ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ ΕΡΓΑΣΤΗΡΙΑΚΩΝ ΑΣΚΗΣΕΩΝ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΙΚΗΣ ΧΗΜΕΙΑΣ- ΓΕΩΧΗΜΕΙΑΣ

Transcript

1 ΠΟΛΥΤΕΧΝΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΤΜΗΜΑ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗΣ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΟΣ ΚΑΙ ΦΥΣΙΚΩΝ ΠΟΡΩΝ ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ ΕΡΓΑΣΤΗΡΙΑΚΩΝ ΑΣΚΗΣΕΩΝ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΙΚΗΣ ΧΗΜΕΙΑΣ- ΓΕΩΧΗΜΕΙΑΣ Συγγραφή Σημειώσεων Γαλάνη Α. Αγγελική Ph.D. Εργαστηριακό Διδακτικό Προσωπικό Καλαβρουζιώτης K. Ιωάννης* Αναπληρωτής Καθηγητής *Ελληνικό Ανοικτό Πανεπιστήμιο Ιούνιος 2017

2 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Σελ. ΕΙΣΑΓΩΓΙΚΟ ΜΕΡΟΣ.. 2 Εξοπλισμός ασφάλειας και υγιεινής εργαστηρίου 4 Γενικοί κανόνες Ασφάλειας.. 5 Χρήση χημικών αντιδραστηρίων.. 6 Μορφή επικίνδυνων ουσιών. 6 Κανονισμός CLP...8 Βασικά εργαστηριακά όργανα και σκεύη. 17 Καθαρότητα Οικονομία αντιδραστηρίων.. 20 Κανόνες χρήσης του Ζυγού..20 Βασικές εργαστηριακές πρακτικές 21 ΕΡΓΑΣΤΗΡΙΑΚΕΣ ΑΣΚΗΣΕΙΣ.. 24 ΑΣΚΗΣΗ 1: Παρασκευή διαλυμάτων διαφόρων συγκεντρώσεων-μέτρηση του ph αυτών.. 25 ΑΣΚΗΣΗ 2: Χημική Ισορροπία.. 32 ΑΣΚΗΣΗ 3: Ογκομέτρηση Εξουδετέρωσης 36 ΑΣΚΗΣΗ 4: Προσδιορισμός σκληρότητας νερού...41 ΑΣΚΗΣΗ 5: Προσδιορισμός ρυθμιστικής ικανότητας εδάφους. 45 ΑΣΚΗΣΗ 6: Προσδιορισμός οργανικής ουσίας 50 ΑΣΚΗΣΗ 6: Προσδιορισμός ανθρακικών. 57 ΟΔΗΓΙΕΣ ΣΥΝΤΑΞΗΣ ΕΡΓΑΣΤΗΡΙΑΚΗΣ ΕΚΘΕΣΗΣ 58 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑΤΑ 59 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 1 ο : ΔΕΙΓΜΑΤΟΛΗΨΙΑ...60 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 2 ο : pη Εδαφικού Διαλύματος. 63 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

3 ΕΙΣΑΓΩΓΙΚΟ ΜΕΡΟΣ Οι παρούσες εργαστηριακές σημειώσεις απευθύνονται σε πρωτοετείς φοιτητές πρώτου εξαμήνου και για το λόγο αυτό κρίθηκε απαραίτητη η ύπαρξη εισαγωγικού μέρους που αφορά : - Kατά πρώτον την παροχή βασικών γνώσεων ασφάλειας και υγιεινής οι οποίες είναι ύψιστης σημασίας για το οποιοδήποτε εργαστήριο μια και από τις δραστηριότητες που πραγματοποιούνται σε αυτό είναι δυνατόν να προκύψουν τόσο χημικοί όσο και βιολογικοί ή μικροβιολογικοί κίνδυνοι. - Kατά δεύτερον την πρώτη γνωριμία με τα βασικά εργαστηριακά όργανα και σκεύη, την παροχή βασικών γνώσεων για την σωστή χρήση και τη διατήρηση της καθαρότητας των αντιδραστηρίων και την παρουσίαση βασικών εργαστηριακών πρακτικών. Πολύ βασική πηγή βιβλιογραφίας για τον Εξοπλισμό Ασφάλειας και Υγιεινής Εργαστηρίου και τους Γενικούς Κανόνες Ασφάλειας όπως αναγράφετε και στις αναφορές στο τέλος των σημειώσεων αποτέλεσe το εγχειρίδιο: «ΣΧΕΔΙΟ ΑΣΦΑΛΕΙΑΣ ΚΑΙ ΥΓΕΙΑΣ ΓΑΙΑ-ΕΡΓΑΣΤΗΡΙΟ ΜΗΧΑΝΙΚΗΣ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΟΣ» Πανεπιστήμιακές Εκδόσεις Πολυτεχνικής Σχολής Κύπρου, Σεπτ Λευκωσία 2

4 Εξοπλισμός ασφάλειας και υγιεινής εργαστηρίου - Οδηγός Ασφάλειας. Είναι ειδικός οδηγός ο οποίος πρέπει να υπάρχει σε ικανό αριθμό αντιτύπων έτσι ώστε να μπορεί να χρησιμοποιηθεί από όλα τα άτομα που εργάζονται στο εργαστήριο. - Ορατές πινακίδες εισόδου και εξόδου από το εργαστήριο. Σε όλα τα εργαστήρια πρέπει να υπάρχουν δύο είσοδοι, μία κύρια είσοδος-έξοδος και μία έξοδος κινδύνου. - Κιβώτιο πρώτων βοηθειών. Η ακριβής θέση του είναι απαραίτητο να είναι γνωστή από όλα τα άτομα που εργάζονται στο εργαστήριο. - Καταιονιστήρες Νερού. Χρησιμοποιούνται σε περίπτωση έκτακτης ανάγκης και στο εργαστήριο χημείας υπάρχουν δύο τέτοιοι. Ο πρώτος είναι τοποθετημένος έξω από το εργαστήριο μπροστά από την κύρια είσοδο-έξοδο αυτού και ο δεύτερος μέσα στο εργαστήριο μπροστά από την έξοδο κινδύνου. - Πυροσβεστήρες. Μπορεί να είναι στεγνής σκόνης, (Dry Powder), διοξειδίου του άνθρακα, (CO 2 ) ή νερού. Στο εργαστήριο χημείας υπάρχουν τέσσερεις, δύο μπρος από την κύρια είσοδο-έξοδο και δύο στην έξοδο κινδύνου. - Συσκευές ανίχνευσης θερμότητας και αερίων. Αυτές σε περίπτωση έκτακτης ανάγκης ενεργοποιούν συναγερμό. - Ειδικές κουβέρτες πυρόσβεσης. Υπάρχουν στο εργαστήριο χημείας δύο. Μία κρεμασμένη στο εσωτερικό της κύριας εισόδου-εξόδου και μία κρεμασμένη στο εσωτερικό της εξόδου κινδύνου. - Γάντια. Στο εργαστήριο χημείας υπάρχει και χρησιμοποιείται ο κοινός τύπος γαντιών μια και δεν χρησιμοποιούνται διάφοροι τύποι διαλυτών. Στο εμπόριο κυκλοφορούν διάφοροι τύποι γαντιών οι οποίοι και αναλόγως χρησιμοποιούνται για κάθε είδος διαλύτη. - Αντισηπτικά. Κοντά στις βρύσες του εργαστηρίου χημείας υπάρχουν αντισηπτικά που χρησιμοποιούνται μετά από κάθε εργαστηριακή άσκηση. - Δοχεία απορριμμάτων. Στο εργαστήριο υπάρχει δοχείο απόρριψης για γυαλί και χρησιμοποιούμενες πλαστικές πιπέτες και κοινά δοχεία απορριμμάτων. Για τα χημικά απόβλητα του εργαστηρίου πρέπει να ακολουθούνται επιπλέον κανόνες μια και αυτά ως ειδικού τύπου απόβλητα υπόκεινται σε ειδική νομοθεσία η οποία καθορίζει πως δεν πρέπει να χύνονται σε νεροχύτες ή σε άλλους δημόσιους αγωγούς κοινής χρήσης. Οι κανόνες αυτοί είναι οι εξής : 1) Μπορεί τα απόβλητα να είναι σε μικρές ποσότητες μα πρέπει να συλλέγονται σε ειδικά δοχεία και στη συνέχεια να παραδίδονται σε ειδικά κέντρα για την εξουδετέρωσή τους. 2) Τα δοχεία θα πρέπει να είναι ταξινομημένα σε διάφορες κατηγορίες για να αποφεύγεται η ανάμειξη μη συμβατών χημικών ουσιών. Έτσι αποκλείεται η περίπτωση πρόκλησης επικίνδυνων αντιδράσεων. 3) Υπάρχουν περιπτώσεις που πριν της συλλογής των αντιδραστηρίων κρίνεται ως απαραίτητη η επεξεργασία τους από το ίδιο το εργαστήριο. 4) Τα δοχεία συλλογής θα πρέπει να αντέχουν στην επίδραση διαλυτών, να κλείνουν ερμητικά και γενικότερα να είναι κατάλληλα για τη φύλαξη των αποβλήτων και να αποθηκεύονται σε χώρο με καλό αερισμό ώστε να αποφεύγεται η συγκέντρωση επικίνδυνων ατμών. 3

