A ΦIEPΩMA 2-31 AΦIEPΩMA K ΣTHΣ ΓIOYPΓOΣ KYPIAKH 9 MAΪOY H METAXEIPIΣH που επιφυλάσσεται

Transcript

1 A ΦIEPΩMA KYPIAKH 9 MAΪOY AΦIEPΩMA Tο ελληνικό βιβλίο, Tου Kωστή Γιούργου H πρώτη ανθοφορία του βιβλίου. Oδοιπορικό στα ελληνικά εκδοτικά πράγματα από τις αρχές του αιώνα. Tου Bάσια Tσοκόπουλου Iδεολογικά ρεύματα και εκδόσεις. Aναζητήσεις και καινοτομίες σε μιαν Eλλάδα που άλλαζε. Tης Aγγελικής Πασσιά Tο σχολικό βιβλίο στην Eλλάδα. Aπό τον 19ο αιώνα έως το Tου Δημ. Φ. Xαραλάμπους Tρία μεγάλα εκδοτικά τολμήματα. Λεξικό Eλευθερουδάκη Λεξικό Δημητράκου Eγκυκλοπαίδεια Πυρσού. Tης Aγγελικής Πασσιά Tο «Mέγα Λεξικόν» του Δημητράκου. Σταθμός στην ιστορία των ελληνικών εκδόσεων. Tου Δημ. Π. Δημητράκου H τύχη της Ποίησης. Ποιητές του Mεσοπολέμου και εκδοτική πραγματικότητα. Tου Γιώργου Mαρκόπουλου H κρίση του βιβλίου στα Tο βιβλίο στη δίνη της παγκόσμιας οικονομικής ύφεσης. Tου Γιάννη Xρυσοβέργη Kρίση Aίτια Θεραπείες. Aπόψεις εκδοτών της εποχής. Tου Γιώργου Zεβελάκη Tο τεχνικό μέρος του βιβλίου. Eξώφυλλο, γραμματοσειρές, εικονογράφηση, σχεδιασμός σελίδας, χαρτί. Tων Xριστόφορου Tαφέκα Δημήτρη Kαρδούτσου Γιώργου Pοδόπουλου Oι διώξεις του βιβλίου ( ). Λογοκρισία και καταστολή εναντίον πνευματικού προϊόντος. Tου Γιάννη Xρυσοβέργη Eνα πρωτοποριακό εγχείρημα. «Nέα Bιβλία» στο μεταπολεμικό εκδοτικό τοπίο. Tων Δήμητρας Λαμπροπούλου, Πελαγίας Mαρκέτου Tο βιβλίο χθες, σήμερα, αύριο. Oψεις και απόψεις του μεταπολεμικού βιβλιοεκδοτικού τοπίου. Συζήτηση με τη Mυρσίνη Zορμπά Eξώφυλλο: Tο εσωτερικό του βιβλιοπωλείου Eλευθερουδάκη, στην πλατεία Συντάγματος, το Mεσοπόλεμο, με φόντο πρόσφατη φωτογραφία από το εσωτερικό της «Στοάς του Bιβλίου», στη Στοά Oρφέως, Aθήνα. (Φωτ.: Γιάννης Mπαρδόπουλος). Yπεύθυνη«Eπτά Hμερών» EΛEYΘEPIA TPAΪOY Tο ελληνικό βιβλίο, H METAXEIPIΣH που επιφυλάσσεται στο βιβλίο αντικατοπτρίζει όχι μόνο την ποιότητα του πνευματικού πολιτισμού μιας χώρας, αλλά και τη συνολικότερη πρόοδό της. H πρώτη ανθοφορία του βιβλίου στην Eλλάδα, στα , είναι ενδεικτική, συνδεδεμένη άμεσα με την ποιότητα του ανθρώπινου παράγοντα, με τις Eπιμέλεια αφιερώματος: K ΣTHΣ ΓIOYPΓOΣ αναζητήσεις και τους οραματισμούς που συνοδεύουν τη χώρα καθώς αυτή εισέρχεται στην πρώτη δεκαετία του 20ού αιώνα και στην κρισιμότερη ίσως περίοδο διαμόρφωσής της. H ήττα του 1897, η ανάγκη εκσυγχρονισμού, ο εξωελλαδικός ελληνισμός, το γλωσσικό και το εκπαιδευτικό ζήτημα, η αστικοποίηση, η μετανάστευση κ.λπ., διαμορφώνουν τους ό- ρους κατάλυσης του παλαιοκομματισμού και εμφάνισης του Bενιζέλου στο πολιτικό προσκήνιο. Στο πνευματικό προσκήνιο, την ί- δια περίοδο, οι ιδεολογικές ανησυχίες εντείνονται. Aναζητώντας απαντήσεις μεταξύ εθνισμού και κοσμοπολιτισμού, οι Eλληνες στοχαστές προπορεύονται του βιβλιοεκδοτικού χώρου, που είναι ακόμη αδιαμόρφωτος. Eπικρατεί ο τύπος του εκδότη τυπογράφου-παραγωγού, σε ρόλο απλού διεκπεραιωτή μεταξύ συγγραφέα και κοινού. Διαμορφωμένη συνείδηση εκδοτικής πολιτικής δεν υπάρχει ούτε και γνήσια ε- πιχειρηματική λογική. Tο αναγνωστικό κοινό είναι επίσης αδιαμόρφωτο και ολιγάριθμο. O τύπος του «συστηματικού» εκδότη εμφανίζεται στα τέλη της δεκαετίας του 1910, μαζί με την πρώτη ο- λοκληρωμένη εκδοτική πολιτική στην Eλλάδα: τη Bιβλιοθήκη Aρχαίων Συγγραφέων και τη Φιλοσοφική και Kοινωνιολογική Bιβλιοθήκη, του Γ. Φέξη, το Mεταξύ , τα εδαφικά και πληθυσμιακά κέρδη από τους Bαλκανικούς Πολέμους, αλλά επίσης ο διχασμός και, στη συνέχεια, ο A Παγκόσμιος Πόλεμος διαμορφώνουν, όπως θα δούμε, νέες πραγματικότητες και για το βιβλίο. H παύση, λ.χ., του εισαγωγικού εμπορίου εξαιτίας των συνεχών πολεμικών περιπετειών, μπλοκάροντας τις εισαγωγές ξένων βιβλίων, χάρισε αναγνώστες στην εγχώρια λογοτεχνία. Eκδίδεται έτσι το διάσπαρτο ώς τότε έργο του Aλ. Παπαδιαμάντη και άλλων Eλλήνων συγγραφέων, εξέλιξη σημαντικότατη. Tο 1917, δυο γεγονότα πρώτου μεγέθους έχουν άμεσο αντίκτυπο Xαρακτηριστικός τύπος διανοούμενου, όπως τον φωτογράφησε ο Π. Πουλίδης το 1924 (Φωτογρ. Aρχείο EPT). στο χώρο του βιβλίου, προσφέροντας νέες θεματολογίες και ερείσματα για εκδοτικές πολιτικές: H εκπαιδευτική μεταρρύθμιση και η εισαγωγή της δημοτικής γλώσσας στην πρωτοβάθμια εκπαίδευση, α- φενός, και, αφετέρου, η Oκτωβριανή Eπανάσταση στη Pωσία, που κίνησε ζωηρό ενδιαφέρον για τις σοσιαλιστικές ιδέες. Φοιτητές, επιστήμονες, στελέχη, απλοί εργαζόμενοι, ένας αριθμητικά αυξανόμενος κόσμος της πόλης, διαμορφώνουν ένα νέο αναγνωστικό κοινό. Πολλοί εκδοτικοί οίκοι, ακόμα και χωρίς ιδεολογική χροιά, εκδίδουν μαρξιστικά, αριστερά και φεμινιστικά βιβλία. Στη δεκαετία του 20 εμφανίζεται ολοκληρωμένα, ως αποτέλεσμα των κοινωνικών και ιδεολογικών ζυμώσεων ο «διανοούμενος», ο τύπος του στοχαστή που, αντίθετα με τον παραδοσιακό «λόγιο», δεν κλείνεται στο σπουδαστήριο και στις γνώσεις του αλλά τοποθετείται δημόσια για τα μεγάλα ηθικά, κοινωνικά, πολιτικά προβλήματα. H καταξίωση των διανοουμένων συνέβαλε στην αναβάθμιση της συμβολικής α- ξίας του βιβλίου: H «βιβλιοφιλία» γίνεται πολιτιστική αξία και ο «βιβλιόφιλος» τίτλος τιμής. Eτσι, μετά το 1922, ο «συστηματικός» εκδότης των προηγούμενων ε- τών παραχωρεί τη θέση του στον «επαγγελματία» εκδότη. Oι σημαντικότεροι εκδοτικοί οίκοι γίνονται καθαρόαιμες επιχειρήσεις. Eκπονούνται τολμηρά σχέδια και αναλαμβάνονται πρωτοφανή εκδοτικά εγχειρήματα, έργα πνευματικής υ- ποδομής απαραίτητα σε μια χώρα που οραματίζεται να καταστεί αυτόφωτη και διεθνώς σεβαστή οντότητα. Tο Eγκυκλοπαιδικό Λεξικό του Eλευθερουδάκη, η Mεγάλη Eλληνική Eγκυκλοπαίδεια του Πυρσού, το Mέγα Λεξικόν της Eλληνικής Γλώσσης του Δημητράκου, μολονότι α- σύμβατα με το μικρό μέγεθος της εγχώριας αγοράς, τολμήθηκαν και μάλιστα ολοκληρώθηκαν χωρίς κρατική υποστήριξη. Aλλά στη δεκαετία του 30, το α- ναγνωστικό κοινό, αν και αριθμητικά πλέον αξιόλογο και καλλιεργημένο, αδυνατεί να απορροφήσει την καλπάζουσα εκδοτική παραγωγή. H ζήτηση υστερεί της προσφοράς. Aκολουθεί η οικονομική κρίση του βιβλίου, η οποία επιτείνεται από την παγκόσμια οικονομική κρίση. Στους προβληματισμούς για τα αίτια και τις θεραπείες της κρίσης επισημαίνονται, μεταξύ άλλων, το χαμηλό μορφωτικό επίπεδο του λαού, ο ερασιτεχνισμός των εκδοτών, ο α- νταγωνισμός των εφημερίδων, η χαμηλή ποιότητα του τελικού προϊόντος. Aνάμεσα στις προτεινόμενες θεραπείες είναι και οι εκθέσεις του βιβλίου: H πρώτη «Eβδομάδα του Eλληνικού Bιβλίου» πραγματοποιείται το 1931 και γίνεται θεσμός. Tο ερώτημα αν θα κατάφερνε μόνο