Ευέλικτη εργασία και κρίση στις ελληνικές περιφέρειες: στοιχεία τοπικής εξειδίκευσης και πρώτες ερμηνείες

Transcript

1 Ευέλικτη εργασία και κρίση στις ελληνικές περιφέρειες: στοιχεία τοπικής εξειδίκευσης και πρώτες ερμηνείες ΣΕΛΙΟ ΓΚΙΑΛΗ Εντεταλμένος διδασκαλίας, Τ. Μ. Χ. Α, Α.Π.Θ. & Τ.Π.Μ. Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας ΚΩΣΑ ΓΟΤΡΖΗ Τ. Μ. Χ. Α, Α.Π.Θ. Περίληψη H παρούσα εργασία μελετά την πρόσφατη εξάπλωση τριών βασικών μορφών ευέλικτης απασχόλησης, συγκεκριμένα της μερικής, της προσωρινής και της αυτοαπασχόλησης. Παράλληλα μελετά μια ενδιάμεση, ανάμεσα σε ευέλικτη και άτυπη εργασία, μορφή, την απασχόληση συμβοηθούντων μελών. Η εργασία εστιάζει στη διάδοση των μορφών αυτών στο σύνολο των ελληνικών περιφερειών και στα δύο μεγαλύτερα πολεοδομικά-παραγωγικά συγκροτήματα της χώρας, αυτά της Αθήνας και της Θεσσαλονίκης. Πιο συγκεκριμένα, μελετάται το διαφορετικό προφίλ αλλά και οι ομοιότητες/ αποκλίσεις των ελληνικών περιφερειών μέσα από τον υπολογισμό του δείκτη τοπική εξειδίκευσης LQ για τις εν λόγω μορφές απασχόλησης, ενώ γίνεται μια προσπάθεια συσχέτισης με τις τιμές LQ για την ακαθάριστη αξία παραγωγής και τη συνολική απασχόληση ανά τομέα παραγωγής. Η εργασία αντλεί δεδομένα από πρόσφατες επίσημες έρευνες εργατικού δυναμικού (2005 και 2009). Από την ανάλυση των δεδομένων προκύπτει πως η άνιση εξάπλωση των ευέλικτων μορφών απασχόλησης αλληλεπιδρά με την τρέχουσα οικονομική κρίση, οδηγώντας σε νέου τύπου περιφερειακές ανισότητες. Στο επίπεδο των ελληνικών περιφερειών, αυτές οι νέου τύπου ανισότητες, αναμένεται να έχουν διαφορετική επίπτωση στα διακριτά τμήματα της μισθωτής, παλαιού ή νέου τύπου, εργασίας. Πέρα από τη διαστρωματοποιημένη αυτή εξάπλωση, αναμένονται και διαφορετικές πολιτικές απαντήσεις ή αντιδράσεις από τις τοπικές αρχές και τους τοπικούς φορείς των εργαζομένων. Λέξεις Κλειδιά Ευελιξία, άτυπες μορφές εργασίας, κρίση, ελληνικές περιφέρειες.

2 1. Εισαγωγή Η πρώτη δεκαετία της νέας χιλιετίας δεν ανέτρεψε τα δεδομένα των προηγούμενων, ειδικά στο πεδίο των εργασιακών σχέσεων. Αντίθετα, δυναμικές που είχαν ήδη αναπτυχθεί φαίνεται πως ενδυναμώθηκαν περεταίρω. Ειδικότερα σε επίπεδο παραγωγής η αβεβαιότητα έγινε βασικό συστατικό (Hudson, 2001; Λυμπεράκη και Δενδρινός, 2004), ενώ η ρύθμιση των εργασιακών σχέσεων έγινε αντικείμενο αντιπαράθεσης ανάμεσα σε εργαζόμενους και κράτος, και η τριτογενοποίηση της οικονομίας συνεχίστηκε. Η εποχή που διανύουμε παρουσιάζει κάποια ενδιαφέροντα χαρακτηριστικά τα οποία μπορούν να τη διαφοροποιήσουν από την πρώιμη περίοδο του «μεταφορντισμού» (Jessop, 1991; Leadbeater, 2000; Λυμπεράκη και Μουρίκη, 1996). ημείο καμπής για τη νέα εποχή, που θα απασχολήσει ιδιαίτερα το μελλοντικό ερευνητή, είναι η χρηματοπιστωτική κρίση του 2008 και οι έως σήμερα αναταράξεις της στην Ελλάδα και διεθνώς. Είναι πολύ νωρίς για να μιλήσουμε αναλυτικά για τις εξελίξεις αυτές και μόνο αρχικές εκσεις μπορούν να γίνουν. Αναμφίβολα όμως, οι ευέλικτες μορφές απασχόλησης φαίνεται πως κερδίζουν συνεχώς έδαφος έναντι της τυπικής μισθωτής εργασίας, με διαφορετικά αποτελέσματα σε ποικίλες χωρικές κλίμακες. Σο περιφερειακό επίπεδο αποτελεί μια κρίσιμη κλίμακα μελέτης του εν λόγω φαινομένου καθώς είναι πιθανό να υφίστανται σημαντικές ανισότητες μεταξύ περιοχών, ενώ διαφορετικοί τύποι περιφερειακών οικονομιών παρουσιάζουν διαφορετικά πρότυπα αξιοποίησης και (αντιφατικής) επέκτασης των άτυπων και ευέλικτων μορφωμάτων (Herod, 2009; Jessop, 1991; Βαϊου και Φατζημιχάλης, 1997). H παρούσα εργασία μελετά την πρόσφατη εξάπλωση τριών βασικών μορφών ευέλικτης απασχόλησης, συγκεκριμένα της μερικής, της προσωρινής και της αυτοαπασχόλησης, στο σύνολο των ελληνικών περιφερειών. Παράλληλα μελετά μια ενδιάμεση, ανάμεσα σε ευέλικτη και άτυπη εργασία, μορφή, την απασχόληση συμβοηθούντων μελών. Η εργασία εστιάζει στη διάδοση των μορφών αυτών στο σύνολο των ελληνικών περιφερειών και στα δύο μεγαλύτερα πολεοδομικά-παραγωγικά συγκροτήματα της χώρας, αυτά της Αθήνας και της Θεσσαλονίκης. Πιο συγκεκριμένα, μελετάται το διαφορετικό προφίλ αλλά και οι ομοιότητες/ αποκλίσεις των ελληνικών περιφερειών μέσα από τον υπολογισμό του δείκτη τοπικής εξειδίκευσης LQ για τις εν λόγω μορφές απασχόλησης, και τη αντιπαραβολή του με τις τιμές LQ για την ακαθάριστη αξία παραγωγής και τη συνολική απασχόληση ανά τομέα παραγωγής. Η εργασία περιλαμβάνει τα εξής μέρη: αρχικά γίνεται μια σύντομη αναφορά στις διαφορετικές προσεγγίσεις σε σχέση με το χαρακτήρα και τα βαθύτερα αίτια της κρίσης, ενώ στη συνέχεια παρουσιάζεται μια πρώτη στατιστική εικόνα για την επίπτωση της κρίσης στην ελληνική αγορά εργασίας. Ακολουθεί η παρουσίαση και η ερμηνεία των αποτελεσμάτων για την εξάπλωση και συγκέντρωση των ευέλικτων μορφών απασχόλησης στις ελληνικές περιφέρειες, με περίοδο αναφοράς τα έτη τα συμπεράσματα της εργασίας γίνεται μια προσπάθεια αποτίμησης των συνεπειών της κρίσης στην περιφερειακή διάσταση της ευέλικτης απασχόλησης. 2. Θεωρητικό πλαίσιο Σον επτέμβριο του 2008 μια από τις μεγαλύτερες επενδυτικές τράπεζες των ΗΠΑ, η Lehman Brothers, κηρύσσει πτώχευση. Οι κλυδωνισμοί στην παγκόσμια οικονομία είναι έντονοι και οι επιπτώσεις τους γίνονται αμέσως αισθητές σε χώρες όπως η Ιρλανδία, η Ουγγαρία και οι ΗΠΑ (Krugman, 2008). Ένα κύμα ανασφάλειας και αβεβαιότητας κατακλύζει τις διεθνείς χρηματαγορές, καθιστώντας για αυτές το 2008 ως το χειρότερο έτος μετά το 1931 (ΙΝΕ, 2010). την παρούσα ενότητα θα παρουσιαστούν οι δύο κύριες

