ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΑΚΑ ΦΡΟΝΤΙΣΤΗΡΙΑ ΚΟΛΛΙΝΤΖΑ

Transcript

1 1 η 2 η Συνάντηση ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ : Παναγιώτης Βεργούρος, Οικονομολόγος, Συγγραφέας ΕΝΟΤΗΤΑ Ο ΟΡΙΣΜΟΣ ΤΗΣ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗΣ ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ ΚΑΙ ΟΙ ΣΧΟΛΕΣ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗΣ ΣΚΕΨΗΣ Σύμφωνα με τους κλασικούς Οικονομολόγους η Πολιτική Οικονομία ορίστηκε ως: Η επιστημονική μελέτη της ιστορικής εξέλιξης και λειτουργίας των θεσμών και μηχανισμών που συντελούν στην οργάνωση της οικονομικής ζωής μιας κοινωνίας. Αργότερα η νεοκλασική οικονομική σκέψη εισήγαγε την έννοια της Οικονομικής επιστήμης και διατύπωσε έναν λιγότερο ευρύ ορισμό, σύμφωνα με τον οποίο: Η μελέτη της ανθρώπινης συμπεριφοράς, όπως αυτή εκφράζεται στην προσπάθεια να ικανοποιηθούν απεριόριστες ανάγκες με περιορισμένα μέσα, αποτελεί το κύριο αντικείμενο της Οικονομικής επιστήμης. Συνεπώς τα αντικείμενα της Πολιτικής Οικονομίας και της Οικονομικής επιστήμης έχουν στενή σχέση αλλά δεν είναι ταυτόσημα, με την πρώτη να αποτελεί σαφώς ευρύτερη έννοια. Εκτός από τις δύο σχολές Οικονομικής σκέψης που προαναφέρθηκαν υπήρξαν και άλλες προσπάθειες μελέτης των οικονομικών φαινόμενων, όπως οι Εμποριοκράτες ή Μερκαντιλιστές, που εμφανίστηκαν περίπου το 1500 μχ, με κύριους εκπροσώπους τους Jean Bodin και Thomas Mun και οι Φυσιοκράτες, που εμφανίστηκαν στο τέλος του 17 ου αιώνα, με κυριότερο εκπρόσωπο τον Francois Quesnay.Επειδή, όμως, η οικονομική σκέψη στηρίχτηκε σε συγκεκριμένους άξονες, αυτοί εκφράστηκαν κυρίως ως εξής: Κλασικοί, που πρωτοεμφανίστηκαν προς το τέλος του 18 ου αιώνα και θεμελίωσαν την Πολιτική Οικονομία, με πιο σημαντικούς εκπροσώπους τον Smith, τον Say τον Malthus, τον Ricardo και τον Mill, αλλά και τον αντίλογο που εκφράστηκε από τον Karl Marx. Θεωρούσαν ότι η οικονομία είναι σαν ένας βιολογικός οργανισμός που αν αφεθεί ελεύθερος θα έρθει σε ισορροπία. Ο Smith μίλησε για το αόρατο χέρι της οικονομίας που θα μεγιστοποιεί πάντα το ατομικό και το κοινωνικό όφελος. Θεωρούσε πλούτο τα αγαθά που καταναλώνει το άτομο και ως πηγή του πλούτου την εργασία. Ο Say υποστήριξε ότι η προσφορά δημιουργεί τη δική της ζήτηση, που πρακτικά σημαίνει ότι η ελεύθερη αγορά δεν θα οδηγήσει ποτέ σε αδιάθετη παραγωγή. Ο Malthus διατύπωσε την άποψη ότι το ύψος του πληθυσμού καθορίζεται από τη διαθέσιμη ποσότητα των μέσων διαβίωσης και επιπλέον υποστήριξε ότι η όποια βοήθεια προς τους φτωχούς θα επιδεινώσει τη φτώχεια τους. Ο Ricardo διατύπωσε την έννοια του συγκριτικού πλεονεκτήματος και θεμελίωσε την αξία του διεθνούς εμπορίου. Επίσης διατύπωσε την άποψη - 1 -

2 ότι οι μισθοί των εργατών ρυθμίζονται από τις μεταβολές του πληθυσμού (δηλαδή από την πλευρά της προσφοράς εργασίας) και κυμαίνονται γύρω από το ελάχιστο όριο συντήρησης ( σιδερένιος νόμος της εργασίας ). Ο Mill ενώ θεωρείται από τους βασικούς εκπροσώπους της κλασικής οικονομικής σκέψης και συνεπώς η βάση των ιδεών του είναι η αποφυγή οποιασδήποτε κρατικής παρέμβασης για τη βελτίωση της θέσης των φτωχών στρωμάτων, εντούτοις με το ργο του (ιδιαίτερα προς το τέλος της ζωής του) και επηρεασμένος από τις κοινωνικές εξελίξεις στο 2 ο μισό του 19 ου αιώνα, με τις επιτυχίες των διεκδικήσεων των εργαζομένων, άνοιξε το δρόμο προς τον κοινωνικό φιλελευθερισμό, αποδεχόμενος την αξία εφαρμογής κοινωνικής πολιτικής. Τέλος για τους κλασικούς οικονομολόγους η αξία των αγαθών μπορεί να προσδιοριστεί ακριβώς από τις εργατοώρες που χρησιμοποιήθηκαν για την παραγωγή τους. Νεοκλασικοί, που στο τέλος του 19 ου αιώνα ανέπτυξαν περαιτέρω τις βασικές αρχές των κλασικών, με πολλούς και σπουδαίους οικονομικούς επιστήμονες, όπως οι Marshall, Pigou, Keynes (ο οποίος αργότερα διατυπώνει απόψεις που δημιουργούν ένα νέο και πολύ σημαντικό ρεύμα οικονομικής σκέψης. Υποστήριζαν ότι η κρατική παρέμβαση πρέπει να γίνεται στο μόνο πλαίσιο της διόρθωσης των ατελειών της αγοράς και ότι οι περιορισμένοι πόροι πρέπει να χρησιμοποιηθούν με τρόπο ώστε να μεγιστοποιείται η χρησιμότητα των καταναλωτών. Η ανάπτυξη των θεωριών τους απαιτούσε τη χρήση των οριακών μεγεθών (και για αυτό ονομάστηκαν και οριακοί ). Εισήγαγαν την άποψη ότι η αξία ενός αγαθού εξαρτάται από τη χρησιμότητα του και όχι από τις εργατοώρες που απαιτήθηκαν για να παραχθεί (σημείο διαφοροποίησης από τους κλασικούς). Επιπλέον η άποψη τους για το χρήμα συνοψίζεται στη φράση ότι είναι ένα πέπλο που σκεπάζει τα πραγματικά μεγέθη της οικονομίας και δεν μπορεί να τα μεταβάλει (πχ. η έκδοση νέου χρήματος δεν θα αυξήσει την παραγωγή άλλα τις τιμές). Μια πιο σύγχρονη (και περισσότερο ακραία) έκφραση της νεοκλασικής άποψης είναι οι Μονεταριστές, με κύριο εκπρόσωπο τον Friedman, οι οποίοι μιλούν για ελάχιστο Κράτος, και υποστηρίζουν τον έλεγχο της προσφοράς χρήματος από ανεξάρτητους (από το Κράτος) φορείς. Έμειναν, επίσης γνωστοί για την εισαγωγή της θεωρίας του φυσικού ποσοστού ανεργίας. Η πολιτική της Θάτσερ στη Βρετανία είχε πολλές επιρροές από τη Μονεταριστική σκέψη. Η Κεϋνσιανή οικονομική σκέψη που δημιουργήθηκε στην ουσία από το κράχ του 1929 στις ΗΠΑ, που για τους ίδιους απέδειξε ότι η προσφορά δεν έχει τη δική της ζήτηση (απόρριψη του νόμου του Say) και πως η ελεύθερη αγορά δεν οδηγεί πάντα σε πλήρη απασχόληση. Επιπλέον οι Κεϋνσιανοί οικονομολόγοι δεν θεωρούν το χρήμα ως απλά ένα πέπλο που σκεπάζει την οικονομία χωρίς να επηρεάζει τα πραγματικά μεγέθη, αλλά πιστεύουν ότι μπορεί να χρησιμοποιηθεί για να αυξήσει την παραγωγή (σε φάσεις που η οικονομία το έχει ανάγκη, όπως όταν ισορροπεί χωρίς πλήρη απασχόληση). Η Κεϋνσιανή οικονομική σκέψη διαφοροποιήθηκε έντονα από τη νεοκλασική για 3 κυρίως λόγους: 1. Ανέδειξε ότι το οικονομικό σύστημα μας (καπιταλισμός) δεν εξασφαλίζει πλήρη απασχόληση και δίκαιη διανομή εισοδήματος. 2. Υποστήριξε ότι η λύση στο πρόβλημα της ανεργίας δεν είναι η μείωση των μισθών αλλά η τόνωση της ζήτησης. 3. Διατύπωσε την άποψη ότι η αναδιανομή του εισοδήματος προς όφελος των φτωχότερων στρωμάτων είναι ευνοϊκή για τις επενδύσεις αφού αυξάνει την οριακή ροπή για κατανάλωση (βλέπε την αντίστοιχη ενότητα στις σημειώσεις της Μακροοικονομικής Θεωρίας). Συνεπώς η παρέμβαση του Κράτους προς αυτές τις κατευθύνσεις θεωρείται απαραίτητη. Η Θεσμική Σχολή αναπτύχθηκε στα τέλη της δεκαετίας 1880 στις ΗΠΑ. Η Σχολή αυτή αντιτίθεται στη θέση της κλασικής και νεοκλασικής σχολής η οποία υποστηρίζει ότι οι οικονομικές μεταβλητές που χρησιμοποιούνται για τη μελέτη της οικονομικής δραστηριότητας ισχύουν ανεξαρτήτως χρόνου και τόπου. Αντίθετα, η Σχολή αυτή υποστηρίζει ότι οι ιστορικοί, - 2 -