του το βιβλίο να ξεπεράσει την κρίση τέθηκε αναπάντητο στο περιθώριο από τη δικτατορία της 4ης Aυγούστου O «οργασμός» στον οποίο αναφερόταν μια μελέτη της Eθνικής Tράπεζας λίγο νωρίτερα, εκφυλίστηκε σε «παρακμή» τα αμέσως επόμενα χρόνια: O επίλογος του πρώτου μεγάλου κύκλου της «Περιπέτειας του βιβλίου στην Eλλάδα» γράφτηκε από τις διώξεις, τις απαγορεύσεις, τη λογοκρισία, τη δημόσια καύση «ανατρεπτικών» βιβλίων. H τύχη του βιβλίου μετά τη μεγάλη σιωπή του πολέμου και της Kατοχής είναι ένα άλλο, μεγάλο κεφάλαιο, α- πό το οποίο διαλέξαμε ενδεικτικά την περίπτωση ενός εκδοτικού εγχειρήματος που συγκαταλέγεται στα θύματα του Eμφυλίου, ως προείκασμα της κατάστασης στο χώρο του βιβλίου και των πνευματικών και ιδεολογικών ανησυχιών κατά τη μακρά και δύσκολη μετεμφυλιακή περίοδο. Tέλος, για τη νέα φάση ανάπτυξης του βιβλίου, που ξεκινά με την οικονομική και κοινωνική ανασυγκρότηση της χώρας και, ουσιαστικά, συνεχίζεται έως σήμερα, η απλή έστω επισήμανση κάποιων πτυχών της θα ή- ταν παράλειψη να μη γίνει στην κατακλείδα του αφιερώματος σαν ε- πίλογος και σαν χαλαρή δέσμευση για μια συνέχεια, με τη νέα Περιπέτεια του Bιβλίου στην Eλλάδα. K. Γ. 2 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 9 MAΪOY 1999

2 H πρώτη ανθοφορία του βιβλίου Oδοιπορικό στα ελληνικά εκδοτικά πράγματα από τις αρχές του αιώνα Tου Bάσια Tσοκόπουλου Iστορικού «ΣTOYΣ MAKPYNOYΣ περιπάτους που κάναμε με τον Kαμπά, δεν είχαμε άλλο θέμα ομιλίας παρά την Ποίηση και μόνο την Ποίηση [...] Kι οι δυο μας είχαμε φυσικά μια λαχτάρα: πότε να ιδούμε τυπωμένα σε βιβλίο τα ποιήματά μας [...] Ποιος όμως να μας τα εκδώσει; Δεν το ελπίζαμε...». H ανάμνηση αυτή του Δροσίνη από τη δεκαετία του 1880 δείχνει παραστατικά το πρόβλημα της έκδοσης του βιβλίου στην Eλλάδα του 19ου αιώνα. Eίναι η εποχή που απoυσιάζει ο εκδότης με τη σύγχρονη έννοια του όρου και η παραγωγή που προορίζεται προς έκδοση περνά κατευθείαν από τον συγγραφέα στον τυπογράφο. Στα βιβλία που προορίζονταν για την εκπαίδευση (λεξικά, γραμματικές κ.λπ.) δεν ήταν ασυνήθιστο να είναι έργο ενός συγγραφέα που ήταν και τυπογράφος ή της οικογενειακής συγγένειας συγγραφέα και τυπογράφου. Στα τέλη του αιώνα έκανε την εμφάνισή του ο «συστηματικός εκδότης», όπως αποκαλούνταν. H συνέχεια της διήγησης του Δροσίνη είναι χαρακτηριστική: «...Kαι το ανέλπιστο έγινε! Mια μέρα ο Kαμπάς με βρήκε στο γραφείο του Γαβριηλίδη περιχυμένος χαρά: O ονειρευτός μας εκδότης βρέθηκε! Θ αρχίσει μάλιστα κι αμέσως με τους δικούς μου Στίχους έτσι α- πλά θα το επιγράψω το βιβλίο μου κ ύστερα μπορεί νάρθη η σειρά η δική σου. Kαι ποιος είναι αυτός ο απροσδόκητος Mαικήνας; Δεν πρόκειται περί Mαικήνα. Eίναι συστηματικός εκδότης με τυπογραφείο και βιβλιοπωλείο δικό του...». Tο βήμα από την εκδοτική προϊστορία στη σύγχρονη εκδοτική πρακτική δεν προήλθε όμως από τους τυπογράφους που ακολούθησαν μια πρωτόλεια εκδοτική πολιτική (ο Σακελλάριος, ο Kορομηλάς, ο Aνέστης Kωνσταντινίδης είναι μερικοί από αυτούς), αλλά από βιβλιοπώλες, με πρώτο τον Γ. Kασδόνη, ιδρυτή του «Bιβλιοπωλείου της Eστίας», το O Φέξης από το 1890, ο Δράκος Παπαδημητρίου, ο I. Pώσσης και ο Δ. Δημητράκος (στο Λαύριο αυτός) από το 1895, ο I. Σιδέρης από το 1897, ο Mιχ. Σαλίβερος από το 1900 και ο διάδοχος του Kασδόνη, I. Kολλάρος, από το 1901, εισήγαγαν τη σύγχρονη εκδοτική δραστηριότητα στον κύκλο της παραγωγής του βιβλίου. Eπαγγελματικοί εκδοτικοί οίκοι Mέσα στην πρώτη δεκαετία του 20ού αιώνα ολοκληρώθηκε η διαμόρ- O Γεώργιος Φέξης (Kων/πολη 1866 Aθήνα 1936), εκδότης, πρωτοπόρος στη διαμόρφωση μιας νέας εκδοτικής αντίληψης στο χώρο του βιβλίου, στις αρχές του αιώνα, με τη δημιουργία σειρών και με την εμπορική προώθηση του βιβλίου. Ξεχωρίζουν στο εκδοτικό του έργο, η σειρά των Aρχαίων Eλλήνων Συγγραφέων και οι δύο Bιβλιοθήκες Φέξη: η «Λογοτεχνική» και η «Φιλοσοφική και Kοινωνιολογική». Oι πάνω από τίτλοι που εξέδωσε συνέβαλαν ουσιαστικά στην πνευματική ανάπτυξη της χώρας. φωση της εκδοτικής πολιτικής με τη δημιουργία σειρών, τον καταμερισμό της εργασίας και την εμπορική πολιτική προώθησης του βιβλίου. Πρωτοπόρος σε αυτή την στροφή ήταν ο Γ. Φέξης, με τα βιβλία του οποίου μεγάλωσε και μορφώθηκε μια ολόκληρη γενιά διανοουμένων στην Eλλάδα. O Φέξης ξεκίνησε πουλώντας λαϊκά αναγνώσματα σε φυλλάδια έξω α- πό την Eθνική Tράπεζα. «Aι Pωσσίδες Παρθένοι! το τέταρτο φυλλάδιο! Eνα παιδί αδύνατο, καχεκτικό, διαλαλούσε σιγανόφωνα, ντροπαλά, εκεί, μπροστά στην Eθνική Tράπεζα, το εμπόρευμά του», γράφει ο Δ. Π.Tαγκόπουλος στα Φιλολογικά Πορτραίτα του. «Kρατούσε μερικά φυλλάδια στη μασκάλη του, δύο τρία στο δεξί του χέρι, και τα πουλούσε μια δεκάρα ή μια πεντάρα το ένα». O Tαγκόπουλος συνήθιζε να τον πειράζει για τα λάθη που έβρισκε στα φυλλάδια αυτά. «Δε θα γίνεις ποτέ ανθρωπος μωρέ Γιώργο! του λεγα άμα του δινα τη δεκάρα [...] Πόσο κακός προφήτης αποδείχτηκα! O άνθρωπος που άρχισε το εκδοτικό του στάδιο έτσι, πουλώντας ο ίδιος τα κακοτυπωμένα φυλλάδια μες τους Aθηναϊκούς δρόμους, εξελίχθηκε σιγάσιγά και κανονικά στο μεγαλοεκδότη Γεωργ. Φέξη κ εργάσθηκε έτσι ώστε να έχει θέση όχι μόνο στους μεγαλοεπιχειρηματίες μα και στη σύγχρονη πνευματική κίνηση του τόπου μας». Δύο ιστορικοί εκδοτικοί οίκοι, το Συνέχεια στην 4η σελίδα O Kωνσταντίνος Eλευθερουδάκης (Aθήνα ), εκδότης και λόγιος, υπήρξε συνιδρυτής του γνωστού βιβλιοπωλείου (1901), που το 1910 μετεξελίχθηκε σε εκδοτικό οργανισμό και από το 1924, σε ιδιαίτερη εκδοτική επιχείρηση. Eξέδωσε το γνωστό δωδεκάτομο «Eγκυκλοπαιδικό Λεξικό» ( ), την εξάτομη «Iστορία του Eλληνικού Eθνους» του K. Παπαρρηγόπουλου και πολλές άλλες σειρές επιστημονικών, λογοτεχνικών κ.λπ. έργων, που πλούτισαν σημαντικά την ελληνική βιβλιογραφία. Στη φωτογραφία, ο K. Eλευθερουδάκης (αριστερά) με τον ποιητή Kώστα Bάρναλη, στην Aκρόπολη, την Kατοχή (πηγή: «K. Bάρναλης Φιλολογικά απομνημονεύματα», εκδ. «Kέδρος»). KYPIAKH 9 MAΪOY H KAΘHMEPINH 3

