Διαδικασίες συγκρότησης των αστικών τάξεων στην Ευρώπη του 19ου αιώνα και βασικά κοινωνικά, πολιτικά και πολιτισμικά χαρακτηριστικά τους.

Transcript

1 Διαδικασίες συγκρότησης των αστικών τάξεων στην Ευρώπη του 19ου αιώνα και βασικά κοινωνικά, πολιτικά και πολιτισμικά χαρακτηριστικά τους. Η εξέλιξη των κοινωνιών έχει αναδείξει διάφορες μορφές κοινωνικής οργάνωσης ανά τους αιώνες. Η ταξική κοινωνία είναι μια από αυτές. Δεν αποτελεί στατική κοινωνία, αλλά μετασχηματίζεται μέσα από επαναστάσεις ή συμφωνίες και παρουσιάζει διαστρωματώσεις και κινητικότητα που ποικίλουν στο χώρο και στο χρόνο. Έτσι και οι νομοκατεστημένες τάξεις του 18ου αιώνα, με τις προνομιακά κατοχυρωμένες κατηγορίες του Κλήρου ή των Ευγενών μετασχηματίστηκαν στις κοινωνικές τάξεις του αστικού 19ου αι., που αντανακλούσαν κυρίως διαχωρισμούς της εκβιομηχανισμένης και καπιταλιστικής οικονομίας και στις οποίες κυριάρχησαν οι αστοί. Παρουσίαση της Αστικής τάξης Αστικά στρώματα συναντάμε ήδη από τον 12ο αιώνα, κυρίως στη Δυτική Ευρώπη. Κατά τον 19ο αιώνα περιλαμβάνουν άτομα διαφορετικής απασχόλησης, ελεύθερους επαγγελματίες, βιοτέχνες, έμπορους, τραπεζίτες (αστοί του χρήματος), αλλά και δικαστές, Καθηγητές Πανεπιστημίων και γενικά όσους έχουν μόρφωση (αστοί της γνώσης). Είναι άτομα διαφορετικής οικονομικής επιφάνειας (μεγαλοαστοί, μεσοαστοί, μικροαστοί) και διαφορετικού πολιτικού ή κοινωνικού κύρους. Οι αστοί του χρήματος κινούν τα νήματα της οικονομίας. Υποστηρίζουν την ελευθερία της αγοράς και τον ελεύθερο ανταγωνισμό, μοχθούν για το κέρδος και για την ανάδειξη της προσωπικής τους αξίας. Αναδύεται ο ατομοκεντρισμός ως αστική κοσμοαντίληψη. Η δύναμη της οικονομίας επιβάλλεται μέσω της εκβιομηχάνισης, της αποικιακής επέκτασης και το κεφαλαιοκρατικό σύστημα και οι αστοί αποκτούν μέσω αυτής κοινωνικό γόητρο και πολιτική επιρροή. Οι μικροαστοί κινούνται στο μεταίχμιο της αστικής τάξης καθώς κατέχουν ένα μικρό κεφάλαιο, γεγονός που τους κατατάσσει στην αστική τάξη, είναι όμως αναγκασμένοι να ασκούν προσωπική εργασία, και αυτό τους ανάγει στην εργατική. Οι αστοί της γνώσης, κυρίως της Γερμανίας, της Γαλλίας και της Βόρειας Ιταλίας χαίρουν ιδιαίτερου κύρους, κυρίως λόγω της σημασίας που διατηρεί η ακαδημαϊκή μόρφωση στις χώρες αυτές. Οι μεταρρυθμίσεις στην εκπαίδευση και τη γραφειοκρατία, αυξάνουν τις θέσεις εργασίας και προσφέρουν στους αστούς της γνώσης κυρίαρχες θέσεις στο δημόσιο τομέα. Αντίθετα, στην Αγγλία οι αστοί της γνώσης αποτελούν ασήμαντο μέρος της αστικής τάξης συγκριτικά με τους professionals, δηλαδή τους αστούς του χρήματος. Στη Ρωσία και την Ανατολική Ευρώπη, οι αστοί της γνώσης επίσης δεν τυχαίνουν αναγνώρισης αντίστοιχης αυτής των οικονομικών αστών. Όλοι ωστόσο απολαμβάνουν οικονομική άνεση ικανή να αποδεσμεύσει τις γυναίκες και τα παιδιά τους από την εργασία. Αντιλαμβανόμαστε λοιπόν πως η συγκρότηση μιας τόσο ανομοιογενούς ομάδας δεν αποτέλεσε εύκολη διαδικασία. Πρέπει πρώτα να

2 διαχωριστούν από τις άλλες κοινωνικές ομάδες, να στηριχθούν σε μια νέα ιδεολογία και να περιβληθούν με ένα ανάλογο αστικό πνεύμα. Το χρονικό της συγκρότησης Η οικονομική υπεροχή των αστών αποτέλεσε την αρχή της κυριαρχίας τους. Η Βρετανία ήταν η χώρα που έδωσε την πρώτη ώθηση στην ευρωπαϊκή οικονομία μέσα από τη Βιομηχανική Επανάσταση. Η πρόοδος που εμφάνισε η Βρετανία οφειλόταν εν μέρει στο ότι η βρετανική πολιτική ήταν ήδη προσανατολισμένη στην κερδοσκοπία. Ήταν γενικώς αποδεκτό πως το χρήμα κυβερνά και η εκβιομηχάνιση είχε επηρεάσει όλους τους τομείς της βρετανικής ζωής. Η πρόοδος που εμφανίστηκε στην γεωργία, το εμπόριο, την επιστήμη και την τεχνολογία έχρισε τη Βρετανία πρωτοπόρο. Η υπόλοιπη Ευρώπη δεν άργησε να ακολουθήσει. Η πρόοδος της επιστήμης και η συνεπαγόμενη μείωση της θνησιμότητας προκαλεί πληθυσμιακή αύξηση μετά τη Βιομηχανική Επανάσταση και προσφέρει εργατικά χέρια, ο αποικισμός διευρύνει την αγορά και παρέχει φθηνές πρώτες ύλες, ενώ η εκπληκτική βελτίωση των επικοινωνιών και των μεταφορών, σπάει το φράγμα της απόστασης, μειώνει το κόστος των προϊόντων, άρα μεγαλώνει το κέρδος. Ο τρόπος παραγωγής και επικοινωνίας έχει λοιπόν αλλάξει και μαζί του έχει αλλάξει και ο αφέντης. Κυρίαρχος γίνεται ο πλούτος και αυτός που τον κατέχει δεν είναι άλλος από την αστική τάξη. Ο καπιταλισμός εδραιώνεται. Σύμφωνα με τον Μ. Βέμπερ, η εδραίωσή του υποστηρίζεται και από τον προτεσταντισμό, μέσω της αγιοποίησης της εργασίας και της έμφασης που δίνει στον ατομικισμό. Καθώς προτάσσει τη συσσώρευση και τη συστηματική επανεπένδυση του κεφαλαίου και την άοκνη εργασία ως ατομική καταξίωση και δεξίωση της Θείας Χάρητος, δημιουργεί μια κοινωνία ικανή να στηρίξει τον καπιταλισμό. Έχοντας αποκτήσει οικονομική δύναμη, οι αστοί αξιώνουν και αντίστοιχο πολιτικό κύρος. Μέχρι τον 18ο αιώνα κατείχαν μεγάλο ποσοστό στην τοπική αυτοδιοίκηση, αλλά σπάνια είχαν πρόσβαση σε ανώτερα δημόσια αξιώματα. Ο φιλελευθερισμός θα τους προσφέρει την ιδεολογία πάνω στην οποία θα στηριχθούν για να ανέλθουν πολιτικά. Με ισχυρές παραδόσεις στην Αγγλία ήδη από τον 17ο αιώνα, ο φιλελευθερισμός βρήκε την κορύφωσή του στη Γαλλική Επανάσταση. Από αυτόν εμπνεόμενοι οι αστοί διαμόρφωσαν κατά τον 19ο αιώνα τα αιτήματά τους, τα οποία συνοψίζονται στην ισονομία και στην απελευθέρωση της οικονομίας. Το πολιτικό σύστημα που πρότειναν αυτοί οι πρωτοπόροι του φιλελευθερισμού, ήταν ο κοινοβουλευτισμός. Στηριζόμενοι στα λαϊκά στρώματα, τα οποία διέθεταν αριθμητική δύναμη, κατάφεραν να κυριαρχήσουν ενάντια στην αριστοκρατία με επαναστάσεις που πραγματοποιήθηκαν σε διάφορες χώρες της Ευρώπης ( ). Κατά το δεύτερο μισό του 19ου αιώνα ο κοινοβουλευτισμός προβάλλει λαϊκά αιτήματα για διεύρυνση των εκλογικών δικαιωμάτων σε όλους τους άντρες και η Δημοκρατία αγκαλιάζει την Ευρώπη. Οι αστοί όμως δεν φαίνονται διατεθειμένοι να

