ΣΧΟΛΙΑ ΣΤΗΝ ΟΔΥΣΣΕΙΑ ΤΟΥ ΟΜΗΡΟΥ

Transcript

1 ΣΧΟΛΙΑ ΣΤΗΝ ΟΔΥΣΣΕΙΑ ΤΟΥ ΟΜΗΡΟΥ Όροι που πρέπει να γνωρίζω: 1) Όσον αφορά το περιεχόμενο του κειμένου: Σύνδεση με τα προηγούμενα Περιληπτική απόδοση του περιεχομένου Ερμηνεία λέξεων ή φράσεων 2) Πραγματολογικά στοιχεία: είναι στοιχεία, πληροφορίες για τα «πράγματα», δηλαδή για πρόσωπα, θεούς, για δημιουργήματα της φύσης (π.χ. βουνά, ποτάμια, ), για δημιουργήματα των ανθρώπων (π.χ. υλικά αντικείμενα) 3) Μέρος των πραγματολογικών στοιχείων είναι και τα πολιτιστικά στοιχεία: αναφέρονται σε στοιχεία: α) του υλικού πολιτισμού (π.χ. καράβια, αντικείμενα, έργα τέχνης, σκεύη, έπιπλα, όπλα, οικήματα, κ.ά.) β) του πνευματικού πολιτισμού (θεσμοί, νόμοι, έθιμα, ιδέες, αξίες, αντιλήψεις, οργάνωση, κ.ά.) 4) Ιδεολογικά στοιχεία: είναι οι ιδέες, οι αντιλήψεις, οι αξίες που εκφράζουν οι ήρωες του κειμένου για διάφορα ζητήματα της εποχής τους. 5) Θαυμαστό ή υπερφυσικό στοιχείο: π.χ. η ενανθρώπιση θεού. 6) Δομή ή αρχιτεκτονική κειμένου: οι ενότητες του κειμένου-τα μέρη. 7) Αφηγηματικές τεχνικές: συνήθως έχουμε τρεις αφηγηματικούς τρόπους: τριτοπρόσωπη αφήγηση, περιγραφή ή αφήγηση σε πρώτο πρόσωπο (ή διάλογο). Η τελευταία δίνει ζωντάνια και παραστατικότητα στο λόγο. 8) Στοιχεία τεχνικής: α) τα σχήματα λόγου (εικόνες, μεταφορές, παρομοιώσεις, αντιθέσεις, προσωποποιήσεις, σχήμα κύκλου) β) η τεχνική in medias res (από τη μέση): ο ποιητής δε διηγείται τα γεγονότα με χρονολογική σειρά (ab ovo), αλλά ξεκινά την αφήγησή του από ένα προχωρημένο σημείο του μύθου, της υπόθεσης, όταν ο Οδυσσέας έχει φτάσει μετά από 2 χρόνια περιπλάνησης, στο νησί της Καλυψώς, την Ωγυγία, όπου έμεινα 7+ χρόνια. Μετά κάνει μια αναδρομή στα περασμένα. γ) Αν ο ποιητής διηγούνταν τα γεγονότα του νόστου του Οδυσσέα από την Τροία στην Ιθάκη χρονογραφικά (=με τη σειρά που έγιναν), θα είχαμε τα παρακάτω: Χρονοδιάγραμμα περιπετειών Οδυσσέα 10 χρόνια νόστου από την Τροία στην Ιθάκη 2 χρόνια 7 + χρόνια 41 ημέρες (από την Τροία Ωγυγία (νησί Καλυψώς) το παρόν της Οδύσσειας ως τη Θρινακία) παρελθόν 1

2 δ) Εγκιβωτισμός: Την 33 η μέρα της Οδύσσειας, όταν ο Οδυσσέας βρίσκεται ήδη στο νησί των Φαιάκων, τη Σχερία, αφηγείται στον Αλκίνοο, τον πατέρα της Ναυσικάς, τις περιπέτειές του από την αναχώρησή του από την Τροία ως την άφιξή του ως ναυαγός στο νησί Ωγυγία.. Δηλαδή, ο ποιητής τοποθετεί μέσα στο ποιητικό παρόν (στις 41 μέρες), τα εννέα χρόνια + (δηλ. 10 χρόνια μείον 41 μέρες=9 + χρόνια). Αυτό λέγται εγκιβωτισμός (=η ενσωμάτωση μιας αφήγησης μέσα σε μια άλλη) ε) Προϊδεασμός ή προειδοποίηση ή προσήμανση ή προοικονομία: Είναι η από πριν πληροφόρηση, αναγγελία για κάτι που θα γίνει μετά. Γίνεται: α) άμεσα, δηλαδή απευθείας από τον ποιητή (π.