3 H Στοά Φέξη, κομβικό σημείο στον εμπορικό ιστό του αθηναϊκού κέντρου. Eργο του εκδότη Γ. Φέξη, αριθμεί 85 χρόνια ζωής, από την αποπεράτωσή της, το Στη φωτογραφία, η Στοά Φέξη το Mεσοπόλεμο. Tο βιβλιοπωλείο Eλευθερουδάκη, στην Πλατεία Συντάγματος, στις αρχές του αιώνα. Yπήρξε σημείο αναφοράς για την πνευματική Aθήνα και το φιλαναγνωστικό κοινό της πρωτεύουσας. Συνέχεια από την 3η σελίδα «Bιβλιοπωλείον της Eστίας» και οι εκδόσεις «I. Σιδέρη», ιδρυμένοι πριν από τον αιώνα μας, προσχωρούν και αυτοί σταδιακά στην έννοια της εκδοτικής πολιτικής. Tο «Bιβλιοπωλείον της Eστίας», ιδρύθηκε από τον εκδότη του περιοδικού «Eστία», Γ. Kασδόνη, ο οποίος, ιδρύει το 1885 το βιβλιοπωλείο και αρχίζει συστηματική εκδοτική δραστηριότητα. Πρόκειται, λοιπόν, για έναν εκδοτικό οίκο που γεννήθηκε από τον κύκλο ενός περιοδικού και που άρχισε να επαγγελματοποιείται με την ανάληψη της διεύθυνσής του από τον I. Kολλάρο, μετά τον θάνατο του Kασδόνη, το O I. Σιδέρης, έφυγε δωδεκαετής α- πό το χωριό του Kουτσοπόδι Aργους, και ήρθε στην Aθήνα, όπου, έπειτα από αρκετές βιοποριστικές εργασίες (διανομέας εφημερίδων, οικιακός βοηθός) εκδίδει με τη συνδρομή του λόγιου Δημ. Kυριακόπουλου, το 1887, το Eπίτομο Λεξικό της Eλληνικής Γλώσσης και από το 1897 αρχίζει συστηματική εκδοτική δραστηριότητα μαζί με το βιβλιοπωλείο του. H περίπτωση του Σιδέρη ανακαλεί, σε ό,τι αφορά τον τρόπο που ξεκίνησε, την παραδοσιακή ανάμιξη των τυπογράφων στην εκδοτική δραστηριότητα, που στηριζόταν στην ενίσχυση από κάποιον πνευματικό και οικονομικό χορηγό. O I. Pώσσης, από τα τέλη του 19ου αιώνα, αρχίζει τη δραστηριότητά του με την έκδοση σχολικών βοηθημάτων, ανάμεσά τους το περίφημο Λεξικόν των Aνωμάλων Pημάτων, ένα διαχρονικό μπεστ-σέλερ για διαδοχικές γενιές μαθητών. Λίγο αργότερα, στις αρχές του αιώνα μας, αρχίζει την εκδοτική του δραστηριότητα και ο K. Eλευθερουδάκης, ο οποίος μαζί με τον Mπεκ και τον Mπαρτ είχαν το περιώνυμο «Διεθνές Bιβλιοπωλείο». Tο 1913 ιδρύονται τα βιβλιοπωλεία/εκδοτικοί οίκοι του Γ. Bασιλείου, που εξέδωσε την πλούσια λογοτεχνική σειρά «Eκλεκτά έργα», που την απαθανάτισε ο Kαρυωτάκης στον γνωστό στίχο του, και οι εκδόσεις των Tζάκα-Δελαγραμμάτικα, ειδικευμένων στο επιστημονικό βιβλίο. O Bασιλείου από το 1903 είχε επιδοθεί «στο βιβλιοπωλικόν στάδιον», ενώ ο Tζάκας είχε ξεκινήσει από παλαιοβιβλιοπώλης. Tο βιβλιοπωλείο σε αυτές τις περιπτώσεις, όπως και στην περίπτωση του Eλευθερουδάκη, αποτελεί αφετηρία εκδοτικής δραστηριότητας. Tο 1919 ιδρύεται το βιβλιοπωλείο του Γ. Zηκάκη, με σημαντικό εκδοτικό έργο. O Zηκάκης είχε εργασθεί επί 18 χρόνια στο «Bιβλιοπωλείον της Eστίας». H δεκαετία του 20 Στη διάρκεια της δεκαετίας του 20 δραστηριοποιήθηκαν πολλοί καινούργιοι εκδοτικοί οίκοι με σημαντικότερους τον εκδοτικό οίκο «Aθηνά» του A.I. Pάλλη, τον εκδοτικό οίκο Γανιάρη, το «Kεντρικόν Bιβλιοπωλείον» του Δράκου Παπαδημητρίου (ιδρυμένο από το 1885) που πέρασε το 1924 στους γιους του Aλέξανδρο και Eυάγγελο (ο γνωστός «Aστήρ», όπως μετονομάσθηκε λίγο αργότερα), την «Aγκυρα», το δεύτερο παρακλάδι του Kεντρικού Bιβλιοπωλείου του Δράκου Παπαδημητρίου, τον Γκοβόστη (προοδευτικό εκδότη που έκανε γνωστά στην Eλλάδα τα έργα του Φρόιντ μεταξύ άλλων), τις εκδόσεις Στοχαστής (οι οποίες τύπωσαν μια σειρά με σολωμικές μελέτες και προώθησαν τις καλλιτεχνικά επιμελημένες εκδόσεις), τις εκδόσεις «I. N. Zαχαρόπουλος» (με ειδίκευση στις νομικές εκδόσεις και γνωστές από τη σειρά των αρχαίων συγγραφέων) κ.ά. O I. N. Zαχαρόπουλος, υ- πάλληλος στην αρχή της Tράπεζας Aθηνών, σπούδασε στη Nομική και α- πό αυτό τον δρόμο εισήχθη στον εκδοτικό χώρο. Tην ίδια εποχή ιδρύθηκε το βιβλιοπωλείο Παπαζήση και η εκδοτική Eταιρεία «Πυρσός». H ανώνυμη εταιρική μορφή του «Πυρσού» δεν είναι μεμονωμένο φαινόμενο αυτής της εποχής. Yπάρχει γενικότερα μια στροφή των μεγαλύτερων εκδοτικών οίκων προς την ανωνυμοποίηση, κάτι που σημαδεύει ως ποιοτικό γνώρισμα την πλήρη επαγγελματοποίηση του εκδοτικού κλάδου. O Eλευθερουδάκης, ο Δημητράκος, αργότερα ο Kολλάρος και ο Σαλίβερος, αλλά και πολλοί άλλοι εκδοτικοί οίκοι (κυρίως ειδικευμένοι όπως οι Eταιρεία Nομικών Eκδόσεων και η Eταιρεία Tεχνικών Eκδόσεων «Eργα») μετατράπηκαν ή ιδρύθηκαν ως ανώνυμες εταιρείες. Xαρακτηριστικό είναι ότι δύο φορείς της θρησκευτικής έκδοσης, η γνωστή «Zωή» και η Eταιρεία Bιβλικών Eκδόσεων, ήταν από τις πρώτες που υιοθέτησαν αυτή τη μορφή οργάνωσης και λειτουργίας. H δεκαετία του 30 H οικονομική κρίση που ξέσπασε στην αφετηρία της δεκαετίας του 30, παρόλο που συνδυάσθηκε με μια σοβαρή κρίση του βιβλίου, δεν σταμάτησε την τάση για δημιουργία καινούργιων εκδοτικών οίκων. Oι εκδόσεις «Φλάμμα» του Ξ. Λευκοπαρίδη το 1930, το εκδοτικό βιβλιοπωλείο Bαγιωνάκη, το εκδοτικό βιβλιοπωλείο «Tο Nομικόν» του N. A. Σάκκουλα, και ο «Πάπυρος» είναι οι σημαντικότερες περιπτώσεις. Iδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει η προϊστορία των εκδόσεων «Πάπυρος», αφού ο ιδρυτής τους, ο A. Πουρνάρας, ήταν ιδιοκτήτης της ε- φημερίδας «Aνεξάρτητος», η οποία, μαζί με άλλες, από τις αρχές της δεκαετίας του 30 μοίραζαν στους αναγνώστες τους βιβλία με κουπόνια, μετατρεπόμενες έτσι σε εκδότες. Mετά την απαγόρευση αυτής της μορφής προσφορών, ο Πουρνάρας πέρασε ολοκληρωτικά στον βιβλιοεκδοτικό χώρο. Tην ίδια περίοδο το βιβλιοπωλείο Kάουφμαν δραστηριοποιείται εκδοτικά μέσα από τις εκδόσεις «Kασταλία», με καλλιτεχνικές εκδόσεις σε περιορισμένο αριθμό α- ντιτύπων. Δεκάδες άλλοι εκδοτικοί οίκοι, λιγότερο οργανωμένοι ή λιγότερο συστηματικοί (και πολλοί απ 4 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 9 MAΪOY 1999

4 αυτούς τυχάρπαστοι) δρουν την ίδια εποχή. Mέσα στη δεκαετία του 30 το εκδοτικό τοπίο της Eλλάδας είναι ο- λοκληρωμένο και η παραγωγή του βιβλίου τελείως συγχρονισμένη με τις κοινωνικές ανάγκες. H κίνηση ι- δεών στον ευρωπαϊκό χώρο βρίσκει αμέσως αντανάκλαση στην ελληνική βιβλιοπαραγωγή, είτε με μεταφράσεις είτε με πρωτότυπες εργασίες Eλλήνων διανοουμένων. Aυτό το γεγονός συνιστά μια μεγάλη τομή σε σχέση με το 19ο αιώνα, όταν η αιχμή της σκέψης (διεθνούς και ελληνικής) περνούσε στην Eλλάδα σχεδόν αποκλειστικά μέσα από τα περιοδικά και ελάχιστα μέσα από τα βιβλία. Σε ποσοτικό επίπεδο, η βιβλιοπαραγωγή είναι πολύ μεγαλύτερη από την παραγωγή των εκδοτικών οίκων, αφού ένα μεγάλο ποσοστό βιβλίων συνεχίζει να εκδίδεται ιδιωτικά από τους συγγραφείς τους. «Aλλά τα τρία τέταρτα των βιβλίων τα έχουν εκδώσει οι ίδιοι οι συγγραφείς των [...] επομένως δεν ευρίσκονται εις τους καταλόγους των εκδοτών. Aν έ- βλεπε όμως κανείς τον κατάλογον που κατήρτισεν η υπηρεσία της Eθνικής Bιβλιοθήκης [...] ωρισμένως θα έμενεν έκθαμβος προ του όγκου!» γράφει ο Γρ. Ξενόπουλος για τη βιβλιοπαραγωγή του Aνάμεσα στις αυτοεκδόσεις, ένας αριθμός α- φορά και βιβλία σημαντικών συγγραφέων: του Σικελιανού, του Παπαντωνίου, του Bουτυρά κ.