5 5) Τα απόβλητα δεν θα πρέπει να φυλάσσονται για μεγαλύτερο των εννέα μηνών χρονικό διάστημα. Μετά από το ανώτερο διάστημα πρέπει να καταστρέφονται ή να απορρίπτονται σε ειδικούς χώρους. - Ελεγχόμενη είσοδος στο εργαστήριο. Η είσοδος στο εργαστήριο θα πρέπει να επιτρέπεται μόνο σε άτομα που έχουν άμεση σχέση με τις διεξαγόμενες σε αυτό εργαστηριακές δραστηριότητες και θα πρέπει να ορίζεται ο υπεύθυνος του εργαστηρίου. Άτομα υπεύθυνα για την καθαριότητα στο πανεπιστήμιο θα πρέπει να μπαίνουν στο εργαστήριο μόνο υπό την επίβλεψη όσων τους έχει επιτραπεί η είσοδος. Η καθαριότητα από τα άτομα αυτά γίνεται μόνο στο πάτωμα και στους καθαρούς πάγκους του εργαστηρίου ενώ δεν επιτρέπεται η πρόσβαση σε πάγκους όπου πάνω τους βρίσκονται χημικά αντιδραστήρια ή δείγματα για ανάλυση. Οι τεχνικοί συντήρησης εργαστηριακού εξοπλισμού μπαίνουν στο εργαστήριο εφόσον έχουν εξασφαλίσει ειδική άδεια από τον υπεύθυνο του εργαστηρίου και μόνο όταν στο εργαστήριο κατά τη διάρκεια της συντήρησης ή της επισκευής κάποιου οργάνου βρίσκεται ένα από τα εξουσιοδοτημένα άτομα. Γενικοί κανόνες Ασφάλειας - Τα άτομα που μπαίνουν στο εργαστήριο είναι απαραίτητο να γνωρίζουν καλά τις πειραματικές εργασίες που διεξάγονται σε αυτό, καθώς και τους κανόνες λειτουργίας του. - Ο πάγκος εργασίας και τα σκεύη και όργανα που χρησιμοποιούνται πρέπει απαραίτητα να είναι καθαρά και τακτοποιημένα τόσο για την τήρηση των κανόνων ασφαλείας όσο και για τη διασφάλιση της ακρίβειας των πειραματικών δεδομένων. - Τα προσωπικά αντικείμενα, (παλτά, τσάντες κλπ.), πρέπει να τοποθετούνται στην κρεμάστρα στην είσοδο του εργαστηρίου γιατί και είναι δυνατόν να υποστούν ζημιές μα και εμποδίζουν την ελευθερία των κινήσεων. - Απαγορεύεται αυστηρά το κάπνισμα στους χώρους του εργαστηρίου μα και η παρουσία ή η κατανάλωση τροφών σε αυτό. Μετά την έξοδο από τους χώρους θα πρέπει να πλένονται τα χέρια. - Επιβάλλεται η χρήση προστατευτικής ποδιάς, (100% βαμβάκι), καθώς και των προστατευτικών γυαλιών και κατάλληλων κάθε φορά γαντιών. - Μέσα στο εργαστήριο τα μακριά μαλλιά πρέπει να μαζεύονται πίσω γιατί μπορούν εύκολα να πάρουν φωτιά μα και να έρθουν σε επαφή με χημικές ουσίες ή να πιαστούν σε περιστρεφόμενα μέρη μηχανημάτων. Επίσης απαγορεύεται μέσα στο εργαστήριο η χρήση υποδημάτων ανοιχτών μπροστά. - Οι διάδρομοι προς τις εξόδους του εργαστηρίου πρέπει να διατηρούνται ελεύθεροι το δε πάτωμα καθαρό και στεγνό. Αν σε αυτό χυθεί ποσότητα χημικής ουσίας ενημερώνεται αμέσως ο υπεύθυνος του εργαστηρίου. - Όλοι οι εργαζόμενοι στο εργαστήριο πρέπει να γνωρίζουν που βρίσκονται και πως χρησιμοποιούνται το κουτί πρώτων βοηθειών, οι πυροσβεστήρες και οι καταιονιστήρες έκτακτης ανάγκης. Όλα τα παραπάνω διατηρούνται σε καλή κατάσταση και δε χρησιμοποιούνται χωρίς λόγο. - Πειράματα κατά τη διάρκεια των οποίων εκλύονται επικίνδυνοι ατμοί ή αέρια, ( για παράδειγμα CO, Cl 2, H 2 S, HCl, NO 2, SO 2, SO 3, Br 2, πτητικά άλατα αντιμονίου, υδραργύρου, αρσενικού, κασσιτέρου, καθώς και άλλα), γίνονται πάντα σε απαγωγό αερίων 4

6 - Σε περίπτωση κινδύνου ή ατυχήματος ενημερώνεται αμέσως ο υπεύθυνος του εργαστηρίου. Η διατήρηση της ψυχραιμίας είναι απαραίτητη καθώς και η προσπάθεια παροχής πρώτων βοηθειών από το προσωπικό του εργαστηρίου το οποίο θα πρέπει να έχει εκπαιδευτεί για το σκοπό αυτό. - Σε περίπτωση ατυχήματος από φωτιά απαιτείται πολύ μεγάλη προσοχή. Απομακρύνονται όλα τα εύφλεκτα υλικά, διακόπτεται η παροχή γκαζιού και κλείνεται ο γενικός διακόπτης του ηλεκτρικού ρεύματος. Το νερό δεν είναι κατάλληλο για τις περισσότερες περιπτώσεις. Αν αναφλεγεί χημική ουσία σε ποτήρι ζέσεως ή σφαιρική φιάλη η εστία της φωτιάς μπορεί να καλυφθεί με άλλο ποτήρι ή βρεγμένο πανί αν η φωτιά δεν είναι μεγάλη. Στην αντίθετη περίπτωση χρησιμοποιούνται πυροσβεστήρες κατάλληλου τύπου ή ειδικές κουβέρτες πυρόσβεσης. Αν η φωτιά είναι μεγάλων διαστάσεων εκκενώνεται αμέσως το εργαστήριο, ειδοποιούνται όλα τα άτομα που εργάζονται στο κτίριο και καλείται η πυροσβεστική. Όλα τα άτομα συγκεντρώνονται σε προκαθορισμένο σημείο απέναντι της κύριας εισόδου του εργαστηρίου σε υπαίθριο αμφιθέατρο. Τα τηλέφωνα των υπηρεσιών άμεσης βοήθειας αναγράφονται κοντά στο τηλέφωνο του εργαστηρίου, (τηλέφωνο πρώτων βοηθειών Νοσοκομείου και Πυροσβεστικής). Χρήση χημικών αντιδραστηρίων - Απαγορεύεται η αναρρόφηση με το στόμα με σιφώνιο, πυκνών οξέων, βάσεων, ισχυρών δηλητηρίων κλπ.. Στις περιπτώσεις αυτές, πρέπει να χρησιμοποιείται ειδικό πουάρ. - Οι αραιώσεις των οξέων, (ιδιαίτερα των ισχυρών όπως του θειικού οξέος), πρέπει να γίνονται με την προσθήκη οξέος στο νερό σιγά σιγά και ποτέ αντίστροφα. - Μεγάλες φιάλες αντιδραστηρίων, κρατιούνται και με τα δύο χέρια, τα οποία πρέπει να είναι στεγνά. - Ποτέ δεν πωματίζονται συσκευές ή δοχεία τα οποία θερμαίνονται, ή μέσα στα οποία γίνονται αντιδράσεις που συνοδεύονται από έκλυση αερίων. - Ποτέ δεν γίνεται οργανοληπτική εξέταση άγνωστων ουσιών. - Οποιοδήποτε δοχείο περιέχει χημικές ουσίες πρέπει να έχει αναγεγραμμένη σε κατάλληλη ετικέτα τη σύσταση και συγκέντρωση του περιεχομένου του έτσι ώστε να προληφθούν ατυχήματα σε τρίτους. - Πριν από τη χρησιμοποίηση οποιασδήποτε χημικής ουσίας, πρέπει να διαβάζεται με προσοχή η ετικέτα του δοχείου στο οποίο αυτή περιέχεται. - Κατά τη θέρμανση ή το βρασμό υγρών σε δοκιμαστικούς σωλήνες, καλό είναι να δίνεται προσοχή, ώστε αυτά να μην υπερβαίνουν το 1/3 του ύψους του σωλήνα. Η θέρμανση πρέπει να γίνεται στο ύψος της επιφάνειας του υγρού και όχι στη βάση του σωλήνα. - Οι λύχνοι δεν πρέπει ποτέ να μένουν αναμμένοι, όταν δεν τους χρειαζόμαστε. Moρφή επικίνδυνων ουσιών Υγρά Εύφλεκτα (Ακετόνη, Μεθανόλη, Βενζίνη κλπ.) Καυστικά (Θειικό Οξύ, Καυστική Σόδα, Χλωρίνη κλπ.) Δηλητηριώδη (Κυανιούχες ενώσεις, Φυτοφάρμακα κ.λ.π.) 5

7 Στερεά Εύφλεκτα (Μαγνήσιο, Θείο κ.λ.π.) Αντιδρώντα με νερό: (Κάλιο, Νάτριο) Δηλητηριώδη (Φυτοφάρμακα κ.λ.π.) Αέρια Εύφλεκτα - Εκρηκτικά (Υδρογόνο, Υγραέριο κ.λ.π.) Δηλητηριώδη - Ασφυξιογόνα (Κυάνιο, Μονοξείδιο του άνθρακα, άζωτο, Διοξείδιο του άνθρακα Επικίνδυνα χημικά αντιδραστήρια - Διαβρωτικά χημικά. Έτσι χαρακτηρίζονται οι χημικές ουσίες, οι οποίες έχουν επιβλαβή δράση για το ανθρώπινο σώμα, ή καταστροφική δράση για τα μέταλλα. Ο αριθμός των ουσιών αυτών, είναι μεγάλος και η ικανότητά τους για διάβρωση, εξαρτάται από τη θερμοκρασία, τη συγκέντρωση και τέλος από τη θέση και τη διάρκεια έκθεσης. - Καρκινογόνα χημικά. Υπάρχουν ορισμένες χημικές ουσίες, οι οποίες πιστεύεται πως είναι ικανές να προκαλέσουν καρκίνο στον άνθρωπο, μετά από έκθεση σε αυτές για ορισμένο χρονικό διάστημα και σε ορισμένες συγκεντρώσεις, αν δεν ληφθούν τα κατάλληλα μέτρα προστασίας. Ορισμένες από αυτές, είναι απλά ύποπτες για καρκινογόνα δράση, λόγω των αποτελεσμάτων τους σε πειραματόζωα. Γεγονός είναι πως όλες οι ουσίες τέτοιου είδους, πρέπει να χρησιμοποιούνται με ιδιαίτερη προσοχή. Ουσίες οι οποίες προκαλούν μεταλλάξεις σε βακτήρια, ονομάζονται μεταλλαξιογόνα και είναι συχνά, μα όχι πάντα, καρκινογόνες. Αυτές, σε περίπτωση που δεν υπάρχουν άλλες πληροφορίες πρέπει να θεωρούνται ύποπτες για καρκινογόνο δράση. Τερατογόνες, ονομάζονται οι ουσίες οι οποίες είναι δυνατόν να προσβάλλουν την ανθρώπινη γενετική ικανότητα και μάλιστα επιδρούν ιδιαίτερα στο αναπτυσσόμενο έμβρυο, που εξαιτίας του μεγάλου ρυθμού της κυτταρικής διαίρεσης, είναι ευπαθές σε χημικές βλάβες. Βλαβερά χημικά που έχουν ληφθεί κατά τη διάρκεια της εγκυμοσύνης πριν αυτή γίνει γνωστή, είναι δυνατόν να βρίσκονται στον οργανισμό για μεγάλο χρονικό διάστημα, ικανό να βλάψει το έμβρυο. Ορισμένες από τις ενώσεις που θεωρούνται καρκινογόνες, είναι οι ακόλουθες : Πολυκυκλικές αρωματικές ενώσεις, δικυκλικές ή πολυκυκλικές αρωματικές αμίνες, νίτρο- και νιτρόζο-ενώσεις, νιτροζοφαινόλες, (όχι η π-νιτροζοφαινόλη μόνη της), εποξείδια, η 2- προπιολακτόνη, οργανικά θειικά άλατα, το διαζωμεθάνιο, (και οι συγγενικές ή οι πρόδρομες ουσίες του), καθώς και άλλες. Χρήσιμο είναι να σημειωθεί, πως όλα τα ύποπτα για καρκινογόνο δράση χημικά, είναι ύποπτα και για τερατογέννεση. - Τοξικά χημικά Τα πιο γνωστά τοξικά χημικά, είναι : το υδροκυάνιο και τα κυανιούχα άλατα, τα καρβονύλια των μετάλλων, το μονοξείδιο του άνθρακα, το φωσγένιο, το υδρόθειο, οι οργανομεταλλικές ενώσεις του μολύβδου και του υδραργύρου, οι ενώσεις του αρσενικού, ο υδράργυρος και οι ενώσεις του, οι οργανικές ενώσεις που περιέχουν τις ομάδες, -Cl, -Br, -I, -NO 2, -NH 2 και CN, το βενζόλιο, η μεθανόλη και τα οξαλικά άλατα. - Χημικά που προκαλούν σοβαρά εγκαύματα Αυτά είναι κυρίως το H 2 O 2, το Na 2 O 2, το υγρό Br 2, το υγρό άζωτο, το αέριο ΗCl, το αέριο ΗΙ και HF, καθώς και τα διαλύματά τους, το ΗΝΟ 3, το ΗClO 4, τα ΚΟΗ, ΝαΟΗ και τα 6

