος Γ. Αλεξανδρίδης website: online.gr/

Transcript

1 ΣΥΝΤΟΜΕΣ ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ ΜΕ ΒΑΣΗ ΤΟ ΜΕΤΑΦΡΑΣΜΕΝΟ ΚΕΙΜΕΝΟ ΤΟΥ ΣΧΟΛΙΚΟΥ ΕΓΧΕΙΡΙ ΙΟΥ ΤΗΣ Α ΓΥΜΝΑΣΙΟΥ «ΟΜΗΡΙΚΑ ΕΠΗ 2 ΟΜΗΡΟΥ ΙΛΙΑ Α» (ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ ΚΕΙΜΕΝΟΥ: ΙΑΚΩΒΟΥ ΠΟΛΥΛΑ) ΜΗΝΙΣ ΑΧΙΛΛΕΩΣ (ΣΕΛΙ ΕΣ ΣΧΟΛΙΚΟΥ ΒΙΒΛΙΟΥ) Στίχοι 1 52: Ύβρις Αγαµέµνονα: 1. Προς το Χρύση νέµεσις (=θεϊκή δικαιοσύνη) εκδήλωση οργής Απόλλωνα. Τίσις (=πληρωµή ενόχου) επιστροφή Χρυσηίδας. 2. Προς Αχιλλέα (αρπαγή Βρισηίδας) νέµεσις οργή Αχιλλέα. Τίσις θα ξεπληρωθεί πολύ αργότερα. Στ. 1 «θεά»: πρόκειται για τη Μούσα Καλλιόπη, προστάτιδα της ηρωικής επικής ποίησης. Οι 9 Μούσες ήταν: Καλλιόπη, Θάλεια, Μελποµένη, Ερατώ, Ουρανία, Πολύµνια, Κλειώ, Τερψιχόρη, Ευτέρπη. Στ. 1: Το έπος ξεκινά µε αναστροφική αφήγηση από το παρόν (στ. 1) στο παρελθόν. Η τεχνική αυτή κεντρίζει το ενδιαφέρον του αναγνώστη. Μοτίβα ενότητας: θυµός (Αχιλλέα, Απόλλωνα), τιµή που θίγεται και πρέπει να αποκατασταθεί (Χρύση έµµεσα Απόλλωνα, Αχιλλέα), ύβρις νέµεσις τίσις, νόστος (στ. 19 επιστροφή Χρυσηίδας στον πατέρα της), ικεσία (στ παράκληση Χρύση προς τον Απόλλωνα). Στ. 10 «λώβα»: κακιά αρρώστια, πανούκλα, λοιµός, που µεταδιδόταν µε τα ποντίκια. Ο Απόλλωνας ονοµαζόταν σµινθεύς, ως σύντµηση από το σµινθοφθόρος, που είναι αυτός που διώχνει ή εξολοθρεύει τα ποντίκια των αγρών (έτσι ονόµαζαν το θεό ιδιαίτερα στη Χρύση). Κλιµάκωση γεγονότων: θέληση ία φιλονικία οργή Αχιλλέα θάνατος και ατίµωση πολλών γενναίων ανδρών. Στ : Προοικονοµία αλαζονεία Αγαµέµνονα. Θα γίνει αιτία για το χαµό πολλών παλικαριών. Στ : Τραγική ειρωνεία ο Αγαµέµνονας θα αναγκαστεί να δώσει πίσω τη Χρυσηίδα, όσο κι αν δηλώνει κατηγορηµατικά το αντίθετο. Στ «Χρύση και Κίλλα»: πόλεις στη Μυσία της Μικράς Ασίας, σύµµαχοι των Τρώων. Αχιλλέας: ευαισθησία και παράφορη εκρηκτική ιδιοσυγκρασία πάνω από τη λογική. Χαρακτηρίζεται «θείος» (αναγνώριση της ηρωικής του ιδιότητας από την κοινωνία). Η κοινωνία, παρά το θυµό του, εκδηλώνει την εκτίµησή της στο πρόσωπό του. Ο θυµός παρουσιάζεται ως εκδήλωση του ηρωικού του χαρακτήρα. Αγαµέµνων: εκπροσωπεί την υλική δύναµη Αχιλλέας (το συναίσθηµα και οι ιδέες προκαλούν το θυµό του). Ο Αγαµέµνονας είναι ανυποχώρητος και προτεραιότητά του είναι να υπερασπιστεί τον κοινωνικό του ρόλο. ιαµετρικά αντίθετος και µε το Χρύση, τον οποίο αντιµετωπίζει µε σκληρότητα και αλαζονεία. Συγκρούεται µαζί του σε προσωπικό επίπεδο και σε επίπεδο εξουσίας. Χρύσης: ευσεβής ιερέας, πονεµένος άνθρωπος, πρώτος ρόλος στην ψυχή του αυτός του πατέρα. Εύχεται νίκη των Ελλήνων και θέτει σε δεύτερη µοίρα τη νίκη των συµµάχων του Τρώων. Αναχρονισµός (1): ο Αγαµέµνονας δεν είναι ο απόλυτος άρχοντας των µυκηναϊκών χρόνων συγκρούεται µε τον αρχηγό των Μυρµιδόνων (σύγκρουση µοναρχίας αριστοκρατίας). Πρόκειται για φαινόµενο που ξεκίνησε στα γεωµετρικά χρόνια ( π.χ.) και γενικεύτηκε µε την τελική επικράτηση της αριστοκρατίας. Αναχρονισµός (2): στ. 52 «των νεκρών πυρές εκαίαν» καύση των νεκρών γινόταν την εποχή του Οµήρου (β µισό του 8 ου αιώνα π.χ.). Την εποχή του Τρωικού πολέµου (12 ος αιώνας π.χ.) επικρατούσε η συνήθεια της ταφής των νεκρών. Ερωτήσεις (σελ. 36 σχολικού βιβλίου): 6. Τυπικά στοιχεία προσευχής Χρύση: επίκληση (στ. 37) καλεί τον Απόλλωνα να τον ακούσει, προσφώνηση (στ ) αναφορά στις ιδιότητες του θεού, υπενθύµιση 1