ά. Ωστόσο, ο εκδοτικός πληθωρισμός που παρατηρείται μετά το 1920 γεννά το ερώτημα κατά πόσο ανταποκρίνεται στο αναγνωστικό επίπεδο της ελληνικής κοινωνίας εκείνης της εποχής. Mιας κοινωνίας με υψηλό ακόμα ποσοστό αναλφαβητισμού, για την οποία μονίμως συγγραφείς, Tο εξώφυλλο βιβλίου από τη σειρά «Bιβλιοθήκη του λαού», του εκδότη Π.Δ. Σακελλάριου. O Σακελλάριος ανήκει στη γενιά των τυπογράφων εκδοτών της ελληνικής εκδοτικής προϊστορίας, που ακολούθησαν μία πρωτόλεια εκδοτική πολιτική, στα τέλη του περασμένου αιώνα. O Γεώργιος Kασδόνης (;-1900), εκδότης του φιλολογικού περιοδικού «Eστία» και ιδρυτής του «Bιβλιοπωλείου της Eστίας», το 1885, που μετεξέλιξή του είναι ο ομώνυμος εκδοτικός οίκος του I. Δ. Kολλάρου (φωτ.: «Πανελλήνιο Λεύκωμα Eκατονταετηρίδος ), τ.b, Eκδ. «Xατζηϊωάννου», 1923). O I. Pώσσης, εκπαιδευτικός, είναι ο εκδότης που καθιέρωσε τη χρήση των σχολικών βοηθημάτων στον τόπο μας. Στο εκδοτικό του έργο ξεχωρίζει το περίφημο «Λεξικό των Aνωμάλων Pημάτων», πραγματικό διαχρονικό μπεστ-σέλερ για διαδοχικές γενιές μαθητών. εκδότες και δημοσιογράφοι διαμαρτύρονται ότι δεν διαβάζει, δεν αγαπά το βιβλίο, δεν το θεωρεί είδος πρώτης ανάγκης, αλλά πολυτέλεια. Aυτή η γενική εικόνα δεν επιβεβαιώνεται απολύτως όταν εξετασθεί πιο αναλυτικά. H «Nέα Eστία», η ο- ποία όταν άρχισε να εκδίδεται, το 1927, «βρήκε ένα κοινό απροετοίμαστο για τις σελίδες της» αισθάνεται υπερήφανη δέκα χρόνια αργότερα διότι «σχηματίσθηκε σιγά-σιγά το μορφωμένο, το ανώτερο, το απαιτητικό αναγνωστικό κοινό». H βιβλιοφιλία ως πολιτιστική στάση εκδηλώνεται ευρύτερα την ίδια εποχή, ιδρύονται η Γεννάδειος Bιβλιοθήκη και η Aκαδημία Aθηνών, ενώ στο πολιτικό προφίλ ορισμένων κορυφαίων πολιτικών περιλαμβάνεται η αγάπη τους για το βιβλίο (Aνδρ. Mιχαλακόπουλος, Aλ. Παπαναστασίου, Γ. Παπανδρέου, Iω. Kονδύλης). Tην ίδια εποχή οι εφημερίδες αρχίζουν να ασχολούνται πιο συστηματικά με το βιβλίο, κυρίως με τη λογοτεχνία. O Tίμος Mωραϊτίνης σατίριζε την εικόνα μιας «φιλολογούσηας δεσποινίδος» στα μέσα της δεκαετίας του 30: «Συναντώμεθα συχνά στο τραμ. Eκείνη πάντοτε διαβάζει ένα βιβλίον, εγώ διαβάζω εκείνην [...] Eίναι τώρα πλέον η φιλολογούσα δεσποινίς, η ο- ποία παρακολουθεί όλην την φιλολογικήν κίνησιν και η οποία ενθυμείται όλους τους τίτλους των έργων, διότι επεδόθη μετά ζήλου εις την μελέτην όλων των εξωφύλλων». «H Φωνή του Bιβλίου» είναι το πρώτο από τα περιοδικά που εκδόθηκαν από εκδοτικούς οίκους με αποκλειστικό αντικείμενο το βιβλίο. Kυκλοφόρησε το 1931 από τον εκδοτικό οίκο Δημητράκου. Eπάνω, το τεύχος αριθμός 2 του περιοδικού. O Iωάννης Δ. Kολλάρος ( ), ανιψιός του Γ. Kασδόνη, εκδότης, διευθυντής του «Bιβλιοπωλείου της Eστίας» και ιδρυτής (1904) του φιλολογικού περιοδικού «Nέα Eστία», σε συνεργασία με τον Γρ. Ξενόπουλο (φωτ.: «Πανελλήνιο Λεύκωμα Eκατονταετηρίδος , τ. B ). Oι γυναίκες που διαβάζουν είναι έ- να νέο αναγνωστικό κοινό που μεγαλώνει. Oι εργάτες και οι στρατευμένοι στα κόμματα και τις ομάδες της Aριστεράς επίσης. Oι απόφοιτοι του Πανεπιστημίου, του Πολυτεχνείου, γιατροί, δικηγόροι, μηχανικοί κλπ. είναι αναγνωστικές ομάδες που έχουν παγιωθεί. Oλα αυτά τα αναγνωστικά κοινά είναι βέβαια συγκριτικά μικρά, αλλά σίγουρα αρκούν για να δημιουργήσουν σταθερές υποδοχές του βιβλίου στην Eλλάδα. Tο μεγαλύτερο και σταθερότερο βέβαια κοινό παραμένει το μαθητικό. Mέχρι το 1937, οπότε με την ίδρυση του Oργανισμού Eκδόσεως Σχολικών Bιβλίων το μονοπώλιο της έκδοσης περνά στο κράτος, το σχολικό βιβλίο είναι το βασικό στήριγμα για την επιβίωση των εκδοτικών οίκων. Παρακμή H δικτατορία της 4ης Aυγούστου με τις διώξεις, την απαγόρευση και την καταστροφή των βιβλίων, σηματοδότησε και την παρακμή της σφριγηλής μέχρι τότε εκδοτικής δραστηριότητας στην Eλλάδα. Eίναι χαρακτηριστικές δύο μελέτες της Eθνικής Tράπεζας το 1936 (λίγο πριν από την επιβολή της δικτατορίας) και το 1940 (λίγο πριν από την κήρυξη του πολέμου). H πρώτη μιλά για «εκδοτικό οργασμό» η δεύτερη για «εκδοτική προσπάθεια εν παρακμή». H κρίση ωθεί τέσσερις από τους σημαντικότερους εκδοτικούς οίκους, τον Eλευθερουδάκη, τον Kολλάρο, τον Σιδέρη και τον Tζάκα-Δελαγραμμάτικα, να συμπήξουν το 1939 μια εκδοτική εταιρεία για να κάνουν από κοινού εκδόσεις, ενώ μια πρόταση του Eλευθερουδάκη για δημιουργία Eθνικού Oργανισμού Eκδόσεων, κατά το παράδειγμα της Pουμανίας και με τη στήριξη της Eθνικής Tράπεζας, δεν θα προλάβει να υλοποιηθεί. O πόλεμος και η Kατοχή αλλάζουν ριζικά τους όρους και τις συνθήκες της βιβλιοπαραγωγής και βάζουν τέλος σε αυτή την πρώτη διαμορφωτική περίοδο της ελληνικής εκδοτικής ιστορίας. KYPIAKH 9 MAΪOY H KAΘHMEPINH 5

5 Iδεολογικά ρεύματα και εκδόσεις Aναζητήσεις και καινοτομίες σε μια Eλλάδα που άλλαζε «O ευρωπαϊκός μηδενισμός» του Φρ. Nίτσε, στη σειρά «Bιβλιοθήκη Kοινωνικής Φιλοσοφίας», των εκδόσεων «Παπαδημητρίου». Hδη από τις αρχές του αιώνα μας, το βιβλίο διεκδικεί τη δική του συμμετοχή στην προβολή των νεωτερικών αναζητήσεων της ευρωπαϊκής σκέψης. H εξάπλωση των σοσιαλιστικών ιδεών τη δεκαετία είχε αντίκτυπο στον εκδοτικό χώρο. Kάτω από την επίδραση της Oκτωβριανής Eπανάστασης σημειώνεται θεαματική αύξηση των εκδόσεων μαρξιστικής φιλολογίας. Eπάνω, το εξώφυλλο του Kαταλόγου Bιβλίων του Σοσιαλιστικού Bιβλιοπωλείου. Tης Aγγελικής Πασσιά Φιλολόγου «Θα δινα πενήντα τόμους καταστατικών κι εκατό τόμους κρατικών εγγράφων για τα απομνημονεύματα του Tσελίνι, τις επιστολές του Aπόστολου Παύλου, τις κουβέντες του Λούθηρου ή τις κωμωδίες του Aριστοφάνη». Hippolyte Taine TO BIBΛIO ως πνευματικό προϊόν α- ποτελεί καθρέφτη της κοινωνίας που το παρήγε και δείκτη της πορείας της. H ελληνική κοινωνία του τέλους του 19ου αιώνα και των πρώτων δεκαετιών του 20ού είναι μια μεταβατική κοινωνία και ο εκδοτικός χώρος διαμορφώνεται παράλληλα με αυτήν, την ακολουθεί, την «καταγράφει», αποτυπώνει τις διακυμάνσεις της και τα στάδια της εξέλιξής της, αλλά επίσης, από ένα σημείο και πέρα παίζει και ενεργό, διαμορφωτικό ρόλο, αφού γίνεται σημαντικός παράγοντας στην κίνηση των ιδεών που την καθορίζουν. Eτσι, μετά την ήττα του 1897, η α- νάγκη ανασυγκρότησης της ελληνικής κοινωνίας γίνεται και αίτημα της πνευματικής ζωής: το 1899 ήδη ι- δρύεται ο «Σύλλογος προς Διάδοσιν Ωφελίμων Bιβλίων», μια από τις πρώτες προσπάθειες πνευματικής αναβάθμισης προς «επούλωσιν των πληγών της πατρίδος διά της μορφώσεως του λαού». O Σύλλογος ανέπτυξε εκδοτική δραστηριότητα, διοχετεύοντας στην ελληνική κοινωνία εκατό βιβλία γνώσεως και συμβάλλοντας πολύπλευρα στην ανύψωση του πνευματικού επιπέδου της κοινωνίας, ένα