3 κοινωνικοί και θεσμικοί παράγοντες έχουν μεγάλη σπουδαιότητα για την κατανόηση των οικονομικών φαινομένων. Μέσα στο ίδιο πλαίσιο, υποστηρίζεται ότι η οικονομική επιστήμη όπως έχει εξελιχθεί και διδάσκεται παρουσιάζει μία στειρότητα η οποία οφείλεται στην στατική ανάλυση των οικονομικών μεταβλητών που το συνθέτουν. Ως εκ τούτου θα πρέπει να απορριφθούν οι a priori υποθέσεις για την ανθρώπινη δράση που κατευθύνεται σε συγκεκριμένο σκοπό. Επομένως η οικονομική επιστήμη σκοπό έχει πλέον να εξετάσει τον τρόπο με τον οποίο συμπεριφέρονται τα δρώντα οικονομικώς άτομα καθώς και τις επιδράσεις που δέχονται από κάθε ιστορική, κοινωνική και θεσμική μεταβολή. Τούτο σημαίνει πως απαιτείται η ανάπτυξη και χρήση μιας μεθοδολογίας η οποία να θεωρεί τους θεσμούς όχι ως δεδομένους a priori, αλλά ως συνεχώς μεταβαλλόμενους παράγοντες οι οποίοι επιδρούν σημαντικά στην οικονομική συμπεριφορά των ατόμων. 1.2 ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΣΚΕΨΗ ΚΑΙ ΚΡΑΤΟΣ Η ΚΛΑΣΙΚΗ ΑΝΤΙΛΗΨΗ ΓΙΑ ΤΟ ΚΡΑΤΟΣ Οι διάφορες σχολές οικονομικής σκέψης αντιλαμβάνονται με διαφορετικό τρόπο τον ρόλο του κράτους στην οικονομία και στην κοινωνία. Από τους κλασικούς οικονομολόγους (Smith, Ricardo κ.α.) μέχρι τους σύγχρονους οικονομολόγους, ο προσδιορισμός του ρόλου του κράτους στην οικονομία ήταν ιδιαίτερα σημαντικός. Πολλοί υποστηρίζουν ότι ο Adam Smith, που θεωρείται ως ένας από τους θεμελιωτές της σύγχρονης οικονομικής επιστήμης, ήταν εναντίον του κράτους και ένθερμος οπαδός της αγοράς και της θεωρίας περί αοράτου χειρός. Ορισμένοι υπέρμαχοι της νεοκλασικής θεωρίας υποστηρίζουν ότι η θέση τους για το κράτος, ή καλύτερα για τον περιορισμό του ρόλο του κράτους απορρέει από τη θέση του Adam Smith για τη σχέση κράτους και αγοράς. Η άποψη αυτή έχει δεχτεί κριτική, τόσο στο πλαίσιο της νεοφιλελεύθερης κατεύθυνσης, όσο και έξω από αυτό. Η παρέμβαση του κράτους αποτελεί την προϋπόθεση για την απρόσκοπτη λειτουργία της αγοράς. Σύμφωνα με τον Adam Smith ο ρόλος του κράτους είναι κυρίως πολιτικός παρέχοντας αφενός μεν στους πολίτες και στην κοινωνία την απαραίτητη προστασία από εξωτερικούς ή εσωτερικούς εχθρούς, αφετέρου δε ορισμένα αγαθά και υπηρεσίες τα οποία η αγορά δεν θα ενδιαφερόταν ποτέ να προσφέρει. Επιπλέον ο Smith ήταν υπέρμαχος της ελεύθερης οικονομικής δράσης των ατόμων και ότι το κράτος πρέπει να παρεμβαίνει στην οικονομία για την παροχή υπηρεσιών στην άμυνα, στη δικαιοσύνη και σε ορισμένα δημόσια έργα που οι ιδιώτες δεν θέλουν να τα παρέχουν. Βέβαια άλλοι κλασικοί οικονομολόγοι όπως John Stuart Mill και Nassau Senior προχώρησαν πέρα από τις απόψεις του Smith αναφορικά με τον ρόλο του κράτους και υποστήριξαν ακόμη περισσότερο την ανάγκη μεγαλύτερης φιλελευθεροποίησης της οικονομίας και υπερασπίστηκαν τη θεωρία του laissez faire. Ο Mill είναι γενικά προσηλωμένος στο δόγμα του ελεύθερου ανταγωνισμού αν και σε ορισμένες περιπτώσεις, π.χ. στην εκπαίδευση, στην ρύθμιση της εργάσιμης ημέρας και στην βοήθεια των φτωχών, αποδεχόταν την κρατική παρέμβαση στην οικονομία. Από τους κλασικούς ο Μαρξ είχε μία διαφορετική αντίληψη για το ρόλο του κράτους. Ο Μαρξ δεν είχε διατυπώσει μία ολοκληρωμένη θεωρία περί κράτους. Είχε αναπτύξει δύο θέσεις για το κράτος οι οποίες δεν είχαν μεταξύ τους συνοχή. Η πρώτη αφορά το πολιτικό κράτος, όπως αυτή αναπτύσσεται στο έργο του «Η 18 Μπρυμαίρ του Λουδοβίκου Μποναπάρτη». Θεωρεί το κράτος ως μία γραφειοκρατική και στρατιωτική οργάνωση, ως ένα παρασιτικό σώμα το οποίο δεν διαδραματίζει ιδιαίτερο ρόλο στην παραγωγή ή στην αναπαραγωγή. Στο έργο του «Κριτική του προγράμματος Γκότα», η άποψη του Μαρξ για το κράτος είναι παραπλήσια με την άποψη του Lassale, θεωρώντας ότι το κράτος πρέπει να συνδράμει στην «κοινωνική υπόθεση». Σε μία κοινωνία στην οποία θα επικρατούσαν ισότιμες - 3 -

4 οικονομικές και κοινωνικές σχέσεις, δεν θα υπήρχε ανάγκη από ένα μηχανισμό, το κράτος, αναδιανομής των εισοδημάτων. Η οικονομική προσέγγιση του Μαρξ για το κράτος, όπως αυτή αναπτύσσεται στον Εμφύλιο πόλεμο στη Γαλλία και στο Κομμουνιστικό Μανιφέστο, είναι ότι αυτό αποτελεί όργανο στα χέρια της άρχουσας τάξης για να επιβάλλει και να προστατεύσει τα συμφέροντά της. Η ανάλυση του κράτους στο Κεφάλαιο μπορεί να θεωρηθεί ως οριακή. Ο Μαρξ θεωρεί ότι ανάμεσα στο κράτος και την οικονομία αναπτύσσεται μία πολύ στενή σχέση. Η οικονομία αποτελεί τη βάση και το κράτος το εποικοδόμημα. Όταν μεταβάλλεται η οικονομική βάση ανατρέπεται ολιγότερο ή περισσότερο, γρήγορα ή αργά όλο το εποικοδόμημα. Παράλληλα με τη σκέψη του Μαρξ, ο Engels θεωρεί ότι το κράτος είναι ένας ιστορικός θεσμός, που καθιερώνεται από τη στιγμή που στις κοινωνίες εμφανίζεται η οικονομική εκμετάλλευση μίας τάξης από την άλλη. Το κράτος έχει ως σκοπό να εγκαθιδρύσει το γενικό συμφέρον, είτε χρησιμοποιώντας τους ιδεολογικούς, είτε τους κατασταλτικούς μηχανισμούς. Το κράτος δρα ως συλλογικός ιδεατός καπιταλιστής. Η θεώρηση του κράτους ως συλλογικού ιδεατού καπιταλιστή έρχεται σε αντίθεση με την θεωρία που ανέπτυξε ο Lenin. Σύμφωνα με αυτή την θεωρία το κράτος, ως σύνολο θεσμών από τους οποίους πηγάζει η 6 εξουσία, έχει ως κύριο σκοπό να διακανονίζει την ταξική πάλη ανάμεσα στις ανταγωνιστικές ομάδες, χωρίς να υπονομεύεται η κυριαρχία της άρχουσας τάξης και οι καπιταλιστικές σχέσεις παραγωγής. Η σκέψη του Lenin, η οποία σημαδεύτηκε από την επικράτηση της ρωσικής επανάστασης του 1917 και η ανοικοδόμηση του σοσιαλισμού σε μία μόνο χώρα, ήταν η θεωρητική πηγή έμπνευσης των ανά τη γη κομμουνιστικών κομμάτων και του θεωρητικού ρεύματος του κρατικομονοπωλιακού καπιταλισμού. Η θεωρία αυτή επισκίασε επί δεκαετίες το σύνολο των μαρξιστικών αντιλήψεων περί κράτους Η ΝΕΟΚΛΑΣΙΚΗ ΑΝΤΙΛΗΨΗ ΓΙΑ ΤΟ ΚΡΑΤΟΣ Η νεοκλασική αντίληψη για την έννοια και το ρόλο του κράτους στην οικονομία διαφέρει από περίοδο σε περίοδο. Η πρώτη γενιά των νεοκλασικών ( ) υποστήριζε ότι η μεγιστοποίηση της οικονομικής ευημερίας μπορεί να επιτευχθεί στα πλαίσια μιας τελείως ανταγωνιστικής αγοράς, αρκεί να μην επεμβαίνει το κράτος. Η άποψη των νεοκλασικών που διαμορφώνεται μετά το 1930 υποστηρίζει ότι η μεγιστοποίηση της οικονομικής ευημερίας είναι εφικτή μόνο αν το κράτος παρεμβαίνει στην αγορά για να διορθώσει τις ατέλειές της και να αναπληρώσει τις αδυναμίες της. Για να κατανοήσουμε την νεοκλασική αντίληψη για το κράτος θα πρέπει να εξετάσουμε τέσσερις διαφορετικές περιόδους : α) την περίοδο πριν από την κρίση του , β) την περίοδο 1930 μέχρι τα μέσα της δεκαετίας του 70, γ) την περίοδο από τα μέσα της δεκαετίας του 70 μέχρι τις αρχές της δεκαετίας του 90 και δ) η περίοδος μετά τις αρχές της δεκαετίας του 90. Το χαρακτηριστικό της πρώτης περιόδου είναι η πλήρης φιλελευθεροποίηση της οικονομίας. Η αγορά διαδραματίζει τον κύριο ρυθμιστικό παράγοντας την περίοδο αυτή, παρέχοντας λύσεις στον τρόπο επιλογής και παραγωγής αυτών των αγαθών, όσο και στον τρόπο διανομής αυτών των αγαθών. Η νεοκλασική αντίληψη θεωρεί ότι η αγορά μπορεί να επιτύχει την άριστη κατανομή των διαθέσιμών μέσων παραγωγής, την άριστη ή κοινωνικά επιθυμητή διανομή, την πλήρη απασχόληση και νομισματική σταθερότητα και τον κοινωνικά επιθυμητό ρυθμό οικονομικής ανάπτυξης. Προϋπόθεση για την επίτευξη όλων αυτών των επιδιωκόμενων σκοπών είναι η ύπαρξη του τέλειου ανταγωνισμού. Οι υποθέσεις του τέλειου ανταγωνισμού αφορούν το θεσμικό πλαίσιο, τον αριθμό των καταναλωτών και παραγωγών, την ορθολογική συμπεριφορά τους, την μεγιστοποίηση της ευημερίας τους, την τέλεια πληροφόρηση κ.α. Ως εκ τούτου, παρέμβαση οποιασδήποτε ξένης δύναμης στη λειτουργία της ανταγωνιστικής αγοράς, παρέμβαση που θα επηρέαζε ή θα περιόριζε την ελεύθερη δράση των επιχειρηματιών ή και την ελεύθερη επιλογή των καταναλωτών θα είχε ως αποτέλεσμα την απομάκρυνση από την άριστη κατανομή των μέσων παραγωγής, την οικονομική σταθερότητα και την - 4 -