2 (στ ) προσφορές προς το θεό (µε λεπτότητα), διατύπωση αιτήµατος (στ. 42) κατάρα Χρύση. 10. Σύγκριση προοιµίων Ιλιάδας Οδύσσειας και «Ιστορίας» Ηροδότου: - Το προοίµιο της «Οδύσσειας» ρίχνει την ευθύνη των γεγονότων στον άνθρωπο, ενώ στην «Ιλιάδα» υπεύθυνοι είναι οι θεοί και η µοίρα. - Προοίµιο Ηροδότου: επίκληση στη Μούσα, αναφορά σε θεούς που επεµβαίνουν στα ανθρώπινα. ήλωση ονόµατος συγγραφέα, πράγµα αδιανόητο για έναν επικό ποιητή. Ο Ηρόδοτος αναλαµβάνει την ευθύνη για όσα γράφει, αφού δεν εµπνέεται από τη Μούσα. Ο Ηρόδοτος θέτει στόχο που υπακούει στη λογική η αναζήτηση αιτίων που προκαλούν τα γεγονότα. Το ηροδότειο κείµενο είναι βασισµένο στην ιστορική επιστηµονική έρευνα. Προοίµια Οµηρικών Επών και Ηροδότου Ἰλιάδος Αʹ Κείµενο: Μῆνιν ἄειδε θεὰ Πηληϊάδεω Ἀχιλῆος οὐλοµένην, ἣ µυρί Ἀχαιοῖς ἄλγε ἔθηκε, πολλὰς δ ἰφθίµους ψυχὰς Ἄϊδι προΐαψεν ἡρώων, αὐτοὺς δὲ ἑλώρια τεῦχε κύνεσσιν οἰωνοῖσί τε πᾶσι ιὸς δ ἐτελείετο βουλή, 5 ἐξ οὗ δὴ τὰ πρῶτα διαστήτην ἐρίσαντε Ἀτρεΐδης τε ἄναξ ἀνδρῶν καὶ δῖος Ἀχιλλεύς. Μετάφραση: Ψάλλε, θεά, την οργή του Αχιλλέα, του γιου του Πηλέα, την καταραµένη, που έβαλε σε µύρια βάσανα τους Αχαιούς και έστειλε στον Άδη πολλές γενναίες ψυχές ηρώων και έριξε τα κορµιά τους να τα φάνε οι σκύλοι και κάθε είδους πουλιά κι εκπληρωνόταν η θέληση του ία, από τότε που για πρώτη φορά µάλωσαν και χώρισαν ο βασιλιάς του στρατού Ατρείδης και ο θεϊκός Αχιλλέας. Ὀδύσσειας α Κείµενο: ἄνδρα µοι ἔννεπε, µοῦσα, πολύτροπον, ὃς µάλα πολλὰ πλάγχθη, ἐπεὶ Τροίης ἱερὸν πτολίεθρον ἔπερσεν πολλῶν δ ἀνθρώπων ἴδεν ἄστεα καὶ νόον ἔγνω, πολλὰ δ ὅ γ ἐν πόντῳ πάθεν ἄλγεα ὃν κατὰ θυµόν, ἀρνύµενος ἥν τε ψυχὴν καὶ νόστον ἑταίρων. 5 ἀλλ οὐδ ὣς ἑτάρους ἐρρύσατο, ἱέµενός περ αὐτῶν γὰρ σφετέρῃσιν ἀτασθαλίῃσιν ὄλοντο, νήπιοι, οἳ κατὰ βοῦς Ὑπερίονος Ἠελίοιο ἤσθιον αὐτὰρ ὁ τοῖσιν ἀφείλετο νόστιµον ἦµαρ. τῶν ἁµόθεν γε, θεά, θύγατερ ιός, εἰπὲ καὶ ἡµῖν. 10 Μετάφραση: Τραγούδησέ µου, Μούσα, για τον άνδρα τον πολυµήχανο, ο οποίος πάρα πολύ περιπλανήθηκε, αφού πόρθησε την ιερή πόλη της Τροίας Και είδε τις πόλεις πολλών ανθρώπων και γνώρισε τον τρόπο σκέψης κι έπαθε πολλές συφορές στη θάλασσα και στην ψυχή του, προσπαθώντας και τη ζωή του να σώσει και των συντρόφων του και την επιστροφή στη πατρίδα. Ωστόσο, έτσι ούτε τους συντρόφους έσωσε, αν και ήθελε πολύ Γιατί εκείνοι χάθηκαν από δικές τους ανόητες πράξεις, 2

3 οι µωροί, που τα βόδια του Υπερίωνος Ηλίου έφαγαν Αυτός όµως τους στέρησε του γυρισµού τη µέρα. Από κάποιο σηµείο απ αυτά, θεά, κόρη του ία, πες τα και σε µας. Ἡροδότου Μοῦσαι Ἱστοριῶν πρώτη ἐπιγραφόµενη Κλειὼ (Προοίµιον) Ἡροδότου Ἁλικαρνησσέος ἱστορίης ἀπόδεξις ἥδε, ὡς µήτε τὰ γενόµενα ἐξ ἀνθρώπων τῷ χρόνῳ ἐξίτηλα γένηται, µήτε ἔργα µεγάλα τε καὶ θωµαστά, τὰ µὲν Ἕλλησι τὰ δὲ βαρβάροισι ἀποδεχθέντα, ἀκλεᾶ γένηται, τά τε ἄλλα καὶ δι ἣν αἰτίην ἐπολέµησαν ἀλλήλοισι. «Ο Ηρόδοτος από την Αλικαρνασσό εκθέτει εδώ τις έρευνές του, για να µη ξεθωριάσει µε τα χρόνια ό,τι έγινε από τους ανθρώπους, µήτε έργα µεγάλα και θαυµαστά, πραγµατοποιηµένα άλλα από τους Έλληνες και άλλα από τους βαρβάρους, να σβήσουν άδοξα ιδιαίτερα γίνεται λόγος για την αιτία που αυτοί πολέµησαν µεταξύ τους». (Ηρόδοτος, Ιστορίαι, Α, 1, µετάφραση. Ν. Μαρωνίτης) Στίχοι (περιληπτικά): Επεµβάσεις θεών στη ραψωδία Α: 1. Απόλλωνας: βέλη λοιµός στο ελληνικό στρατόπεδο. 