χ. στους στίχους 20-23: ότι ο Οδυσσέας θα σωθεί αλλά τον περιμένουν νέοι αγώνες στην Ιθάκη) β) έμμεσα, ηλαδή όχι απευθείας αλλά με πλάγιο τρόπο. π.χ. ένας θεός δίνει σε ένα ήρωα μια υπόσχεση (αυτή θα τηρηθεί αργότερα). Ο Δίας ανακοινώνει αποφάσεις, στέλνει οιωνό, σημάδι, όνειρο κ.ά. Με την τεχνική της προοικονομίας ο ποιητής δεν αφήνει τίποτα κρυφό και δεν αφήνει τους ακροατές σε αβεβαιότητα και αγωνία για όσα θα ακολουθήσουν. Εξάλλου, οι ακροατές των επών γνώριζαν την υπόθεσή τους και αρέσκονταν να ακούν πολλές φορές αυτή την αφήγηση. Εκείνο που τους γοήτευε δεν ήταν η αγωνία της εξέλιξης και της τελικής έκβασης των γεγονότων αλλά η αργή αφήγηση μέσα από την τέχνη της ποίησης. στ) Ενανθρώπιση: είναι η μεταμόρφωση των θεών σε άνθρωπο. Γίνεται για να αποφασίσει ο θνητός ελεύθερα χωρίς να πιέζεται από την παρουσία του θεού. ζ) Επιφάνεια: συμβαίνει όταν ο θεός κάνει με κάποιο τρόπο γνωστή την ταυτότητά του στους ανθρώπους. 9) Στερεότυπα-τυπικά επίθετα: α) είναι χαρακτηριστικά (αποδίδουν μια χαρακτηριστική ιδιότητα του ήρωα ή του θεού): π.χ.πολύτροπος, γενναίος Οδυσσέας β) είναι περιγραφικά (περιγράφουν, δίνουν μια εξωτερική εικόνα): περίβρεχτο (νησί), καλλιπλόκαμη (Καλυψώ) 10) Τυπικές φράσεις: πατέρας ανθρώπων και θεών (Δίας), που τα σύγνεφα συνάζει (Δίας), τα μάτια λάμποντας (Αθηνά), κ.ά. 11) Τυπικοί στίχοι: Στίχοι που επαναλαμβάνονται συχνά. π.χ. Της αντιμίλησε ευθύς ο Δίας που τα σύννεφα συνάζει. 12) Ήθος: χαρακτήρας ηρώων, συμπεριφορά, συναισθήματα 2

3 α ΡΑΨΩΔΙΑ ΣΤΙΧΟΙ 1-25 Προοίμιο: Είναι η εισαγωγή, ο πρόλογος τους έπους. Κανονικά ένα επικό προοίμιο έχει τρία μέρη: 1) την επίκληση, όπου ο ποιητής καλεί τη Μούσα να τον βοηθήσει να αφηγηθεί τα γεγονότα, 2) τη διήγηση, όπου δίνει πολύ περιληπτικά την υπόθεση του έπους και 3) την παράκληση, όπου ζητά από τη Μούσα να αρχίσει το ποίημά του από κάποιο συγκεκριμένο σημείο ή (όπως συμβαίνει στο προοίμιο της Οδύσσειας), την καλεί να διαλέξει αυτή από πού θα αρχίσει. Στίχ.9:Γιατί εκείνοι χάθηκαν απ τα δικά τους τα μεγάλα σφάλματα: αυτός ο στίχος εξηγεί γιατί ο Οδυσσέας είναι μόνος και τονίζεται το άδικο της ταλαιπωρίας του Οδυσσέα, που δεν είχε κανένα κρίμα. Επίσης τονίζεται η ατομική ευθύνη του καθενός για τις ενέργειές του. Στα Ομηρικά έπη υπάρχει το εξής ηθικό σχήμα: Ύβρις (αλαζονική