3 αποδεχθούν για τους άλλους τα δικαιώματα που οι ίδιοι διεκδικούσαν για τον εαυτό τους. Οι μάζες πρέπει να χειραγωγηθούν. Σε αυτήν την χειραγώγηση η εκπαίδευση θα διαδραματίσει σημαντικό ρόλο. Οι νέες παραγωγικές διαδικασίες οδηγούν σε μαζικοποίηση της μισθωτής εργασίας, η οποία με τη σειρά της οδηγεί στον καθορισμό των εκπαιδευτικών προσόντων αλλά και σε περισσότερο ομοιόμορφους κανόνες εξάσκησης των διαφόρων επαγγελμάτων υπό τον συλλογικό έλεγχο των συντεχνιακών οργάνων. Η εκπαίδευση επεκτείνεται, αλλά, όπως και η γνώση, γίνεται ολοένα και πιο εξειδικευμένη. Γνώση και εκπαίδευση παρέχονται μόνο στα εκπαιδευτικά ιδρύματα σ όμως δεν έχουν όλοι πρόσβαση. Τα ακριβά δίδακτρα, αλλά και ο τρόπος οργάνωσης της πρωτοβάθμιας εκπαίδευσης δεν επιτρέπουν στα φτωχότερα στρώματα την εκπαιδευτική ανέλιξη. Για να αμβλύνουν αυτές τις διαφορές, οι αστοί πρωτοστατούν στην ενίσχυση του εθνικού αισθήματος, το οποίο ξεθωριάζει ευκολότερα τις διαφορές και δη, τις οικονομικές, και τονίζει τα κοινά σημεία. Παρότι ο εθνικισμός ξεκίνησε με σκοπό να αμβλύνει τις κοινωνικές αδικίες εγκαθιστώντας θεσμούς που εξασφάλιζαν ομοιογένεια, για τους αστούς υπήρχαν σαφώς και σημαντικά οφέλη σε ένα νέο εθνικό κράτος. Οι διανοούμενοι έβλεπαν δυνατότητες προσωπικής τους εξέλιξης ως στελέχη εθνικών θεσμών και οι επιχειρηματίες κατέτειναν σε οικονομικά οφέλη από την ανάπτυξη της εθνικής πλέον οικονομίας. Ο αστός αρνείται μεσαιωνικού τύπου συλλογικές εκφράσεις των συμφερόντων και προτάσσει τον ανταγωνισμό για τον άξιο. Η κοινωνία συλλαμβάνεται ως πεδίο ευκαιριών και έκφρασης ανταγωνιστικών δυνατοτήτων όπου η αξιοκρατία και η ισότητα έναντι του νόμου αναβλύζουν ως εγγύηση ενάντια στις νομοκατεστημένες τάξεις. Ελεύθερα ανταγωνιζόμενοι πολίτες συγκροτούν την νέα αστική κοινωνία. Ταξικές σχέσεις Οι σχέσεις της αστικής τάξης με τις άλλες δύο κοινωνικές τάξεις του 19ου αιώνα δεν υπήρξαν εύκολες. Η κυριαρχία τους στην νέα οικονομία, μέσα από την κατάργηση των φεουδαρχικών προνομίων, δεν θα γίνει εύκολα αποδεκτή. Η αριστοκρατία δεν φαίνεται πρόθυμη να απορροφήσει στους κύκλους της αστούς. Πιστεύει ακόμα στην ταξική ανωτερότητά της ως τάξη. Στη Βρετανία και τη Γαλλία, όπου οι διαφορές των δύο τάξεων ξεθώριασαν ευκολότερα λόγω του φιλελεύθερου πνεύματος, παρουσιάζονται συγχωνεύσεις της αριστοκρατίας και των μεγαλοαστών, όπως οι notables και οι gentrys αντίστοιχα. Αντίθετα, στη Γερμανία και στη Αυστρία, οι διαφορές μεταξύ των δύο τάξεων ήταν περισσότερο εμφανείς και η συγχώνευση δυσκολότερη. Οι αστοί ωστόσο μετά την ανέλιξή τους στην κοινωνική ιεραρχία, έπαψαν να θεωρούν τους ευγενείς ως ανταγωνιστές. Σύντομα, μάλιστα, θα προσεγγίσουν τις παραδοσιακές δυνάμεις προς αντιμετώπιση του κοινού κινδύνου (των εργατών). Η εργατική τάξη ωθείται σε εναντίωση στον καπιταλισμό εξαιτίας των ανθυγιεινών συνθηκών διαβίωσης, των χαμηλών ημερομισθίων, της εκμετάλλευσης της φθηνής