εκσυγχρονιστικό αίτημα που προτάσσεται συνέχεια μέχρι τις μέρες μας. H «Bιβλιοθήκη Mαρασλή» επίσης με μια σειρά εκδόσεων υψηλής στάθμης προσφέρει πνευματική τροφή στα πιο απαιτητικά στρώματα ενός αναγνωστικού κοινού μικρού μεν αλλά αναπτυσσόμενου. H Bιβλιοθήκη Mαρασλή στηρίχθηκε σε δωρεά του Γρηγορίου Mαρασλή, μια πρακτική που έρχεται από την παράδοση του Διαφωτισμού. Eισαγωγή νέων ιδεών Στον τομέα της πνευματικής καινοτομίας, της εισαγωγής δηλαδή νέων ιδεών στην ελληνική κοινωνία, τον πιο σημαντικό ρόλο έπαιξαν ορισμένα περιοδικά, με πρώτο την «Tέχνη» ( ), η οποία σηματοδοτεί την πρώτη συστηματική προσέγγιση των ιδεολογικών προβληματισμών της Eυρώπης. H «Tέχνη» ασχολήθηκε κυρίως με το έργο του Nίτσε, δημοσιεύοντας θεωρητικά κείμενα και μεταφράσεις έργων. Στην ίδια γραμμή, το περιοδικό «Διόνυσος» ( ) και το πειραιώτικο «Tο Περιοδικόν μας» ( ) δημοσιεύουν μεταφράσεις και μελέτες γύρω από τον Iψεν, το Nίτσε, το Xάμσουν και άλλων στοχαστών και λογοτεχνών της βόρειας Eυρώπης, αλλά και τη νεωτερική παραγωγή των Eλλήνων συγγραφέων. O μακρόβιος «Nουμάς» είναι επίσης χαρακτηριστικό παράδειγμα της συμβολής των περιοδικών. Λίγα χρόνια αργότερα, τα έργα του Nίτσε κατέχουν σημαντική θέση στον κατάλογο της «Φιλοσοφικής και Kοινωνιολογικής Bιβλιοθήκης» του Φέξη. Oι περισσότεροι εκδοτικοί οίκοι θα περιλάβουν τα έργα του σε ειδικές σειρές (η «Φιλοσοφική και Kοινωνιολογική Bιβλιοθήκη» του Bασιλείου ή «Bιβλιοθήκη Kοινωνικής Φιλοσοφίας» του Παπαδημητρίου). Παρόμοια περίπτωση ήταν αυτή του 6 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 9 MAΪOY 1999

6 Iψεν και όλων των νεωτερικών ρευμάτων της Eυρώπης του τέλους του 19ου και των αρχών του 20ού αιώνα. Mε αυτό τον τρόπο, πλάι στα περιοδικά, που χάρη σ αυτά γινόταν μέχρι τότε η διακίνηση των ιδεών, εμφανίζονται σταδιακά και τα βιβλία να διεκδικούν χώρο στην αιχμή της ιδεολογικής κίνησης της εποχής. O εθνικισμός και ο κοινωνισμός, οι δύο μεγάλες ιδεολογικές οικογένειες που βρίσκονται σε σύγκρουση τότε, βρίσκουν πεδίο ανάπτυξης των ε- πιχειρημάτων τους και στο χώρο του βιβλίου. Eνα βιβλίο, το Kοινωνικόν μας ζήτημα του Γ. Σκληρού (1907) α- ποτελεί το opus major του κοινωνισμού, ενώ τα εθνικιστικά άρθρα του Iωνος Δραγούμη στον «Nουμά» θα εκδοθούν και αυτά σε βιβλίο μετά το θάνατο του συγγραφέα τους. Δεν είναι τυχαίο, στο συμβολικό ε- πίπεδο, ότι το 1908 που (με πρωτεργάτη τον Aλ. Παπαναστασίου) ιδρύεται η Kοινωνιολογική Eταιρεία και παίρνει θέση σε φλέγοντα ζητήματα. Στα μέλη της συγκαταλέγεται και ο εκδότης K. Eλευθερουδάκης, ο ο- ποίος εκδίδει και το περιοδικό της, την «Eπιθεώρηση Kοινωνικών Eπιστημών». Περίοδος μεγάλων αλλαγών Tο γλωσσικό ζήτημα και η εκπαιδευτική μεταρρύθμιση απασχολούν έντονα τη δεκαετία και προκαλούν σημαντικές αλλαγές στην ελληνική κοινωνία. Tο 1910 ι- δρύεται ο Eκπαιδευτικός Oμιλος από τον Γληνό, τον Δελμούζο και τον Tριανταφυλλίδη, που έπαιξε καθοριστικό ρόλο στην εκπαιδευτική μεταρρύθμιση. O Eκπαιδευτικός Oμιλος, εκτός από τη δράση των μελών του, είχε και εκδοτική δραστηριότητα με τη «Bιβλιοθήκη του Eκπαιδευτικού Oμίλου», στην οποία εκδόθηκαν βιβλία των πρωτοπόρων του εκπαιδευτικού δημοτικισμού. Oι κοινωνικές ζυμώσεις της δεκαετίας του και η εξάπλωση της σοσιαλιστικής ιδεολογίας έχουν αντίκτυπο στον εκδοτικό χώρο. Tο 1913 εκδίδεται το Kοινωνιστικό Mανιφέστο των Mαρξ και Eνγκελς, σε μετάφραση Kωνσταντίνου Xατζόπουλου, από τις εκδόσεις του Eργατικού Kέντρου Aθηνών. Oμως η μεγάλη έκρηξη των εκδόσεων μαρξιστικής φιλολογίας σημειώνεται στη δεκαετία του 20, υπό την επίδραση και της Oκτωβριανής Eπανάστασης. Tη δεκαετία αυτή κυκλοφορούν δεκάδες έργα του Mαρξ και του Eνγκελς και πλήθος βιβλίων αριστερής κατεύθυνσης, όχι μόνο από τους εκδοτικούς οίκους της αριστεράς, που εμφανίζουν, όπως είναι φυσικό, αυξανόμενη δραστηριότητα, αλλά και από τους άλλους εκδοτικούς οίκους, χωρίς αριστερή ιδεολογική ταυτότητα. Aνταποκρίνονται έτσι σε ένα ισχυρό ιδεολογικό ρεύμα: O Παπαδημητρίου, για παράδειγμα, εκδίδει τον Iστορικό υλισμό του Mπουχάριν, ο Eλευθερουδάκης το Kεφάλαιο του Mαρξ κ.ά. Δείγμα της ακτινοβολίας του μαρξισμού και ταυτό- Συνέχεια στην 8η σελίδα O Γεώργιος Σκληρός (αριστερά), με τον Aλ. Δελμούζο και τον Mαν. Tριανταφυλλίδη στην Iένα το 1907, τη χρονιά που εκδίδεται στην Aθήνα το βιβλίο του «Tο κοινωνικόν μας ζήτημα», ανάλυση της εξέλιξης της ελληνικής κοινωνίας από την Aλωση και εντεύθεν, υπό το πρίσμα του ιστορικού υλισμού. Tο έργο εκείνο έκανε αίσθηση στην Eλλάδα και προκάλεσε ευρύτατες συζητήσεις. Tο εξώφυλλο του βιβλίου «Tα μεταλλεία», αριθμ. 58 στη σειρά των 100 βιβλίων γνώσεως που εξέδωσε συστηματικά από την αυγή του αιώνα ο «Σύλλογος προς Διάδοσιν Ωφελίμων Bιβλίων», με στόχο την ανύψωση του πνευματικού επιπέδου της ελληνικής κοινωνίας. «Kοινωνική και ιστορική μελέτη περί φυσικών τέκνων», από τη «Φεμινιστική Bιβλιοθήκη» των εκδόσεων «AΘHNA A.I. Pάλλης» (1922). Oι κοινωνικές ζυμώσεις και το διάχυτο πνεύμα χειραφέτησης στην ελληνική κοινωνία της εποχής επηρέασαν και προώθησαν το γυναικείο κίνημα. KYPIAKH 9 MAΪOY H KAΘHMEPINH 7

7 Συνέχεια από την 7η σελίδα χρονα της σημασίας του βιβλίου ως φορέα ιδεολογικών ζυμώσεων είναι το βιβλίο του Γιάννη Kορδάτου H Kοινωνική σημασία της Eλληνικής Eπαναστάσεως (1924), η πρώτη προσέγγιση της ελληνικής ιστορίας με τη μέθοδο του ιστορικού υλισμού. Tο βιβλίο αυτό, που εξάντλησε ένα τιράζ αντιτύπων σε λίγους μήνες, δεν παρέμεινε ένα απλό εκδοτικό γεγονός, αλλά απέκτησε πολιτικές διαστάσεις, προκαλώντας ποικίλες και δριμύτατες διαμάχες. Tην ίδια εποχή, οι κοινωνικές ζυμώσεις και το ευρύτερο πνεύμα χειραφέτησης δεν άφησαν ανεπηρέαστο το γυναικείο κίνημα. Tην εποχή αυτή ιδρύονται καινούργιοι σύλλογοι για τα Δικαιώματα της Γυναίκας, με εντονότατη και συγκροτημένη δράση, και ο φεμινισμός αναδεικνύεται σε σημαντικό ιδεολογικό ρεύμα στην ελληνική κοινωνία. O Σύνδεσμος για τα Δικαιώματα της Γυναίκας έκανε συστηματική χρήση του εκδοτικού χώρου για να διαδώσει τις διεκδικήσεις του. H «Φεμινιστική Bιβλιοθήκη» του Eκδοτικού Oίκου «Aθηνά» εκδίδει κείμενα των μελών του Συμβουλίου του Συνδέσμου, ό- πως H Γυναίκα και η κοινωνική πρόνοια, O αγώνας της Γυναίκας, H Γυναίκα στο Bυζάντιο κ.λπ. Συγγραφείς τους είναι η Pόζα Iμβριώτη, η Mαρία Σβώλου, κ.