3 εκδοχές για τα αίτια της σημερινής κρίσης. Επίσης, θα γίνουν οι απαραίτητες αναφορές στη συμβολή της κρίσης στους μετασχηματισμούς των εργασιακών σχέσεων, με έμφαση στη διεθνή και ευρωπαϊκή κλίμακα. Οι πρώτες επιπτώσεις της κρίσης εκφράστηκαν μέσα από την μείωση της παραγωγικής δραστηριότητας, την άρνηση των τραπεζών να χορηγήσουν δάνεια, την πτώση των επενδύσεων και την κατακόρυφη μείωση της κατανάλωσης (IMF, 2008; Krugman, 2008). Λίγους μήνες μετά την πτώχευση της Lehman Brothers, στις αρχές του 2009, η κρίση βαθαίνει. Σα στοιχεία δείχνουν απολύσεις τον μήνα στις ΗΠΑ και προβλέψεις αναφέρουν 8,5 εκατομμύρια χαμένες θέσεις εργασίας στην Ε.Ε. για την διετία συνολικά (OECD, 2009). Σο σημείο ανάκαμψης της οικονομίας μετατίθεται συνεχώς για αργότερα, για την ελληνική οικονομία μέσα στο 2013, ενώ πολλοί αναλυτές αναθεωρούν για αργότερα τις προβλέψεις που είχαν ήδη κάνει για ανάπτυξη μέσα στο Οι βασικές ερμηνείες για τα αίτια της κρίσης στη διεθνή βιβλιογραφία, χωρίζονται σε δύο κύριες ομάδες: α) αυτές που θεωρούν την κρίση ένα «έκτακτο» γεγονός που συνδέεται κυρίαρχα με το χρηματοπιστωτικό τομέα και εμφανίστηκε λόγω ανεπάρκειας του ισχύοντος ρυθμιστικού πλαισίου για τις συναλλαγές στις αγορές χρήματος, και β) όσες θεωρούν ότι η κρίση είναι διαρθρωτική, καθώς αποτελεί ενδογενή αντίφαση του καθεστώτος συσσώρευσης κεφαλαίου και ρύθμισης της οικονομίας (ΙΝΕ, 2010). Η ερμηνεία που στηρίζεται από τις περισσότερες κυβερνήσεις, την Ε.Ε. και οργανισμούς όπως ο ΟΟΑ και το Δ.Ν.Σ. εκφράστηκε από την πρώτη ομάδα, και αναφέρεται στην κρίση ως ένα απρόσμενο ή ατυχές γεγονός, ένα νομισματικό φαινόμενο με ψυχολογικές (βλ. αδηφάγες αγορές και golden boys) και πολιτικές αιτίες (βλ αδύναμες κυβερνήσεις), και πεδίο εκκίνησης τις συναλλαγές σε εθνικές και διεθνείς αγορές χρήματος (IMF, 2008; OECD, 2009) Η κυρίαρχη ερμηνεία περί των αιτίων της κρίσης Πριν την ολοφάνερη εκδήλωση της κρίσης το 2008, σημείο καμπής στην πορεία της οικονομίας προς τη χρηματοπιστωτική αναταραχή αποτέλεσε η 11η επτεμβρίου 2001, οπότε την παγκόσμια ανησυχία στην κοινή γνώμη ακολούθησε ο φόβος στις χρηματιστικές αγορές. Η κυβέρνηση των ΗΠΑ προκειμένου να αποφύγει τις επερχόμενες απαξιώσεις κεφαλαίου επιτυγχάνει την μείωση των επιτοκίων και την χαλάρωση του συστήματος χορήγησης δανείων από τις τράπεζες (Krugman, 2009). Αυτό που αρχικά έμοιαζε μια επιτυχημένη κίνηση κατά πολλούς, αποτέλεσε την αιτία κατάρρευσης του χρηματοπιστωτικού συστήματος σύμφωνα με οπαδούς της κυρίαρχης ερμηνείας. Πιο αναλυτικά, η ενίσχυση της πίστης οδήγησε στην εμφάνιση δύο φαινομένων: Πρώτον, ενώ προηγουμένως οι τράπεζες δάνειζαν σε αξιόπιστους πελάτες μάλιστα πολλές φορές τα κριτήρια αξιολόγησης ενός υποψήφιου δανειολήπτη αφορούσαν την προσωπική του σχέση με την τράπεζα επεκτάθηκαν σε ενυπόθηκα δάνεια χαμηλής αξιοπιστίας, τα λεγόμενα subprimes (ΙΝΕ, 2010). τη συνέχεια προχώρησαν στην πώληση των εν λόγω δανείων θεωρώντας τα περιουσιακά στοιχεία τα οποία εξασφάλιζαν την αποπληρωμή των έντοκων δόσεων στον κάτοχό τους. Με την πάροδο του χρόνου μια σειρά από χρηματοπιστωτικές επιχειρήσεις εξειδικεύτηκαν στη χορήγηση τέτοιου είδους δανείων, με απώτερο σκοπό την πώληση των εγγυητικών τίτλων σε ένα πλήθος άλλων χρηματοπιστωτικών οργανισμών οι οποίοι λάμβαναν δάνειο για να τους αγοράσουν. υχνά τραπεζικοί οργανισμοί συνένωναν πλήθος τέτοιων εγγυητικών τίτλων σε ενοποιημένους «συνθετικούς» τίτλους που αφορούσαν σε Φρέη με Εγγύηση Φρεών (Collateralized Debt Obligations, CDO). Σα εν λόγω χρέη προσπόριζαν στους κατόχους τους τη δυνατότητα σωρευτικών τόκων με βάση παλιότερους «εγγυητικούς τίτλους». Με