4 γυναικείας και παιδικής εργασίας, της αύξησης των τιμών βασικών αγαθών. Μετά την οικονομική ύφεση που σημειώνεται το 1847, οι Επαναστάσεις στην Ευρώπη είναι πλέον αναπόφευκτες και σηματοδοτούν την αντιπαράθεση της εργατικής τάξης με τους αστούς. Η κατάργηση της δουλοπαροικίας και των τελευταίων φεουδαρχικών θεσμών στην Κεντρική και Ανατολική Ευρώπη είναι τα σημαντικότερα αποτελέσματα των εργατικών επαναστατικών κινημάτων. Για να διεκδικήσουν όμως περαιτέρω δικαιώματα οι εργάτες, θα πρέπει να οργανωθούν. Την μόνη συγκροτημένη πρόταση προσφέρει ο σοσιαλισμός. Έχει ήδη κάνει την εμφάνισή το κατά τον Αγγλικό Εμφύλιο ( ), ως πρωτο-σοσιαλισμός, αλλά φτάνει στο αποκορύφωμά του με τους Γερμανούς φιλοσόφους Κ. Μαρξ και Φ. Ένγκελς. Η αύξηση των εργατών λόγω της εκβιομηχάνισης αύξησε το ανθρώπινο δυναμικό του κινήματος, γεγονός που ανησύχησε τις άλλες δύο, ολιγομελείς τάξεις, των αστών και της αριστοκρατίας. Με σκοπό την αποφυγή της συσπείρωσης της εργατικής τάξης σε επικίνδυνη δύναμη, έγιναν καθησυχαστικές μεταρρυθμίσεις. Έτσι πριν το 1914 η καθολική ψηφοφορία γίνεται πραγματικότητα σε ολόκληρη σχεδόν την Ευρώπη. Το άγχος που διαπνέει την αστική τάξη είναι λοιπόν διπλό καθώς «δεν είναι σαν τους αριστοκράτες από πάνω, αλλά φοβούνται και τους εργάτες από κάτω». Αστικό Πνεύμα Τα όρια ανάμεσα στις κοινωνικές τάξεις δεν είναι πάντα σαφή. Όμως οι αστοί κατάφεραν να διαχωριστούν από τις άλλες δύο κοινωνικές τάξεις του 19ου αιώνα χάρη στο αστικό πνεύμα που διαπότισε τον 19ο αιώνα. Ένα σύνολο αρετών περιβάλλει την αστική τάξη και τη διαχωρίζει από τις υπόλοιπες. Η φιλοπονία και η εργατικότητα αποτελούν δύο από τις κυριότερες αστικές αρετές καθώς η ατομική αξία οφείλει να αποδεικνύεται. Η αποσύνθεση του φεουδαρχικού συστήματος ελευθερώνει το άτομο από τη γη και τον φεουδάρχη και τον ανάγει σε άτομο. Η σταδιοδρομία για τον άξιο του αστικού δέοντος οδηγεί στην αξιοκρατία. Η ηθική προτάσσεται επίσης ως κυρίαρχη αρετή και ο ενάρετος βίος γίνεται η εμβληματική φράση μιας ολόκληρης τάξης. Η οικογένεια αποκτά ιδιαίτερη σημασία καθώς συντελεί στην συνέχιση των οικογενειακών επιχειρήσεων αλλά αποτελεί και καταφύγιο από τον σκληρό ανταγωνιστικό επιχειρηματικό κόσμο. Διατηρεί και μάλλον εντείνει την πατριαρχική μορφή, γεγονός παράδοξο τη στιγμή που η ιδεολογία των αστών υποστηρίζει την ισότητα των ατόμων. Καθόλου τυχαίο λοιπόν που σε αυτήν την περίοδο εμφανίζονται τα πρώτα φεμινιστικά κινήματα. Ύλη και πνεύμα γεμίζουν από κοινού την αστική καθημερινότητα και οι τέχνες γνωρίζουν τρομερή άνθιση μέχρι τα μέσα του 19ου αιώνα. Εκδηλώνονται κινήματα που είτε αντιδρούν στον ορθολογισμό της εποχής, όπως ο ρομαντισμός, είτε λειτουργούν επικριτικά, όπως ο ρεαλισμός και ο νατουραλισμός, είτε διαμορφώνουν νέες οπτικές, όπως ο ιμπρεσιονισμός. Πολλές λαμπρές φυσιογνωμίες της εποχής,