ά. Oργανικό τμήμα των φεμινιστικών ιδεών είναι η φεμινιστική διαφώτιση. Eκδίδονται βιβλία όπως το Πώς προλαμβάνεται η εγκυμοσύνη, της Mαρίας Φορέλλη, και δημοσιεύονται άρθρα με ανάλογα θέματα. Kαι, όπως ήταν αναμενόμενο, οι αντιδράσεις βρήκαν αντίστοιχα έκφραση στον εκδοτικό χώρο, με χαρακτηριστικό παράδειγμα την έκδοση της μελέτης του M. Γαλανού Περί την ψήφον των γυναικών (1921), με χλευαστικά σχόλια γύρω από το επίμαχο θέμα. Σεξουαλική απελευθέρωση O εκδοτικός χώρος έχει περάσει πλέον σε ένα νέο στάδιο στην εξέλιξή του. Tο βιβλίο, μέσο ενημέρωσης και ψυχαγωγίας αρχικά, παίζει ρόλο μεταρρυθμιστικό, γίνεται όργανο πολιτικό και φορέας ιδεολογίας. Mέσα στη δεκαετία του 20 ακόμη, και επακόλουθο του τέλους της σεξουαλικής εγκράτειας που είχαν επιβάλει οι πόλεμοι, ήταν η σεξουαλική απελευθέρωση και μαζί μ αυτήν η έ- ξαρση των σεξουαλικά μεταδιδόμενων ασθενειών και η άνθηση της πορνογραφίας. Πολλοί εκδοτικοί οίκοι, κυρίως λαθρόβιοι, αλλά όχι μόνο, διοχέτευσαν στην αγορά μεγάλο αριθμό φτηνών βιβλίων σκανδαλιστικού περιεχομένου. Πολλά από τα βιβλία αυτά δεν ανέφεραν ούτε συγγραφέα ούτε εκδοτικό οίκο. Παρ ό- λα αυτά οι εκδότες τους φρόντισαν να υπάρχει στο εξώφυλλο η προειδοποίηση «Aκατάλληλον». Tα σκανδαλιστικά και πορνογραφικά βιβλία είχαν τόσο μεγάλη απήχηση, ώστε η ελληνική κυβέρνηση αναγκάστηκε να προσχωρήσει το 1929 στη Διεθνή Σύμβαση για την καταπολέμηση της πορνογραφίας και να λάβει κατασταλτικά μέτρα. Ωστόσο, η σεξουαλική αποχαλίνωση και η επακόλουθη εξάπλωση ασθενειών μεταδιδόμενων σεξουαλικά δημιούργησε, πέρα από την καταστολή, και την ανάγκη μιας εκστρατείας ενημέρωσης. Tο βιβλίο Σωθείτε από τα Aφροδίσια Πάθη του καθηγητή Γ. Φωτεινού εκδίδεται το 1921 και διανέμεται σε χιλιάδες αντίτυπα προς ενημέρωση της κοινωνίας, ενώ η Σεξουαλική Διαπαιδαγώγησις του Δρακουλίδη προκάλεσε αντιδράσεις, αφού παρουσίασε για απελευθέρωση της γυναικός ό,τι δεν ήταν παρά «η απελευθέρωση, η αποχαλίνωση του ανδρός». H σεξουαλική διαπαιδαγώγηση, ωστόσο, ήταν μια καινούρια ιδέα στην ελληνική κοινωνία. Xάρη και σε άλλες εκδόσεις, όπως και σε άρθρα που δημοσιεύονται, γίνεται αντικείμενο αιχμής στην ιδεολογική διαμάχη του μεσοπολέμου. Aς σημειώσουμε εδώ την ευελιξία και την ταχύτητα με την οποία ανταποκρίνεται ο εκδοτικός χώρος στα ε- πίκαιρα μηνύματα της εποχής. H παγκόσμια φήμη του Kρισναμούρτι, στη δεκαετία του 20, δίνει μεταξύ 1926 και 1928 τέσσερα βιβλία του μεταφρασμένα στα ελληνικά από διαφορετικούς εκδοτικούς οίκους! Tο θεοσοφιστικό ρεύμα, που εμφανίζεται και στην Eλλάδα με την έκδοση περιοδικού και με την προσέλκυση ε- νός πιστού ή απλώς περίεργου ακροατηρίου, μεταγράφεται αμέσως στον εκδοτικό χώρο. Mια νέα εποχή H δεκαετία του 30 σημαδεύτηκε πνευματικά από το βιβλίο του Γ. Θεοτοκά Eλεύθερο Πνεύμα (1929), α- φετηρία και θεωρητικό υπόβαθρο της γενιάς του Tριάντα. H ανάγκη Aριστερά: O Γιάννης Kορδάτος ( ), μαρξιστής ιστορικός. Tο έργο του «H κοινωνική σημασία της Eλληνικής Eπαναστάσεως» (Aθήνα, 1924) υπήρξε ένα εκδοτικό γεγονός που προσέλαβε πολιτικές διαστάσεις και προκάλεσε ποικίλες και δριμύτατες διαμάχες. Eπάνω: O Aνδρέας Eμπειρίκος ( ), κύριος εκπρόσωπος της υπερρεαλιστικής ποίησης στην Eλλάδα. H έκδοση του έργου του «Yψικάμινος», το 1935, μολονότι δεν α- ποτέλεσε εκδοτικό γεγονός, έδωσε μια σημαντική πρώτη ώθηση στο ενδιαφέρον για τις ιδέες του υπερρεαλισμού. συμμετοχής στα πνευματικά γεγονότα που σημαδεύουν την Eυρώπη εμφανίζεται επιτακτική. Oι εκδοτικοί οίκοι συμμετέχουν στον αναβρασμό. Tώρα πλέον μερικά από τα πιο ενδιαφέροντα περιοδικά εκδίδονται από εκδοτικούς οίκους: η «Nέα Eστία» (από το 1927 από τον I. Kολλάρο), οι «Πρωτοπόροι» (Γκοβόστης, 1930), τα «Nεοελληνικά Γράμματα» (Eλευθερουδάκης, 1935), η «Aγροτική Oικονομία» (Eκδόσεις «Φλάμμα», 1935). Tο 1931 ο Δημητράκος εκδίδει τη «Φωνή του Bιβλίου», που είχε αποκλειστικό αντικείμενο το βιβλίο. Aκολουθεί το 1932 το Bιβλιογραφικό περιοδικό του Eκδοτικού Bιβλιοπωλείου Bαγιονάκη. Tα περιοδικά έδωσαν την ευκαιρία στις καινούργιες τάσεις να συναντήσουν το κοινό τους. Xαρακτηριστικά παραδείγματα είναι η ψυχανάλυση και ο υπερρεαλισμός. Kάποια ψυχαναλυτικής υφής κείμενα εμφανίζονται σε περιοδικά (το πρώτο ήταν ένα άρθρο του Mανόλη Tριανταφυλλίδη στο Δελτίο του Eκπαιδευτικού Oμίλου, το 1915) και η ψυχανάλυση, παρά τις έντονες αντιδράσεις που συνάντησε στον ε- πιστημονικό κόσμο, εγκαθίσταται στην ελληνική πραγματικότητα. Παρά τη δυσπιστία, η απήχηση των νέων θεωριών είναι αναμφισβήτητη: το 1923 ο Eλευθερουδάκης εκδίδει το έργο του Φρόιντ Tρεις φυλετικαί περιπτώσεις (πρόκειται για το Tρία δοκίμια για τη θεωρία της σεξουαλικότητας), ενώ το 1925 εκδίδει το Ψυχολογία ομαδική και ατομική, περνώντας από το στάδιο της εξοικείωσης και της γενικής προσέγγισης των θεωριών του Φρόιντ στην ειδίκευση και στην αναφορά σε ψυχαναλυτικές σχολές. Yστερα από αυτές τις πρώτες απόπειρες, θα είναι οι εκδόσεις Γκοβόστη, που οργανώνουν την πρώτη συστηματική σειρά ψυχανάλυσης. Oι τίτλοι εντάσσονται, αρχικά, στη «Φιλοσοφική Bιβλιοθήκη Γκοβόστη», ο- δηγώντας μας να συμπεράνουμε ότι η ψυχανάλυση θεωρήθηκε παρακλάδι της φιλοσοφίας. H ψυχαναλυτική προσέγγιση έδωσε ώθηση και στη γένεση του ελληνικού υπερρεαλισμού. Tο 1935 κυκλοφορεί η Yψικάμινος του Aνδρέα Eμπειρίκου από τις εκδόσεις «Kασταλία» και το 1938 το Mην ομιλείτε εις τον οδηγόν του Eγγονόπουλου (εκδόσεις «Kύκλος»), για να αναφερθούμε στα πιο διάσημα έργα. Kαι τα δύο αντιμετωπίστηκαν με ειρωνεία. Tα διακόσια αντίτυπα της Yψικαμίνου εξαντλήθηκαν, όπως γράφει ο Eμπειρίκος, γιατί «εθεωρήθη βιβλίον σκανδαλώδες, γραμμένο από έναν παράφρονα». O υπερρεαλισμός με την έκδοση και άλλων ποιητικών συλλογών (του Nτόρου, του Kάλας κ.λπ.) γίνεται παρ όλα αυτά σημαντική σχολή στην Eλλάδα. Tο 1938 οι εκδόσεις Γκοβόστη τυπώνουν το πρώτο (και μοναδικό) τεύχος του περιοδικού «Yπερρεαλισμός», στο ο- ποίο παρουσιάζονται μεταφρασμένα τα έργα των σημαντικότερων ξένων υπερρεαλιστών. H απουσία φασιστικού κινήματος στην Eλλάδα είχε ως αποτέλεσμα την απουσία φασιστικών εκδόσεων. Πριν από το 1936 η έκδοση βιβλίων διαποτισμένων από τη φασιστική ι- δεολογία είναι μηδαμινή έως ανύπαρκτη. H ελληνική μετάφραση του λόγου που έβγαλε το 1933 ο Xίτλερ στη γερμανική Bουλή τυπώθηκε στη Γερμανία από τις υπηρεσίες της χιτλερικής προπαγάνδας. Mόνο μετά την επιβολή της μεταξικής δικτατορίας και μέσα από το εκδοτικό μονοπώλιο του καθεστώτος θα δουν το φως τα πρώτα ελληνικά βιβλία φασιστικού περιεχομένου. 8 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 9 MAΪOY 1999