8 διαλύματά τους, η αμμωνία σε διάλυμα, οι ενώσεις της μορφής AlX 3, (X=Cl, Br), το SiCl 4, Na 2 S, P 2 O 5 και ο PCl 3. Κανονισμός CLP Ταξινόμηση, Επισήμανση και Συσκευασία επικίνδυνων χημικών ουσιών και μειγμάτων (Classification, Labelling and Packaging). Σήμανση χημικών αντιδραστηρίων ( ) Εικονόγραμμα Σημασία εικονογράμματος Χημικό προϊόν το οποίο είναι δυνατόν: - Να είναι καρκινογόνο - να έχει δυσμενείς επιδράσεις στη γονιμότητα - να μπορεί να προκαλέσει ζημιά στο έμβρυο - να προκαλεί μεταλλάξεις - να ευαισθητοποιεί την αναπνευστική οδό ή να προκαλεί αλλεργία, συμπτώματα άσθματος ή δύσπνοια σε περίπτωση εισπνοής - να είναι τοξικό για συγκεκριμένα όργανα - σε περίπτωση αναρρόφησης να μπορεί να προκαλέσει σοβαρή ζημιά ή θάνατο σε περίπτωση κατάποσης ή εισπνοής Χημικό προϊόν με οξεία τοξικότητα σε περίπτωση: - επαφής με το δέρμα - σε περίπτωση εισπνοής ή και κατάποσης. Η τελευταία μπορεί να προκαλέσει ακόμη και θάνατο. Χημικό προϊόν που είναι δυνατόν να προκαλέσει ένα ή και περισσότερα από όσα ακολουθούν: - οξεία τοξικότητα, (επιβλαβές) - ευαισθητοποίηση του δέρματος, και των ματιών - ερεθισμό της αναπνευστικής οδού - ναρκωτική δράση η οποία μπορεί να προκαλέσει υπνηλία ή ζάλη - επικίνδυνο για τη στιβάδα του όζοντος 7

9 Διαβρωτικό χημικό προϊόν που μπορεί να: - κάψει το δέρμα. - οι ατμοί του να μας κάψουν τα μάτια. - καταστρέψει ένα άλλο προϊόν. Επικίνδυνο για το περιβάλλον χημικό προϊόν που είναι δυνατόν να βλάψει το νερό, τον αέρα, το έδαφος και τα ζώα άρα έμμεσα και την υγεία του ανθρώπου Δοχείο που φέρει το συγκεκριμένο εικονόγραμμα είναι δυνατόν να περικλείει εκρηκτικά, αυτοαντιδρώσες ουσίες και οργανικά υπεροξείδια που μπορούν να προκαλέσουν έκρηξη σε περίπτωση θέρμανσής τους. Το εικονόγραμμα προειδοποιεί για: - εύφλεκτα αέρια, αερολύματα, υγρά και στερεά - αυτοθερμαινόμενες ουσίες και μείγματα, πυροφορικά υγρά και στερεά τα οποία είναι δυνατόν να αναφλεγούν σε περίπτωση επαφή τους με τον αέρα - ουσίες και μείγματα που σε περίπτωση επαφής τους με το νερό εκλύουν εύφλεκτα αέρια - αυτοαντιδρώσες ουσίες ή και οργανικά υπεροξείδια που έχουν την ικανότητα να προκαλέσουν πυρκαγιά εάν θερμανθούν Δοχείο που στην ετικέτα του φέρει αυτό το εικονόγραμμα περιέχει οξειδωτικά αέρια, στερεά ή και υγρά, που μπορεί είτε να προκαλέσουν είτε να αναζωπυρώσουν πυρκαγιά και έκρηξη. Δοχείο που στην ετικέτα του φέρει αυτό το εικονόγραμμα είναι δυνατόν να: - περιέχει αέριο υπό πίεση το οποίο εάν θερμανθεί μπορεί να εκραγεί - περιέχει αέριο υπό ψύξη το οποίο είναι δυνατόν να προκαλέσει εγκαύματα ψύχους ή τραυματισμό Αξίζει να σημειωθεί πως αέρια που είναι συνήθως ασφαλή είναι δυνατόν να γίνουν επικίνδυνα εάν τεθούν υπό πίεση. 8

10 ΔΗΛΩΣΕΙΣ ΕΠΙΚΙΝΔΥΝΟΤΗΤΑΣ (Η) ΠΟΥ ΑΦΟΡΟΥΝ ΕΠΙΚΙΝΔΥΝΕΣ ΟΥΣΙΕΣ ΚΑΙ ΜΕΙΓΜΑΤΑ ΣΥΜΦΩΝΑ ΜΕ ΤΟΝ ΕΥΡΩΠΑΪΚΟ ΚΑΝΟΝΙΣΜΟ CLP ΔΗΛΩΣΕΙΣ ΕΠΙΚΙΝΔΥΝΟΤΗΤΑΣ ΓΙΑ ΦΥΣΙΚΟΥΣ ΚΙΝΔΥΝΟΥΣ Η200 Η201 Η202 Η203 Η204 Η205 Η220 Η221 Η222 Η223 Η224 Η225 Η226 Η228 Η240 Η241 Η242 Η250 Η251 Η252 Η260 Η261 Η270 Η271 Η272 Η280 Η281 Η290 Η300 Η301 Η302 Η304 Η310 H311 Η312 Η314 Η315 Η317 Η318 Η319 H330 Η331 H332 Εκρηκτικά, Ασταθή Εκρηκτικά Εκρηκτικά, κίνδυνος μαζικής έκρηξης Εκρηκτικά, σοβαρός κίνδυνος εκτόξευσης Εκρηκτικά, κίνδυνος πυρκαγιάς, έκρηξης ή εκτόξευσης Κίνδυνος πυρκαγιάς ή εκτόξευσης Σε περίπτωση πυρκαγιάς ενδέχεται να προκύψει μαζική έκρηξη Εξαιρετικά εύφλεκτο αέριο Εύφλεκτο αέριο Εξαιρετικά εύφλεκτο αερόλυμα Εύφλεκτο αερόλυμα Υγρό και ατμοί εξαιρετικά εύφλεκτα Υγρό και ατμοί πολύ εύφλεκτα Υγρό και ατμοί εύφλεκτα Εύφλεκτο στερεό Η θέρμανση μπορεί να προκαλέσει έκρηξη Η θέρμανση μπορεί να προκαλέσει πυρκαγιά ή έκρηξη Η θέρμανση μπορεί να προκαλέσει πυρκαγιά Αυταναφλέγεται εάν εκτεθεί στον αέρα Αυτοθερμαίνεται και μπορεί να αναφλεγεί Σε μεγάλες ποσότητες αυτοθερμαίνεται και μπορεί να αναφλεγεί Σε επαφή με το νερό ελευθερώνει εύφλεκτα αέρια τα οποία μπορούν να αυτοαναφλεγούν Σε επαφή με το νερό ελευθερώνει εύφλεκτα αέρια Μπορεί να προκαλέσει ή να αναζωπυρώσει πυρκαγιά οξειδωτικό Μπορεί να προκαλέσει πυρκαγιά ή έκρηξη. Ισχυρό Οξειδωτικό Μπορεί να αναζωπυρώσει την πυρκαγιά οξειδωτικό Περιέχει αέριο υπό πίεση και εάν θερμανθεί μπορεί να εκραγεί Περιέχει αέριο υπό ψύξη και μπορεί να προκαλέσει εγκαύματα ψύχους ή τραυματισμούς. Μπορεί να διαβρώσει μέταλλα Θανατηφόρο σε περίπτωση κατάποσης Τοξικό σε περίπτωση κατάποσης Επιβλαβές σε περίπτωση κατάποσης Μπορεί να προκαλέσει θάνατο σε περίπτωση κατάποσης και διείσδυσης στις αναπνευστικές οδούς Θανατηφόρο σε επαφή με το δέρμα Τοξικό σε επαφή με το δέρμα Επιβλαβές σε επαφή με το δέρμα Προκαλεί σοβαρά δερματικά εγκαύματα και οφθαλμικές βλάβες Προκαλεί ερεθισμό του δέρματος Μπορεί να προκαλέσει αλλεργική δερματική αντίδραση Προκαλεί σοβαρή οφθαλμική βλάβη Προκαλεί σοβαρό οφθαλμικό ερεθισμό Θανατηφόρο σε περίπτωση εισπνοής Τοξικό σε περίπτωση εισπνοής Επιβλαβές σε περίπτωση εισπνοής 9