5 όπως ο Νίτσε, ο Αϊνστάιν ή ο Φρόυντ αμφισβητούν τον αστικό πολιτισμό στο σύνολό του, όμως «μέσω της εξάπλωσης αστικών ή πολιτιστικών ιδρυμάτων, όπως μουσεία, την όπερα, ζωολογικούς κήπους, και έναν ακμάζοντα Τύπο, η αστική τάξη έδωσε τον τόνο στην κοινωνία». Αδιαμφισβήτητα όμως, ο 19ος αιώνας υπήρξε ο αιώνας της επιστήμης. Η πρόοδος της ευνοήθηκε και από την ανάπτυξη της πανεπιστημιακής εκπαίδευσης. Χημεία, φυσική, γενετική αλλά και ψυχολογία και ψυχανάλυση προσέφεραν σημαντικότατες εφαρμογές και άλλαξαν τον τρόπο με τον οποίο ο άνθρωπος έβλεπε τον κόσμο του αλλά και τον εαυτό του. Η θεωρία της εξέλιξης του Κάρολου Δαρβίνου ανήκει σε αυτήν την εποχή. Επίλογος Η κυριαρχία της αστικής τάξης κατά τον 19ο αιώνα, δεν ήταν απλά η εξέλιξη ή ο μετασχηματισμός μιας τάξης. Με παντιέρα της τον ορθό λόγο, σημάδεψε τη μετάβαση της κοινωνίας του 19ου αιώνα από τη φεουδαρχία στον καπιταλισμό, στη θέση των εκ γενετής προνομίων έβαλε τις οικονομικές διακρίσεις, έδωσε πνοή στην ατομικότητα και τη δημοκρατία, οδήγησε την Ευρώπη στη δημιουργία εθνικών κρατών και διαμόρφωσε την κουλτούρα του 19ου αιώνα. Δεν επικράτησε απλώς σε μια προϋπάρχουσα πραγματικότητα, αλλά δημιούργησε την πραγματικότητα στην οποία επικράτησε. Βιβλιογραφία Γαγανάκης Κ., Κοινωνική και Οικονομική Ιστορία της Ευρώπης, ΕΑΠ, Πάτρα, Ράπτης Κ., Γενική Ιστορία της Ευρώπης, τόμος Β, ΕΑΠ, Πάτρα, Ράπτης Κ., «Αστικές τάξεις και αστικότητα στην Ευρώπη, : Προσανατολισμοί της σύγχρονης ιστοριογραφίας», Μνήμων, 20 (1998), Burns E., Ευρωπαϊκή Ιστορία, Εισαγωγή στην ιστορία και τον πολιτισμό της νεότερης Ευρώπης, τόμος Β, Παρατηρητής, Θεσσαλονίκη, Hobsbawm E. J., Η εποχή των επαναστάσεων , ΜΙΕΤ, Αθήνα, Hobsbawm E. J., Η εποχή του κεφαλαίου , ΜΙΕΤ, Αθήνα, Pilbeam P., «Από τις νομοκατεστημένες στις κοινωνικές τάξεις. Η ευρωπαϊκή κοινωνία τον 19o αιώνα», στο T. C. W. Blanning, Ιστορία της σύγχρονης Ευρώπης, Τουρίκη, Αθήνα, 2009,σ Smith, T.B., «The Nineteenth Century», στο Peter Stearns (επ.), Encyclopedia of European Social History,τ. I, Charles Scribner's Sons / Macmillan Library, Νέα Υόρκη, Λονδίνο 2000,

6 Sombart W., Ο αστός. Πνευματικές προϋποθέσεις και ιστορική πορεία του δυτικού καπιταλισμού, Νεφέλη, Αθήνα, Weber, Μ., Προτεσταντική ηθική και το πνεύμα του καπιταλισμού, στο Βιβλία που άλλαξαν τον κόσμο, Το Βήμα, Δημοσιογραφικός Οργανισμός Λαμπράκη, Αθήνα, 2010.