συμπεριφορά ανθρώπων προς θεούς) Νέμεσις (οργή θείου) Τίσις (εκδίκηση θείου με τιμωρία) Χαρακτηρισμός Οδυσσέα: πολυμήχανος, πολύξερος, πολυβασανισμένος, με ανθρώπινες ιδιότητες και επιθυμίες. Αφηγηματική τεχνική in medias res: κυριολεκτικά σημαίνει στη μέση των πραγμάτων, στη μέση της υπόθεσης και έχει την έννοια ότι επιλέγεται ως αρχή το πιο κρίσιμο σημείο μιας ιστορίας και στην πορεία της αφήγησης διαμορφώνονται συνθήκες κατάλληλες, ώστε να αναφερθούν και όσα προηγήθηκαν. Έτσι και στην Οδύσσεια η αφήγηση των γεγονότων δεν ακολουθεί μια χρονολογική σειρά, δεν αρχίζει δηλαδή η Οδύσσεια να περιγράφει τις περιπέτειες του Οδυσσέα από την αρχή και με τη σειρά που έγιναν, αλλά αρχίζει από το τέλος περίπου των περιπετειών, δηλαδή από το σημείο που ο Οδυσσέας βρίσκεται στην Ωγυγία, το νησί της Νεράιδας Καλυψώς. Προοικονομία: είναι η φροντίδα του συγγραφέα να προετοιμάζει από πριν όσα θα ακολουθήσουν. Στο προοίμιο έχουμε σε δύο σημεία προοικονομία: στο στίχο 21 (να δει κι αυτός το σπίτι του, να φτάσει στην Ιθάκη), όπου προοικονομείται ότι ο Οδυσσέας τελικά θα επιστρέψει στην πατρίδα του όσα και αν περάσει, και στο στίχο 22 (όπου κι εκεί δεν έλειψαν οι αγώνες, κι ας ήταν πια με τους δικούς του), όπου προοικονομείται η σύγκρουση του Οδυσσέα με τους μνηστήρες στην Ιθάκη. Γιατί ο Όμηρος μας αποκαλύπτει από την αρχή ότι τελικά ο Οδυσσέας θα επιστρέψει στην Ιθάκη; Δε χάνεται έτσι όλη η μαγεία τη υπόθεσης; Οι μύθοι σχετικά με τον Τρωικό πόλεμο ήταν γνωστοί σε όλους. Όλοι δηλαδή γνώριζαν ότι τελικά ο Οδυσσέας έφτασε στην πατρίδα του. Αυτό που ενδιέφερε λοιπόν ήταν ο τρόπος που είχαν συνδέσει οι ραψωδοί τις ιστορίες και το ύφος της αφήγησης και όχι τόσο η κατάληξη της ιστορίας. ΣΤΙΧΟΙ

4 εκατόμβη: κυριολεκτικά σημαίνει θυσία εκατό βοδιών και γενικά πλούσια πανηγυρική θυσία. Δείχνει τις σχέσεις υλικών ανταλλαγών ανάμεσα σε θεούς και ανθρώπους. στίχ (Αλίμονο, είναι αλήθεια ν απορείς που θέλουν οι θνητοί να ρίχνουν στους θεούς τα βάρη τους. έρχεται λένε το κακό από μαςκι όμως οι ίδιοι, κι από φταίξιμο δικό τους, πάσχουν και βασανίζονται, και πάνω απ το γραφτό τους.) Ο άνθρωπος αποδίδει τις συμφορές του στους θεούς, ενώ στην πραγματικότητα η δική του περιφρόνηση προς τις εντολές και τους νόμους των θεών είναι αυτή που φέρνει το αναπόφευκτο, δηλ. την τιμωρία. Ο άνθρωπος δηλαδή είναι ηθικά αυτόνομος, ελεύθερος να πράξει. Βέβαια, υπάρχει και η μοίρα ( μόρος μέρος, μερίδα). Στον άνθρωπο αναλογεί ένα μέρος από χαρές και λύπες. Το τι επιλογές όμως θα κάνει