11 H334 Η335 Η336 Η340 Η341 Η350 Η351 Η360 Η361 Η362 Η370 Η371 Η372 Η373 Μπορεί να προκαλέσει αλλεργία ή συμπτώματα άσθματος ή δύσπνοια σε περίπτωση εισπνοής Μπορεί να προκαλέσει ερεθισμό της αναπνευστικής οδού Μπορεί να προκαλέσει υπνηλία ή ζάλη Μπορεί να προκαλέσει γενετικά ελαττώματα. Αναφέρεται η οδός έκθεσης αν έχει αποδειχθεί αδιαμφισβήτητα ότι δεν υπάρχει κίνδυνος από τις άλλες οδούς έκθεσης Ύποπτο για πρόκληση γενετικών ελαττωμάτων. Αναφέρεται η οδός έκθεσης αν έχει αποδειχθεί αδιαμφισβήτητα ότι δεν υπάρχει κίνδυνος από τις άλλες οδούς έκθεσης Μπορεί να προκαλέσει καρκίνο. Αναφέρεται η οδός έκθεσης αν έχει αποδειχθεί αδιαμφισβήτητα ότι δεν υπάρχει κίνδυνος από τις άλλες οδούς έκθεσης Ύποπτο για πρόκληση καρκίνου. Αναφέρεται η οδός έκθεσης αν έχει αποδειχθεί αδιαμφισβήτητα ότι δεν υπάρχει κίνδυνος από τις άλλες οδούς έκθεσης Μπορεί να βλάψει τη γονιμότητα ή το έμβρυο. Αναφέρεται η ειδική επίπτωση εάν είναι γνωστή. Αναφέρεται η οδός έκθεσης αν έχει αποδειχθεί αδιαμφισβήτητα ότι δεν υπάρχει κίνδυνος από τις άλλες οδούς έκθεσης Ύποπτο για πρόκληση βλάβης στη γονιμότητα ή στο έμβρυο. Αναφέρεται η ειδική επίπτωση εάν είναι γνωστή. Αναφέρεται η οδός έκθεσης αν έχει αποδειχθεί αδιαμφισβήτητα ότι δεν υπάρχει κίνδυνος από τις άλλες οδούς έκθεσης Μπορεί να βλάψει τα βρέφη που τρέφονται με μητρικό γάλα. Προκαλεί βλάβες στα όργανα ή αναφέρονται όλα τα όργανα που βλάπτονται, εάν είναι γνωστά. Αναφέρεται η οδός έκθεσης αν έχει αποδειχθεί αδιαμφισβήτητα ότι δεν υπάρχει κίνδυνος από τις άλλες οδούς έκθεσης Μπορεί να προκαλέσει βλάβες στα όργανα ή αναφέρονται όλα τα όργανα που βλάπτονται εάν είναι γνωστά. Αναφέρεται η οδός έκθεσης αν έχει αποδειχθεί αδιαμφισβήτητα ότι δεν υπάρχει κίνδυνος από τις άλλες οδούς έκθεσης Προκαλεί βλάβες στα όργανα ή αναφέρονται όλα τα όργανα που βλάπτονται εάν είναι γνωστά ύστερα από παρατεταμένη ή επανειλημμένη έκθεση. Αναφέρεται η οδός έκθεσης αν έχει αποδειχθεί αδιαμφισβήτητα ότι δεν υπάρχει κίνδυνος από τις άλλες οδούς έκθεσης Μπορεί να προκαλέσει βλάβες στα όργανα ή αναφέρονται όλα τα όργανα που βλάπτονται, εάν είναι γνωστά, ύστερα από παρατεταμένη ή επανειλημμένη έκθεση. Αναφέρεται η οδός έκθεσης αν έχει αποδειχθεί αδιαμφισβήτητα ότι δεν υπάρχει κίνδυνος από τις άλλες οδούς έκθεσης Κωδικοί επικινδυνότητας για το περιβάλλον ΔΗΛΩΣΕΙΣ ΕΠΙΚΙΝΔΥΝΟΤΗΤΑΣ ΓΙΑ ΤΟ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ Η400 Η410 Η411 Η412 Πολύ τοξικό για τους υδρόβιους οργανισμούς Πολύ τοξικό για τους υδρόβιους οργανισμούς, με μακροχρόνιες επιπτώσεις Τοξικό για τους υδρόβιους οργανισμούς, με μακροχρόνιες επιπτώσεις Επιβλαβές για τους υδρόβιους οργανισμούς, με μακροχρόνιες επιπτώσεις 10

12 Η413 Μπορεί να προκαλέσει μακροχρόνιες επιπτώσεις στους υδρόβιους οργανισμούς ΣΥΜΠΛΗΡΩΜΑΤΙΚΕΣ ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΕΣ ΚΙΝΔΥΝΟΥ ΦΥΣΙΚΕΣ ΙΔΙΟΤΗΤΕΣ EUH 001 Εκρηκτικό σε ξηρή κατάσταση EUH 006 Εκρηκτικό σε επαφή ή χωρίς επαφή με τον αέρα EUH 014 Αντιδρά βίαια με νερό EUH 018 Κατά τη χρήση μπορεί να σχηματίσει εύφλεκτα/εκρηκτικά μείγματα ατμού-αέρος EUH 019 Μπορεί να σχηματίσει εκρηκτικά υπεροξείδια EUH 029 Σε επαφή με το νερό ελευθερώνονται τοξικά αέρια EUH 031 Σε επαφή με οξέα ελευθερώνονται τοξικά αέρια EUH 032 Σε επαφή με οξέα ελευθερώνονται πολύ τοξικά αέρια EUH 044 Κίνδυνος εκρήξεως εάν θερμανθεί υπό περιορισμό EUH 059 Επικίνδυνο για τη στιβάδα του όζοντος EUH 066 Παρατεταμένη έκθεση μπορεί να προκαλέσει ξηρότητα δέρματος ή σκάσιμο. EUH 070 Τοξικό σε επαφή με τα μάτια EUH 071 Διαβρωτικό της αναπνευστικής οδού ΣΥΜΠΛΗΡΩΜΑΤΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΕΠΙΣΗΜΑΝΣΗΣ ΣΥΜΠΛΗΡΩΜΑΤΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΕΠΙΣΗΜΑΝΣΗΣ - ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΕΣ ΓΙΑ ΟΡΙΣΜΕΝΕΣ ΟΥΣΙΕΣ ΚΑΙ ΜΕΙΓΜΑΤΑ ΚΑΙ ΜΕΙΓΜΑΤΑ EUH 201 EUH201A. EUH 202 EUH 203 EUH 204 EUH 205 EUH 206 Περιέχει μόλυβδο. Να μη χρησιμοποιείται σε επιφάνειες που είναι πιθανόν να μασήσουν ή να πιπιλίσουν τα παιδιά Προσοχή! Περιέχει μόλυβδο Κυανοακρυλική ένωση. Κίνδυνος. Κολλάει στην επιδερμίδα και στα μάτια μέσα σε δευτερόλεπτα. Να φυλάσσεται μακριά από παιδιά Περιέχει χρώμιο (VI). Μπορεί να προκαλέσει αλλεργική αντίδραση Περιέχει ισοκυανικές ενώσεις. Μπορεί να προκαλέσει αλλεργική αντίδραση Περιέχει εποξειδικές ενώσεις.μπορεί να προκαλέσει αλλεργική αντίδραση Προσοχή! Να μην χρησιμοποιείται σε συνδυασμό με άλλα προϊόντα. Μπορεί να ελευθερωθούν επικίνδυνα αέρια (χλώριο). EUH 207 Προσοχή! Περιέχει κάδμιο. Κατά τη χρήση αναπτύσσονται επικίνδυνες αναθυμιάσεις. Βλέπε πληροφορίες του κατασκευαστή. Τηρείτε τις οδηγίες ασφαλείας EUH 208 Περιέχει όνομα της ευαισθητοποιητικής ουσίας. Μπορεί να προκαλέσει αλλεργική αντίδραση. EUH 209 EUH 209A EUH 210 EUH 401 Μπορεί να γίνει πολύ εύφλεκτο κατά τη χρήση. Μπορεί να γίνει πολύ εύφλεκτο κατά τη χρήση. Δελτίο δεδομένων ασφαλείας παρέχεται εφόσον ζητηθεί. Για να αποφύγετε τους κινδύνους για την ανθρώπινη υγεία και το περιβάλλον, ακολουθήστε τις οδηγίες χρήσης. 11

13 ΚΩΔΙΚΟΙ ΠΡΟΦΥΛΑΞΗΣ (P) ΠΟΥ ΑΦΟΡΟΥΝ ΕΠΙΚΙΝΔΥΝΕΣ ΧΗΜΙΚΕΣ ΟΥΣΙΕΣ ΚΑΙ ΜΕΙΓΜΑΤΑ ΣΥΜΦΩΝΑ ΜΕ ΤΟΝ ΕΥΡΩΠΑΪΚΟ ΚΑΝΟΝΙΣΜΟ CLP Κανονικά, στην ετικέτα μπορούν να αναγράφονται κατά μέγιστο έως έξι δηλώσεις P. Περισσότερες δηλώσεις P μπορούν να περιλαμβάνονται στο δελτίο δεδομένων ασφαλείας (ΔΔΑ) της χημικής ουσίας. Κωδικοί αριθμοί δηλώσεων προφύλαξης Ρ100 Γενικές Ρ200 Πρόληψη Ρ300 Απόκριση Ρ400 Αποθήκευση Ρ500 Απόρριψη Κωδικοί προφύλαξης Γενικοί P101 P102 P103 Εάν ζητήσετε ιατρική συμβουλή, να έχετε μαζί σας το δοχείο του προϊόντος ή την ετικέτα Μακριά από παιδιά Διαβάστε την ετικέτα πριν από τη χρήση Κωδικοί προφύλαξης Πρόληψη P201 Εφοδιαστείτε με τις ειδικές οδηγίες πριν από τη χρήση P202 Μην το χρησιμοποιήσετε πριν διαβάσετε και κατανοήσετε όλες τις οδηγίες προφύλαξης P210 Μακριά από θερμότητα/σπινθήρες/φλόγες/θερμές επιφάνειες. Μην καπνίζετε P211 Μην ψεκάζετε κοντά σε φλόγα ή άλλη πηγή ανάφλεξης P220 Διατηρείται/Φυλάσσεται μακριά από ενδύματα/ /καύσιμα υλικά. P221 Λάβετε κάθε προφύλαξη ώστε να μην αναμειχθεί με καύσιμα/ P222 Να μην έρθει σε επαφή με τον αέρα P223 Αποφύγετε κάθε πιθανή επαφή με το νερό διότι αντιδρά βίαια και μπορεί να προκληθεί ανάφλεξη. P230 Να διατηρείται υγρό με P231 Χειρισμός σε αδρανή ατμόσφαιρα. P232 Προστασία από την υγρασία. P233 Το δοχείο να διατηρείται ερμητικά κλειστό P234 Να διατηρείται μόνο στο αρχικό δοχείο. P235 Να διατηρείται δροσερό P240 Γείωση / ισοδυναμική σύνδεση του περιέκτη, (δοχείου) και του εξοπλισμού του δέκτη P241 Να χρησιμοποιείται αντιεκρηκτικός ηλεκτρολογικός εξοπλισμός / εξαερισμού / φωτιστικός / /. P243 Να λαμβάνονται μέτρα προφύλαξης κατά των ηλεκτροστατικών εκκενώσεων P244 Να διατηρούνται καθαρές από γράσα και λάδια οι βαλβίδες μείωσης. P250 Να αποφεύγεται άλεση/ κρούση/ /τριβή P251 Περιέκτης, (δοχείο) υπό πίεση: Να μην τρυπηθεί ή καεί ακόμη και μετά τη χρήση 12