5 επιθυμητή ανάπτυξη, με συνέπεια τη μείωση της κοινωνικής ευημερίας. Ως τέτοια εξωγενής δύναμη θεωρείται το κράτος, το οποίο σύμφωνα με την νεοκλασική αντίληψη θα πρέπει να παραμείνει σχετικά ουδέτερο ως προς την οικονομία γιατί έτσι θα εξυπηρετούσε καλλίτερα τα συμφέροντα της κοινωνίας. Όμως, η οικονομική κρίση του έδειξε με σαφή τρόπο ότι το μοντέλο του τέλειου ανταγωνισμού ήταν ένα ιδεατό μοντέλο καθόσον αρκετές από τις προϋποθέσεις του δεν ίσχυαν. Η παντελής έλλειψη παρεμβατικής δράσης του κράτους την περίοδο του οικονομικού κραχ θεωρήθηκε από ορισμένους οικονομολόγους ότι παρέτεινε την διάρκεια της κρίσης του Κατά συνέπεια, η έλλειψη βασικών χαρακτηριστικών του τέλειου ανταγωνισμού οδηγεί την νεώτερη γενιά των νεοκλασικών στην επανεξέταση του ρόλου του κράτους. Θεωρούν ότι υπάρχουν περιπτώσεις όπου ο μηχανισμός των τιμών δεν κατορθώνει να πετύχει αριστοποίηση σύμφωνα με το κριτήριο του Pareto, είτε στη σφαίρα της κατανάλωσης, είτε στη σφαίρα της παραγωγής, είτε σ ολόκληρο το οικονομικό σύστημα. Ως εκ τούτου οι επιδιωκόμενοι στόχοι της παρέμβασης του κράτους, σύμφωνα με αυτή τη γενιά των νεοκλασικών, είναι : α. ο εφοδιασμός της οικονομίας με δημόσια αγαθά στις επιθυμητές ποσότητες. β. ο εφοδιασμός της οικονομίας με αγαθά και υπηρεσίες κοινής ωφέλειας στις επιθυμητές ποσότητες. γ. η επέκταση των δραστηριοτήτων που δημιουργούν εξωτερικές οικονομίες και ο περιορισμός των εξωτερικών επιβαρύνσεων. δ. οι φραγμοί και οι έλεγχοι στα μονοπώλια ε. η αναδιανομή του εισοδήματος και του πλούτου στην αναγκαία έκταση για την πραγματοποίηση της άριστης ή της κοινωνικά επιθυμητής διανομής. στ. η σταθεροποίηση της οικονομίας και συγκεκριμένα η αντιμετώπιση της ύφεσης και η καταπολέμηση του πληθωρισμού. ζ. η ανακατανομή των μέσων παραγωγής στην έκταση που απαιτεί η πραγματοποίηση της κοινωνικά επιθυμητής οικονομικής ανάπτυξης. Η οικονομική κρίση η οποία πλήττει τις χώρες της Ευρωπαϊκής Ένωσης, και όχι μόνο αυτές, στα μέσα της δεκαετίας του 70, χώρες όπου είχε αναπτυχθεί το κράτος-πρόνοιας, αρχίζει και πλήττει την νομιμοποίηση της παρέμβασης του κράτους στην οικονομία. Δύο είναι οι κύριες αιτίες: αφενός μεν η αδυναμία να χρηματοδοτηθεί το υψηλό ποσοστό δημοσίων δαπανών εξαιτίας των χαμηλών ρυθμών οικονομικής ανάπτυξη και αφετέρου η αναζήτηση νέου τρόπου οργάνωσης της κοινωνίας ο οποίος δομείται σχεδόν αποκλειστικά στη βάση του ιδιωτικού - ατομικού. Κατά την συνέπεια, η οικονομική κρίση της δεκαετίας του 70 αναδεικνύει την τρίτη γενιά των νεοκλασικών αναφορικά με την θέση τους ως προς το ρόλο του κράτους στην οικονομία. Η τρίτη γενιά των νεοκλασικών αναφορικά με την άποψή της για το ρόλο του κράτους στην οικονομία και στην κοινωνία διαμορφώνεται με την οικονομική κρίση στη δεκαετία του 70. Η κρίση στο φορντικό μοντέλο ανάπτυξης, η μείωση της παραγωγικότητας και οι χαμηλοί ρυθμοί ανάπτυξης επέδρασαν καταλυτικά δημιουργώντας τις προϋποθέσεις για την αμφισβήτηση της κρατικής παρέμβασης. Η αμφισβήτηση της νομιμοποίησης της ύπαρξης του κράτουςπρόνοιας είναι διττή. Τόσο η αριστερή κεϋνσιανή προσέγγιση όσο και η μαρξιστική κριτική για το κράτος-πρόνοιας εστιάζονται κυρίως στην αποτυχία του κράτους-πρόνοιας να εκπληρώσει του στόχους που το ίδιο είχε θέσει. Δηλαδή την προώθηση της οικονομικής και κοινωνικής δικαιοσύνης. Η νεοκλασική κριτική την περίοδο αυτή εντοπίζεται σε δύο κύρια σημεία: α. το δημοσιονομικό πρόβλημα και οι επιπτώσεις του και β. η αποτελεσματικότητα των δημοσίων δαπανών. Παρόλο, που το δημοσιονομικό πρόβλημα είναι ιδιαίτερα έντονο, καθόσον θα πρέπει να χρηματοδοτηθεί ένα υψηλό ποσοστό δημοσίων δαπανών από έναν αισθητά μειωμένο ρυθμό οικονομικής ανάπτυξης, εντούτοις το κύριο σημείο, κατά την άποψή μας, στην νεοκλασική θεωρία είναι η αποτελεσματικότητα των δημοσίων δαπανών. Η έννοια της αποτελεσματικότητας, όπως αυτή τίθεται από την νεοκλασική θεωρία, απευθύνεται κατά κύριο λόγο στο εάν και κατά πόσο το δημόσιο και γενικά το κράτος νομιμοποιείται να παρεμβαίνει στην οικονομία ακόμη και στις περιπτώσεις εκείνες, π.χ. δημόσια αγαθά, εξωτερικές οικονομίες κ.α., όπου παραδοσιακά παρενέβαινε. Ενδεικτικά αναφέρεται η θεωρία για τις εσωτερικές οικονομίες. Σύμφωνα με τους Hicks και Scitovsky η αγορά σε οποιαδήποτε περίπτωση μπορεί να φέρει - 5 -