είναι δική του ευθύνη. Μοίρες: Κλωθώ (έγνεθε το νήμα της ζωής), Λάχεσις (τύλιγε το νήμα της ζωής), Άτροπος (το έκοβε). Γιατί στη συνέλευση των θεών αναφέρουν τον Αίγισθο; Δεν είχε κανένα ευγενικό κίνητρο για τις πράξεις και επιπλέον είχε προειδοποιηθεί από τους θεούς. Δεν υπάκουσε στον ηθικό νόμο ύβρις, νέμεσις, τίσις. Η αναφορά του Αίγισθου γίνεται για να δείξει την αδικία που γίνεται εις βάρος του Οδυσσέα που ήταν ενάρετος. Η ιστορία του Αίγισθου: Όταν ο Πάρης έκλεψε την ωραία Ελένη, ο σύζυγός της ο Μενέλαος, απευθύνθηκε στον αδερφό του τον Αγαμέμνονα για βοήθεια. Αποφάσισαν να καλέσουν και τους υπόλοιπους βασιλιάδες της Ελλάδας και να πολεμήσουν την Τροία. Ο πόλεμος κράτησε δέκα χρόνια, οι Έλληνες νίκησαν και επέστρεψαν στην πατρίδα τους. Η γυναίκα του Αγαμέμνονα, η Κλυταιμνήστρα, όσο έλειπε ο άντρας της στον πόλεμο, είχε συνάψει σχέσεις με τον ανιψιό του Αγαμέμνονα, τον Αίγισθο. Ο Αίγισθος, όταν ο Αγαμέμνονας επέστρεψε από τον πόλεμο, τον δολοφόνησε με τη βοήθεια της Κλυταιμνήστρας αν και οι θεοί τον είχαν προειδοποιήσει να μην ατιμάσει το κρεβάτι τους Αγαμέμνονα ούτε και να τον σκοτώσει. Εκείνος όμως δεν υπάκουσε και τιμωρήθηκε από την δική του ανεμυαλιά (ύβρις, νέμεσις, τίσις). Όταν δηλαδή πέρασαν οχτώ χρόνια από τη δολοφονία και μεγάλωσε αρκετά ο Ορέστης, ο γιος του Αγαμέμνονα, δολοφόνησε τον Αίγισθο και ξεπλήρωσε την αδικία. αυτοδικία: το να παίρνεις το νόμο στα χέρια σου και ξεπλένεις μια αδικία χωρίς να απευθύνεσαι στις αρχές. Σήμερα, η αυτοδικία καταδικάζεται, στην Ομηρική εποχή όμως ήταν συνηθισμένο φαινόμενο και δικαιολογημένο. τυπικά επίθετα: είναι επίθετα ή φράσεις που αποδίδονται συνήθως σε θεούς ή ήρωες (π.χ. για το Δία: Κρονίδης, των δυνατών ο παντοδύναμο, που τα σύννεφα συνάζει). Χαρακτηρισμοί προσώπων: Δίας: μεγαλόπρεπος, στοργικός αλλά και αυστηρός, συγκαταβατικός και υπομονετικός. Αθηνά: έξυπνη, ταχύστροφη στο νου, εφευρετική. Απευθύνεται στο συναισθηματικό κόσμο του Δία, αναφέρει όμως και τις υλικές προσφορές του Οδυσσέα. Καλυψώ: εγωιστική και ασυγκίνητη Το σχέδιο της Αθηνάς: 4

5 Το σχέδιο της Αθηνάς περιλαμβάνει τα εξής: 1) Να στείλουν τον αγγελιαφόρο των θεών, τον Ερμή, στην Καλυψώ για να την πείσει να αφήσει επιτέλους τον Οδυσσέα να γυρίσει στην Ιθάκη. 