2. Ήρα: Αχιλλέας (φώτιση) σύγκληση συµβουλίου. 3. Ήρα Αθηνά Αχιλλέας (οργή) αποτροπή φόνου Αγαµέµνονα. 4. Θέτιδα ίας αποκατάσταση Αχιλλέα µε σχέδιο νίκης των Τρώων. 5. ίας Έλληνες (προετοιµασία ήττας) Τρώες (προετοιµασία νίκης) αποκατάσταση Αχιλλέα. Στίχοι : (10 η µέρα) Μοτίβα ενότητας: θυµός (Αγαµέµνονα, Αχιλλέα, Απόλλωνα), ύβρις νέµεσις τίσις (εδώ τείνει σε εκτόνωση, στ , 128 9), τιµή, προσφορά λαφύρων (αναγνώριση γενναιότητας, ενώ η αφαίρεση είναι προσβολή του ήρωα). Στ : α φάση φιλονικίας Αγαµέµνονα Αχιλλέα. ράση εσωτερική (µέσα από το διάλογο περιγράφεται η συναισθηµατική κατάσταση των προσώπων). Στ. 116: Περιπέτεια (η εις των εναντίων πραττοµένων µεταβολή). Μη αναµενόµενη απόφαση του Αγαµέµνονα να αποδώσει τη Χρυσηίδα. Κλιµάκωση (λόγος Αγαµέµνονα): Προσβάλλει τον Κάλχαντα για τις παλιές του µαντείες (στ περίπτωση Ιφιγένειας) και νιώθει λύπη γι αυτές τις µαντείες. Κακολογεί το µάντη, αισθάνεται οργή και τον προσβάλλει µπροστά στο στρατό (στ ). Συγκρίνει τη νόµιµη σύζυγο µε τη σκλάβα Χρυσηίδα. Η οργή του Αγαµέµνονα έχει κορυφωθεί και υπερβαίνει τα ηθικά όρια της κοινωνίας της εποχής µ αυτή τη σύγκριση (στ ). Στ. 137: Προσήµανση ο Αγαµέµνονας δηλώνει ότι θα αρπάξει το γέρας του Αχιλλέα, δηλαδή τη Βρισηίδα. Στ. 139: Προσήµανση ο Αγαµέµνονας γνωρίζει ότι η πράξη του θα επισύρει την οργή του Αχιλλέα. Στ : Προοικονοµία ο Αγαµέµνονας προγραµµατίζει µε ακρίβεια πως θα εξιλεωθεί ο θεός Απόλλωνας και ο Χρύσης. ΤΕΧΝΙΚΕΣ ΣΤΟ ΟΜΗΡΙΚΟ ΚΕΙΜΕΝΟ ΚΑΙ ΑΛΛΕΣ ΕΝΝΟΙΕΣ: α) Προϊδεασµός προσήµανση προειδοποίηση: τεχνική µε την οποία ο ποιητής µας προειδοποιεί για µελλοντικά γεγονότα. Γίνεται µε: 1. προαναγγελία, 2. θαύµα, 3. προφητεία. 3

4 β) Προοικονοµία: προγραµµατίζεται ο τρόπος που θα προκύψουν ορισµένα γεγονότα στη συνέχεια. ηµιουργούνται οι απαραίτητες προϋποθέσεις, ώστε αυτά τα γεγονότα να συµβούν. Κάτω από τις παραπάνω συνθήκες, εµείς οι αναγνώστες καταλήγουµε να δεχτούµε αυτά τα γεγονότα ως αναγκαία. γ) Ανιµισµός (στ. 141 «θεία θάλασσα»): τα στοιχεία της φύσης είναι θεία, γιατί είναι πάνω από τη φύση του ανθρώπου. Η πρωτόγονη σκέψη έβλεπε να ενυπάρχει ζωή στα όντα της φύσης (π.χ. ποτάµια, γη, αιθέρας κ.α.). Αγαµέµνων: µνησίκακος (θυµάται όσα του έχουν συµβεί εξαιτίας του Κάλχα), υβριστικός (τώρα απέναντι στον Κάλχα, πριν απέναντι στο Χρύση), υπεύθυνος ως δηµόσιο πρόσωπο (αναγνωρίζει την υποχρέωσή του να φροντίζει το συµφέρον των ανδρών του), ηρωική ιδεολογία (θα πρέπει το δώρο του να αντικατασταθεί µε άλλο, αλλιώς θίγεται η αξιοπρέπειά του), κορύφωση εγωιστικής συµπεριφοράς (δεν έχει ανώτερα ιδανικά, κινείται µε τάση να εξυπηρετήσει το προσωπικό του συµφέρον), αγνώµων (προς το σηµαντικότερο πολεµιστή του ελληνικού στρατού). Προσοχή στο σχόλιο της σελίδας 39 (του σχολικού βιβλίου) στ Ο λόγος της τρωικής εκστρατείας δεν αναφέρεται πουθενά στην Ιλιάδα (τουλάχιστον καθαρά). Ο Ησίοδος όµως φροντίζει να µας πληροφορήσει για την αρπαγή της Ωραίας Ελένης (Ησιόδου, «Κατάλογος», «Ηοίαι», απόσπασµα 96). Στ. 181: Προσήµανση η συµπεριφορά του Αγαµέµνονα θα προκαλέσει την οργή («χολή») του Αχιλλέα (πρβλ. στ. 139). Στ : Προσήµανση ο Αγαµέµνονας θα αρπάξει το γέρας του Αχιλλέα, τη Βρισηίδα. Στ : ίληµµα Αχιλλέα να αποκαταστήσει το γόητρο και την τιµή του σφάζοντας τον Ατρείδη ή να εξυπηρετήσει το κοινό συµφέρον, να συνεχίσει τον πόλεµο και να υποµείνει την προσβολή; Στ. 184 «κόρη του Βρισέως»: ο Αχιλλέας άρπαξε τη Βρισηίδα, όταν έκανε µία ληστρική επιδροµή στην περιοχή της Τρωάδας και κυρίευσε την πόλη Λυρνησσό. Την ιστορία διηγείται η ίδια η Βρισηίδα, όταν θρηνεί το νεκρό Πάτροκλο (Τ, ). Στ : «Η κλιµάκωση της φιλονικίας Αγαµέµνονα Αχιλλέα». Στ : Επέµβαση θεού (Αθηνά σταλµένη από την Ήρα). Επιφάνεια θεού (από µηχανής θεός). Οµηρική τεχνική: 1. ΕΝΑΝΘΡΩΠΙΣΗ ΘΕΩΝ: η εµφάνιση των θεών στους ανθρώπους, όχι µε τη θεϊκή τους ιδιότητα (µορφή), αλλά µε τη µορφή ενός ανθρώπου. Η θεϊκή ιδιότητα δε γίνεται αντιληπτή. 2. ΕΠΙΦΑΝΕΙΑ ΘΕΩΝ: η εµφάνιση των θεών στους ανθρώπους και η αποκάλυψη της θεϊκής τους ιδιότητας (µορφής). Αχιλλέας: πάνω απ όλα τοποθετεί ιδανικά όπως η τιµή και η αξιοπρέπεια. Η ανταµοιβή του αρχηγού πρέπει να γίνει µε νόµιµο τρόπο. Έχει την πρόθεση να υπερασπίζεται την τιµή εκείνου του προσώπου που θίγεται. Για ένα τέτοιο ζήτηµα ήρθε να πολεµήσει στην Τροία. ε συγχωρεί την αγνωµοσύνη. Γι αυτό συµπεριφέρεται µε αυτόν τον τρόπο κι όχι γιατί ανταγωνίζεται τον Αγαµέµνονα. Όταν δυσανασχετεί, αποχωρεί από το πεδίο της µάχης µε αξιοπρέπεια, χωρίς να αντιδρά βίαια εναντίον της νόµιµης αρχής του Αγαµέµνονα. Μοτίβα: 1. Τιµή: θίγεται η τιµή του ήρωα κι εκείνος αντιδρά. 2. Επέµβαση θεού: σε δεύτερο επίπεδο επεµβαίνει η Αθηνά, που στέλνεται από την Ήρα. 3. Ανταπόδοσης: η Αθηνά υπόσχεται στον Αχιλλέα, αν δείξει αυτοσυγκράτηση, να ανταµειφθεί. 4. Όρκος: ο Αχιλλέας ορκίζεται ότι οι συµπολεµιστές του θα αναζητήσουν τη βοήθειά του στη µάχη κι ο Αγαµέµνονας θα µετανιώσει για την απρεπή του στάση (στ ). 4

5 5. Θυµός: Αχιλλέα (στ ) και Αγαµέµνονα (στ ). ράση εσωτερική (διάλογοι προσώπων). ράση εξωτερική (άρπαγµα µαλλιών Αχιλλέα στ. 197, κρύψιµο σπαθιού Αχιλλέα στ. 220, πέταγµα σκήπτρου Αχιλλέα στ. 245/6). Στ. 211: Προσήµανση ο Αγαµέµνονας θα ταπεινωθεί. Αναχρονισµός: η Αθηνά προτείνει στον Αχιλλέα να καταφύγει στα λόγια, για να βρει το δίκιό του. Πρόκειται για ένα ιδανικό, το οποίο σχετίζεται σε κάποιο βαθµό µε την πολιτική ταυτότητα του άνδρα, ο οποίος ξεχωρίζει µε το ρητορικό του λόγο. Θυµήσου ο σωστός ήρωας είναι ο «µύθων τε ρητήρ έργων τε πρηκτήρ». Η οµηρική «αγορά» (=συνέλευση) ήταν κυδιάνειρα, δηλαδή δόξαζε τους άνδρες, όπως η µάχη. Ο Αχιλλέας υπακούει στην εντολή της Αθηνάς και της Ήρας, γιατί η υπακοή του εξασφαλίζει κάποια ανταµοιβή. Τον συµφέρει. Η θρησκευτικότητα των ανθρώπων της οµηρικής εποχής βρίσκεται σ ένα επίπεδο που θα µπορούσαµε να το ονοµάσουµε «δίνω παίρνω» (νόµος ανταπόδοσης). εν υπάρχει ακόµα ηθικοθρησκευτικό υπόβαθρο. Αχιλλέας: αρχικά, ελέγχει τα συναισθήµατά του µε τη λογική (αντιµετωπίζει ένα δίληµµα στ. 190/2). Ως οµηρικός ήρωας προτάσσει το ατοµικό συµφέρον. Τραβάει τελικά το σπαθί. Στην εµφάνιση της Αθηνάς υποχωρεί εξωτερικά ο θυµός εξακολουθεί να καίει την καρδιά του. Αγαµέµνων: παρουσιάζεται διαλλακτικότερος του Αχιλλέα. Έτσι, αντιµετωπίζει θετικά την παρέµβαση Νέστορα. Εξάλλου, αυτό τον συµφέρει ως πρόσωπο (εκτονώνεται η υβριστική συµπεριφορά Αχιλλέα) κι