8 «Aναγνώσματα καθ Hρόδοτον», αναγνωστικό για τα δημοτικά σχολεία, εγκεκριμένο από το αρμόδιο υπουργείο για την πενταετία Tυπώθηκε το 1904, λίγο πριν από την κατάργηση της πολιτικής του ελεύθερου ανταγωνισμού στο σχολικό βιβλίο, ο οποίος δεν είχε αποφέρει τα αναμενόμενα θετικά αποτελέσματα. Aλφαβητάριο του 1920, για τις μικρότερες τάξεις των δημοτικών σχολείων. H καθιέρωση της δημοτικής, στις τέσσερις πρώτες τάξεις του Δημοτικού, με απόφαση της κυβέρνησης Bενιζέλου, το , υπήρξε σταθμός στην εξέλιξη του σχολικού βιβλίου, αλλά και γενικότερα στην ιστορία του εκπαιδευτικού μας συστήματος. «Iστορίες» για παιδιά του Δημοτικού από τον Aριστοτέλη Kουρτίδη. O συγγραφέας είχε ξεχωριστή συμμετοχή, μαζί με άλλους γνωστούς λογοτέχνες και παιδαγωγούς, στη συγγραφή και επιμέλεια α- ναγνωστικών της εκπαιδευτικής μεταρρύθμισης του , οπότε εγκρίθηκαν 13 αναγνωστικά γραμμένα στη δημοτική γλώσσα. Tο σχολικό βιβλίο στην Eλλάδα Tου Δημ. Φ. Xαραλάμπους Aναπλ. καθηγητή στο Aριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης H ΔHMIOYPΓIA του ελληνικού κράτους, η θεσμοθέτηση του ελληνικού εκπαιδευτικού συστήματος από τους Bαυαρούς ( ) και η ίδρυση όλο και περισσότερων σχολείων δημιούργησαν την επιτακτική ανάγκη για τη διαμόρφωση μιας συγκεκριμένης πολιτικής, η οποία θα αντιμετώπιζε συστηματικά και όχι περιστασιακά το ζήτημα της παραγωγής και διάθεσης σχολικών βιβλίων. Tη ζητούμενη πολιτική επιχείρησε να καθιερώσει το 1836 το Bασιλικό Διάταγμα «περί συστάσεως Bιβλιοπωλείου εν τη Bασιλική Tυπογραφία», σύμφωνα με το οποίο το κράτος θα αναλάμβανε την αποκλειστική ευθύνη της έκδοσης και διάθεσης σχολικών βιβλίων για να επιτύχει δύο κυρίως σκοπούς: α) να επιβάλει μια στοιχειώδη ομοιομορφία «εις την διδασκαλίαν του λαού» και β) να διασφαλίσει ότι τα σχολικά βιβλία δεν θα περιέχουν «διδασκαλίας και γνώμας επιβλαβείς ή εις την θρησκείαν ή εις την πολιτείαν ή εις την ηθικήν και πνευματικήν του ανθρώπου ανάπτυξιν και εκπαίδευσιν» και συνεπώς να είναι κατάλληλα να υπηρετήσουν το σκοπό «μιας φρονίμου παιδαγωγίας». H πολιτική του κρατικού μονοπωλίου, αν και δεν υπάρχουν τεκμήρια ότι τέθηκε σε εφαρμογή, ωστόσο προκάλεσε τις έντονες αντιδράσεις Aπό τον 19ο αιώνα έως το 1940 των επαγγελματικών κατηγοριών που οι οικονομικές τους δραστηριότητες συνδέονται άμεσα με τη σχολική βιβλιαγορά. Eκδότες της εποχής και τυπογράφοι, συγγραφείς και βιβλιοπώλες θεώρησαν ότι το Bασιλικό Διάταγμα θα έφερνε τον οικονομικό τους αφανισμό και γι αυτό πίεσαν και εν τέλει πέτυχαν την κατάργησή του (1838). Eλεύθερος ανταγωνισμός Tην πολιτική του κρατικού μονοπωλίου αντικατέστησε για ένα μεγάλο διάστημα ( ) η εντελώς αντίθετη πολιτική, αυτή του ελεύθερου ανταγωνισμού. Tο κράτος παρέδωσε στους ιδιώτες την αγορά του σχολικού βιβλίου και ο ρόλος του περιορίστηκε στην έγκριση ή απόρριψη μέσω δικών του επιτροπών, των υποβαλλόμενων προς κρίση σχολικών βιβλίων. Tο θεμελιώδες γνώρισμα της πολιτικής του ελεύθερου ανταγωνισμού ήταν ότι προνοούσε την ύ- παρξη απεριόριστου αριθμού βιβλίων για κάθε μάθημα, έτσι ώστε να προκληθεί έντονος ανταγωνισμός μεταξύ των ενδιαφερομένων ι- διωτών και να υποχρεωθούν να βελτιώσουν τόσο την ποιότητα όσο και τις τιμές. Tο υπουργείο Eκκλησιαστικών και Δημοσίας Παιδείας στην αρχή κάθε σχολικού έτους έστελνε στα σχολεία τους καταλόγους με τα «εγκεκριμένα» βιβλία για να επιλέξουν και οι εκπαιδευτικοί με τη σειρά τους αυτά που θεωρούσαν ως καταλληλότερα για τα μαθήματά τους. Στην πρακτική της εφαρμογής η πολιτική του ελεύθερου ανταγωνισμού δεν δικαίωσε τις προσδοκίες των υποστηρικτών της, αφού ο οξύς ανταγωνισμός που πράγματι παρατηρήθηκε αντί να λειτουργήσει προς την αναμενόμενη κατεύθυνση παρήγαγε πρωτοφανή διαφθορά, ευθέως ανάλογη με την ένταση του ανταγωνισμού. Aπό τη μια πλευρά το ίδιο το κράτος και οι αρμόδιες επιτροπές κρίσης ευνοούσαν τα βιβλία συγκεκριμένων εκδοτικών οίκων της εποχής, ή τα μέλη των επιτροπών μεταβάλλονταν σε κριτές των δικών τους βιβλίων. Aπό την άλλη, καθώς «διά την εισαγωγήν των βιβλίων διεξήγετο κατ έτος μέγας αγών», η πολιτική και εκπαιδευτική ιεραρχία και «πάντες οι εξασκούντες» επιρροήν επί του διδασκάλου», κινητοποιούνταν δραστήρια στο πλαίσιο των πελατειακών σχέσεων, για να πιέσουν τους εκπαιδευτικούς προκειμένου να προτιμήσουν συγκεκριμένα βιβλία. Oχι σπάνια, εκπαιδευτικοί χρηματίζονταν για τον ίδιο σκοπό, ενώ κλεψίτυπα βιβλίων τυπώνονταν εκτός των ορίων του ελληνικού κράτους (συνήθως στη Σμύρνη και την Πόλη) και κυκλοφορούσαν φθηνότερα στο ελεύθερο κράτος. Γι αυτό και συχνά ομολογείται δημόσια ότι «αι ραδιουργίαι, η μεροληψία, η προσωποληψία, η ιδιοτέλεια και αι δωροδοκίαι ε- πεκύρωναν μέχρι τούδε τα διδακτικά βιβλία». Eίναι αυτονόητο ότι μέσα σ αυτό το κλίμα δεν μπορούσε να λειτουργήσει ορθολογικά και η δυνατότητα που παρείχε ο νόμος στους εκπαιδευτικούς να επιλέγουν ανάμεσα σε πολλά το καλύτερο, κατά την κρίση τους, βιβλίο. Oπως αναφέρει χαρακτηριστικά μια επικριτική εγκύκλιος του υπουργού Λ. Aυγερινού (1879) προς τους δημοδιδασκάλους/σσες: «ουδέ μυθιστορήματα εκρίθησαν α- νάξια εισαγωγής, πολλοί δε παίδες ευρέθησαν κρατούντες βιβλία επιστημονικά ή άλλα ακατανόητα αυτοίς και δια την ύλην και δια την γλώσσαν. Tοσαύτη άστοχος και ά- λογος χρήσις αναγνωστικών βιβλίων (...)». Παρεμβατισμός Tην πολιτική του ελεύθερου ανταγωνισμού κατάργησε η κυβέρνηση του Xαρίλαου Tρικούπη, αντικαθιστώντας την με την πολιτική του ρυθμιστικού κρατικού παρεμβατισμού ( ). H νέα πολιτική εκκινούσε από μια διαφορετική φιλοσοφική βάση. Προσπαθούσε να μειώσει δραστικά το εμπορικό ενδιαφέ- Συνέχεια στην 10η σελίδα KYPIAKH 9 MAΪOY H KAΘHMEPINH 9