4 τον τρόπο αναπαραγόταν μια αέναη διαδικασία κερδοσκοπικής μεγέθυνσης χωρίς υπαρκτές υλικές βάσεις (ΙΝΕ, 2010; Gibson, 2004). Δεύτερον, τα στεγαστικά δάνεια άρχισαν να κατέχουν μεγάλο μερίδιο επί του συνόλου των δανείων, με αποτέλεσμα η αγορά ακινήτων να είναι ένας από τους πρώτους κλάδους που υπέφερε από τις επιπτώσεις την κρίσης. Αυτό συνέβη διότι, στο πλαίσιο αυτής της αγοράς, η επέκταση της πίστης συνδέθηκε με τις τιμές των ακινήτων με αποτέλεσμα την πυροδότηση μιας κυκλικής διεργασίας. Οι υποθήκες επί των ακινήτων δεν έπαιζαν ρόλο στην αξιολόγηση της φερεγγυότητας ενός νοικοκυριού, αλλά αποτελούσαν πλέον πηγή χρηματοδότησης επηρεαζόμενη άμεσα από την άνοδο στις τιμές των ακινήτων. Έτσι, το χρέος των δανειοληπτών εμφανίζονταν χαμηλό σε σχέση με την αξία του ενέχυρου. Επίσης, λαμβάνοντας υπόψη ότι οι υποθήκες αποτελούσαν πηγή χρηματοδότησης, είναι εμφανές ότι οι τράπεζες είχαν κίνητρο να προκαλούν εσκεμμένα αύξηση στις τιμές των ακινήτων. Με την αύξηση στις εν λόγω τιμές οι τράπεζες καρπώνονταν αυξανόμενα κέρδη, και ήταν σε θέση να συνεχίσουν να δανείζουν με αυτόν τον ρυθμό (Aglietta and Breton, 2001; ΙΝΕ, 2010). ύμφωνα με συναφείς προσεγγίσεις οι κρίσεις στην πορεία της καπιταλιστικής συσσώρευσης προκαλούνται από αυτήν ακριβώς την αδικαιολόγητη αύξηση της πίστης, η οποία δημιουργεί δυσαναλογίες και τελικώς την κατάρρευση του χρηματοπιστωτικού συστήματος (Clarke, 1994). Λαμβάνοντας υπόψη τα παραπάνω, η ομάδα αυτή διατύπωσε την άποψη ότι ο μηχανισμός αντιμετώπισης της κρίσης θα πρέπει να μεριμνήσει για το ρυθμιστικό πλαίσιο λειτουργίας των τραπεζών, όπως και για το ρυθμιστικό πλαίσιο του χρηματοπιστωτικού τομέα γενικότερα σε συνδυασμό με την περιστολή αυτού Η προσέγγιση στρουκτουραλιστών και μαρξιστών οικονομολόγων και γεωγράφων Αυτή η ομάδα αναλυτών σε αντίθεση με την προηγούμενη δεν θεωρεί την κρίση έκτακτο γεγονός, αντιθέτως τονίζει την περιοδικότητα και την αναγκαιότητά της για την διαδικασία της καπιταλιστικής συσσώρευσης. Oι μαρξιστές αλλά και σημαντική μερίδα των κεϋνσιανών οικονομολόγων και γεωγράφων θεωρούν την κρίση ως διαρθρωτική κρίση υπερσυσσώρευσης που προκλήθηκε από την αποτυχία διασφάλισης ισορροπίας μεταξύ εργασίας και κεφαλαίου. Η κρίση, για τη θεώρηση αυτή, ανάγεται στη μείωση του μεριδίου του εισοδήματος στην εργασία (απόσπαση μεγαλύτερης υπεραξίας). Με τη σειρά της η μείωση αυτή οδηγεί στην ένταση των εισοδηματικών ανισοτήτων, στην εξάπλωση της πίστης, με βάση την οποία τα νοικοκυριά επιχειρούν να αντισταθμίσουν τη ζημιά από τη μείωση του εισοδηματικού τους μεριδίου, και τέλος στην εξάπλωση του χρηματοπιστωτικού τομέα. Ο εν λόγω τομέας, στην πρόσφατη δεκαετία, εκτέθηκε σε κινδύνους (επισφαλή δάνεια) και δημιούργησε χρηματιστικά προϊόντα η αξία των οποίων δεν ανταποκρίνεται στην πραγματική οικονομία (ΙΝΕ, 2009). Ειδικότερα, σύμφωνα με τους σύγχρονους μαρξιστές και άλλους ριζοσπάστες οικονομολόγους η πηγή των κρίσεων είναι η ίδια η αντίφαση που εμπεριέχεται στον καπιταλισμό, από την μία να τείνει να αυξάνει απεριόριστα τις παραγωγικές δυνάμεις και από την άλλη να τείνει να περιορίζει την καταναλωτική δύναμη της μάζας του πληθυσμού (κρίση της «υποκατανάλωσης» ή πιο συχνά «υπερπαραγωγής»). Αλλιώς ειπωμένο, την τάση του κεφαλαίου να διευρύνει την παραγωγή αδιαφορώντας για τα όρια της αγοράς (Braveman, 1974; Hudson, 2001). Ο Μαρξ σημείωσε την περιοδικότητα και την αναγκαιότητα των κρίσεων για την επιβίωση του καπιταλιστικού συστήματος, και επίσης, θεώρησε την υπερσυσσώρευση δεδομένη. Για να συνδέσει την υπερσυσσώρευση με την εμφάνιση των κρίσεων διατύπωσε

5 τον Νόμο του φθίνοντος ποσοστού κέρδους. Ο νόμος αυτός υποστηρίζει ότι η αύξηση του σχετικού μεριδίου του σταθερού κεφαλαίου (μηχανικός εξοπλισμός) σε σχέση με το μεταβλητό κεφάλαιο (εργατικό δυναμικό), οδηγεί στην πτώση του ποσοστού κέρδους που αποσπά ο κεφαλαιοκράτης, δηλαδή στη σχετική μάζα της υπεραξίας που καρπώνεται. Η υπεραξία, υπό αυτό το πρίσμα, αποτελεί την κινητήρια δύναμη του καπιταλισμού, οπότε η πτώση του ποσοστού κέρδους κάποια στιγμή αποτελεί φραγμό στην κεφαλαιοκρατική παραγωγή. Σαυτόχρονα, η υποκατανάλωση προκαλεί στασιμότητα, η οποία οδηγεί στην παράλυση και την απαξίωση του κεφαλαίου, δηλαδή στην κρίση. Η κρίση προκαλεί πλεόνασμα εργατικού δυναμικού που μετατρέπεται σε ανεργία. Σην επομένη της κρίσης η μείωση των μισθών αυξάνει και πάλι το ποσοστό της υπεραξίας ενώ η πτώση των τιμών των στοιχείων του σταθερού κεφαλαίου λόγω της κατάρρευσης τιμών και στασιμότητας, μειώνει το κεφάλαιο επί του οποίου προκύπτουν τα εκάστοτε κέρδη. Με μειωμένο τον όγκο επί του οποίου υπολογίζεται το κέρδος το ποσοστό κέρδους αυξάνεται και η διαδικασία ξεκινά από την αρχή (Marx, 1976). ύμφωνα πάλι με τον Simon Clarke, και την κριτική που αυτός ασκεί στην κλασική μαρξιστική θεωρία των κρίσεων, η πτώση του ποσοστού κέρδους είναι η έκφραση και όχι η αιτία της κρίσης(clarke, 1994). ε περιόδους άνθησης της οικονομίας όπου υπάρχει δυνατότητα δανεισμού ο κεφαλαιοκράτης «απελευθερώνεται από τα όρια της αγοράς και δεν χρειάζεται να ρευστοποιεί το κεφάλαιό του» (Clarke, 1994: 87). Σα όρια της διαθεσιμότητας πίστης παρόλα αυτά καθορίζονται από τα όρια της αγοράς, η οποία με τη σειρά της καθορίζεται από την δραστηριότητα των επιχειρήσεων δανειοληπτών στις διάφορες γεωγραφικές ενότητες. Με αυτή την έννοια, παρατηρούμε συνεχώς την ύπαρξη κυκλικών σχέσεων στα πλαίσια του καπιταλισμού. Η ανεξέλεγκτη αύξηση της πίστης όπως προαναφέρθηκε αίρει τα όρια της αγοράς, ενώ στην πραγματικότητα η πίστη δεν καταργεί τους φραγμούς αλλά τους αναστέλλει προσωρινά. Έτσι συντελείται μια συνεχώς αυξανόμενη και χωρο-χρονικά άνιση ανάπτυξη των διαφόρων κλάδων παραγωγής, με αποτέλεσμα να ασκείται μεγαλύτερη πίεση στις ασθενέστερες επιχειρήσεις η οποία με τη σειρά της συμβάλλει στην άνοδο του πληθωρισμού. Όταν επιταχύνονται οι πληθωριστικές τάσεις η πίστη αγγίζει τα όριά της και τότε εμφανίζεται η χρηματοπιστωτική κρίση. την κρίση η υπερσυσσώρευση κεφαλαίου μετατρέπεται ξαφνικά σε «[μια] μάζα χρέους χωρίς αξία και μια υπερπαραγωγή αγαθών» (Clarke, 1994: 123), οδηγώντας τελικά στην υποτίμηση του παραγωγικού κεφαλαίου, την καταστροφή της παραγωγικής ικανότητας και πλεονασματικό εργατικό δυναμικό. Πρέπει να σημειώσουμε ότι για την κριτική και ριζοσπαστική σκέψη η ύπαρξη ή μη πιστοληπτικής δυνατότητας, δεν είναι ψυχολογικό ή πολιτικό φαινόμενο, δηλαδή δεν καθορίζεται από την διάθεση των τραπεζών ή την ολιγωρία του ρυθμιστικού πλαισίου, αλλά εκφράζει ιστορικά υπαρκτή αντίφαση ανάμεσα στη συνεχή ανάπτυξη των παραγωγικών δυνάμεων και στην τάση περιορισμού της παραγωγής μέσα στα όρια της διευρυμένης αναπαραγωγής κεφαλαίου. 3. Βασικά δεδομένα της ελληνικής αγοράς εργασίας Εξετάζοντας τα επίσημα στοιχεία απασχόλησης της ΕΛ.ΣΑΣ. βλέπουμε ότι η χρηματοπιστωτική κρίση επηρέασε τα μεγέθη της απασχόλησης, ειδικά από τις αρχές του 2009 (Εικόνα 1). Κύρια ομάδα εργαζομένων οι οποίοι επλήγησαν από την οικονομική κρίση είναι οι άντρες μισθωτοί εργαζόμενοι, και ειδικότερα στις ηλικίες το σύνολό της η απασχόληση το 2009 μειώθηκε σε σχέση με το προηγούμενο έτος. Σην μεγαλύτερη πτώση συναντάμε στις ηλικίες 20-44, με εξαίρεση το πρώτο τρίμηνο του 2009 για τις ηλικίες