ως στρατηγό (παύει ο εξευτελισµός του µπροστά στο στρατό). Επιπλέον, παραδέχεται ότι ο Αχιλλέας είναι σπουδαίος πολεµιστής (στ. 290). Στ. 225 «µε καρδίαν ελάφου» δηλαδή δειλός. Είναι πολύ βαρύς χαρακτηρισµός, γι αυτό δικαιολογείται παρακάτω µε την παρουσίαση των πράξεων του Αγαµέµνονα στον πόλεµο (στ ). Στ : υπήρχαν 2 ειδών µάχες α) στο ανοιχτό πεδίο της µάχης, µε τον αρχηγό να προχωρεί «αρµατωµένος» (µε πανοπλία δηλαδή) και β) µάχη µε ενέδρα. Στ : κατηγορεί και το στρατό ο Αχιλλέας. Τον θεωρεί συνυπεύθυνο για όσα υποφέρει. Ο όρκος του, εποµένως, απειλεί και το στράτευµα, που θα πληρώσει την απουσία του Αχιλλέα από τη µάχη. Νέστωρ: είναι γιος του Νηλέα και της Χλωρίδας, και βασιλιάς της Πύλου. Πολέµησε τους Επειούς, µονοµάχησε µε τον ήρωα Ερευθαλίωνα και πήρε µέρος στην Κενταυροµαχία. Στον Τρωικό πόλεµο, λόγω του προχωρηµένου της ηλικίας του, είχε συµβουλευτικό ρόλο και όλοι σέβονταν τη γνώµη του. Τον συνόδευσαν οι γιοι του, Αντίλοχος και Θρασυµήδης. Είχε το χάρισµα του λόγου και της φρόνησης («καλογνωµία»). Απευθύνεται στο συναίσθηµα των 2 αντιδικούντων και τους εφιστά την προσοχή στον κοινό σκοπό (αντιµετώπιση Τρώων), που είναι πάνω από κάθε προσωπικό συµφέρον. Η ικανότητά του να πείθει φαίνεται από το ότι, πριν απ όλα, προσπαθεί να τους κολακέψει και να προβάλλει παραδείγµατα γενναίων ανδρών, που νίκησαν µέσα τους τη µικροψυχία. Στ. 258 «κορυφές των αναών στη γνώση και στα όπλα»: πρόκειται για αναχρονισµό. Ο Όµηρος περιγράφει εδώ τον αρχηγό της δικής του εποχής (που είναι ικανός στα όπλα και τη γνώση) κι όχι ένα Μυκηναίο άρχοντα, αδιαφιλονίκητο µόνο λόγω αξιώµατος. Στ : Πειρίθους είναι ο βασιλιάς των Λαπίθων. Στο γάµο του µε την Ιπποδάµεια, ο Κένταυρος Ευρυτίωνας πρόσβαλε τη νύφη και διώχτηκε από το γάµο. Οι συγγενείς του επιτέθηκαν και αντιµετωπίστηκαν από το γαµπρό, τον ήρωα Θησέα και το Νέστορα. ρύαντας Λαπίθης. ιακρίθηκε στην Κενταυροµαχία. Επίσης, διακρίθηκαν ο Καινέας, ο αδελφός του Πολύφηµος και ο Εξάδιος. Στ. 268 «µ άγρια θεριά βουνίσια»: γίνεται αναφορά στους Κενταύρους και στη µάχη τους µε τους Λαπίθες. Οι αναµνήσεις του Νέστορα είναι ηθικά παραδείγµατα και προτείνουν ένα µοντέλο συµπεριφοράς σε Αγαµέµνονα και Αχιλλέα. Στ. 279 «ευδόκησε να τον δοξάσει ο ίας»: ιστορική πληροφορία η βασιλεία χαρίζεται από το ία (ελέω θεού»), ανάλογη µ αυτήν που ίσχυε στην Ευρώπη µέχρι τη Γαλλική Επανάσταση (1789). ΟΜΗ: 5

6 Στ : περιγραφή πορτρέτο Νέστορα. Στ : λόγια Νέστορα προς Αχιλλέα και Αγαµέµνονα. Παρατηρείται το φαινόµενο της ΕΠΙΚΗΣ ΑΝΕΣΗΣ: είναι µία τεχνητή επιβράδυνση, µία αφηγηµατική τεχνική, η οποία αναστέλλει για λίγο τη φυσική ροή και εξέλιξη των γεγονότων. Σχήµα φιλονικίας παρέµβασης Νέστορα: Μαιανδρική τεχνική µαίανδρος: ΕΝΤΑΣΗ ΦΙΛΟΝΙΚΙΑΣ ΚΛΙΜΑΚΩΣΗ ΦΙΛΟΝΙΚΙΑΣ Στ ΠΑΡΕΜΒΑΣΗ ΝΕΣΤΟΡΑ Στ Στ ΕΝΤΑΣΗ ΥΦΕΣΗ ΕΝΤΑΣΗ. Στ. 291: Ο Αγαµέµνονας µε λεπτότητα διατυπώνει την απαγόρευσή του προς τον Αχιλλέα να τον υβρίζει. Στ : Ο Αχιλλέας είναι αληθινός ήρωας, γιατί δε λέει «ναι» σε όσα διατάζει ο Αγαµέµνονας. Στ. 296: Προσήµανση ο θυµός του Αχιλλέα θα κρατήσει πολύ. Στ : Προσήµανση ο Αχιλλέας θα παραδώσει τελικά αδιαµαρτύρητα τη Βρισηίδα. Ερωτήσεις (σελ. 47 σχολικού βιβλίου): 3. Για θέµατα που αφορούν την τιµή τους ος λόγος Αχιλλέα: αντικειµενικός χαρακτήρας, λογικά επιχειρήµατα, λεπτότητα, κοσµιότητα, αυτοσυγκράτηση. 