6 το καλύτερο δυνατό αποτέλεσμα τόσο από πλευράς ικανότητας όσο και από πλευράς δικαιοσύνης. Κατά συνέπεια η νεοκλασική θεωρία αμφισβητώντας ενεργά την παρέμβαση του κράτους όπως αυτή διαμορφώθηκε την περίοδο ανάπτυξης του κράτους-πρόνοιας οριοθετεί ένα καινούργιο μοντέλο οργάνωσης της κοινωνίας το οποίο θα βασίζεται αποκλειστικά στο ατομικό-ιδιωτικό και στις δυνάμεις της αγοράς. Η κοινωνία συγκροτείται στη βάση των ατομικών ενδιαφερόντων. Τα άτομα κοινωνικοποιούνται μέσα από τους μηχανισμούς της αγοράς. Κατά συνέπεια το κράτος θα πρέπει να αποσυρθεί από την οικονομία αφήνοντας την αγορά να είναι ο κυρίαρχος ρυθμιστικός παράγοντας. Θα πρέπει όμως να διευκρινιστεί ότι το κράτος θεωρείται είτε ως ξεχωριστό πολιτικό υποκείμενο είτε ως ξεχωριστό οικονομικό υποκείμενο. Δεν υπάρχει καμιά σχέση ανάμεσα στο πολιτικό και στο οικονομικό κράτος. Σύμφωνα με την νεοκλασική θεωρία, το οικονομικό κράτος θα πρέπει να αποσυρθεί, ενώ το πολιτικό κράτος παραμένει και ισχυροποιείται. Η δεύτερη γενιά των νεοκλασικών υποστήριξαν την ύπαρξη ενός ελάχιστου κράτους (στις περιπτώσεις εκείνες που η αγορά δεν μπορεί να λειτουργήσει) επειδή θεωρήθηκε ότι ο κύριος παράγων της διάρκειας της κρίσης του ήταν η αδυναμία της αγοράς να λειτουργήσει και η ταυτόχρονη απουσία κρατικής παρέμβασης. Αντιθέτως, η σύγχρονη νεοφιλελεύθερη προσέγγιση ζητάει τον δραστικό περιορισμό του κράτους επειδή θεώρησε ότι ο κύριος παράγων της κρίσης στην δεκαετία του 70 ήταν η αδυναμία της αγοράς να λειτουργήσει εξαιτίας της έντονης και ασφυχτικής κρατικής παρέμβασης. Το ερώτημα το οποίο τίθεται αναφορικά με την νεοκλασική άποψη για το κράτος είναι εάν και κατά πόσο η σύγχρονη νεοκλασική προσέγγιση αποτελεί στροφή προς την πριν το 1930 άποψή τους ή αποτελεί μία καινούργια θεωρία. Η επικράτηση της νεοκλασικής θεωρίας και ειδικότερα του μονεταρισμού έναντι του κεϋνσιανισμού σημαίνει μία θεμελιακή αναδιάρθρωση των σχέσεων ανάμεσα στο κεφάλαιο και στην εργασία, την μορφή του κράτους και των ταξικών σχέσεων και της σχέσης ανάμεσα στο οικονομικό και στο μη οικονομικό. Κάτω από αυτό το πλαίσιο θα πρέπει να αναλυθεί ο ρόλος του κράτους και η σχέση του με την αγορά. Ο ρόλος του κράτους καθορίζεται αλλά και καθορίζει σε σημαντικό βαθμό τις συνθήκες μέσα στις οποίες πραγματοποιείται η συσσώρευση του κεφαλαίου. Ως εκ τούτου, δεν μπορεί να υποστηριχτεί ότι σύγχρονη νεοκλασική αντίληψη για το ρόλο του κράτους αποτελεί επιστροφή στη παρελθούσα άποψη, αλλά ούτε και είναι μία νέα θεωρία. Και αυτό διότι, θεωρώντας η νεοκλασική θεωρία το κράτος ως ένα ουδέτερο μηχανισμό, αγνοεί τον ιδιαίτερο ρόλο του στην εκάστοτε χρονική περίοδο. 4 Για τους μονεταριστές οικονομολόγους, ο ρόλος του κράτους είναι η υποβοήθηση της συσσώρευσης του κεφαλαίου μέσα από την συγκράτηση της προσφοράς χρήματος Η ΚΕΥΝΣΙΑΝΗ ΑΝΤΙΛΗΨΗ ΓΙΑ ΤΟ ΚΡΑΤΟΣ Η κεϋνσιανή θεωρία υποστηρίζει την ενεργό παρέμβαση του κράτους στην οικονομία μέσω των δημοσίων δαπανών για την αποφυγή της οικονομικής κρίσης, ή για την υποβοήθηση της οικονομίας να εξέλθει από την κρίση και την προώθηση της πλήρους απασχόλησης και της δικαιότερης διανομής του εισοδήματος. Η κεϋνσιανή θεωρία δεν διατυπώνει ακριβώς μία θεωρία περί κράτους. Θα μπορούσαμε να πούμε ότι περισσότερο αναπτύσσει μία θεωρία των δημοσίων δαπανών και μέσα από αυτή τη θεωρία βλέπει και αναλύει το ρόλο του κράτους. Θεωρεί το κράτος, όπως και η νεοκλασική θεωρία, ως εξωτερικό υποκείμενο ως προς την κοινωνία στην οποία επεμβαίνει μέσω των δημοσίων δαπανών για τη προώθηση των στόχων του. Η κύρια διαφορά ανάμεσα στην κεϋνσιανή και νεοκλασική αντίληψη για τον ρόλο της κρατικής παρέμβασης εντοπίζεται κυρίως στην αναγκαιότητα της ύπαρξης των δημοσίων δαπανών. Η αδυναμία της αγοράς να προωθήσει ορισμένους στόχους, όπως πλήρης απασχόληση, δικαιότερη αναδιανομή του εισοδήματος, τόνωση της συνολικής ζήτησης αποτελεί σύμφωνα με την κεϋνσιανή αντίληψη τον λόγο για την κρατική παρέμβαση. Η κεϋνσιανή θεωρία ασχολείται αποκλειστικά με τις επιδράσεις των κρατικών δαπανών στη συνολική ζήτηση, στην απασχόληση και στο - 6 -

7 εθνικό εισόδημα. Δηλαδή ασχολείται με τις λειτουργίες των δημοσίων δαπανών στην διαδικασία κυκλοφορίας του κεφαλαίου. Οι λειτουργίες των κρατικών δαπανών στη διαδικασία αναπαραγωγής του κεφαλαίου της, είναι όμως όταν δεν της είναι τελείως άγνωστες -πράγμα που συμβαίνει κατά κανόναπαντελώς αδιάφορες και δεν τους αποδίδει ιδιαίτερη σημασία. Η ταξινόμηση των δημοσίων δαπανών, από την νεοκλασική θεωρία αλλά και από την κεϋνσιανή, σε δαπάνες του δημοσίου για αγαθά και υπηρεσίες και σε δαπάνες για μεταβιβαστικές πληρωμές δείχνει ότι αυτό που ενδιαφέρει την επικρατούσα οικονομική θεωρία είναι ο ρόλος των δημοσίων δαπανών στη φάση της κυκλοφορίας του κεφαλαίου και όχι στη φάση της αναπαραγωγής του κεφαλαίου. Σε ότι αφορά τις δημόσιες δαπάνες για αγαθά και υπηρεσίες, τις διακρίνουμε σε δαπάνες για δημόσια κατανάλωση και δαπάνες για δημόσια επένδυση. Οι δαπάνες του δημοσίου για μεταβιβαστικές πληρωμές υποδιαιρούνται συνήθως σε τρέχουσες ή μεταβιβάσεις εισοδήματος και σε μεταβιβάσεις κεφαλαίου. Βέβαια οι δαπάνες που αφορούν την δημόσια κατανάλωση διαδραματίζουν διαφορετικό ρόλο από αυτές για δημόσια επένδυση. Είναι αυτονόητο ότι η μεταβολή των δαπανών για δημόσιες επενδύσεις επηρεάζουν και τη φάση της αναπαραγωγής του κεφαλαίου και όχι μόνο τη σφαίρα της κυκλοφορίας. Η σχέση κράτους και αγοράς είναι σύμφωνα με την κεϋνσιανή θεωρία σχέσης συμπληρωματικότητας και σε ορισμένες περιπτώσεις σχέση υποκατάστασης. Ο ρόλος του κράτους είναι έντονα ρυθμιστικός εξασφαλίζοντας τις προϋποθέσεις για την ομαλή αναπαραγωγή του κεφαλαίου. Η αμφισβήτηση της αποτελεσματικότητας του κεϋνσιανού κράτους εκδηλώνεται την περίοδο εκείνη που οι μηχανισμοί του δεν μπορούν να εξασφαλίσουν την συνέχιση της συσσώρευσης του κεφαλαίου. Η αμφισβήτηση του κεϋνσιανού κράτους από τους νεοφιλελεύθερους δεν σήμαινε κατ ανάγκη και την μείωση των δημοσίων δαπανών και του δημόσιου χρέους. Όπως ήδη έχει αναφερθεί το ποσοστό τόσο των δημοσίων δαπανών, όσο και του δημόσιου χρέους ως προς το ΑΕΠ αυξανόταν και κατά την περίοδο της κρίσης του κεϋνσιανού κράτους στις περισσότερες οικονομικά προηγμένες χώρες. Αυτό που στην ουσία αμφισβητείται από τους νεοκλασικούς είναι η νομιμοποίηση της κεϋνσιανής κρατικής παρέμβασης όπως αυτή εκφράζεται μέσα από τις δημόσιες δαπάνες, υιοθετώντας μία ιεράρχηση των δημοσίων δαπανών αναφορικά με τις κοινωνικές ανάγκες Η ΜΑΡΞΙΣΤΙΚΗ ΑΝΤΙΛΗΨΗ ΓΙΑ ΤΟ ΚΡΑΤΟΣ Αντίθετα απ ότι η νεοκλασική και η κεϋνσιανή προσέγγιση, η μαρξιστική θεωρία αναλύει το κράτος ως εσωτερικό στοιχείο της ανάπτυξης της καπιταλιστικής διαδικασίας και όχι ως εξωτερικό υποκείμενο ως προς την κοινωνία. Η θεώρηση αυτή μας επιτρέπει να αναλύσουμε και να κατανοήσουμε τόσο την καπιταλιστική εκμετάλλευση, όσο και τον ιδιαίτερο ρόλο που διαδραματίζει το κράτος στη συσσώρευση του κεφαλαίου και στην αναπαραγωγή της καπιταλιστικής κοινωνίας. Ένα εξίσου σημαντικό στοιχείο στη μαρξιστική προσέγγιση είναι η έννοια της αναπαραγωγής και ο ρόλος του κράτους σε αυτή τη διαδικασία. Η μαρξιστική θεώρηση για το κράτος συνίσταται σε δύο κύρια ρεύματα. Στην «παραδοσιακή» μαρξιστική θεώρηση και στη σύγχρονη μαρξιστική προσέγγιση. Οι δύο αυτές μαρξιστικές προσεγγίσεις διαφέρουν ως προς την ανάλυση της σχέσης οικονομίας κράτους και της σχέσης κράτους και κοινωνίας γενικότερα. Ο Μαρξ δεν είχε διατυπώσει μία ολοκληρωμένη θεωρία περί κράτους. Συγκεκριμένα αναπτύσσει δύο θέσεις για το κράτος οι οποίες δεν έχουν μεταξύ τους συνοχή. Η πρώτη θέση του αφορά το πολιτικό κράτος, όπως αυτή αναπτύσσεται στο έργο του «Η 18η Μπρυμαίρ του Λουδοβίκου Μποναπάρτη». Θεωρεί το κράτος ως μία γραφειοκρατική και στρατιωτική οργάνωση, ως ένα παρασιτικό σώμα το οποίο δεν διαδραματίζει ιδιαίτερο ρόλο στην παραγωγή ή στην αναπαραγωγή (Jessop 1990). Στο έργο 12 του «Κριτική του προγράμματος της Γκότα» η άποψη του Μαρξ για το κράτος είναι παραπλήσια με την άποψη του Lassale, θεωρώντας ότι το κράτος πρέπει να συνδράμει στην «κοινωνική υπόθεση». Σε μια δε κοινωνία στην οποία θα επικρατούν ισότιμες - 7 -