6 υνολικά τα μεγέθη της ανεργίας αυξάνονται με γοργούς ρυθμούς (από 7,6% το 2008 σε 9,4% το 2009), ενώ ειδικότερα πλήττονται άντρες και γυναίκες ηλικίας Οι μεταβολές είναι θετικές επίσης και για τις ηλικίες αλλά όχι εξίσου έντονες με τις προηγούμενες ηλικιακές ομάδες. την παρακάτω Εικόνα 1 φαίνονται οι μεταβολές της απασχόλησης ανά θέση στην επιχείρηση. Είναι εμφανής η έντονα πτωτική πορεία που ακολουθεί η μισθωτή απασχόληση. Ενδιαφέρον παρουσιάζει η μεταβολή στα συμβοηθούντα μέλη, καθώς η πτωτική πορεία που ακολουθούν έρχεται σε αντίθεση με τις ανοδικές τάσεις στον κλάδο γεωργίας, δασοκομίας και αλιείας, με τον οποίο η συγκεκριμένη μορφή άτυπης απασχόλησης είναι άμεσα συνδεδεμένη. Εικόνα 1: Σριμηνιαίες μεταβολές της απασχόλησης με βάση τη θέση στην επιχείρηση Πηγή: ΕΛΣΑΣ, ΙΝΕ 2010: 208 τις επόμενες δύο Εικόνες (2& 3) φαίνεται το απόλυτο μέγεθος της μεταβολής της απασχόλησης ανά θέση στην επιχείρηση και ανά περιφέρεια. Πέρα από τη σημαντική μείωση στη μισθωτή απασχόληση και στην αυτοαπασχόληση χωρίς προσωπικό (βλ. Εικόνα 2), σε περιφερειακό επίπεδο παρατηρούμε μεγάλη πτώση συναντάμε στις περιφέρειες Κεντρικής Μακεδονίας και Αττικής, ακολουθεί η περιφέρεια τερεάς Ελλάδος ενώ ελαφρότερη πτωτική πορεία ακολουθούν οι περιφέρειες Ανατολικής Μακεδονίας και Θράκης, Πελοποννήσου και Κρήτης (βλ. Εικόνα 3). Παρατηρούμε ότι οι δύο παραγωγικότερες περιφέρειες της χώρας, σύμφωνα τουλάχιστον με τα μεγέθη της Ακαθάριστης Προστιθέμενης Αξίας (ΑΠΑ), παρουσιάζουν την μεγαλύτερη πτώση στην απασχόληση, ενώ οι περιφέρειες που ακολουθούν είναι ως επί το πλείστον εκείνες που έπονται και στην κατάταξη βάση ΑΠΑ. Αντιθέτως στις περιφέρειες Δυτικής Μακεδονίας, Ηπείρου και Δυτικής Ελλάδος παρατηρούμε ότι η απασχόληση αυξάνεται κατά τα περισσότερα τρίμηνα σε σχέση με τα αντίστοιχα του προηγούμενου έτους.

7 Εικόνα 2: Σριμηνιαίες μεταβολές της απασχόλησης με βάση τη θέση στην επιχείρηση, χιλιάδες εργαζόμενοι, Πηγή: ΕΛΣΑΣ, ΙΝΕ 2010: 219 Εικόνα 3: Σριμηνιαίες μεταβολές της απασχόλησης ανά περιφέρεια, χιλιάδες εργαζόμενοι, Πηγή: ΕΛΣΑΣ, ΙΝΕ 2010: Μεθοδολογία έρευνας πεδίου τα πλαίσια της περεταίρω ανάλυσης και αποσαφήνισης του προφίλ των περιφερειών μελετήθηκε ο δείκτης τοπικής εξειδίκευσης LQ (location quotient). Ο δείκτης υπολογίστηκε βάσει στοιχείων της Εθνικής τατιστικής Τπηρεσίας για το εκάστοτε έτος. Ο εν λόγω δείκτης είναι ένας από τους πλέον συνήθεις για την ταξινόμηση βασικών και μη βασικών τομέων σε περιπτώσεις όπου μελετάται η απασχόληση στις περιφέρειες. Αποδίδει το μερίδιο της απασχόλησης σε έναν τομέα μιας περιφέρειας, σε σχέση με το μερίδιο της απασχόλησης στον τομέα αυτό σε επίπεδο χώρας. Αν ο δείκτης δίνει μεγαλύτερη της μονάδας σημαίνει ότι το μερίδιο της απασχόλησης στην εξεταζόμενη μορφή ευέλικτης απασχόλησης είναι μεγαλύτερο από τον εθνικό μέσο όρο, δηλαδή παρουσιάζεται συγκέντρωση της εκάστοτε απασχόλησης στην υπό εξέταση περιφέρεια.

8 Αντιθέτως αν ο δείκτης δίνει μικρότερη της μονάδας σημαίνει ότι η εξεταζόμενη μορφή ευέλικτης απασχόλησης παρουσιάζει χαμηλό μερίδιο στην υπό εξέταση περιφέρεια, σε σχέση πάντα με τις υπόλοιπες. Ο δείκτης τοπικής εξειδίκευσης υπολογίζεται από τον τύπο (Λαγός, 2007): = την περίπτωσή της παρούσας εργασίας ο δείκτης υπολογίζεται και μελετάται ως προς κάθε μορφή ευέλικτης απασχόλησης, ως προς το σύνολο των απασχολούμενων σε κάθε τομέα της οικονομίας, και τέλος ως προς την ακαθάριστη αξία παραγωγής. Για παράδειγμα, στην περίπτωση μιας συγκεκριμένης ευέλικτης μορφής: Εir είναι η απασχόληση της περιφέρειας r στην i μορφή ευέλικτης απασχόλησης Er είναι η συνολική απασχόληση στην περιφέρεια r Ein είναι η εθνική απασχόληση στην i μορφή ευέλικτης απασχόλησης En είναι η συνολική εθνική απασχόληση 5. Αποτελέσματα της έρευνας και συζήτηση 5.1. Ο δείκτης τοπικής εξειδίκευσης για τις βασικές μορφές ευέλικτης απασχόλησης τον παρακάτω Πίνακα 1 βλέπουμε τις τιμές του δείκτη τοπικής εξειδίκευσης για το 2009 καθώς και τις μεταβολές των τιμών του, κατά την περίοδο Οι σχετικές τιμές αφορούν στα μεγέθη του δείκτη για κάθε μια από τις τέσσερεις μορφές ευέλικτης απασχόλησης, σε επίπεδο περιφέρειας και δύο βασικών πολεοδομικών συγκροτημάτων (συνολικά 15 χωρικές ενότητες). Όσον αφορά στη μερική απασχόληση, οι χαμηλότερες τιμές του δείκτη απαντώνται στις περιφέρειες Βορείου Αιγαίου (0,49) και Ιονίων Νήσων (0,54). Η περιφέρεια Τπολοίπου Αττικής (1,24) και το Πολεοδομικό υγκρότημα Θεσσαλονίκης (1,61) παρουσιάζουν τις υψηλότερες τιμές. Σιμές κοντά στο ένα (1) βρίσκουμε στις περιφέρειες Πρωτευούσης (1,06), Θεσσαλίας (1,05) και Κρήτης (0,99). Οι υψηλότερες τιμές του δείκτη τοπικής εξειδίκευσης για την προσωρινή απασχόληση απαντώνται στις περιφέρειες Νοτίου Αιγαίου (1,87), Κρήτης (1,39), Δυτικής Μακεδονίας (1,37) και Ιονίων Νήσων (1,25). Αντίθετα οι χαμηλότερες τις περιφέρειες Πελοποννήσου (0,77), Αν. Μακεδονίας και Θράκης (0,80), Δυτικής Ελλάδος (0,86) και τερεάς Ελλάδος (0,88). υγκεντρώσεις κοντά στον εθνικό μέσο όρο παρουσιάζουν οι περιφέρειες Τπολοίπου Αττικής (1,02), Βορείου Αιγαίου (1,01) και Θεσσαλίας (0,97). τον τομέα των αυτοαπασχολούμενων, ο δείκτης παίρνει τις υψηλότερες τιμές στις περιφέρειες Ιονίων Νήσων (1,20) και Νοτίου Αιγαίου (1,18) ενώ τις χαμηλότερες στις περιφέρειες Πρωτευούσης και Τπολοίπου Αττικής (0,92 και στις δύο). Κοντά στον εθνικό μέσο όρο κυμαίνονται οι τιμές στις περιφέρειες Θεσσαλίας (1,00), τερεάς Ελλάδος και Π Θεσσαλονίκης (1,01 και στις δύο) και Ηπείρου (1,02). Αξιοσημείωτο είναι το γεγονός ότι οι τιμές του δείκτη στους αυτοαπασχολούμενους παρουσιάζουν την μικρότερη διακύμανση γύρω από το μέσο όρο. Αντιθέτως, οι τιμές στα συμβοηθούντα μέλη παρουσιάζουν μεγάλη διακύμανση. Σις υψηλότερες τιμές συναντάμε στις περιφέρειες Θεσσαλίας (1,80), Πελοποννήσου (1,79), Κεντρικής Μακεδονίας εκτός Π Θεσσαλονίκης (1,67) και Δυτικής Ελλάδας (1,65) ενώ τις χαμηλότερες στα δύο Πολεοδομικά υγκροτήματα Αθήνας (0,39) και Θεσσαλονίκης