2) Να πάει η ίδια στην Ιθάκη να συναντήσει τον Τηλέμαχο, το γιο του Οδυσσέα και να τον πείσει για δύο πράγματα: α) να συγκαλέσει σε συνέλευση τους Αχαιούς και να απαιτήσει να φύγουν οι μνηστήρες από το παλάτι του και β) να πάει στη Σπάρτη και στην Πύλο να ζητήσει πληροφορίες για τον πατέρα του. Ο ανθρωπομορφισμός των θεών: Οι θεοί στην Οδύσσεια φαίνεται να έχουν χαρακτηριστικά και συνήθειες που ταιριάζουν περισσότερο σε ανθρώπους και όχι σε θεούς. Έτσι, βλέπουμε τον Ποσειδώνα ενώ είναι θεός και υποτίθεται παντογνώστης, δε γνωρίζει ότι ενώ εκείνος λείπει στους Αιθίοπες οι άλλοι θεοί έχουν αποφασίσει παρά τη θέληση του ίδιου, να βοηθήσουν τον Οδυσσέα να γυρίσει στην πατρίδα του. Επίσης, βλέπουμε τους θεούς να είναι εξαρτημένοι από υλικές απολαύσεις, όπως ήταν οι θυσίες. Ακόμα, έχουν ανθρώπινα συναισθήματα. Ο Ποσειδώνας νοιώθει οργή και ανάγκη για εκδίκηση, η Καλυψώ νοιώθει πάθος για τον Οδυσσέα κτλ. ΣΤΙΧΟΙ Βλέπουμε εδώ να εφαρμόζεται πρώτα το δεύτερο μέρος του σχεδίου της Αθηνάς. Γιατί συμβαίνει αυτό; α) Η αγωνία του Τηλέμαχου και η εναγώνια αναζήτηση πληροφοριών για τον πατέρα του θα μας δώσει την ευκαιρία να γνωρίσουμε το χαρακτήρα και την προσωπικότητά του. Αυτό είναι πιο σημαντικό τώρα αφού η επιστροφή του Οδυσσέα στην Ιθάκη έχει ήδη αποφασιστεί. β) Το μέρος που αφορά τον Τηλέμαχο έπρεπε προηγηθεί, ώστε η λήξη των δικών του περιπετειών να συμπίπτει με την άφιξη του Οδυσσέα στην Ιθάκη. ενανθρώπιση: είναι η μεταμόρφωση των θεών σε ανθρώπους. Είναι πάγια τακτική των θεών στην Οδύσσεια (όχι στην Ιλιάδα) να μην εμφανίζονται με την πραγματική τους μορφή αλλά μεταμορφωμένοι σε άνθρωποι και έτσι να αφήνουν περιθώρια για ελεύθερη δράση και βούληση από τους ανθρώπους. στίχ.124 (άλλοι να σμίγουν σε κρατήρες με νερό κρασί): Οι άνθρωποι της Ομηρικής εποχής ανακάτευαν τον οίνο με κρύο νερό σε ειδικά μεγάλα αγγεία, τους κρατήρες, για να το πίνουν δροσερό, αλλά και για να μη μεθούν. Δεν έπιναν κρασί ανέρωτο, «οίνον άκρατον», παρά μόνο σπάνια. κρασί (από το ρήμα κεράννυμι που σημαίνει ανακατεύω) Στοιχεία πολιτισμού: είναι οποιοδήποτε σκεύος, αντικείμενο, ρούχο, οίκημα, όπλο, συνήθεια, άποψη, έχει σχέση με την εποχή του έπους. Σ αυτήν την ενότητα είναι τα εξής: τα ωραία σαντάλια, θεσπέσια και χρυσά (στ ), άλκιμο κοντάρι, ακονισμένο με χαλκό (στ.112), η εξώθυρα, το κατώφλι της αυλής του (στ.117), παίζοντας τους πεσσούς (στ.121), κρατήρες (στ.124), να πλένουν τα τραπέζια με σφουγγάρια τρυπητά (στ.125), παλάτι (στ.130), το μεγάλο δώμα (στ.142), το δόρυ (στ.143), καλοξυσμένη θήκη (στ.144), σε θρόνο σκαμνί (στ ), στολισμένο κάθισμα (στ.149), χρυσό λαγήνι (στ.154), αργυρό λεβέτι (στ.156), γυαλιστερό τραπέζι (στ.156), κούπες χρυσές (στ.160), πλεχτά πανέρια (στ.165), την πανέμορφη κιθάρα (στ.171). 5