2 ος λόγος Αχιλλέα: ασυγκράτητη οργή. 7. Η πράξη του Αγαµέµνονα είναι αυθαίρετη και αγνοεί τη θέληση του στρατού (ο οποίος έδωσε τη Βρισηίδα στον Αχιλλέα ως γέρας ανδρείας). Ο Αχιλλέας αισθάνεται να του αφαιρείται η τιµή του. Ο Αγαµέµνονας θέλει να κερδίσει στα µάτια του στρατού το κλονισµένο του κύρος. Επικαλείται το γεγονός ότι ο Αχιλλέας δεν είναι ο µοναδικός ήρωας στο στρατό του. Έχει άλλωστε σαν αρχιστράτηγος και τη βοήθεια του ία. 9. ΕΝΝΟΙΑ ΤΗΣ ΤΙΜΗΣ: Αχιλλέας: ήρθε να πολεµήσει για την τιµή των Ατρειδών (Α, ). Το δώρο είναι για τον ήρωα θέµα τιµής και ανταµοιβή ανδρείας (Α, ). Είναι στέρηση τιµής, αφού παίρνει δώρα κατώτερα της αξίας του (Α, ). Ο ήρωας πολεµά για τιµή και δόξα (Α, 171). Αποσύρεται από τη µάχη για λόγους τιµής (Α, ). Αγαµέµνων: είναι θέµα τιµής, µόνο αυτός να στερηθεί το δώρο του (Χρυσηίδα) και πρέπει να αποτραπεί αυτή η αδικία (Α, ). Θέµα τιµής είναι να λάβει νέο δώρο στη θέση αυτού που χάνει (Α, ). Η τιµή και η δόξα είναι ιδανικά του Αγαµέµνονα (Α, ). 11. Ο Αχιλλέας, εκτός από την παλικαριά του, υπερτερεί από τους άλλους ήρωες στο γεγονός ότι έχει θεϊκή καταγωγή. 15. Προοικονοµίες στ και ΟΜΗ ΛΟΓΟΥ ΝΕΣΤΟΡΑ: α) Ψυχολογικό επιχείρηµα: αγαλλίαση εχθρών για τη φιλονικία (Α, ). β) Κολακεύει τους 2 άνδρες ότι είναι ξεχωριστοί (Α, 258). γ) Χρησιµοποιεί ένα παράδειγµα άξιο µίµησης (Α, ). δ) Συµβουλές προτάσεις συµπεριφοράς (Α, ). Στίχοι (περιληπτικά): ΜΟΤΙΒΟ ΘΥΜΟΥ: α) θυµός Χρύση τελειώνει, β) θυµός Απόλλωνα τελειώνει, γ) θυµός Αχιλλέα κορυφώνεται. Στίχοι : Στ. 349 «τότε ο Πηλείδης έκλαιγε»: το κλάµα του Αχιλλέα δεν είναι αντιηρωική συµπεριφορά. Ο Όµηρος παρουσιάζει µε σφαιρικό τρόπο το χαρακτήρα του ήρωα, ο οποίος έχει και ανθρώπινες διαστάσεις. Πέρα από τον ηρωισµό του, ο Αχιλλέας είναι ένας κανονικός 6

7 άνθρωπος (πρβλ. το θρήνο της Αντιγόνης στο οµώνυµο έργο του Σοφοκλή, κοµµός στ ). Στ. 359 «σαν οµίχλη»: παραµυθιακό µοτίβο. Οι µορφές των παραµυθιών έρχονται από το µυθικό κόσµο στον πραγµατικό ως οµίχλη, για να πάρουν την ανθρώπινη µορφή τους (πρβλ. το παραµύθι: «Το λυχνάρι του Αλαντίν»). Στ. 357 «σεπτή»: σεπτός ή ό (=ιερός αυτός που προκαλεί το σεβασµό, λόγω της ιερότητάς του). Στ. 358 «γέροντα γονέα»: πατέρας της Θέτιδας ήταν ο Νηρέας. Στ : διήγηση Αχιλλέα κατ οικονοµία, για να γνωρίσουν τα γεγονότα οι ακροατές. Περιγράφεται η αιχµαλωσία της Χρυσηίδας και η απόδοσή της στον Αγαµέµνονα. Προσοχή στο σχόλιο του στίχου 366 (Α) στη σελίδα 50 (του σχολικού βιβλίου). Ηετίωνας: βασιλιάς της Θήβης, πόλης της Μυσίας. Σύµµαχος των Τρώων και πατέρας της Ανδροµάχης, της γυναίκας του Έκτορα. Χρυσηίδα: φιλοξενούµενη στη Θήβη, όπου κι αιχµαλωτίστηκε. όθηκε πολεµικό γέρας στον Αγαµέµνονα. ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΠΛΟΚΗΣ ΤΗΣ ΙΛΙΑ ΑΣ: Ύβρις Αγαµέµνονα: α) προσβολή τιµής (Χρύση, Απόλλωνα, Αχιλλέα). β) θυµός (Χρύση, Απόλλωνα, Αχιλλέα). α + β ΤΙΣΗ (=πληρωµή) Αγαµέµνονα. Ερωτήσεις (σελ σχολικού βιβλίου): 1. Σύγκριση προσευχών: Αχιλλέα (Α, ), Χρύση (Α, 37 42), Τηλεµάχου («Οδύσσειας», β ). Σκηνικό: και στις τρεις (3) περιπτώσεις έχουµε άνδρες, που προσεύχονται µόνοι στην ακρογιαλιά. Περιεχόµενο: α) επίκληση πιο οικεία του Αχιλλέα προς τη µητέρα του. β) Αίτηµα