9 (0,42) και στις περιφέρειες Βορείου Αιγαίου (0,76) και Τπολοίπου Αττικής (0,78). Καμιά περιφέρεια δεν βρίσκεται κοντά στο μέσο όρο, αφού οι πλησιέστερες στο μέσο όρο τιμές αφορούν τις περιφέρειες Δυτικής Μακεδονίας (1,12) και Ηπείρου (1,13). Πρέπει να σημειώσουμε ότι, οι μεταβολές στην του δείκτη αυτού δεν καταδεικνύουν κατ ανάγκην αντίστοιχη μεταβολή στα ποσοστά των ευέλικτα απασχολούμενων στην εκάστοτε περιφέρεια, αλλά αλλαγή στη σχέση των ποσοστών της εκάστοτε μορφής ευέλικτης απασχόλησης στην περιφέρεια αυτή, σε σχέση με τον εθνικό μέσο όρο της ίδιας μορφής απασχόλησης. Πίνακας 1. Μεταβολή δεικτών τοπικής εξειδίκευσης για τις ευέλικτες μορφές απασχόλησης, Περιφέρεια/ Π Μερική απασχόληση Προσωρινή απασχόληση Αυτοαπασχόληση υμβοηθούντα μέλη 01,ΑΝΑΣΟΛΙΚΗ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ ΘΡΑΚΗ 02,ΚΕΝΣΡΙΚΗ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ ΕΚΣΟ ΠΘ 03,ΔΤΣΙΚΗ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ 04,ΗΠΕΙΡΟ 05,ΘΕΑΛΙΑ 06,ΙΟΝΙΟΙ ΝΗΟΙ 07,ΔΤΣΙΚΗ ΕΛΛΑΔΑ 08,ΣΕΡΕΑ ΕΛΛΑ 09,ΤΠΟΛΟΙΠΟ ΑΣΣΙΚΗ 10,ΠΕΛ/Ο 11,ΒΟΡΕΙΟ ΑΙΓΑΙΟ 12,ΝΟΣΙΟ ΑΙΓΑΙΟ 09 μεταβολή μεταβολή μεταβολή μεταβολή ,82-25,44% 0,80-7,65% 0,96 6,18% 1,36-27,80% 0,74-3,80% 1,12-9,98% 1,14-11,09% 1,67-7,26% 0,90-13,04% 1,37-18,57% 1,12-8,17% 1,12 20,73% 0,84-4,38% 0,92 16,75% 1,02-6,43% 1,13 5,75% 1,05 6,04% 0,97-4,67% 1,00 0,24% 1,80-11,82% 0,54-70,34% 1,25-1,54% 1,20-6,77% 1,55-24,53% 0,92 9,50% 0,86 4,99% 1,07 10,76% 1,65 4,21% 0,87 10,87% 0,88 6,02% 1,01-7,71% 1,27 7,83% 1,24 35,22% 1,02 23,06% 0,92-3,31% 0,78 7,54% 0,77-9,70% 0,77-16,93% 1,14 15,05% 1,79-5,51% 0,49-23,91% 1,01-19,69% 1,05-18,36% 0,76-79,64% 0,77 0,95% 1,87 4,56% 1,18-15,64% 1,28 22,06% 13,ΚΡΗΣΗ 0,99 14,13% 1,39 0,66% 0,89 10,43% 1,23 8,75% 14,ΠΕΡΙΥΕΡΕΙΑ ΠΡΨΣΕΤΟΤΗ 1,06-11,25% 0,94 0,66% 0,92 1,95% 0,39 21,91% 15,Π ΘΕΑΛΟΝΙΚΗ 1,61 19,22% 0,91 8,09% 1,01-2,55% 0,42 18,15% Με πράσινο και ροζ χρώμα επισημαίνονται αξιόλογες θετικές και αρνητικές μεταβολές, αντίστοιχα τους μερικώς απασχολούμενους η περιφέρεια Τπολοίπου Αττικής (35,2%) και το Π Θεσσαλονίκης (19,2%) παρουσιάζουν τη σημαντικότερο άνοδο στην του δείκτη. Αντιθέτως, η περιφέρεια Ιονίων Νήσων (-70,3%) παρουσιάζει τη μεγαλύτερη πτώση στην του δείκτη τοπικής εξειδίκευσης, μεγαλύτερη από κάθε άλλη περιφέρεια.