8 οικονομικές και κοινωνικές σχέσεις, δεν θα υπάρχει ανάγκη από ένα μηχανισμό, το κράτος, αναδιανομής εισοδημάτων. Η οικονομική προσέγγιση του Μαρξ για το κράτος, όπως αυτή αναπτύσσεται στα έργα «Εμφύλιος πόλεμος στη Γαλλία» και στο «Κομμουνιστικό Μανιφέστο», είναι ότι αυτό αποτελεί όργανο στα χέρια της άρχουσας τάξης για να επιβάλλει και να προστατεύσει τα συμφέροντά της. Η ανάλυση του κράτους στο «Κεφάλαιο» μπορεί να θεωρηθεί ως οριακή. Η θεωρία του κρατικομονοπωλιακού καπιταλισμού υποστηρίζοντας ότι το κράτος είναι ένα εργαλείο στα χέρια του μονοπωλιακού κεφαλαίου και ότι σκοπός του είναι να δημιουργεί ευνοϊκές συνθήκες για τη συνεχή συσσώρευση προς όφελος της μονοπωλιακής αστικής τάξης, καταλήγει να είναι μία μηχανιστική και εργαλειακή αντίληψη. Υπάρχει ταύτιση του κράτους με το μονοπωλιακό κεφάλαιο και πιο συγκεκριμένα, υποταγή του κράτους στο μονοπωλιακό κεφάλαιο. Συγχέεται έτσι το κράτος με τον κρατικό μηχανισμό και ειδικά με την ομάδα της αστικής τάξης η οποία ελέγχει τον κρατικό μηχανισμό. Το κράτος δεν διαθέτει καμία αυτονομία απέναντι στο κεφάλαιο. Βασικό αρνητικό σημείο της θεωρίας του κρατικομονοπωλιακού καπιταλισμού είναι ότι αδυνατεί να συλλάβει και να ερμηνεύσει τη σχέση ανάμεσα στην κοινωνία, το κράτος και το κεφάλαιο. Η θεωρία αυτή θεωρεί ότι η μόνη λειτουργία του κράτους είναι η δημιουργία των συνθηκών για την αναπαραγωγή της μονοπωλιακής μερίδας της αστικής τάξης. Την πραγματική σχέση που αναπτύσσεται ανάμεσα στο κράτος και στο κεφάλαιο, στο κράτος και στις κοινωνικές ομάδες, καθώς και τον ιδιαίτερο ρόλο του κράτους στη διαδικασία της αναπαραγωγής της καπιταλιστικής κοινωνίας, αντιλαμβάνεται πρώτος ο Νίκος Πουλαντζάς. Το καινούριο στοιχείο που εισήγαγε ήταν η σχετική αυτονομία του κράτους απέναντι στις μερίδες της αστικής τάξης. Η σχέση του κράτους με τις παραγωγικές τάξεις είναι μια σχέση με τις κοινωνικές τάξεις και την πάλη των τάξεων. Το καπιταλιστικό κράτος δεν πρέπει να θεωρείται ως ενύπαρκτη οντότητα, αλλά όπως συμβαίνει και με το κεφάλαιο, ως μία σχέση, μία υλική συμπύκνωση ακριβέστερα ενός συσχετισμού δυνάμεων, ανάμεσα σε τάξεις και ταξικές μερίδες, με τον ιδιαίτερο τρόπο που αυτές εκφράζονται (σχετικός διαχωρισμός κράτους και οικονομίας που γεννά τους θεσμούς του καπιταλιστικού κράτους) μέσα στους κόλπους του κράτους. Η μορφή που λαμβάνει το κράτος και το ποιες λειτουργίες επιτελεί κάθε φορά, εξαρτάται από τα δομικά του κεφαλαιοκρατικού τρόπου παραγωγής και τις αντιφάσεις και τα αδιέξοδα στα οποία φτάνει. Το σημαντικότερο που πρόσφερε η θεωρία του Πουλαντζά, πέρα από τις όποιες αδυναμίες της, είναι ότι το κράτος δεν θεωρείται πλέον όργανο στα χέρια της άρχουσας μονοπωλιακής τάξης, αλλά διαθέτει μία σχετική αυτονομία απέναντι στις τάξεις. Η σχετική αυτονομία του κράτους είναι απαραίτητη επειδή μόνο μια δύναμη «έξω» από την καπιταλιστική τάξη, η οποία είναι διαιρεμένη σε ανταγωνιστικές ομάδες μπορεί να εξασφαλίσει τα μακροχρόνια συμφέροντα της καπιταλιστικής τάξης. Ο Gramsi (1971) υποστηρίζει ότι ο ρόλος του κράτους εστιάζεται στην οργάνωση της ιδεολογικής και πολιτικής ηγεμονίας της καπιταλιστικής τάξης στη βάση της οποίας επιτυγχάνεται η ενότητα της άρχουσας τάξης. Η αντίληψη περί αυτονομίας του κράτους από το κεφάλαιο, αποτέλεσε τη βάση στην οποία στηρίχτηκαν οι ερευνητές της σχολής της επαγωγής. Στόχος τους ήταν να διερευνήσουν τη σχέση ανάμεσα στην κοινωνία και το κράτος και γενικότερα ενδιαφερόντουσαν να δουν από πού απορρέει η μορφή του κράτους. Βασική τους υπόθεση ήταν ότι το κράτος ως θεσμός έξω από την κοινωνία και μη ταυτιζόμενο με το κεφάλαιο μπορούσε να επεμβαίνει και να ρυθμίσει τις σχέσεις μεταξύ των παραγωγών και να συμβάλλει στην ομαλή αναπαραγωγή της ίδιας της φύσης και της ύπαρξης του κεφαλαίου. Σχετική διαφοροποίηση στην επικρατούσα αντίληψη αυτής της σχολής επιφέρει η άποψη του, σύμφωνα με τον οποίο σκοπός του κράτους δεν είναι η εγκαθίδρυση του γενικού συμφέροντος στην καπιταλιστική κοινωνία, αλλά η εγκαθίδρυση και αναπαραγωγή της καπιταλιστικής σχέσης, που είναι σχέση εκμετάλλευσης και καταπίεσης. Παρόμοια είναι και η προσέγγιση του Offe (1984) υποστηρίζει ότι σκοπός του κράτους είναι ο εφοδιασμός των καπιταλιστικών μονάδων με υλικά μέσα απαραίτητα για την παραγωγή και τη - 8 -

9 συσσώρευση. Την ίδια περίπου χρονική περίοδο ο Ο Connor (1973) θεωρεί ότι το κράτος επιτελεί δύο βασικές λειτουργίες: τη συσσώρευση και τη νομιμοποίηση. Η λειτουργία της συσσώρευσης είναι η προσπάθεια του κράτους να δημιουργεί και να διατηρεί τις συνθήκες μέσα στις οποίες είναι δυνατή η συσσώρευση του κεφαλαίου. Η λειτουργία της νομιμοποίησης είναι η προσπάθεια του κράτους να δημιουργεί και να διατηρεί τις συνθήκες για κοινωνική αρμονία και γαλήνη. Οι δύο όμως αυτές λειτουργίες μπορεί να είναι αντικρουόμενες. Επίσης οι Lautier και Tortajada (1978), θεωρούν ότι το κράτος επεμβαίνει για να ελέγξει την αναπαραγωγή της εργατικής δύναμης, η οποία συντελείται έξω από το χώρο του κεφαλαίου. Η Cartelier (1982) θεωρεί ότι το κράτος επεμβαίνει στην οικονομία για να εγκαθιδρύσει και να αναπαράγει το καθεστώς της εργατικής δύναμης (να αναπαράγει δηλαδή, τόσο τους εργαζόμενους και εργοδότες, όσο και την αναμεταξύ τους σχέση) και τον Drugman (1979) ο οποίος θεωρεί ότι το κράτος υπάρχει για να ελέγχει και να εξαναγκάζει το άτομο, αφού αναπαραχθεί και είναι έτοιμο προς εργασία, να εισέλθει στο καθεστώς της μισθωτής εργασίας. Ένας επίσης αξιόλογος ερευνητής, της γαλλικής σχολής, είναι ο Salama (1979 και 1983) ο οποίος διατυπώνει την θεωρία του κράτους ως πραγματική αφαίρεση. Το σημαντικό στοιχείο στην προσέγγισή του είναι ότι θεωρώντας το κράτος ως μία πραγματική αφαίρεση, κάνει τον διαχωρισμό ανάμεσα στο κράτος και στην μορφή ύπαρξής του που είναι το πολιτικό καθεστώς, καθώς και στο ότι ο ρόλος του κράτους είναι διαφορετικός στις ανεπτυγμένες από ότι στις υποανάπτυκτες χώρες του τρίτου κόσμου. Η θεωρία της αυτονομίας του πολιτικού καθεστώτος απέναντι στις διάφορες κοινωνικές ομάδες και απέναντι στα πολιτικά καθεστώτα των άλλων χωρών, ερμηνεύει την αναπτυξιακή διαδικασία των χωρών του Τρίτου Κόσμου στη βάση των ενδογενών κυρίως παραγόντων και των άλλων εξωγενών παραγόντων. Η αντίληψη ότι το πολιτικό καθεστώς στις χώρες του Τρίτου Κόσμου επηρεάζεται από τα πολιτικά καθεστώτα των χωρών της Δύσης, αλλά δεν είναι εργαλείο στα χέρια τους, μας επιτρέπει να αναλύσουμε και να κατανοήσουμε την συσσώρευση του κεφαλαίου στο εσωτερικό της χώρας ως συνάρτηση εξωγενών, αλλά και ενδογενών παραγόντων. Το αρνητικό σημείο στην θεωρία του Salama είναι κατά πόσο το κράτος προκύπτει από το κεφάλαιο, όταν στις χώρες του Τρίτου Κόσμου έπρεπε να συγκροτήσει την τάξη των καπιταλιστών και να δημιουργήσει την πρώτη συσσώρευση του κεφαλαίου. Όμως, η παραπάνω θεωρία προσέφερε μία ικανοποιητική ερμηνεία του ρόλου του κράτους στην καπιταλιστική διαδικασία των χωρών του Τρίτου Κόσμου ξεφεύγοντας από τεχνοκρατικές και εργαλειακές αντιλήψεις. Η θεώρηση του κράτους ως ενδογενές και όχι ως εξωγενές υποκείμενο ως προς την κοινωνία, όπως η νεοκλασική και η κεϋνσιανή θεωρία πρεσβεύουν, μας επιτρέπει να αναλύσουμε τον ιδιαίτερο ρόλο που διαδραματίζει το κράτος στη συσσώρευση του κεφαλαίου, να κατανοήσουμε και να ερμηνεύσουμε την ανάπτυξη και την κρίση του κράτους- πρόνοιας και τη σχέση ανάμεσα στο κράτος και την αγορά. Τέλος η σχολή της Ρύθμισης στη Γαλλία προσπαθώντας να αποτελέσουν τον αντι-πόλο στη νεοφιλελεύθερη θεωρία αναλύουν το καπιταλιστικό σύστημα χρησιμοποιώντας ως μεθοδολογικό εργαλείο ανάλυσης την έννοια της Ρύθμισης, το καθεστώς συσσώρευσης και το μοντέλο ανάπτυξης. Θεωρούν το κράτος ως βασικό στοιχείο του τρόπου ρύθμισης του μοντέλου ανάπτυξης της κοινωνίας. Στα βήματα της σχολής της Ρύθμισης βάδισαν και ο Hirsch ο οποίος αναδιατύπωσε της θεωρία του κράτους προσπαθώντας να ξεπεράσει την αδράνεια της συζήτησης περί της μεθοδικής παραγωγής του κράτους από τις μορφές του κεφαλαίου που αναπτύχθηκε στη Γερμανία τη δεκαετία του 70. Η σχολή της Ρύθμισης προσπάθησε να αναλύσει την ανάπτυξη του καπιταλισμού που βρίσκεται σε κρίση, το μετασχηματισμό της συνάρθρωσης της συσσώρευσης και των λειτουργιών του κράτους. Θεωρούσε ότι το κράτος αποτελεί συστατικό στοιχείο της ρύθμισης και ότι η ανάλυσή του θα έπρεπε να γίνει στα πλαίσια της καπιταλιστικής ανάπτυξης. Η μεθοδολογική ανάλυση της σχολής της Ρύθμισης της επιτρέπει να καταλάβει τις διάφορες μορφές κράτους επικεντρωνόμενη κυρίως στο κράτος-πρόνοιας - 9 -