και οι τρεις (3) ζητούν την αποκατάσταση της τιµής τους ο Τηλέµαχος ζητά έµµεσα να µάθει πως θα κερδίσει την τιµή που του υποσχέθηκε η θεά Αθηνά στη ραψωδία α της «Οδύσσειας» και πως θα καταφέρει να ταξιδέψει, για να µάθει για την τύχη του πατέρα του. γ) ο θεός παρουσιάζεται αµέσως και στις τρεις (3) περιπτώσεις, είτε αυτοπροσώπως είτε µέσω της δραστηριότητάς του. 2. Οµιλία Αχιλλέα προς Θέτιδα: Ο Αχιλλέας παραλείπει να µιλήσει για τον προκλητικό τόνο, µε τον οποίο ο ίδιος µίλησε στον Αγαµέµνονα, για τις απειλές που εξέφρασε και για το ότι ο ίδιος είχε συµφωνήσει να δώσει τη Βρισηίδα. Όπως παρουσιάζει τα γεγονότα αποποιείται οποιαδήποτε δική του ευθύνη. Θέλει να κινήσει το ενδιαφέρον, αλλά και την οργή της µητέρας του. Η επαναληπτική διήγηση γεγονότων επιβραδύνει την εξέλιξη της δράσης και ο αναγνώστης ανακάµπτει από τα έντονα συναισθήµατα που βίωσε προηγουµένως. Γνωρίζουµε καλύτερα την ψυχή του ήρωα και µπορούµε να τον ηθογραφήσουµε (επική άνεση τεχνητή επιβράδυνση). 3. Στ : εικόνα από την παιδική ηλικία του Αχιλλέα στη Φθία. Ανέµελη εικόνα ειρηνικής και ευτυχισµένης οικογενειακής ζωής. Οι τρεις τους (Πηλέας, Θέτιδα, Αχιλλέας) καθισµένοι σε µία αίθουσα των ανακτόρων, συνοµιλούν αµέριµνοι. Η Θέτιδα αφηγείται την ιστορία µε το ία. 6. Με την επινόηση του ταξιδιού των θεών από τον ποιητή στη χώρα των Αιθιόπων, η αγωνία του Αχιλλέα και ταυτόχρονα του αναγνώστη για την εξέλιξη της υπόθεσης παρατείνεται (επική άνεση επιβράδυνση) αν και γρήγορα ο ποιητής προσπερνά το 12ήµερο ταξίδι των θεών στην Αιθιοπία. 7. Το µοτίβο της τιµής στην ενότητα: Λέξεις ή φράσεις για την αξία της τιµής στ , στ. 355, στ ΓΕΝΙΚΑ: ο Αχιλλέας επιθυµεί να τιµάται ανάλογα µε την αξία του. Όταν δε συµβαίνει αυτό οργίζεται. Για να τιµηθεί, πολεµά στην Τροία. Αποφασίζει να 7

8 εγκαταλείψει τη µάχη, γιατί ο Αγαµέµνονας τον ατιµάζει και γι αυτό του φέρεται ανάρµοστα µπροστά στη συνέλευση του στρατού. 9. Η προσωπικότητα της Θέτιδας στην ενότητα: Ανθρώπινα στοιχεία: τρέχει να συµπαρασταθεί στο γιο της, τον παρηγορεί και δακρύζει για τα παθήµατά του. Υπόσχεται βοήθεια και συµβουλεύει. Θεϊκές ιδιότητες: κατοικεί στο παλάτι του Νηρέα, στα βάθη της θάλασσας. Παρουσιάζεται στο γιο της µε θαυµαστό τρόπο, σαν οµίχλη. Η βοήθεια που πρόσφερε στο ία φανερώνει τη σχέση της µε τους θεούς. Γνωρίζει τη µοίρα του γιου της. Στίχοι (περιληπτικά): Ο Οδυσσέας διευθετεί το θέµα της Χρυσηίδας, επιστρέφοντας την κόρη στον πατέρα της. Η Θέτιδα, µετά από 12 µέρες, ανεβαίνει στον Όλυµπο και εξασφαλίζει τη βοήθεια του ία, για την αποκατάσταση της τιµής του γιου της Αχιλλέα. Η Ήρα διαµαρτύρεται στο ία, επειδή εκείνος παίρνει το µέρος των Τρώων, προκειµένου στους Αχαιούς να λάµψει ο Αχιλλέας διά της απουσίας του. Στίχοι : Στ. 540 «εσυνακούσθη»: συνακούγοµαι συµφωνώ µε κάποιον για κάτι. Στ. 583 «ίλεως»: ίλαος ος ον και αττικόκλιτο ίλεως ευνοϊκός, ευχάριστος, φιλάνθρωπος. Στ. 580: Στο βουνό Μόσυχλο στη Λήµνο υπήρχε ηφαίστειο. Θεωρείται ο φυσικός τόπος διαµονής του Ηφαίστου, θεού της φωτιάς. Η φιλονικία ία Ήρας θυµίζει τη φιλονικία Αγαµέµνονα Αχιλλέα. Στους θεούς, µεσολαβητής είναι ο Ήφαιστος, ενώ στους ανθρώπους ο Νέστορας. Η ατµόσφαιρα στο ελληνικό στρατόπεδο είναι βαριά, στον Όλυµπο όµως επικρατεί διάχυτη ηρεµία. Πολιτιστικά στοιχεία: α) Μυκηναϊκά ανάκτορα (στ. 533, 536, 591). β) ίκουπο ποτήρι (Όµηρος: «αµφικυπέλλου δέπας»): ποτήρι µε δύο (2) αυτιά. ΕΙ Η ΤΕΧΝΙΚΗΣ ΣΤΗΝ ΕΝΟΤΗΤΑ: 1. Προοικονοµία: ο ίας στοχάζεται πάνω στο θέµα της αποκατάστασης της τιµής του Αχιλλέα, προοικονοµεί τις συνθήκες γι αυτήν την αποκατάσταση. 