10 Οι τιμές στους προσωρινά απασχολούμενους στις περιφέρειες Τπόλοιπο Αττικής και Ήπειρος αυξήθηκαν σημαντικά (23,06% και 16,75% αντίστοιχα). Αντιθέτως, μειώθηκαν σημαντικά στις περιφέρειες Βορείου Αιγαίου (-19,69%), Δυτικής Μακεδονίας (-18,57%) και Πελοποννήσου (-16,93%). Οι τιμές του δείκτη τοπικής εξειδίκευσης για τους αυτοαπασχολούμενους παρουσίασαν αξιοσημείωτη άνοδο στις περιφέρειες Πελοποννήσου (15,05%), Δυτικής Ελλάδας (10,76%) και Κρήτης (10,43%), ενώ αντιθέτως παρουσίασαν πτώση στις περιφέρειες Βορείου Αιγαίου (-18,36%) και Νοτίου Αιγαίου (- 15,64). Οι τιμές του δείκτη για τα συμβοηθούντα μέλη στις περιφέρειες Νοτίου Αιγαίου (22,06%), Πρωτευούσης (21,91%), Δυτικής Μακεδονίας (20,73%) και στο Π Θεσσαλονίκης (18,15%) παρουσίασαν τη σημαντικότερη άνοδο ενώ στις περιφέρειες Βορείου Αιγαίου (-79,64%), Ανατολικής Μακεδονίας και Θράκης (-27,80%) και Ιονίων Νήσων (24,53%) παρουσίασαν τη σημαντικότερη πτώση Ο δείκτης τοπικής εξειδίκευσης για την ακαθάριστη αξία παραγωγής τον συνέχεια υπολογίστηκε η τοπική εξειδίκευση σε σχέση με την παραγόμενη Ακαθάριστη Προστιθέμενη Αξία ανά τομέα παραγωγής. Ο υπολογισμός έγινε για τις δεκατρείς περιφέρειες της χώρας και το πιο πρόσφατο έτος διαθέσιμων δεδομένων (2008), ενώ τα δύο κύρια αστικά κέντρα συναθροίζονται πλέον με τις αντίστοιχες περιφέρειες στις οποίες ανήκουν. Ο δείκτης τοπικής εξειδίκευσης για την Ακαθάριστη Προστιθέμενη Αξία συμβάλει στην αποσαφήνιση του οικονομικού προφίλ της κάθε περιφέρειας. Όπως φαίνεται στον Πίνακα 2 οι περιφέρειες στις οποίες συγκεντρώνεται σημαντικό μερίδιο του αγροτικού προϊόντος σε σχέση με το συνολικό παραγόμενο προϊόν τους είναι οι περιφέρειες Δυτικής Ελλάδος (2,59), Θεσσαλίας (2,46), Ανατολικής Μακεδονίας και Θράκης (2,26), τερεάς Ελλάδος (2,15) και Πελοποννήσου (2,14). Πίνακας 2. Δείκτης τοπικής εξειδίκευσης για την Ακαθάριστη Προστιθέμενη Αξία, 2008 ΑΠΑ 2008 Πρωτογενής Δευτερογενής Σριτογενής 01,ΑΝΑΣΟΛΙΚΗ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ ΘΡΑΚΗ 2,26 1,21 0,89 02,ΚΕΝΣΡΙΚΗ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ ΕΚΣΟ ΠΘ 1,47 1,23 0,92 03,ΔΤΣΙΚΗ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ 1,83 2,02 0,71 04,ΗΠΕΙΡΟ 2,46 1,29 0,86 05,ΘΕΑΛΙΑ 1,99 1,01 0,95 06,ΙΟΝΙΟΙ ΝΗΟΙ 0,99 0,80 1,05 07,ΔΤΣΙΚΗ ΕΛΛΑΔΑ 2,59 1,17 0,88 08,ΣΕΡΕΑ ΕΛΛΑ 2,15 2,21 0,65 09,ΤΠΟΛΟΙΠΟ ΑΣΣΙΚΗ 2,14 1,71 0,77 10,ΠΕΛ/Ο 0,10 0,70 1,12 11,ΒΟΡΕΙΟ ΑΙΓΑΙΟ 1,65 0,85 1,01 12,ΝΟΣΙΟ ΑΙΓΑΙΟ 0,70 0,81 1,06 13,ΚΡΗΣΗ 2,01 0,80 1,00 Με πράσινο & ροζ χρώμα επισημαίνονται αξιόλογες θετικές & αρνητικές μεταβολές, αντίστοιχα την άλλη πλευρά, οι λιγότερο αγροτικές περιφέρειες είναι η Αττική (μόλις 0,10) και το Νότιο Αιγαίο (0,70). Οι περιφέρειες στων οποίων το εσωτερικό το παραγόμενο προϊόν του δευτερογενούς τομέα ξεχωρίζει είναι οι τερεάς Ελλάδας (2,21), Δυτικής Μακεδονίας (2,02) και Πελοποννήσου (1,71). Αντιθέτως, το σχετικό προϊόν δεν κατέχει μεγάλο μερίδιο

11 στο εσωτερικό της Αττικής (0,70), Κρήτης (0,80) και Νοτίου Αιγαίου (0,81). Η πραγματικότητα αυτή δεν αποτελεί κάποιο καινοφανές παράδοξο καθώς η πλειοψηφία των βιομηχανικών μονάδων στις οποίες εργάζονται οι κάτοικοι της Αττικής τυπικά υπάγονται στην περιφέρεια τερεάς Ελλάδος, η οποία βρίσκεται στην πρώτη θέση στον σχετικό δείκτη. Τριτογενείς περιφέρειες βάσει του παραγόμενου προϊόντος τους θα πρέπει να θεωρούνται οι Αττικής (1,12) Νοτίου Αιγαίου (1,06) και Ιονίων Νήσων (1,05). Η περιφέρεια Κεντρικής Μακεδονίας δεν βρίσκεται στις πρώτες θέσεις, καθώς το Π Θεσσαλονίκης αποτελεί το ήμισυ (παραγωγικά) μιας κατά τα άλλα κύρια αγροτικής και δευτερευόντως βιομηχανικής περιφέρειας. Από την άλλη πλευρά, οι λιγότερο τριτογενοποιημένες περιφέρειες με βάση το προϊόν του τομέα των υπηρεσιών είναι οι τερεά Ελλάδα (0,65), Δυτική Μακεδονία (0,71) και Πελοπόννησος (0,77) Ο δείκτης τοπικής εξειδίκευσης για τη συνολική απασχόληση ανά τομέα τον Πίνακα 3 παρατίθενται οι τιμές του δείκτη τοπικής εξειδίκευσης για τους εργαζομένους ανά τομέα παραγωγής και τα έτη 2005 και 2009, καθώς και η μεταβολή αυτών. Βλέπουμε ότι στην πλειονότητα των περιπτώσεων η κατάταξη των περιφερειών βάσει του δείκτη τοπικής εξειδίκευσης των εργαζομένων ανά τομέα παραγωγής δεν αλλάζει κατά την περίοδο Πιο συγκεκριμένα, στον πρωτογενή τομέα παρουσιάζεται συγκέντρωση εργαζομένων στις περιφέρειες Πελοποννήσου (2005: 2,68, 2009: 2,60), Ανατολικής Μακεδονίας και Θράκης (2,13-2,18) και Κεντρικής Μακεδονίας εκτός Π Θεσσαλονίκης (2,04-2,05). Για το 2005, τέταρτη στην κατάταξη ήταν η περιφέρεια Θεσσαλίας (2,00) η οποία όμως παρουσίασε πτώση στην του δείκτη μέχρι το 2009 κατά 15,4% και έφτασε το 1,73. ημαντική πτώση επίσης παρουσιάστηκε στις τιμές του δείκτη για τις περιφέρειες Βορείου Αιγαίου (- 32,0%) και Κρήτης (-15,0%). Αντιθέτως, σημαντική άνοδο στην του δείκτη απαντάται στις περιφέρειες Πρωτευούσης (58,7%), Τπολοίπου Αττικής (29,4%) και Νοτίου Αιγαίου (28,0%). Ας σημειωθεί ότι και οι τρεις αυτές περιφέρειες παρουσιάζουν ούτως ή άλλως χαμηλή τοπική εξειδίκευση στους απασχολούμενους του πρωτογενή τομέα. το δευτερογενή τομέα, οι τρεις πρώτες και οι τρεις τελευταίες θέσεις στην κατάταξη βάσει του δείκτη LQ, παραμένουν αμετάβλητες κατά την περίοδο μελέτης. Τψηλή τοπική εξειδίκευση παρουσιάζουν οι περιφέρειες Δυτικής Μακεδονίας (1,42-1,44), Τπολοίπου Αττικής (1,40-1,38) και τερεάς Ελλάδας (1,27-1,37) ενώ χαμηλή τοπική εξειδίκευση παρατηρούμε στις περιφέρειες Ιονίων Νήσων (0,65-0,74), Βορείου Αιγαίου (0,74-0,73) και Πελοποννήσου (0,79-0,86). ημαντική άνοδο παρουσιάζουν οι τιμές του δείκτη για τις περιφέρειες Κρήτης (18,7%), Ιονίων Νήσων (11,8%), Πελοποννήσου (8,7%) και τερεάς Ελλάδος (7,5%) ενώ σημαντική πτώση συναντάμε στις περιφέρειες Ανατολικής Μακεδονίας και Θράκης (-9,5%), Κεντρικής Μακεδονίας εκτός Π Θεσσαλονίκης (-7,4%) και Π Θεσσαλονίκης (-6,9%). ημαντική τοπική εξειδίκευση στους εργαζομένους του τριτογενούς τομέα απαντάμε στις περιφέρειες Πρωτευούσης (1,20-1,19), Π Θεσσαλονίκης (1,13-1,15) και Νοτίου Αιγαίου (1,13-1,08) ενώ αξιοσημείωτη είναι η άνοδος της ς του δείκτη στην περιφέρεια Βορείου Αιγαίου (1,01-1,07) κατά 5,8% με αποτέλεσμα η περιφέρεια να ξεχωρίσει από τις επόμενες στην κατάταξη. την αντίπερα όχθη, χαμηλή παρουσιάζουν οι περιφέρειες Δυτικής Μακεδονίας (0,78-0,75) και Πελοποννήσου (0,75-0,76). Σην τριάδα των χαμηλότερων τιμών για το 2005 συμπληρώνει η Κεντρική Μακεδονία εκτός Π Θεσσαλονίκης (0,78) και για το 2009 η τερεά Ελλάδα (0,77). Οι τιμές του δείκτη τοπικής εξειδίκευσης για τους εργαζόμενους στον τριτογενή τομέα παρουσιάζουν πολύ ηπιότερες