10 το οποίο θεωρείται, από τη σχολή της Ρύθμισης, ως ένας από τους σημαντικότερους ρυθμιστικούς μηχανισμούς του φορντιστικού μοντέλου ανάπτυξης (όρος δανεισμένος από τη Διοίκηση Επιχειρήσεων που σημαίνει ένα μοντέλο ανάπτυξης βασισμένο στην απόλυτη εξειδίκευση). Η σχολή της Ρύθμισης προσέφερε μία σημαντική συμβολή στην ανάπτυξη της μη νεοκλασικής οικονομικής σκέψης δίνοντας ιδιαίτερη σημασία στους θεσμούς στη βάση των οποίων αναπαράγεται το ίδιο το καπιταλιστικό σύστημα. Το κράτος, και ειδικότερα το κράτος- πρόνοιας, ως ένα βαθμό διαδραμάτισε ρυθμιστικό ρόλο φροντίζοντας για την αναπαραγωγή της εργατικής δύναμης, της τάξης των εργαζομένων και των καπιταλιστών και της ίδιας της. Κυριότεροι εκπρόσωποι της σχολής αυτής ήταν οι Aglietta, Boyer, Lipietz, κ.α ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΕΙΣ ΚΡΙΤΙΚΗ ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΔΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΣΗΣ ΜΕΤΑΞΥ ΝΕΟΚΛΑΣΙΚΗΣ ΘΕΩΡΙΑΣ (επικρατούσας) ΚΑΙ ΤΩΝ ΥΠΟΛΟΙΠΩΝ (Σε αυτήν την ενότητα παραθέτουμε στοιχεία από τη σύγχρονη κριτική που έχει δεχτεί κάθε σχολή οικονομικής σκέψης και ιδιαίτερα η νεοκλασική στη βάση της οποίας έχει δομηθεί η σύγχρονη οικονομική πρακτική. Συνεπώς δεν ασκούμε κριτική εκφράζοντας την προσωπική μας άποψη). 1. Δεν μπορούμε να ταυτίσουμε το κράτος - πρόνοιας της νεοκλασικής θεωρίας με το κεϋνσιανό ρυθμιστικό κράτος. Το κράτος - πρόνοιας, αποτελεί ένα συγκεκριμένο τρόπο οργάνωσης της κοινωνίας ο οποίος εμφανίστηκε στις αρχές του αιώνα και αμφισβητήθηκε έντονα στα μέσα της δεκαετίας του 70. Ρυθμιστικοί μηχανισμοί πάντοτε υπάρχουν, όμως η συγκεκριμένη μορφή του κράτους-πρόνοιας υπήρξε μία συγκεκριμένη χρονική στιγμή ως προϊόν ειδικών κοινωνικών, οικονομικών και πολιτικών μεταβολών. Αντίστοιχα το Κράτος για τον Keynes είναι παράγοντας οικονομικής σταθερότητας που μπορεί να χρησιμοποιηθεί ως μέσο για ανάπτυξη (πχ. με άσκηση επεκτατικής δημοσιονομικής πολιτικής σε περιόδους ύφεσης βλ. τις αντίστοιχες ενότητες στη Μακροοικονομική θεωρία). 2. Επιπλέον υπάρχουν έννοιες ασαφείς και μη ορισμένες όπως η έννοια της επιδίωξης μεγιστοποίησης του κέρδους.: Η έννοια του ατομικού συμφέροντος είναι κενή περιεχομένου, όσο δεν εξηγείται, γιατί ορισμένα άτομα έχουν, συστηματικά κι όχι τυχαία, ένα διαφορετικό ατομικό συμφέρον απ' ότι άλλα. Η εξήγηση αυτή απαιτεί όμως την ανάπτυξη των κατηγοριών «εργάτης» και «καπιταλιστής» ως κοινωνικών εννοιών - ανάπτυξη, στην οποία δεν προβαίνει η νεοκλασική θεωρία. Επειδή η νεοκλασική θεωρία δεν αναπτύσσει τι είναι εργάτης και τι καπιταλιστής, δεν μπορεί να εξηγήσει του ατομικούς σκοπούς, τις ατομικές επιδιώξεις, τα ατομικά συμφέροντα και τις ατομικές προαιρέσεις και προτιμήσεις των εργατών και των καπιταλιστών, αλλά είναι αναγκασμένη να τα προϋποθέτει ως φυσικά, βιολογικά ή ψυχολογικά, δεδομένα, τα οποία είτε από ανεξιχνίαστους είτε από ανθρωπολογικούς λόγους είναι διαφορετικά για ορισμένα δείγματα τους είδους «homo economicus» απ' ότι για άλλα. 3. Επειδή ακριβώς η νεοκλασική θεωρία εννοεί την αστική κοινωνία ως το απλό σύνολο των ως hominum economicorum μεμονωμένων ατόμων, υποστασιοποιεί την αστική κοινωνία: η αστική κοινωνία της νεοκλασικής θεωρίας δεν είναι παρά ένα από τους μεμονωμένους homines economicos συγκροτημένο υποκείμενο, το οποίο έχει τους ίδιους σκοπούς, και τα ίδια συμφέροντα που έχει και ο homo economicus και το οποίο επιδιώκει αυτούς του τους σκοπούς και να εξυπηρετεί αυτά του τα συμφέροντα το ίδιο ορθολογιστικά όπως κι αυτός. Η κοινωνία μεγιστοποιεί ως συνολικός καταναλωτής το όφελος της (την «ευημερία» της) από την κατανάλωση αγαθών επιλέγοντας ορθολογικά τις κατάλληλες ποσότητες των καταναλωτικών αγαθών, ως συνολικός εργαζόμενος το όφελος της από τη διάθεση του χρόνου της κατανέμοντας τον ορθολογικά σε εργάσιμο και ελεύθερο και ως συνολικός καπιταλιστής το κέρδος της