2. Προσήµανση προϊδεασµός προειδοποίηση: για τη µελλοντική συµπεριφορά του ία. Θα τα βάλει µε τους θεούς, οι οποίοι θα είναι αντίθετοι µε τις αποφάσεις του. Ο ίδιος θα ενηµερώσει πρώτα την Ήρα, όταν το κρίνει σκόπιµο. 3. Εικόνες: υποδοχής ία και Ηφαίστου στο ρόλο του οινοχόου. ΘΕΪΚΗ ΚΟΙΝΩΝΙΑ ΟΛΥΜΠΟΥ: Καθρέφτης της φεουδαρχικής ηρωικής κοινωνίας της υστεροµυκηναϊκής εποχής, όταν δηλαδή ζουν οι ήρωες της «Ιλιάδας». ίας (είναι ο Μυκηναίος βασιλιάς) µε υπηκόους θεούς και ανθρώπους (πρβλ. Αχιλλέα). Ο ίας απολαµβάνει τον ανάµεικτο µε φόβο σεβασµό στο πρόσωπό του. εν επιβάλλεται µε την πειθώ και µε δηµοκρατικούς τρόπους, αλλά µε τη φυσική του δύναµη. ΗΘΟΓΡΑΦΗΣΗ ΕΝΟΤΗΤΑΣ: Θεοί ανθρωποµορφισµένοι (φιλονικία ία Ήρας, παρέµβαση Ηφαίστου). ίας: µεγαλόπρεπος, σίγουρος για την ανώτερη δύναµη που διαθέτει. Μιλάει, αρχικά, µε σεβασµό (Α, ) κι αργότερα απότοµα στην Ήρα (Α, 561 κ.ε.). Ήρα: ζηλότυπη κι εριστική. Η συµπεριφορά της αλλάζει µετά από τις απειλές του ία φοβάται (Α, 568). Συµµορφώνεται τελικά µε τις υποδείξεις του Ηφαίστου. Ήφαιστος: µεσολαβητικός ρόλος µνησίκακος, δεν κρατάει κακία για τον άσχηµο τρόπο µε τον οποίο του συµπεριφέρθηκε ο ίας στο παρελθόν. Κρατάει ίσες αποστάσεις και από τους δύο γονείς του. 8

9 Ερωτήσεις (σελ. 58 σχολικού βιβλίου): 1. Η ΣΚΗΝΗ ΤΟΥ ΟΛΥΜΠΟΥ (ΕΠΕΙΣΟ ΙΑ): 1 ο Επεισόδιο: (στ ) η υποδοχή του ία στο παλάτι του Ολύµπου. 2 ο Επεισόδιο: (στ ) ο συζυγικός καυγάς ία Ήρας. 3 ο Επεισόδιο: (στ ) η συµφιλιωτική παρέµβαση του Ηφαίστου. 3. ΥΦΟΣ ΤΩΝ ΛΟΓΩΝ ΤΟΥ ΙΑ: 1 ος Λόγος: ύφος αυστηρό, αλλά και συγκρατηµένο. εν εκθέτει την Ήρα. 2 ος Λόγος: ύφος σκληρό και υβριστικό, που γίνεται τελικά απειλητικό. Τελικά, η Ήρα συµµορφώνεται µπροστά στις απειλές του ία. «Ανάγκα και θεοί πείθονται». «Όπου δεν πίπτει λόγος, πίπτει ράβδος». 5. ΑΓΟΡΑ ΑΧΑΙΩΝ ΚΑΙ ΘΕΩΝ (οµοιότητες και διαφορές): Οµοιότητες: α) Η ατµόσφαιρα επιβαρύνεται µε την άφιξη ενός προσώπου (Χρύσης, Θέτιδα). β) Ανάµεσα σε δύο (2) πρόσωπα ξεσπάει έριδα (Αγαµέµνονας Αχιλλέας, ίας Ήρα). γ) Το ισχυρότερο πρόσωπο επιβάλλεται µε τη βία (Αγαµέµνονας ως αρχιστράτηγος, ίας ο αρχηγός σε θεούς και ανθρώπους). δ) Ένα πρόσωπο παρεµβαίνει συµβιβαστικά (Νέστωρ, Ήφαιστος). ιαφορές: α) Εκεί θνητοί, εδώ θεοί. β) Εκεί ο καυγάς ξεφεύγει από κάθε όριο, εδώ είναι σύντοµος. γ) Εκεί η σύγκρουση κρύβει προσωπικές διαφορές, εδώ ο καυγάς είναι συζυγικός και οφείλεται σε τρίτους. 6. Η ΚΟΙΝΩΝΙΑ ΤΩΝ ΘΕΩΝ (ανθρώπινα και θεϊκά χαρακτηριστικά): Ανθρώπινα χαρακτηριστικά: συνέλευση µε την πρωτοκαθεδρία του βασιλιά οι υπήκοοι σιωπούν δηµόσιοι καυγάδες υποταγή στη δύναµη και τη βία του πιο δυνατού. Θεϊκά χαρακτηριστικά: κατοικούν στον Όλυµπο γνωρίζουν γεγονότα, χωρίς να παρευρίσκονται έχουν τροµερή µυϊκή δύναµη ξεχνούν εχθρότητες και χαίρονται τη ζωή. Στίχοι (περιληπτικά): Τέλος του θεϊκού συµποσίου και οµηρικός ύπνος. (ΤΕΛΟΣ ΣΗΜΕΙΩΣΕΩΝ ΓΙΑ ΤΗ ΡΑΨΩ ΙΑ Α ΤΗΣ «ΙΛΙΑ ΑΣ») Επιµέλεια: Αλέξανδρος Γ. Αλεξανδρίδης Φιλόλογος sapiens@otenet.gr 9