12 μεταβολές από τις προηγούμενες δύο κατηγορίες, με σημαντικότερη άνοδο να καταγράφουν οι περιφέρειες Βορείου Αιγαίου (5,8%), Κεντρικής Μακεδονίας εκτός Π Θεσσαλονίκης (4,6%), Θεσσαλίας (4,5%) και Ανατολικής Μακεδονίας και Θράκης (3,7%) και σημαντικότερη πτώση οι περιφέρειες τερεάς Ελλάδος (-9,2%), Δυτικής Μακεδονίας (-4,6%), Ιονίων Νήσων (-4,2%) και Νοτίου Αιγαίου (-4,0%). Οι αρνητικές μεταβολές στον δείκτη αυτό για τους εργαζόμενους του τριτογενούς τομέα, ειδικά σε νησιωτικές περιφέρειες που στηρίζονται στον τουρισμό όπως το Νότιο Αιγαίο ή η Ιονίων Νήσων, δεν καταδεικνύουν πτώση στον απόλυτο αριθμό των εργαζομένων του τριτογενούς τομέα, ούτε καν πτώση του μεριδίου των εργαζομένων αυτών στην σύνθεση του εσωτερικού των περιφερειών αυτών. Πίνακας 3. Δείκτης τοπικής εξειδίκευσης της συνολικής απασχόλησης ανά τομέα, Περιφέρεια 01,ΑΝΑΣΟΛΙΚΗ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ ΘΡΑΚΗ 02,ΚΕΝΣΡΙΚΗ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ πλην ΠΘ 03,ΔΤΣΙΚΗ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ 2005 Πρωτογενής Δευτερογενής Σριτογενής 2009 επι % μετ επι % μετ επι % μετ ,13 2,18 1,9% 0,93 0,85-9,5% 0,81 0,84 3,7% 2,04 2,05 0,5% 1,08 1,00-7,4% 0,78 0,81 4,6% 1,36 1,61 15,6% 1,42 1,44 1,3% 0,78 0,75-4,6% 04,ΗΠΕΙΡΟ 1,51 1,66 9,0% 1,04 1,01-3,2% 0,89 0,88-1,0% 05,ΘΕΑΛΙΑ 2,00 1,73-15,4% 0,93 0,99 5,9% 0,83 0,87 4,5% 06,ΙΟΝΙΟΙ ΝΗΟΙ 1,42 1,47 3,8% 0,65 0,74 11,8% 1,04 1,00-4,2% 07,ΔΤΣΙΚΗ ΕΛΛΑΔΑ 1,87 1,83-2,7% 0,85 0,89 4,8% 0,89 0,89 0,2% 08,ΣΕΡΕΑ ΕΛΛΑ 1,33 1,61 17,6% 1,27 1,37 7,5% 0,85 0,77-9,2% 09,ΤΠΟΛΟΙΠΟ ΑΣΣΙΚΗ 0,31 0,44 29,4% 1,40 1,38-1,5% 0,99 0,98-1,5% 10,ΠΕΛΟΠ/Ο 2,68 2,60-2,9% 0,79 0,86 8,7% 0,75 0,76 0,6% 11,ΒΟΡΕΙΟ ΑΙΓΑΙΟ 1,41 1,07-32,0% 0,74 0,73-1,3% 1,01 1,07 5,8% 12,ΝΟΣΙΟ ΑΙΓΑΙΟ 0,42 0,58 28,0% 0,96 0,97 1,9% 1,13 1,08-4,0% 13,ΚΡΗΣΗ 1,70 1,48-15,0% 0,77 0,95 18,7% 0,95 0,93-1,5% 14,ΠΕΡΙΥΕΡΕΙΑ ΠΡΨΣΕΤΟΤΗ 0,01 0,02 58,7% 0,98 0,95-3,2% 1,20 1,19-0,5% 15,Π ΘΕ/ΝΙΚΗ. 0,05 0,05 2,1% 1,14 1,07-6,9% 1,13 1,15 1,3% Με (σκούρο) πράσινο και κόκκινο- ροζ χρώμα επισημαίνονται αξιόλογες θετικές και αρνητικές μεταβολές, αντίστοιχα Η πτώση εξηγείται από την άνοδο στους απόλυτους αριθμούς των εργαζομένων του τριτογενούς τομέα στις άλλες περιφέρειες και των εργαζομένων συνολικά στη χώρα.