14 P260 Μην αναπνέετε σκόνη/ αναθυμιάσεις/αέρια/ συγκεντρώσεις σταγονιδίων/ ατμούς/εκνεφώματα. P261 Αποφεύγετε να αναπνέετε σκόνη/αναθυμιάσεις/αέρια/ συγκεντρώσεις σταγονιδίων/ατμούς/εκνεφώματα P262 Να μην έρθει σε επαφή με τα μάτια, με το δέρμα ή με τα ρούχα P263 Αποφεύγετε την επαφή στη διάρκεια της εγκυμοσύνης/ γαλουχίας P264 Πλένετε σχολαστικά μετά το χειρισμό P270 Μην τρώτε, μην πίνετε, μην καπνίζετε, όταν χρησιμοποιείτε αυτό το προϊόν P271 Να χρησιμοποιείται μόνο σε ανοικτό ή καλά αεριζόμενο χώρο P272 Τα μολυσμένα ενδύματα εργασίας δεν πρέπει να βγαίνουν από το χώρο εργασίας P273 Να αποφεύγεται η ελευθέρωση στο περιβάλλον P280 Να φοράτε προστατευτικά γάντια / προστατευτικά ενδύματα / μέσα ατομικής προστασίας για τα μάτια / το πρόσωπο P281 Χρησιμοποιείτε μέσα ατομικής προστασίας όπως απαιτείται P282 Φοράτε μονωτικά γάντια προστασίας από το ψύχος/ προστατευτική μάσκα/ προστατευτικά γυαλιά P283 Φοράτε αντιπυρικά/ αλεξίφλογα πυράντοχα/ βραδυφλεγή ενδύματα P284 Φοράτε μέσα ατομικής προστασίας της αναπνοής P285 Σε περίπτωση ανεπαρκούς αερισμού, να φοράτε μέσα ατομικής προστασίας της αναπνοής Κωδικοί προφύλαξης Απόκριση P301 ΣΕ ΠΕΡΙΠΤΩΣΗ ΚΑΤΑΠΟΣΗΣ: P302 ΣΕ ΠΕΡΙΠΤΩΣΗ ΕΠΑΦΗΣ ΜΕ ΤΟ ΔΕΡΜΑ: P303 ΣΕ ΠΕΡΙΠΤΩΣΗ ΕΠΑΦΗΣ ΜΕ ΤΟ ΔΕΡΜΑ (ή με τα μαλλιά): P304 ΣΕ ΠΕΡΙΠΤΩΣΗ ΕΙΣΠΝΟΗΣ: P305 ΣΕ ΠΕΡΙΠΤΩΣΗ ΕΠΑΦΗΣ ΜΕ ΤΑ ΜΑΤΙΑ : P306 ΣΕ ΠΕΡΙΠΤΩΣΗ ΕΠΑΦΗΣ ΜΕ ΤΑ ΡΟΥΧΑ: P307 ΣΕ ΠΕΡΙΠΤΩΣΗ έκθεσης:18 P308 ΣΕ ΠΕΡΙΠΤΩΣΗ έκθεσης ή πιθανής έκθεσης: P309 ΣΕ ΠΕΡΙΠΤΩΣΗ έκθεσης ή αδιαθεσίας: P310 Καλέστε αμέσως το ΚΕΝΤΡΟ ΔΗΛΗΤΗΡΙΑΣΕΩΝ ή ένα γιατρό Ρ311 Καλέστε το ΚΕΝΤΡΟ ΔΗΛΗΤΗΡΙΑΣΕΩΝ ή ένα γιατρό P312 Καλέστε το ΚΕΝΤΡΟ ΔΗΛΗΤΗΡΙΑΣΕΩΝ ή ένα γιατρό, εάν αισθανθείτε αδιαθεσία P313 Συμβουλευθείτε / Επισκεφθείτε γιατρό P314 Συμβουλευθείτε / Επισκεφθείτε γιατρό, εάν αισθανθείτε αδιαθεσία P315 Συμβουλευθείτε / Επισκεφθείτε αμέσως γιατρό P320 Χρειάζεται επειγόντως ειδική αγωγή (βλέπε σε αυτή την ετικέτα) P321 Χρειάζεται ειδική αγωγή (βλέπε σε αυτή την ετικέτα) P322 Χρειάζονται ειδικά μέτρα (βλέπε σε αυτή την ετικέτα) P330 Ξεπλύνετε το στόμα P331 ΜΗΝ προκαλέσετε εμετό P332 Εάν παρατηρηθεί ερεθισμός του δέρματος: P333 Εάν παρατηρηθεί ερεθισμός του δέρματος ή εμφανιστεί εξάνθημα: P334 Βυθίστε σε δροσερό νερό/ τυλίξτε με βρεγμένους επιδέσμους P335 Αφαιρέστε προσεκτικά τα σωματίδια που έχουν μείνει στο δέρμα 13

15 P336 Ξεπαγώστε τα παγωμένα μέρη με χλιαρό νερό. Μην τρίβετε την περιοχή που πάγωσε P337 Εάν δεν υποχωρεί ο οφθαλμικός ερεθισμός: P338 Εάν υπάρχουν φακοί επαφής, αφαιρέστε τους, εφόσον είναι εύκολο Συνεχίστε να ξεπλένετε P340 Μεταφέρετε τον ασθενή στον καθαρό αέρα και αφήστε τον να ξεκουραστεί σε στάση που διευκολύνει την αναπνοή P341 Εάν ο ασθενής έχει δύσπνοια, μεταφέρετέ τον στον καθαρό αέρα και αφήστε τον να ξεκουραστεί σε στάση που διευκολύνει την αναπνοή P342 Εάν παρουσιάζονται αναπνευστικά συμπτώματα: P350 Πλύνατε απαλά με άφθονο νερό και σαπούνι P351 Ξεπλύνατε προσεκτικά με νερό για αρκετά λεπτά P352 Πλύνετε με άφθονο σαπούνι και νερό P353 Ξεπλύνετε την επιδερμίδα με νερό/στο ντους P360 Ξεπλύνετε αμέσως τα μολυσμένα ρούχα και την επιδερμίδα με άφθονο νερό πριν αφαιρέσετε τα ρούχα P361 Αφαιρέστε / Βγάλτε αμέσως όλα τα μολυσμένα ρούχα. P362 Βγάλτε τα μολυσμένα ρούχα και πλύνετε τα πριν τα ξαναχρησιμοποιήσετε P363 Πλύνετε τα μολυσμένα ρούχα πριν τα ξαναχρησιμοποιήσετε P370 Σε περίπτωση πυρκαγιάς: P371 Σε περίπτωση σοβαρής πυρκαγιάς και εάν πρόκειται για μεγάλες ποσότητες: P372 Κίνδυνος έκρηξης σε περίπτωση πυρκαγιάς P373 ΜΗΝ προσπαθείτε να κατασβήσετε την πυρκαγιά, όταν η φωτιά πλησιάζει σε εκρηκτικά P374 Προσπαθήστε να κατασβήσετε την πυρκαγιά λαμβάνοντας τις κατάλληλες προφυλάξεις και από εύλογη απόσταση P375 Προσπαθήστε να κατασβήσετε την πυρκαγιά από απόσταση, επειδή υπάρχει κίνδυνος έκρηξης P376 Σταματήστε τη διαρροή, εφόσον δεν υπάρχει κίνδυνος P377 Διαρροή φλεγόμενου αερίου: Μην την κατασβήσετε, εκτός εάν μπορείτε να σταματήσετε τη διαρροή χωρίς κίνδυνο P378 Χρησιμοποιήστε για την κατάσβεση P380 Εκκενώστε την περιοχή P381 Απομακρύνεται όλες τις πηγές ανάφλεξης, εάν αυτό μπορεί να γίνει χωρίς κίνδυνο P390 Σκουπίστε την ουσία που χύθηκε για να προλάβετε υλικές ζημιές P391 Μαζέψτε την ουσία ή το προϊόν που χύθηκε Κωδικοί προφύλαξης Αποθήκευση P401 P402 P403 P404 P405 P406 P407 P410 Αποθηκεύεται Αποθηκεύεται σε στεγνό μέρος Αποθηκεύεται σε καλά αεριζόμενο χώρο Φυλάσσεται σε κλειστό περιέκτη, (δοχείο) Φυλάσσεται κλειδωμένο Αποθηκεύεται σε ανθεκτικό στη διάβρωση/ περιέκτη, (δοχείο), με ανθεκτική εσωτερική επένδυση. Να υπάρχει κενό αέρος μεταξύ των σωρών/παλετών Να προστατεύεται από τις ηλιακές ακτίνες. 14

16 P411 Αποθηκεύεται σε θερμοκρασίες που δεν υπερβαίνουν τους o C/ F. P412 Να μην εκτίθεται σε θερμοκρασίες που υπερβαίνουν τους 50 o C/ 122F. P413 Οι σωροί χύδην με βάρος άνω των kg/ lbs αποθηκεύονται σε θερμοκρασίες που δεν υπερβαίνουν τους o C/ F. P420 Αποθηκεύεται μακριά από άλλα υλικά. P422 Το περιεχόμενο αποθηκεύεται σε Κωδικοί προφύλαξης Διάθεση P501 Διάθεση του περιεχομένου/ περιέκτη σε 15

17 Βασικά εργαστηριακά όργανα και σκεύη - Ογκομετρικά γυάλινα σκεύη Ογκομετρικές φιάλες. Είναι μακρόλαιμες φιάλες που στο λαιμό τους έχουν χαραγή που δείχνει το σημείο μέχρι το οποίο πρέπει να συμπληρωθούν με νερό για να πάρουμε τους συγκεκριμένους όγκους που αναγράφονται πάνω σε αυτές. Χρησιμοποιούνται για την παρασκευή πρότυπων διαλυμάτων με ζύγιση κάποιας ουσίας, διάλυση αυτής και αραίωσή της. Σιφώνια. Διακρίνονται σε σιφώνια μετρήσεως, τα οποία έχουν βαθμολογημένο το μήκος του σωλήνα τους και με τα οποία μπορούμε να πάρουμε οποιοδήποτε όγκο διαλύματος επιθυμούμε, και σε σιφώνια πληρώσεως ή ογκομετρικά όπως λέγονται, με τα οποία μπορούμε να πάρουμε μόνο συγκεκριμένο όγκο διαλύματος, (αυτόν που αναγράφεται πάνω στο σιφώνιο). Προχοΐδα. Είναι γυάλινος αριθμημένος σωλήνας που στο κάτω μέρος του έχει στρόφιγγα με την οποία ρυθμίζεται η ροή του υγρού που περιέχεται σε αυτόν κι έτσι μπορεί κανείς να πάρει τον επιθυμητό όγκο. Χρησιμοποιούνται στις ογκομετρικές αναλύσεις. - Φιαλίδια ζύγισης. Σε αυτά τοποθετούνται και φυλάσσονται όσα δείγματα ανάλυσης χρειάζονται ξήρανση και προφύλαξη από την υγρασία. - Ξηραντήρας. Είναι γυάλινο δοχείο με παχιά τοιχώματα και πλατύ χείλος που το καπάκι του εφάπτεται καλά και στερεώνεται με τη βοήθεια στρώματος βαζελίνης. Στον πυθμένα του έχει ξηραντική ουσία από άνυδρο CaCl 2, (χλωριούχο ασβέστιο), και πάνω από αυτή έχει μια διάτρητη πορσελάνινη βάση στην οποία τοποθετούνται άδεια ή με ξηρές ουσίες μικρά δοχεία. - Δοκιμαστικοί σωλήνες. Μικροί γυάλινοι σωλήνες στους οποίους τοποθετούνται δείγματα προς ανάλυση. - Χωνευτήρια. Είναι πορσελάνινα μικρά δοχεία που χρησιμοποιούνται για τη θέρμανση ή την πύρωση μικρών ποσοτήτων στερεών ουσιών ή ιζημάτων. - Λύχνοι φωταερίου. Χρησιμοποιούνται για τη θέρμανση διαφόρων ουσιών και ο συνηθέστερα χρησιμοποιούμενος είναι ο λύχνος Bunsen. - Υδροβολέας. Είναι σωλήνας από πολυαιθυλένιο στον οποίο φυλάγεται αποσταγμένο νερό. - Ζυγός. Μπορεί να είναι ηλεκτρονικός ή αναλυτικός, (ο οποίος και είναι μεγαλύτερης ακρίβειας) -.Ειδικά όργανα. Στην ενόργανη ανάλυση χρησιμοποιούνται διάφορα όργανα όπως πεχάμετρα, φασματοφωτόμετρα, χρωματογράφοι κ.α.. 16