11 προσδιορίζοντας ορθολογικά τις ποσότητες των αγαθών που παράγει. Η αστική κοινωνία της νεοκλασικής θεωρίας είναι λοιπόν ένα υποκείμενο, οι σκοποί, τα συμφέροντα, οι επιδιώξεις και οι πράξεις του οποίου προκύπτουν αθροιστικά από τους σκοπούς, τα συμφέροντα, τις επιδιώξεις και τις πράξεις των ατόμων που τη συνιστούν. 4. Η νεοκλασική θεωρία κατηγορείται ότι προσπαθεί να εξηγήσει την πραγματικότητα μέσα από ορισμένες αξιωματικές προϋποθέσεις της σχετικά με τους σκοπούς και τα συμφέροντα των μεμονωμένων ατόμων ως καταναλωτών, μισθωτών εργαζομένων και παραγωγών και την ορθολογιστική επιδίωξη τους, δηλ. σχετικά με τη φύση των μεμονωμένων ατόμων ως hominum economicorum. Αυτό αναγκάζει τη νεοκλασική θεωρία να προσφεύγει σε επιπρόσθετες παραδοχές και προϋποθέσεις, Έτσι π.χ. η νεοκλασική θεωρία αρέσκεται να νοεί το αριθμητικό σύνολο των μεμονωμένων παραγωγών ως ένα συνολικό παραγωγό, για τον οποίο ισχύει, όπως και για καθένα από τους μεμονωμένους παραγωγούς, μια συνάρτηση παραγωγής, η μακροοικονομική συνάρτηση παραγωγής. Στις αντιρρήσεις που διατυπώθηκαν και που αφορούσαν το σημείο, ότι ο συντελεστής παραγωγής «κεφάλαιο» που εμφανίζεται σ' αυτήν τη συνάρτηση παραγωγής ως υλικό μέγεθος, δηλ. ως μέσα παραγωγής, δεν είναι δυνατόν να μετρηθεί, όπως προϋποθέτει η ίδια αυτή συνάρτηση, απόλυτα, διότι τα μέσα παραγωγής μιας κοινωνίας είναι ανομοιογενή μεγέθη - στις αντιρρήσεις αυτές η νεοκλασική θεωρία απάντησε με την εισαγωγή ορισμένων «παραδοχών» που λύνουν με το πρόβλημα της απόλυτης μέτρησης του συντελεστή «κεφάλαιο». Αυτό, το οποίο επιθυμούμε να επισημάνουμε με τα παραπάνω, δεν είναι ότι η νεοκλασική θεωρία δεν αξιολογεί ορθολογικά τις προτιμήσεις των ατόμων, αλλά κυρίως ότι εισάγει μια έννοια μεγιστοποίησης του οφέλους χωρίς αναφορά στο εκάστοτε συγκεκριμένο περιεχόμενο των προτιμήσεων, τις οποίες προϋποθέτει η μεγιστοποίηση του οφέλους, δηλ. όχι ότι δεν τις αξιολογεί, αλλά ότι δεν τις προσδιορίζει στην εκάστοτε συγκεκριμένη περίπτωση. 5. Για την νεοκλασική θεωρία οι ατομικές προτιμήσεις είναι ένα είδος πρωταρχικών εξωοικονομικών δεδομένων, τα οποία προσδιορίζουν οικονομικά φαινόμενα και οικονομικές σχέσεις αλλά τα ίδια δεν προσδιορίζονται, δεν εξαρτώνται καν από αυτά τα φαινόμενα και αυτές τις σχέσεις. Γι αυτό και η νεοκλασική θεωρία τις κατονομάζει μεν στην εκάστοτε δεδομένη περίπτωση με την αντίστοιχη ατομική συνάρτηση οφέλους, δεν τις ερμηνεύει όμως. Αυτό συνεπάγεται την αποδυνάμωση της έννοιας της μεγιστοποίησης του οφέλους. Διότι συνεπάγεται, ότι το σε τι συνίστανται οι προτιμήσεις και το όφελος ενός ατόμου μόνον αυτό το ίδιο μπορεί να ορίσει χωρίς να υπάρχει δυνατότητα να αμφισβητήσει κανείς τις οποιεσδήποτε σχετικές διαπιστώσεις του. 6. Η νεοκλασική θεωρία αναπτύχθηκε και σε αντιπαράθεση με ορισμένες θεμελιώδεις θέσεις της κλασσικής και της μαρξιστικής θεωρίας. Οι θέσεις αυτές είναι: Το κοινωνικό προϊόν είναι προϊόν της εργασίας. Οι τιμές των εμπορευμάτων, από τα οποία αποτελείται το κοινωνικό προϊόν είναι μορφές των αξιών, ουσία των οποίων είναι η εργασία. Το κέρδος είναι μορφή της υπεραξίας, ουσία της οποίας είναι η εργασία και συγκεκριμένα η υπερεργασία. Έτσι και το κέρδος είναι προϊόν της εργασίας. Οι αντίστοιχες θέσεις της νεοκλασικής θεωρίας είναι: Το κοινωνικό προϊόν είναι προϊόν της εργασίας και του κεφαλαίου. Το κέρδος είναι το μέρος του κοινωνικού προϊόντος που παράγει το κεφάλαιο και οι μισθοί το μέρος που παράγει η εργασία. Η ουσία των εμπορευμάτων είναι το όφελος που παρέχει η κατανάλωση ή χρήση τους

12 Για παράδειγμα: Στην κλασσική και μαρξιστική θεωρία οι τιμές των εμπορευμάτων προσδιορίζονται καταρχάς ως αξίες από τις συνθήκες παραγωγής εκείνων των διαδικασιών παραγωγής, στις οποίες παράγονται τα εμπορεύματα αυτά. Τα εμπορεύματα έχουν αξία, επειδή είναι προϊόντα άμεσης εργασίας που ξοδεύεται και των εμπορευμάτων που καταναλώνονται παραγωγικά για την παραγωγή τους, δηλ. προϊόντα άμεσης και έμμεσης εργασίας. Αντίστροφα, στη νεοκλασική θεωρία η αξία των αγαθών προσδιορίζεται από τις συνθήκες των διαδικασιών κατανάλωσης ή παραγωγής, στις οποίες εισέρχονται, αυτά τα αγαθά, ως το ωφέλιμο αποτέλεσμα που δημιουργεί η κατανάλωση ή η παραγωγική κατανάλωση τους. Τα αγαθά έχουν λοιπόν αξία, επειδή είναι μέσα για την παραγωγή ωφελίμων αποτελεσμάτων: όφελος για τους καταναλωτές τους και έσοδα από την πώληση του παραγόμενου προϊόντος γι' αυτούς που τα χρησιμοποιούν στην παραγωγή. ΟΙ ΣΧΟΛΕΣ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗΣ ΣΚΕΨΗΣ ΣΕ ΕΝΑΝ ΠΙΝΑΚΑ Κλασικοί ΝεοκλασικοίΜαρξιστές Κευνσιανοί Οικονομία Τάξεις Άτομα Τάξεις Τάξεις Άτομο Λογικοί Λογικοί Κόσμος Σταθερός Σταθερός, με υπολογίσιμους κινδύνους Λογικοί, εκτός των εργατών Σταθερός Όχι πλήρως λογικοί Ασταθής Κρίσιμος Οικονομικός Στόχος Παραγωγή Συναλλαγές και κατανάλωση Παραγωγή Ασαφής. Η μειονότητα ελέγχει την παραγωγή Αλλαγή μέσω Πολιτική Συσσώρευση κεφαλαίου (επενδύσεις) Ελεύθερες αγορές Προσωπικές επιλογές Ελεύθερες αγορές με επιλεκτική παρέμβαση Συσσώρευση κεφαλαίου και τεχνολογική πρόοδος - Μάχη των τάξεων Κοινωνική επενάσταση και κεντρικός σχεδιασμός Ασαφές. Εξαρτάται από τον οικονομολόγο Ενεργή δημοσιονομική πολιτική, αναδιανομή εισοδήματος 1.3 ΟΙ ΑΝΑΓΚΕΣ ΤΩΝ ΑΝΘΡΩΠΩΝ ΚΑΙ ΤΟ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΟ ΠΡΟΒΛΗΜΑ Το βασικό χαρακτηριστικό των ανθρώπινων αναγκών είναι ότι διαχρονικά αυξάνονται και εξελίσσονται λόγω της τεχνολογικής προόδου, της διαφήμισης και της τάσης για μίμηση. Επιπλέον, οι ανάγκες των ανθρώπων υπόκεινται σε κορεσμό, που άλλοτε είναι μόνιμος και άλλοτε προσωρινός και οφείλεται στη φθίνουσα οριακή χρησιμότητα που αποκομίζει ο άνθρωπος από κάθε επιπλέον μονάδα αγαθού που καταναλώνει

13 Ενώ οι ανάγκες των ανθρώπων είναι απεριόριστες, τα μέσα που διαθέτουμε για να τις ικανοποιήσουμε είναι περιορισμένα. Συνεπώς, προκύπτει το βασικό οικονομικό πρόβλημα (δηλαδή η προσπάθεια να ικανοποιήσουμε τις απεριόριστες ανάγκες με περιορισμένο πλήθος πόρων). Αυτό αναγκαστικά σημαίνει ότι προκύπτει η ανάγκη να ιεραρχήσουμε τις ανάγκες μας και να επιλέξουμε ποιες θα ικανοποιήσουμε και σε ποιο βαθμό. Προκύπτει, δηλαδή, η ανάγκη να περιορίσουμε τις ανάγκες στο επίπεδο των διαθέσιμων παραγωγικών πόρων ή να αυξήσουμε τα μέσα που διαθέτουμε για την ικανοποίηση περισσότερων αναγκών. 1.4 ΤΑ ΕΙΔΗ ΤΩΝ ΑΓΑΘΩΝ Μπορούμε να διακρίνουμε τα αγαθά σε επιμέρους κατηγορίες με κριτήριο τη χρήση τους, την καταβολή ή όχι αντιτίμου για τη χρησιμοποίηση τους και το φορέα που τα παράγει. Συγκεκριμένα: Διάκριση των αγαθών ανάλογα με τη χρήση τους: Διαρκή που μπορούν να χρησιμοποιηθούν περισσότερες από μία φορές χωρίς να χάσουν την ιδιότητα για την οποία είναι χρήσιμα στον καταναλωτή. Καταναλωτά στα οποία η ιδιότητα που τα κάνει χρήσιμα στον καταναλωτή χάνεται μετά την πρώτη χρήση. Καταναλωτικά που χρησιμοποιούνται μόνο για την ικανοποίηση των καταναλωτικών αναγκών. Κεφαλαιουχικά που χρησιμοποιούνται στην παραγωγή και άλλων προϊόντων, δηλαδή αποτελούν τον κεφαλαιουχικό εξοπλισμό της οικονομίας. Διάκριση των αγαθών με κριτήριο την καταβολή ή όχι αντιτίμου για τη χρήση τους Ελεύθερα είναι αγαθά που ο άνθρωπος μπορεί να βρει και να καταναλώσει χωρίς να πρέπει να προηγηθεί κάποια παραγωγική διαδικασία και χωρίς να πρέπει να πληρώσει κάποιο αντίτιμο. Για παράδειγμα το νερό των πηγών και ο αέρας αποτελούν ελεύθερα αγαθά. Αυτή η κατηγορία αγαθών δεν αποτελεί αντικείμενο μελέτης της Οικονομικής επιστήμης. Οικονομικά είναι τα αγαθά που για να παραχθούν χρειάζεται η απασχόληση κάποιας ποσότητας παραγωγικών συντελεστών και ο υποψήφιος καταναλωτής τους, πρέπει να πληρώσει κάποιο αντίτιμο για να τα χρησιμοποιήσει. Διάκριση των αγαθών με κριτήριο το φορέα που τα παράγει Δημόσια αγαθά : Είναι αγαθά των οποίων η χρησιμότητα δεν μπορεί να διαιρεθεί αποκλειστικά στους καταναλωτές που επιθυμούν να πληρώσουν για αυτά. Συνεπώς, ένα πολύ μεγάλο τμήμα των εσόδων που θα είχε η ιδιωτική επιχείρηση που θα αναλάμβανε να τα παράγει χάνεται και αυτό καθιστά μη κερδοφόρα την παραγωγή τους για τους ιδιωτικούς φορείς μιας οικονομίας. Τέτοια αγαθά παράγονται τελικά από τους δημόσιους φορείς που δεν έχουν στόχο τη μεγιστοποίηση των κερδών τους, αλλά την προώθηση της κοινωνικής ευημερίας. Παράδειγμα τέτοιων αγαθών είναι τα λιμάνια και οι μεγάλες οδικές αρτηρίες, όταν δεν μπορεί να επιβληθεί υψηλό αντίτιμο για τη χρήση τους, καθώς και η εθνική άμυνα μιας χώρας. Ημιδημόσια αγαθά : Πρόκειται για αγαθά στην παραγωγή των οποίων, με το μηχανισμό της αγοράς, κατευθύνονται λιγότεροι πόροι από όσοι θα έπρεπε για να καλυφθούν οι ανάγκες. Συνεπώς το Κράτος συμβάλλει στην παραγωγή τους. Τέτοια αγαθά είναι η εκπαίδευση, η κοινωνική ασφάλιση και η υγεία