13 Πρέπει να επισημανθεί, ότι ο δείκτης τοπικής εξειδίκευσης για την Ακαθάριστη Παραγόμενη Αξία δεν καταδεικνύει τις περιφέρειες που κυριαρχούν στην παραγωγή προϊόντων ενός τομέα παραγωγής στο σύνολο της χώρας, αλλά το παραγόμενο προϊόν που κυριαρχεί στο εσωτερικό της κάθε περιφέρειας. Επίσης, η Ακαθάριστη Προστιθέμενη Αξία από μόνη της δεν αρκεί για να σκιαγραφηθεί το οικονομικό προφίλ μιας περιφέρειας. Ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα περιφέρειας της οποίας τα αποτελέσματα του δείκτη τοπικής εξειδίκευσης για την Ακαθάριστη Προστιθέμενη Αξία (ΑΠΑ) και των εργαζομένων ανά τομέα παραγωγής δε δείχνουν να συμπίπτουν είναι η Αττική. την κατάταξη σχετικά με το παραγόμενο προϊόν του δευτερογενούς τομέα η Αττική ήταν χαμηλά, στον αντίστοιχο δείκτη για τους εργαζόμενους όμως δεν ισχύει το ίδιο. Όπως ήδη αναφέραμε πολλοί από τους εργαζόμενους στις βιομηχανίες της τερεάς Ελλάδος διαμένουν μόνιμα στην Αθήνα. Σο φαινόμενο αυτό έχει οδηγήσει σε κάποιες περιπτώσεις ερευνητές των περιφερειακών ανισοτήτων να πιστώνουν ένα μέρος του βιομηχανικού ΑΕΠ της τερεάς Ελλάδος στην Αττική (Kourliouros, 1997; Πετράκος και Χυχάρης, 2004) 6. υμπεράσματα και ερευνητικές προοπτικές Αναφορικά με την ελληνική πραγματικότητα, η ανά χείρας εργασία δίνει μια πρώτη εικόνα για τη δυναμική της εξάπλωσης των ευέλικτων μορφών απασχόλησης σε περιφερειακό επίπεδο. Υαίνεται πως σε μια χώρα της οποίας πάνω από το μισό απασχολουμένων και παραγωγικών δραστηριοτήτων συγκεντρώνονται σε δύο αστικά κέντρα, δημιουργώντας έτσι σημαντικές «περιφερειακότητες», η ανισομερής εξάπλωση των ευέλικτων μορφών απασχόλησης λαμβάνει ιδιαίτερα χαρακτηριστικά (Leontidou, 1993). Διαπιστώθηκε μια αντιφατικού τύπου τάση επέκτασης της μερικής και της προσωρινής απασχόλησης με ταυτόχρονη σταθεροποίηση της μη-αγροτικής αυτόαπασχόλησης και αξιόλογη μείωση των συμβοηθούντων μελών, στο σύνολο των ελληνικών περιφερειών. Η συνολική αυτή δυναμική, διαφοροποιείται σημαντικά ή και ριζικά ανάμεσα στις διαφορετικές περιφερειακές παραγωγικές οντότητες (Gialis and Karnavou, 2009). Η εμφανιζόμενη εξάπλωση των εν λόγω μορφών απασχόλησης, ειδικά για τη μερική απασχόληση, συνδέεται με την ενσωμάτωση στο εθνικό δίκαιο των κοινοτικών οδηγιών, πιθανές πιέσεις μεγάλων ιδιωτικών εταιρειών του τριτογενούς τομέα αλλά και την πρόσφατη χρηματοπιστωτική κρίση. Η μερική απασχόληση κέρδισε περισσότερο έδαφος σε σχέση με την προσωρινή, παρόλα αυτά αμφότερες παρουσίασαν μεγάλες διακυμάνσεις ανά περιφέρεια, υπογραμμίζοντας έτσι την ανισομερή εξάπλωσή τους, η οποία εξαρτάται από οικονομικά, κοινωνικά και γεωγραφικά κυρίως κριτήρια. Οι μεταβολές αυτές σε κάποιες περιπτώσεις συνδέονται με την μείωση της ανεργίας και σε κάποιες όχι. Γίνεται όμως προφανές ότι στις περισσότερες περιπτώσεις μεγάλο τμήμα του νεοεισερχόμενου εργατικού δυναμικού απορροφάται σε ευέλικτες μορφές απασχόλησης. Η μερική και η προσωρινή απασχόληση αντιπροσωπεύουν τους νέους τύπους της ευελιξίας στην εργασία, που ενίοτε έρχονται από πολύ παλιά και έχουν ισχυρές ιστορικές καταβολές. Αυτοί οι νέοι τύποι, με δεδομένη τη στόχευση για αύξηση της ανταγωνιστικότητας σε κοινωνικο-χωρικό επίπεδο, έρχονται να υποκαταστήσουν, εν μέρει, παλαιού τύπου «ατυπίες». τις δεύτερες μπορούμε να συμπεριλάβουμε τα συμβοηθούντα μέλη που παρουσιάζουν πτωτική τάση, σε αρκετές περιοχές. Σο ίδιο ισχύσει σε μεγάλο βαθμό και την παραδοσιακού τύπου αυτοαπασχόληση. υμπερασματικά, οι ευέλικτες μορφές απασχόλησης κερδίζουν συνεχώς έδαφος έναντι της τυπικής μισθωτής εργασίας, με διάφορα αποτελέσματα σε ποικίλες χωρικές κλίμακες. Πιθανά αποτελέσματα της εξάπλωσης αυτής και της γεωγραφικής ανισότητας που τη

14 συνοδεύει, είναι η υποβάθμιση των εργασιακών δικαιωμάτων, ειδικότερα στους νέους εργαζόμενους, γεγονός το οποίο μπορεί με τη σειρά του να οδηγήσει στην εμφάνιση ανισορροπιών ή και δυναμικών αντιδράσεων. Άλλα πιθανά αποτελέσματα, που χρήζουν περισσότερης μελέτης είναι η μείωση της ανεργίας, αν και τα νεότερα στοιχεία για την ανεργία στις αρχές του 2011 δεν επιτρέπουν τέτοια αισιοδοξία, αλλά και η είσοδος στον εργασιακό χάρτη κάποιων ομάδων πληθυσμού οι οποίες προηγουμένως αντιμετώπιζαν σημαντικά εμπόδια (γυναίκες με παιδιά κλπ.). ε κάθε περίπτωση η αναδυόμενη κοινωνικο-οικονομική κατάσταση στην Ελλάδα αλλά και σε άλλες χώρες της ΕΕ μοιάζει να έχει πρώτο «θύμα» τις ασφαλείς εργασιακές σχέσεις. Ο βαθμός κατά τον οποίο θα εξαπλωθεί η ευελιξία στην απασχόληση και το πόσο θα επηρεαστεί/υποβαθμιστεί περαιτέρω η ποιότητα της εργασιακής συνθήκης, αποτελούν σημαντικά πεδία παρέμβασης για τους φορείς και σαφέστατα πεδία πάλης για τα συνδικάτα. υνολικά, από την ανάλυση των δεδομένων προκύπτει πως η άνιση εξάπλωση των ευέλικτων μορφών απασχόλησης αλληλεπιδρά με την τρέχουσα οικονομική κρίση, οδηγώντας σε νέου τύπου περιφερειακές ανισότητες. το επίπεδο των ελληνικών περιφερειών, αυτές οι νέου τύπου ανισότητες, αναμένεται να έχουν διαφορετική επίπτωση στα διακριτά τμήματα της μισθωτής, παλαιού ή νέου τύπου, εργασίας. Πέρα από τη διαστρωματοποιημένη αυτή εξάπλωση, αναμένονται και διαφορετικές πολιτικές απαντήσεις ή αντιδράσεις από τις τοπικές αρχές και τους τοπικούς φορείς των εργαζομένων.

15 Βιβλιογραφία Ξενόγλωσση Aglietta, M., R. Breton. (2001) «Financial systems, corporate control and capital accumulation», Economy and Society, 30(4): Braveman H. (1974) Labor and monopoly capital: The degradation of work in 20th century, Mon. Rev. Press: New York. Gialis St., Karnavou E. (2009) «Dimensions of atypical forms of employment in Thessaloniki,Greece», Int. J. of Urban& Regional Research, 32(4), Gibson, M. S. (2004), «Understanding the Risk of Synthetic CDOs», Federal Reserve Board, Washington DC Finance and Economics Discussion Series, No Clarke S. (1994) Marx s Theory of Crisis, Palgrave Macmillan: London. Herod A. (2009) Geographies of Globalization, Blackwell: London. Hudson R. (2001) Producing Places, Guilford Press: New York. IMF (2008) Global Financial Stability Report, April 2008, Jessop B. (1991) The politics of flexibility: Restructuring state and industry in Great Britain, Germany and Scandinavia, Aldershot: London. Kourliouros E. (1997) «Planning industrial location in Greater Athens», European Planning Studies, 5(4): Krugman P. (2008) «Moment of Truth», New York Times, διαθέσιμο στην ιστοσελίδα: Leadbeater Ch. (2000) Living on thin air, London: Penguin Group. Leontidou, L. (1993) «Informal strategies of unemployment relief in Greek Cities», European Planning Studies, 1(1): Marx K. (1976) «Capital», Vol. 1, London: Penguin Books. OECD, 2009, «OECD Economic Outlook», No. 85, Paris. Ελληνόγλωσση Βαϊου Ντ., Φατζημιχάλης Κ. (1997) Με τη ραπτομηχανή στην κουζίνα και τους Πολωνούς στους αγρούς-πόλεις, περιφέρειες, άτυπη εργασία, Εξάντας: Αθήνα ΙΝΕ/ΓΕΕ-ΑΔΕΔΤ (2010) «Ελληνική Οικονομία και Απασχόληση», Ετήσιες Έκθεση, Αθήνα, διαθέσιμο στην ιστοσελίδα: Λαγός Δ. (2007) Θεωρίες περιφερειακής οικονομικής ανάπτυξης, Κριτική: Αθήνα Λυμπεράκη Α., Δενδρινός Γ. (2004) Ευέλικτη εργασία, Κέρκυρα: Αθήνα Λυμπεράκη Α., Μουρίκη Α. (1996) Η αθόρυβη επανάσταση: νέες μορφές οργάνωσης της παραγωγής και της εργασίας, Gutenberg: Αθήνα Πετράκος Γ., Χυχάρης Γ. (2004) Περιφερειακή ανάπτυξη στην Ελλάδα, Κριτική: Αθήνα