18 Ογκομετρική φιάλη (Volumetric flask glass) Σιφώνια Πλήρωσης και μέτρησης (Transfer and Measuring pipettes) Προχοΐδα (Burette) Ογκομετρικός κύλινδρος (Measuring cylinder) Ποτήρι ζέσεως Κωνική φιάλη Erlenmeyer flask Κρυσταλλωτήριο Διαχωριστική χοάνη (Separator funnels) Φιάλη διήθησης υπό κενό (Conical filtering flask with side tube) Ψυκτήρας (Liebig condenser) Σφαιρική φιάλη Υδροβολείς (Washing bottles) 17

19 (Χωνί Buchner) (Buchner funnels) Χωνί (Filter funnel, glass) Ξηραντήρας Ύαλος ωρολογίου (Watch glass) Φιάλη αντιδραστηρίων (Reaget bottles, glass) Σταγονόμετρο (Dropping pipettes) Δοκιμαστικός σωλήνας (Test tube) Γουδιά πορσελάνης (Mortar and pestle) Στηρίγματα δοκιμαστικών σωλήνων (Test tube racks) Κάψα Πορσελάνης (Porcelain vessels) Χωνευτήρια πορσελάνης Ψύκτρες καθαρισμού 18

20 Καθαρότητα Οικονομία αντιδραστηρίων Καθαρότητα αντιδραστηρίων Για να αποφεύγεται η αποτυχία των πειραμάτων λόγω μολυσμένων αντιδραστηρίων, πρέπει να ακολουθούνται τα πιο κάτω : - Οι σπάτουλες, τα κουτάλια, τα σιφώνια και όλα όσα χρησιμοποιούνται για τη λήψη των αντιδραστηρίων, πρέπει να είναι καθαρά. - Ποτέ δεν επαναφέρεται στην αρχική φιάλη η περίσσεια των αντιδραστηρίων. - Τα πώματα από τις φιάλες, δεν τοποθετούνται πάνω στον πάγκο, μα σε καθαρό χαρτί ή σε ύαλο ωρολογίου. Το πιο συνηθισμένο είναι βέβαια να κρατιούνται με το αριστερό χέρι και ο χειρισμός της φιάλης να γίνεται με το δεξί. Τα βιδωτά πώματα, είναι δυνατόν να τοποθετούνται στον πάγκο γυρισμένα ανάποδα. - Τα στόμια από τις φιάλες είναι απαραίτητο να διατηρούνται πάντα καθαρά. - Ποτέ δεν παίρνουμε διαλύτη ή διάλυμα με εισαγωγή σιφωνιού στο μπουκάλι, μα μεταφέρουμε λίγο όγκο του υγρού σε ποτήρι ζέσεως ή κωνική φιάλη και στη συνέχεια χρησιμοποιούμε το σιφώνιο. - Όταν παρασκευάζουμε διαλύματα, απαραίτητο είναι να αναγράφουμε στην ετικέτα του μπουκαλιού το όνομα του διαλύματος, τη μοριακότητά του και την ημερομηνία παρασκευής του. - Ο πάγκος εργασίας και ο χώρος αποθήκευσης των αντιδραστηρίων διατηρούνται πάντοτε καθαροί και στεγνοί. Οικονομία αντιδραστηρίων Τα περισσότερα χημικά αντιδραστήρια, κοστίζουν αρκετά ακριβά και πρέπει να αποφεύγεται κάθε αδικαιολόγητη σπατάλη τους. Επιπλέον από περιβαλλοντικής άποψης είναι πολύ σημαντική η ελαχιστοποίηση των δημιουργουμένων αποβλήτων. Κανόνες χρήσης του ζυγού - Την ουσία που θα ζυγιστεί, δεν την τοποθετούμε ποτέ απ ευθείας στο δίσκο του ζυγού, μα πάντα σε ύαλο ωρολογίου, χωνευτήριο, ή κάψα πορσελάνης. - Ουσίες πτητικές, υγροσκοπικές, ή προσβαλλόμενες από τον αέρα, ζυγίζονται πάντα σε ειδικά φιαλίδια ζυγίσεως. - Ποτέ δεν ζυγίζονται ουσίες οι οποίες είναι θερμές. - Τα όργανα που χρησιμοποιούνται για τη ζύγιση, πρέπει να είναι καθαρά και στεγνά. - Ποτέ δεν ζυγίζουμε διαλύματα στα οποία διεξάγονται αντιδράσεις. - Η υγρασία μέσα στον αναλυτικό ζυγό, πρέπει να περιορίζεται στο ελάχιστο. - Ο ζυγός μηδενίζεται πριν και μετά από κάθε ζύγιση. - Πριν και μετά από κάθε ζύγιση, ο ζυγός καθαρίζεται επιμελώς και με προσοχή. 19

21 Βασικές εργαστηριακές πρακτικές Μέτρηση όγκου Τα πιο συνηθισμένα ογκομετρικά γυάλινα σκεύη, είναι οι ογκομετρικές φιάλες, τα σιφώνια και οι προχοΐδες. Όταν η μεγάλη ακρίβεια δεν κρίνεται απαραίτητη, χρησιμοποιούνται και οι ογκομετρικοί κύλινδροι. Ογκομετρικές φιάλες Οι ογκομετρικές φιάλες, χρησιμοποιούνται μόνο για παρασκευή διαλυμάτων ορισμένου όγκου και ποτέ για λήψη ορισμένου όγκου. Αυτό γιατί είναι έτσι κατασκευασμένες ώστε να περιέχουν και όχι να παρέχουν ορισμένο όγκο υγρού. Πιο ειδικά, οι ογκομετρικές φιάλες, χρησιμοποιούνται για παρασκευή πρότυπων διαλυμάτων και για αραίωση μέχρι ορισμένου όγκου πρότυπων διαλυμάτων. Η παρασκευή των πρότυπων διαλυμάτων, πραγματοποιείται με ζύγιση πρότυπης ουσίας, διάλυση αυτής και τέλος με αραίωσή της μέχρι ορισμένου όγκου. Σε κάθε περίπτωση, τα διαλύματα, πριν αραιωθούν μέχρι τον τελικό όγκο, πρέπει να αναμιγνύονται καλά με επανειλημμένη αναστροφή και ανάδευση της φιάλης. Αρκετές ογκομετρικές φιάλες, είναι εφοδιασμένες με εσμυρισμένα γυάλινα πώματα, τα οποία προσβάλλονται από αλκαλικά διαλύματα, με αποτέλεσμα να είναι αδύνατο το άνοιγμα της φιάλης. Για το λόγο αυτό, σε περίπτωση παρασκευής αλκαλικού διαλύματος, αυτό μεταφέρεται αμέσως σε πλαστική φιάλη από πολυαιθυλένιο. Όταν στην ογκομετρική φιάλη διαλύονται στερεές ουσίες, η τελική ρύθμιση του όγκου, πρέπει να γίνεται εφόσον διαλυθούν αυτές πλήρως, ενώ ακόμη καλύτερο είναι η διάλυσή τους να γίνεται σε ποτήρι ζέσεως και στη συνέχεια να ακολουθεί η μεταφορά στην ογκομετρική φιάλη και η τελική ρύθμιση του όγκου. Θα πρέπει τέλος να σημειωθεί, πως σε καμία περίπτωση δεν θερμαίνονται διαλύματα μέσα στις ογκομετρικές φιάλες. Σιφώνια. Διακρίνονται σε: Σε σιφώνια μετρήσεως, τα οποία είναι λεπτοί βαθμολογημένοι σωλήνες, κατασκευασμένοι συνήθως από γυαλί. Σε σιφώνια πληρώσεως που χρησιμοποιούνται όταν είναι απαραίτητη μεγάλη ακρίβεια όγκου. Τα σιφώνια, είναι απαραίτητο να είναι πάντα καθαρά, ενώ συνήθως γίνεται πρώτα έκπλυση τους με το υγρό το οποίο πρόκειται να χρησιμοποιηθεί. Σε περίπτωση που τα τοιχώματα του σιφωνιού δεν είναι καθαρά, είναι δυνατόν να προκύψουν σφάλματα που να οφείλονται στη μη κανονική εκροή του υγρού και στην παραμονή σταγονιδίων στο σιφώνιο. Επιβάλλεται τότε ο καθαρισμός του σιφωνίου με απορρυπαντικό, ή στην ανάγκη με χρωμοθειϊκό οξύ. Μετά τη χρησιμοποίησή τους και κυρίως μετά την μεταφορά αλκαλικών διαλυμάτων, πρέπει να γίνεται προσεκτικός καθαρισμός των σιφωνίων. Τα σιφώνια ξηραίνονται στο πυριαντήριο, ή με την παραμονή τους στον αέρα, ή με διαδοχικές εκπλήσσεις με μικρές ποσότητες αιθυλικής αλκοόλης και αιθέρα. Πολύ μικροί όγκοι υγρών, παίρνονται με μικροσιφώνια των mL. Προχοΐδα Αποτελείται από βαθμολογημένο γυάλινο σωλήνα, ο οποίος καταλήγει σε στρόφιγγα, (βλέπε βασικά εργαστηριακά σκεύη) και χρησιμοποιείται κύρια στις ογκομετρήσεις. Για την καλή λειτουργία της στρόφιγγας, απαραίτητη είναι η λίπανσή της, ενώ για τη σωστή εκτίμηση της ένδειξης της προχοΐδας, πρέπει η παρατήρηση του υγρού μηνίσκου που σχηματίζεται στο εσωτερικό της, να γίνεται κάθετα προς την προχοΐδα. Επίσης προσοχή θα πρέπει να δίνεται στο χώρο του ακροφυσίου της στρόφιγγας, που 20