14 1.5 ΟΙ ΣΥΝΤΕΛΕΣΤΕΣ ΤΗΣ ΠΑΡΑΓΩΓΗΣ ΚΑΙ Η ΠΑΡΑΓΩΓΙΚΗ ΔΙΑΔΙΚΑΣΙΑ Οι παραγωγικοί συντελεστές Οι συντελεστές της παραγωγής είναι οι εισροές στην παραγωγική διαδικασία (οι οποίοι στη συνέχεια θα μετασχηματιστούν επεξεργαστούν ώστε να προκύψουν οι εκροές παραγωγή) και μπορούν να διακριθούν ως εξής: 1. Εργασία που ορίζεται ως η καταβολή ανθρώπινης προσπάθειας, σωματικής και πνευματικής, για την παραγωγή προϊόντος. Συγγενής αλλά όχι ταυτόσημη έννοια είναι και αυτή του ανθρώπινου κεφαλαίου που περιλαμβάνει όλες τις γνώσεις, τις δεξιότητες και την εμπειρία του ατόμου που δυνητικά θα μπορούσαν να αξιοποιηθούν παραγωγικά. Είναι πολύ σημαντικό να κατανοήσουμε ότι δεν αρκεί η καταβολή προσπάθειας για την ικανοποίηση μιας ανάγκης, ώστε να χαρακτηρίσουμε αυτή την προσπάθεια ως εργασία. Πρέπει ταυτόχρονα να αποτελεί και ενσυνείδητη προσπάθεια παραγωγής ενός αγαθού. Για παράδειγμα ο ερασιτέχνης αθλητής προσπαθεί να ικανοποιήσει την ανάγκη του για άθληση χωρίς να σημαίνει ότι εργάζεται όταν προπονείται. Αντίθετα για τον επαγγελματία αθλητή η προπόνηση είναι εργασία. 2. Κεφάλαιο που περιλαμβάνει όλα τα προϊόντα που έχουν κατασκευαστεί για να χρησιμοποιηθούν στην παραγωγή άλλων προϊόντων. Πρέπει να γίνει σαφές ότι με τον όρο κεφάλαιο δεν εννοούμε το χρηματικό κεφάλαιο αλλά τον υλικό κεφαλαιουχικό εξοπλισμό. 3. Έδαφος που περιλαμβάνει τη γεωγραφική έκταση, την επιφάνεια, το υπέδαφος, τους υδάτινους πόρους και γενικότερα όλα τα συστατικά του εδάφους και του υπεδάφους (πρώτες ύλες, γεωφυσικές πηγές ενέργειας) που μπορούν να χρησιμοποιηθούν παραγωγικά. Πολλοί οικονομολόγοι θεωρούν ότι αποτελεί παραγωγικό συντελεστή και η επιχειρηματικότητα, την οποία και ορίζουν ως την ικανότητα των ανθρώπων να συνδυάζουν τους παραγωγικούς συντελεστές για να βελτιώνουν την αποδοτικότητα της παραγωγής. Η έννοια της παραγωγικής διαδικασίας Παραγωγική χαρακτηρίζεται μια διαδικασία που εμπεριέχει οπωσδήποτε τα στοιχεία: i. της ενσυνείδητης προσπάθειας για την παραγωγή κάποιου αγαθού ii. την πάροδο χρόνου από τη στιγμή που εμπλέκονται οι παραγωγικοί συντελεστές ως την παραγωγή του τελικού προϊόντος iii. την τεχνολογική σχέση ανάμεσα σε ποσότητες συντελεστών παραγωγής και παραγόμενου προϊόντος 1.6 Ο ΚΑΤΑΜΕΡΙΣΜΟΣ ΤΩΝ ΕΡΓΩΝ Η έννοια του καταμερισμού των έργων Ο καταμερισμός των έργων ορίζεται ως το φαινόμενο, σύμφωνα με το οποίο κάθε άτομο, ενώ καταναλώνει πλήθος αγαθών, συμμετέχει στην παραγωγή ενός ή λίγων μόνο από αυτά. Με άλλα λόγια πρόκειται για καταμερισμό της παραγωγικής διαδικασίας σε στάδια με τα άτομα να συμμετέχουν μόνο σε κάποια από αυτά, ανάλογα με τις ικανότητες και δεξιότητες τους. Πλεονεκτήματα και μειονεκτήματα του καταμερισμού των έργων Το κύριο πλεονέκτημα του καταμερισμού των έργων είναι η αύξηση της παραγωγικότητας της εργασίας, ενώ στα μειονεκτήματα του καταγράφονται: i. Ο κίνδυνος μετατροπής της εργασίας σε μια ανιαρή διαδικασία και

15 ii. Η στέρηση από τον εργαζόμενο γνώσεων από άλλους παραγωγικούς τομείς, που ενδεχομένως να μπορούσε να χρησιμοποιήσει σε περίπτωση που, για κάποιο λόγο, έπρεπε να αλλάξει απασχόληση Η απαραίτητη προϋπόθεση για να είναι αποδοτικός ο καταμερισμός εργασίας είναι η ύπαρξη εμπορικών ανταλλαγών. 1.7 ΑΛΛΕΣ ΒΑΣΙΚΕΣ ΕΝΝΟΙΕΣ ΚΑΙ ΥΠΟΘΕΣΕΙΣ ΠΟΥ ΧΡΗΣΙΜΟΠΟΙΕΙ Η ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΘΕΩΡΙΑ Αρχές που διέπουν τους οικονομικούς νόμους Οι οικονομικοί νόμοι πρέπει να διατυπώνουν, όσο είναι αυτό δυνατό, γενικές σχέσεις και ταυτόχρονα να επιδιώκουν να ερμηνεύουν μέρος της πραγματικότητας αγνοώντας, εν μέρει, τις επιδράσεις άλλων παραμέτρων και μεταβλητών, εκτός αυτής που προσπαθούν να ερμηνεύσουν. Συνεπώς πρέπει να διέπονται από τις αρχές της γενικότητας και της αφαίρεσης. Η έννοια της αγοράς Η αγορά ως έννοια δεν περιορίζεται γεωγραφικά και περιλαμβάνει όλους τους δυνατούς τρόπους με τους οποίους πραγματοποιείται η αγοραπωλησία των αγαθών. Το μέσο των συναλλαγών στις σύγχρονες εγχρήματες αγορές είναι το χρήμα, ενώ όταν σε μια αγορά δεν χρησιμοποιούνται χρήματα καλούμε το σύστημα συναλλαγών αντιπραγματισμό. Η έννοια της ορθολογικής συμπεριφοράς στην Οικονομική επιστήμη Ορθολογικός καταναλωτής είναι αυτός που προσπαθεί να μεγιστοποιήσει την ευημερία του υπό το συγκεκριμένο εισοδηματικό περιορισμό που αντιμετωπίζει. Η έννοια της ορθολογικής συμπεριφοράς στα Οικονομικά μπορεί να επεκταθεί στη συμπεριφορά όλων των οικονομικών μονάδων. Οι επιχειρήσεις, για παράδειγμα, φέρονται ορθολογικά όταν προσπαθούν να μεγιστοποιήσουν τα κέρδη τους ή αντίστοιχα να ελαχιστοποιήσουν τις ζημιές τους. Η μεγιστοποίηση κερδών και ευημερίας και η ελαχιστοποίηση κόστους και ζημιών επιτυγχάνεται με εφαρμογή της οριακής αρχής. Με βάση, δηλαδή, τη Μαθηματική αρχή ότι η μεγιστοποίηση ενός μεγέθους επιτυγχάνεται όταν μηδενίζεται το αντίστοιχο οριακό του μέγεθος. Το οικονομικό κύκλωμα στις εγχρήματες οικονομίες και ο οικονομικός προγραμματισμός Το οικονομικό κύκλωμα στις εγχρήματες οικονομίες μπορεί να παρασταθεί από το προηγούμενο σχεδιάγραμμα. Τα νοικοκυριά προσφέρουν παραγωγικούς συντελεστές και ζητούν αγαθά και οι επιχειρήσεις το αντίθετο, με το χρήμα να είναι το μέσο αποτίμησης της αξίας των ανταλλαγών. Τα βασικά ερωτήματα στα οποία καλούμαστε να απαντήσουμε όταν σχεδιάζουμε την παραγωγή μιας οικονομίας είναι τι, πως, πόσο και πότε θα παραχθεί. Δηλαδή πρέπει να δώσουμε απαντήσεις για το είδος των προϊόντων στα οποία θα προσανατολίσουμε την παραγωγή, την αναλογία συντελεστών παραγωγής και την τεχνολογία που θα χρησιμοποιήσουμε, το μέγεθος της ποσότητας του τελικού προϊόντος και το χρόνο που θα παράγουμε, υπό την έννοια του οικονομικού προγραμματισμού. Ο οικονομικός προγραμματισμός μπορεί να ξεφεύγει από τα στενά χρονικά όρια μιας βραχυχρόνιας περιόδου και να επηρεάζει ακόμα και μελλοντικές γενεές. Για παράδειγμα, ο προγραμματισμός των επενδύσεων σε κεφαλαιουχικό εξοπλισμό στο σύνολο μιας οικονομίας μπορεί να αποδειχτεί καθοριστικός για την ευημερία των επόμενων γενεών. Είναι σαφές ότι ένα τμήμα των παραγωγικών πόρων πρέπει να κατευθύνεται σε επενδύσεις ώστε να εξασφαλίζεται η συνέχεια της αποδοτικής παραγωγής και στο μέλλον. Η αύξηση, όμως, του κεφαλαίου μπορεί να επιτευχθεί μόνο αν αυξηθεί το