22 πρέπει να είναι γεμάτος και απαλλαγμένος από φυσαλίδες αέρα. Ως δείκτης για την ανάγνωση, παίρνεται η κάτω επιφάνεια του μηνίσκου. Σωστή ανάγνωση της προχοΐδας ( Εικόνες προερχόμενες από τα ιστολόγια: ekfe-a-peiraia.att.sch.gr και pmchemistry.blogspot.com αντίστοιχα) Σε ορισμένα διαλύματα, όπως του υπερμαγγανικού καλίου, ή του ιωδίου, η βάση του μηνίσκου δεν διακρίνεται καλά και για το λόγο αυτό, παίρνεται ως ένδειξη η πάνω επιφάνεια αυτού. Πριν από την πλήρωσή της, η προχοΐδα πλένεται 2-3 φορές με μικρή ποσότητα, 5-10 ml, από το διάλυμα που θα χρησιμοποιηθεί και στη συνέχεια γεμίζεται με αυτό μέχρι ύψους τουλάχιστον 2 cm, πάνω από την ένδειξη του μηδενός. Ακολούθως ελέγχεται η ύπαρξη φυσαλίδων αέρα στο στόμιό της με γρήγορη εκροή μικρής ποσότητας υγρού. Τα διαλύματα και κυρίως τα αλκαλικά, τα οποία προσβάλλουν το γυαλί, δεν πρέπει να μένουν στην προχοΐδα για πολύ ώρα, γιατί υπάρχει κίνδυνος να κολλήσει η στρόφιγγα και η προχοΐδα να αχρηστευθεί. Μετά το τέλος κάθε εργαστηριακής άσκησης, η προχοΐδα, πλένεται καλά και αφήνεται ανεστραμμένη. Ο σωστός χειρισμός της στρόφιγγας της προχοΐδας, φαίνεται στο σχήμα που ακολουθεί. Με το δεξί μας χέρι περιστρέφουμε τη φιάλη, ενώ με το αριστερό, γίνεται ο χειρισμός της στρόφιγγας της προχοΐδας και η ρύθμιση της ταχύτητας ροής του υγρού, πιέζοντας τη στρόφιγγα ελαφρά προς τα μέσα, για να αποφύγουμε τυχόν διαρροή του υγρού. Η προσθήκη του πρότυπου διαλύματος, γίνεται στην αρχή γρήγορα και στο τέλος σιγά σιγά. 21

23 Ο σωστός χειρισμός της στρόφιγγας της προχοΐδας. (Εικόνα προερχόμενη από το ιστολόγιο: pmchemistry.blogspot.com) Θέρμανση Η θέρμανση μπορεί να γίνει κατά περίπτωση με: - Θερμαντική πλάκα εφοδιασμένη με κρυσταλλωτήριο. Το τελευταίο ονομάζεται υδατόλουτρο όταν περιέχει νερό και σε αυτό επιτυγχάνεται μέτρια θέρμανση, αμμόλουτρο όταν περιέχει άμμο και σε αυτό επιτυγχάνεται ήπια θέρμανση και ελαιόλουτρο όταν περιέχει λάδι, (σιλικόνης) και σε αυτό επιτυγχάνεται υψηλή θέρμανση. Ο πιο πάνω τρόπος θέρμανσης σκευών είναι και ο πιο συνηθισμένος. - Θερμαντικό μανδύα. Αυτός χρησιμοποιείται σε περιπτώσεις που απαιτείται εξαιρετικά ήπιος τρόπος θέρμανσης, όπως για παράδειγμα στις περιπτώσεις θέρμανσης εύφλεκτων οργανικών διαλυτών. - Θέρμανση με γυμνή φλόγα. Αυτή γίνεται πολύ σπάνια με καύση αερίου μέσα σε ειδικό λύχνο, το λύχνο Bunsen. Τα πορσελάνινα σκεύη καθώς και οι δοκιμαστικοί σωλήνες, είναι δυνατόν να θερμανθούν απευθείας στη φλόγα του λύχνου, ενώ τα υπόλοιπα σκεύη, απαιτούν την παρεμβολή πλέγματος αμιάντου. Πριν από κάθε θέρμανση, πρέπει να δίνεται προσοχή, ώστε η εξωτερική επιφάνεια των πορσελάνινων και γυάλινων δοχείων, να είναι τελείως στεγνή, γιατί στην αντίθετη περίπτωση, δηλαδή με την παρουσία υγρασίας, το σκεύος θα σπάσει αμέσως. Η θέρμανση υγρών μέσα σε δοκιμαστικούς σωλήνες, πρέπει να γίνεται με συνεχή ανάδευση και το στόμιο του σωλήνα να μην είναι στραμμένο προς το πρόσωπο του ατόμου που χειρίζεται το σωλήνα, ή άλλου που εργάζεται σε διπλανή θέση, γιατί πάντα υπάρχει πιθανός κίνδυνος πρόκλησης εγκαυμάτων από εκτίναξη υγρού. Καθαρισμός γυάλινων σκευών Ανάλογα με τη φύση της ρύπανσης των γυάλινων σκευών, επιλέγεται το κατάλληλο μέσο καθαρισμού τους. Για παράδειγμα για ρυπάνσεις που οφείλονται σε όξινες ουσίες, χρησιμοποιείται διάλυμα καυστικού νατρίου, ή σόδας, ενώ για ρυπάνσεις που οφείλονται σε αλκαλικές ουσίες, επιλέγονται διαλύματα οξέων. Τόσο στο εργαστήριο όσο και στην καθημερινή ζωή, πρέπει ΠΑΝΤΑ να επιλέγεται και να 22

24 χρησιμοποιείται πρώτο το περιβαλλοντικά φιλικότερο καθαριστικό μέσο. Έτσι για παράδειγμα, όπως ένας λεκές στο σώμα μας από πίσσα ή λαδομπογιά είναι καλύτερα να απομακρύνεται με λάδι παρά με νέφτι, έτσι και στο εργαστήριο πρέπει να επιλέγετε το κοινό υγρό απορρυπαντικό πιάτων από ένα διαλύτη και το ζεστό νερό από το υγρό απορρυπαντικό πιάτων, εφόσον βέβαια μπορούν να επιτύχουν το επιθυμητό αποτέλεσμα. Σε αυτή την επιλογή καθοδηγητής είναι η γνώση των ιδιοτήτων των ουσιών που χρησιμοποιούνται (π.χ. όξινες, αλκαλικές, υδατοδιαλυτές, λιποδιαλυτές, κ.λπ.) τις οποίες καλό είναι κανείς να φροντίζει να μαθαίνει. Ιδιαίτερα αποτελεσματικό, είναι το χρωμοθειϊκό οξύ, ενώ τέλος ο καθαρισμός των λιπαρών υλών μπορεί να γίνει με πλύσιμο με οργανικούς διαλύτες, όπως ο αιθέρας και άλλοι. Άριστα αποτελέσματα, δίνει και ο καθαρισμός με ψύκτρα και απορρυπαντικό. Στην περίπτωση αυτή, το σκεύος ξεπλένεται με άφθονο νερό βρύσης αρχικά και στη συνέχεια με απεσταγμένο νερό, ενώ τα γυάλινα σκεύη, ξηραίνονται στο πυριαντήριο. Χρήσιμο είναι να τονιστεί πως τα σκεύη πρέπει να πλένονται αμέσως, γιατί με την πάροδο του χρόνου, οι ρύποι απομακρύνονται δύσκολα. Παρασκευή διαλύματος χρωμοθειϊκού οξέος g διχρωμικού καλίου, διαλύονται σε 100 ml απεσταγμένου νερού. Στο διάλυμα, προσθέτουμε ανακατεύοντας συνεχώς με γυάλινη ράβδο, διπλάσιο όγκο πυκνού θειικού οξέος. Το παρασκευασμένο διάλυμα, φυλάσσεται σε καλά πωματισμένη φιάλη. Ο καθαρισμός και το πλύσιμο των γυάλινων σκευών, γίνεται με μικρή ποσότητα χρωμοθειϊκού οξέος, γιατί η ισχυρή οξειδωτική και διαβρωτική του δράση, είναι ικανή να επιφέρει πλήρη καθαρισμό. Στη συνέχεια το οξύ απορρίπτεται,(ποτέ στην αποχέτευση μα συλλέγεται σε γυάλινη σκοτεινή φιάλη), το σκεύος πλένεται με ψύκτρα και διάλυμα απορρυπαντικού και τέλος ξεπλένεται καλά με άφθονο απεσταγμένο νερό. 23

25 ΕΡΓΑΣΤΗΡΙΑΚΕΣ ΑΣΚΗΣΕΙΣ 24

26 ΑΣΚΗΣΗ 1 Παρασκευή διαλυμάτων διαφόρων συγκεντρώσεων - Μέτρηση του ph αυτών 25

27 ΘΕΩΡΗΤΙΚΟ ΜΕΡΟΣ Διάλυμα ονομάζεται κάθε ομογενές μίγμα, 1 που αποτελείται από δύο ή περισσότερες χημικές ουσίες και έχει την ίδια μακροσκοπική σύσταση σε όλη την έκταση της μάζας του. Αναλόγως με τη φάση στην οποία βρίσκονται, (αέρια, υγρή ή στερεά), τα διαλύματα ταξινομούνται σε αέρια, υγρά και στερεά. Όλα τα αέρια μίγματα, είναι διαλύματα, (ομογενή μίγματα). Η ουσία η οποία βρίσκεται σε ένα διάλυμα με τη μεγαλύτερη αναλογία, ονομάζεται διαλυτικό μέσο ή διαλυτικό ή διαλύτης και εκείνη η οποία βρίσκεται με τη μικρότερη αναλογία, διαλυμένη ουσία 2. Οι διαλυμένες ουσίες, είναι δυνατόν να βρίσκονται στα διαλύματα : - Με τη μορφή μορίων. Μοριακά διαλύματα. - Με τη μορφή ιόντων. Ιοντικά διαλύματα. - Με τη μορφή συγκροτημάτων μορίων, (μικκύλια), μεγέθους cm. Κολλοειδή διαλύματα. Ακόρεστο, ονομάζεται το διάλυμα στο οποίο μπορεί να διαλυθεί κι άλλη ποσότητα διαλυμένης ουσίας. Κεκορεσμένο, ονομάζεται το διάλυμα που περιέχει τη μέγιστη ποσότητα διαλυμένης ουσίας σε ορισμένη θερμοκρασία. Υπέρκορο, ονομάζεται το διάλυμα, που περιέχει ποσότητα διαλυμένης ουσίας μεγαλύτερη αυτής που απαιτείται για να προκύψει κεκορεσμένο διάλυμα 3. Διαλυτότητα ουσίας, ονομάζεται η συγκέντρωση κεκορεσμένου διαλύματός της, σε ορισμένη θερμοκρασία. Η διαλυτότητα και η συγκέντρωση, εκφράζονται με τις ίδιες μονάδες. Ουσίες που διαλύονται αρκετά σε κάποιο διαλύτη, χαρακτηρίζονται ως ευδιάλυτες σ αυτόν, ενώ ουσίες που διαλύονται ελάχιστα, χαρακτηρίζονται ως δυσδιάλυτες, ή αδιάλυτες. 4 Τρόποι έκφρασης συγκέντρωσης διαλυμάτων Συγκέντρωση διαλύματος, ονομάζεται η ποσότητα της διαλυμένης ουσίας, που υπάρχει σε ορισμένη ποσότητα διαλύτη ή διαλύματος. Η συγκέντρωση, εκφράζεται με φυσικές, ή με χημικές μονάδες. Φυσικές μονάδες Επί τοις εκατό κατά βάρος, % w/w, % κ.β. Εκφράζει τα γραμμάρια της διαλυμένης ουσίας, που περιέχονται σε 100 γραμμάρια διαλύματος και είναι ανεξάρτητη της θερμοκρασίας. Ο τρόπος αυτός έκφρασης της συγκέντρωσης, χρησιμοποιείται συχνά για συνηθισμένα οξέα, (π.χ. HCl, HNO 3, H 2 SO 4, HClO 4, H 3 PO 4, CH 3 COOH) και για την αμμωνία. Για να πάρουμε ορισμένο βάρος διαλυμένης ουσίας, πρέπει να ζυγίσουμε ορισμένη ποσότητα διαλύματος, ή αν είναι 1 Ετερογενές μίγμα, ονομάζεται εκείνο το οποίο αποτελείται από δύο ή περισσότερα ομογενή μέρη, που συχνά καλούνται φάσεις. Όλα τα διαλύματα, είναι ομογενή μίγματα. 2 Στην περίπτωση διαλυμάτων θειικού οξέος και νερού, το θειικό οξύ, αναφέρεται πάντα ως διαλυμένη ουσία και το νερό ως διαλύτης, (ανεξάρτητα από την αναλογία τους στο διάλυμα). 3 Ο σχηματισμός υπέρκορων διαλυμάτων, οδηγεί σε ατελή καθίζηση και άρα προκαλεί σφάλματα, κύρια στην ποσοτική, μα και στην ποιοτική ανάλυση. Τα υπέρκορα διαλύματα, είναι ασταθή και ο σχηματισμός τους αποφεύγεται με ανάδευση ή με τριβή του τοιχώματος του δοκιμαστικού σωλήνα, ή με προσθήκη κρυστάλλου της ουσίας που θα διαλυθεί, ώστε η παραπάνω ποσότητά της να αποβληθεί με τη μορφή ιζήματος. 4 Αδιάλυτες πλήρως ουσίες, δεν υπάρχουν, γιατί έστω σε ίχνη διαλύονται όλες. 26

28 γνωστή η πυκνότητα του διαλύματος να μετρήσουμε ορισμένο όγκο. Το βάρος w, της διαλυμένης ουσίας σε g, ο όγκος V του διαλύματος σε ml, η πυκνότητα d σε g / ml και η % περιεκτικότητα κατά βάρος, συνδέονται με τη σχέση : w = V x d x % / 100. Επί τοις εκατό κατ όγκο, % v/v, % κ.ο. Εκφράζει τα ml της διαλυμένης ουσίας, σε 100 ml διαλύματος. Η έκφραση αυτή χρησιμοποιείται μόνο στην περίπτωση ανάμιξης υγρών. Για παράδειγμα αν 10 ml αιθυλικής αλκοόλης αραιωθούν με 90 ml νερού, παίρνουμε διάλυμα αιθυλικής αλκοόλης 10 % κ.ο., υποθέτοντας πως κατά την ανάμιξη, δεν λαμβάνει χώρα μεταβολή όγκου. Επί τοις εκατό κατά βάρος προς όγκο, % w/ν. Εκφράζει τα γραμμάρια της διαλυμένης ουσίας, σε 100 ml διαλύματος. Χρησιμοποιείται κύρια για συγκεντρώσεις αραιών διαλυμάτων στερεών αντιδραστηρίων. Μέρη ανά εκατομμύριο, ppm. Μέρη βάρους διαλυμένης ουσίας, ανά μέρη βάρους, (ή στην περίπτωση αραιών υδατικών διαλυμάτων που βρίσκονται σε θερμοκρασία περιβάλλοντος ανά μονάδα όγκου), διαλύματος. Ο τρόπος αυτός, χρησιμοποιείται για να εκφράσει πολύ μικρές συγκεντρώσεις. Σε περιβαλλοντικά δείγματα χρησιμοποιείται ευρέως. Χημικές μονάδες Γραμμομοριακή ή μοριακή συγκέντρωση, ή μοριακότητα κατ όγκο, (Molarity), M. Εκφράζει τα γραμμομόρια, mol, της διαλυμένης ουσίας, τα οποία περιέχονται σε 1L διαλύματος. Έτσι διάλυμα Na 2 SO 4 1 M σημαίνει 1 mol Na 2 SO 4 / L, ή 142,1 g Na 2 SO 4 / L, (Μ.Β. Na 2 SO 4 = 142,1). Οι όροι γραμμομόριο και μοριακότητα, έχουν πραγματική σημασία, μόνο όταν μιλάμε για μοριακές ουσίες και μοριακά διαλύματα. Στην περίπτωση ιοντικών διαλυμάτων, είναι προτιμότερο να χρησιμοποιούνται οι όροι γραμμοτυπικό βάρος και γραμμοτυπική ή τυπική συγκέντρωση ή τυπικότητα F, (Formality). Γραμμοτυπικό βάρος ουσίας, είναι η ποσότητα αυτής σε γραμμάρια, που αριθμητικά είναι ίση με το τυπικό της βάρος, δηλαδή το άθροισμα των ατομικών βαρών όλων των ατόμων που υπάρχουν στο χημικό τύπο της ουσίας. Το γραμμοτυπικό βάρος συμβολίζεται με gfw, (gramformula weight). Έτσι η τυπικότητα F, είναι ο αριθμός των γραμμοτυπικών βαρών ανά λίτρο διαλύματος, gfw / L ή fw / L. Μοριακότητα κατά βάρος, (molality), m. Εκφράζει τον αριθμό των γραμμομορίων διαλυμένης ουσίας, ανά 1000 g διαλύτη. Η molality, είναι ανεξάρτητη της θερμοκρασίας. Κανονική συγκέντρωση, ή κανονικότητα Ν, (Normality). Εκφράζει τον αριθμό των γραμμοϊσοδυνάμων διαλυμένης ουσίας, ανά λίτρο διαλύματος, eq / L. Για τις κανονικότητες Ν, και για τα διαλύματα της ίδιας θερμοκρασίας, ισχύει πάντοτε η σχέση: Ν Α x V A = N B x V B, όπου V A, V B, οι όγκοι των διαλυμάτων και Ν Α, Ν Β οι αντίστοιχες κανονικότητες. Η εξίσωση χρησιμοποιείται για τη λύση προβλημάτων αραίωσης. Γραμμοϊσοδύναμο, (eq), ονομάζουμε την ποσότητα ουσίας, που δίνει ή δέχεται ή αντικαθιστά ή είναι χημικά ισοδύναμη με ένα γραμμοϊσοδύναμο υδρογόνου, δηλαδή με 1,008 g υδρογόνου. Στις μεταθετικές αντιδράσεις 5, το γραμμοϊσοδύναμο ισούται με το πηλίκο του γραμμοτυπικού βάρους της ουσίας, διά του ολικού αριθμού οξείδωσης των αντιδρώντων θετικών ή αρνητικών ιόντων. 5 Οι μεταθετικές αντιδράσεις, ή αντιδράσεις αντικατάστασης όπως αλλιώς λέγονται, είναι αυτές που γίνονται λόγω απομάκρυνσης ενός ή περισσοτέρων από τα προϊόντα από τον κύκλο της αντίδρασης. Η απομάκρυνση ενός προϊόντος είναι δυνατόν να γίνει με το σχηματισμό 1) ιζήματος, 2) αερίου, ή 3) ελάχιστα ιονιζόμενης ουσίας. 27

29 Στις αντιδράσεις οξειδοαναγωγής, το γραμμοϊσοδύναμο της οξειδωτικής, ή αναγωγικής ουσίας, ισούται με το πηλίκο του γραμμοτυπικού βάρους, διά του αριθμού των προσλαμβανόμενων, ή αποβαλλόμενων, ηλεκτρονίων. Στον Πίνακα που ακολουθεί πιο κάτω, φαίνεται ο τρόπος υπολογισμού της Ν, (Χατζηϊωάννου, 1983). Τίτλος. Εκφράζει τα γραμμάρια της διαλυμένης ουσίας που περιέχονται σε 1mL διαλύματος. Για παράδειγμα διάλυμα ΗΝΟ 3, 0,05 τίτλου, σημαίνει ότι σε 1 ml διαλύματος περιέχονται 0,05 g ΗΝΟ 3 Τύπος αντίδρασης 1.Μεταθετικές Αντιδρώσα ουσία Οξύ Γραμμοϊσοδύναμο Μέθοδος υπολογισμού Γραμμοτυπικό βάρος Αριθμός παρεχομένων Η + Παραδείγματα HCl = 36,46 g 1 H 2 SO 4 = 49,04 g 2 Βάση Γραμμοτυπικό βάρος Αριθμός προσλαμβανομένων Η + Ba(OH) 2 = 85,68 g 2 Άλας Γραμμοτυπικό βάρος Ολικός αριθμός οξείδωσης αντιδρώντων θετικών ή αρνητικών ιόντων Na 2 HPO 4 = 141,96 g για το Η + 1 Na 2 HPO 4 = 70,98 g για το Να + 2 Na 2 HPO 4 = 47,32 g για τα PO Οξειδοαναγωγικές Οξειδωτικό Γραμμοτυπικό βάρος Αριθμός προσλαμβανομένων ηλεκτρονίων KMnO 4 = 31,6 g, MnO 4 - Mn 2+ 5 KMnO 4 = 52,68 g, MnO 4 - MnO 2 3 K2Cr 2 O 7 = 49,03 g, Cr 2 O 7 2- Cr 3+ 6 Αναγωγικό Γραμμοτυπικό βάρος Αριθμός αποβαλλομένων ηλεκτρονίων Η 2 S = 17,04 g για S 2- S 2 FeSO 4 = 151,91 g για Fe 2+ Fe 3+ 1 ph Ονομάζεται ο αρνητικός δεκαδικός λογάριθμος της συγκέντρωσης (ως Μ) των ιόντων υδρογόνου : ph = -log[h + ] = log( 1/[H + ] ). Κατά ανάλογο τρόπο ισχύει και: pοη = -log[οη - ] = log( 1/[ΟΗ - ] ), pκ = -log[κ] Από τη σχέση [Η + ] x [ΟΗ - ] = log[h + ] + (-log[oh - ]) = -log10-14 ph + poh = 14. Με τη βοήθεια της τελευταίας εξίσωσης, είναι δυνατόν να υπολογιστεί το ph ή το poh, αν ένας από τους δύο όρους είναι γνωστός. Ο όρος που 28