9 «O Hλιος», αναγνωστικό της Γ τάξης του Δημοτικού, του Συγγραφείς του ο Eπαμ. Παπαμιχαήλ και ο Δημοσθένης Bουτυράς. Tόσο ο τίτλος όσο και η εικονογραφική σύνθεση του εξωφύλλου παραπέμπουν εμμέσως πλην σαφώς στο περίφημο «Aλφαβητάρι με τον Hλιο», το οποίο είχε αποσύρει το η συντηρητική εκπαιδευτική αντιμεταρρύθμιση. «Tα ψηλά βουνά» του Z. Παπαντωνίου, αναγνωστικό της Γ Δημοτικού, της μεταρρύθμισης του Mαζί με το «Aλφαβητάρι με τον ήλιο» του Δελμούζου κ.λπ., έμεινε στην ιστορία για την ποιότητα και τη διαχρονικότητά του. Tο καλοκαίρι του 1974, όταν χρειάστηκε να αντικατασταθούν τα σχολικά βιβλία της δικτατορίας, το βιβλίο προκρίθηκε για την ίδια τάξη του Δημοτικού. Συνέχεια από την 9η σελίδα ρον που παρουσίαζαν τα σχολικά βιβλία, άρα και τον ανταγωνισμό, με την προσδοκία ότι θα «παύση οριστικώς η μέχρι τότε κρατούσα ατάσθαλος κατάστασις». Kατ αυτόν τον τρόπο, όπως υποστήριζαν οι εισηγητές της, θα δημιουργούνταν οι στοιχειώδεις προϋποθέσεις για να παραχθούν κατάλληλα σχολικά βιβλία και σε προσιτές για τον οικογενειακό προϋπολογισμό τιμές. H νέα λοιπόν πολιτική προέβλεπε την προκήρυξη διαγωνισμού συγγραφής σχολικών βιβλίων κάθε τέσσερα χρόνια σε αντίθεση με την προηγούμενη πολιτική που δεν υ- πήρχε διαγωνισμός και υποβάλλονταν καθ όλη τη διάρκεια του έ- τους, βιβλία προς έγκριση. Eπίσης οι κριτικές επιτροπές ενέκριναν ένα μόνο βιβλίο για κάθε μάθημα, το ο- ποίο ίσχυε για μια τετραετία, σε α- ντίθεση με τον απεριόριστο αριθμό βιβλίων και τον ακαθόριστο χρόνο ι- σχύος τους κατά την περίοδο τους ελεύθερου ανταγωνισμού. Tα βιβλία που εγκρίνονταν παραδίδονταν στους συγγραφείς ή στους εκδότες για να τα εκμεταλλευτούν. H καθιέρωση της πολιτικής του ρυθμιστικού κρατικού παρεμβατισμού προκάλεσε τις αντιδράσεις των σχετικών επαγγελματικών κατηγοριών, οι οποίες προέβαλαν διάφορα επιχειρήματα στην προσπάθειά τους να διασώσουν τις οικονομικές τους δραστηριότητες: «αποκρούομεν το μοναδικόν του βιβλίου. Tο εν βιβλίον αναγκάζει τους μαθητάς και τους διδασκάλους να σκέπτωνται πάντες ακριβώς ούτως, όπως εσκέφθη και ειργάσθη εις και μόνος, ο συγγράψας αυτό». Eπιπλέον αμφισβητείται και η δυνατότητα των ίδιων των κριτικών ε- πιτροπών να επιλέγουν αντικειμενικά το καλύτερο ανάμεσα στα κρινόμενα, βιβλίο, γιατί «είναι δυνατόν και αυτοί να σφάλλωσιν εξ αγνοίας ή αδυναμίας». Eπίσης υποστηρίζεται ότι η πρόβλεψη για προκήρυξη διαγωνισμού συγγραφής ανά τετραετία «παρακωλύει σπουδαίως την κίνησιν των πνευματικών αγώνων και δεσμεύει επί πολύ τας χείρας των δυναμένων και εφιεμένων συγγράφειν». Oι ενδιαφερόμενοι, σύμφωνα με αυτήν την άποψη, δεν θα είχαν κίνητρα να παρακολουθούν την εξέλιξη των επιστημών και δεν θα φρόντιζαν να βελτιώσουν τα βιβλία που ήδη συνέγγραψαν, με αποτέλεσμα τα σχολικά βιβλία να παρέχουν πεπαλαιωμένες γνώσεις. Πάντως, αν και η πολιτική του ρυθμιστικού κρατικού παρεμβατισμού καταργήθηκε σε σύντομο χρονικό διάστημα, συγκριτικά με αυτήν του ελεύθερου ανταγωνισμού, εν τούτοις φαίνεται ότι πέτυχε εν μέρει τους σκοπούς της. «Oυδενός λόγου άξια» Στην περίοδο , που επικρατεί και πάλι η πολιτική του ελεύθερου ανταγωνισμού, επανέρχονται με ακόμα μεγαλύτερη ένταση τα φαινόμενα που παρατηρήθηκαν κατά το προηγούμενο διάστημα της ε- φαρμογής της ( ). Για παράδειγμα, το 1905 υπήρχαν 540 εγκεκριμένα βιβλία για τα Δημοτικά σχολεία και 300 για τα Eλληνικά σχολεία. Tην ίδια εποχή υπήρχαν στην Eλλάδα 33 εκδότες σχολικών βιβλίων, ε- νώ στη Γαλλία μόνο 7. Oμως, παρ ό- λο που η ποσοτική παραγωγή έφθασε και πάλι σε ασυνήθιστα επίπεδα, εν τούτοις δεν μαρτυρείται και ανάλογη ποιοτική βελτίωση. Aκόμα και στην περίπτωση που ανάμεσα στα πολλά εμφανίζονται και «τινα ωφέλημα βιβλία» αυτά είναι «ολίγιστα, α- ποπνιγόμενα δε εν τη σωρεία των ουδενός λόγου αξίων». Eτσι, για άλλη μια φορά αποδεικνύεται ότι όσο οξύτερος ήταν ο ανταγωνισμός, τόσο εντονότερα ήταν τα φαινόμενα της διαφθοράς σε τέτοιο μάλιστα βαθμό, ώστε το ζήτημα των σχολικών βιβλίων να προκαλεί έντονες κοινωνικές αντιδράσεις και να απασχολεί τα προεκλογικά προγράμματα των πολιτικών κομμάτων (π.χ., πολιτικό πρόγραμμα Θεοτόκη, 1899). Tα ακραία φαινόμενα που παρήγαγε η πολιτική του ελεύθερου ανταγωνισμού προσέδωσαν στο ζήτημα των σχολικών βιβλίων χαρακτηριστικά «φλέγοντος, σχεδόν πολιτειακού ζητήματος», ενώ στους αντίπαλους της πολιτικής αυτής ισχυροποιήθηκε η άποψη ότι «δέον προ παντός να τεθεί εκποδών ο παράγων της κερδοσκοπίας». Γι αυτό και όταν επανέρχεται η πολιτική του ρυθμιστικού κρατικού παρεμβατισμού ( ) καινοτομεί ριζοσπαστικά ως προς δύο σημεία: α) «εις τα δημοτικά σχολεία ουδενός άλλου βιβλίου γίνεται χρήσις, πλην του αναγνωστικού» και β) οι συγγραφείς των βιβλίων που εγκρίνονται, αποζημιώνονται και «γίνονται εφεξής δι όλην την τετραετίαν εν Eλλάδι κτήμα του Δημοσίου». Στο πλαίσιο αυτών των προβλέψεων εκδόθηκαν το 1910 τα 10 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 9 MAΪOY 1999

10 «Aναγνωστικό» της Δ Δημοτικού, του Γεωργίου A. Mέγα, εκδοθέν το 1940 α- πό τον Oργανισμό Eκδόσεως Σχολικών Bιβλίων (ιδρ. 1937), με τον οποίο επανήλθε η πολιτική του κρατικού μονοπωλίου στα σχολικά βιβλία, έναν αιώνα μετά την πρώτη υιοθέτησή της, το Mότο του βιβλίου, η ρήση του I. Mεταξά: «Eίστε Eλληνόπουλα και είναι μεγάλο πράγμα να είναι κανείς Eλλην». «Aναγνώσματα καθαρευούσης», για την Eκτη Tάξη του Δημοτικού, γραμμένο από τον Γεώργιο A. Mέγα, έκδοση του Bιβλιοπωλείου της Eστίας. H αλληλοδιαδοχή της χρήσης της δημοτικής και της καθαρεύουσας στα σχολικά βιβλία της μεσοπολεμικής περιόδου αντανακλά τις διαπλοκές του ανεπίλυτου γλωσσικού ζητήματος με τη ρευστότητα των πολιτικών πραγμάτων στη χώρα. πρώτα κρατικά αναγνωστικά, κάνοντας ταυτόχρονα την εμφάνισή του και το γνωστό βιβλιόσημο. Ξεχωριστό σταθμό στην εξέλιξη του ελληνικού σχολικού βιβλίου και των πολιτικών που ασκήθηκαν αποτέλεσε η απόφαση της επαναστατικής κυβέρνησης του Eλευθερίου Bενιζέλου το 1917 για την καθιέρωση της δημοτικής γλώσσας στις τέσσερις πρώτες τάξεις του Δημοτικού σχολείου. Στην περίοδο εγκρίθηκαν δεκατρία αναγνωστικά γραμμένα στη δημοτική γλώσσα ανάμεσά τους τα Ψηλά Bουνά και Tο Aλφαβητάρι με τον Hλιο. Oταν όμως επικράτησε η συντηρητική παράταξη ( ), τα βιβλία της δημοτικής γλώσσας αποσύρθηκαν και επαναφέρθηκαν και πάλι αυτά της καθαρεύουσας. Oπως γίνεται φανερό, με την παρεμβολή του γλωσσικού ζητήματος δημιουργείται μια άλλη πραγματικότητα και οι πολιτικές για το σχολικό βιβλίο διαφοροποιούνται, καθώς εντάσσονται άμεσα στη γενικότερη αντιπαράθεση μεταξύ της φιλελεύθερης και συντηρητικής ιδεολογίας. Tα βασικά χαρακτηριστικά της πολιτικής του ελεύθερου ανταγωνισμού αφομοιώνονται από τη φιλελεύθερη «Πάτρια», αναγνωστικό της Γ Δημοτικού. Συγγραφέας ο Δημ. Λουκόπουλος, εκδότης ο I. Σιδέρης. Ψηφίδα στο δαιδαλώδες μωσαϊκό της εικόνας του σχολικού βιβλίου πριν από τον πόλεμο. εκπαιδευτική πολιτική, ενώ αυτά του ρυθμιστικού κρατικού παρεμβατισμού αφομοιώνονται από τη συντηρητική. Oμως, τον κυρίαρχο τόνο στις συγκρούσεις και τους προβληματισμούς δίνει τώρα η γλώσσα και το περιεχόμενο των σχολικών βιβλίων. H εναλλαγή φιλελεύθερης και συντηρητικής πολιτικής, με ό,τι αυτό σήμαινε για τα σχολικά βιβλία, χαρακτήρισε έντονα τη δεκαετία του 1920 και 30 και όχι μόνο. Ωστόσο, η ταχύτατη διάδοση των αριστερών ι- δεών μετά τη Pωσική επανάσταση και ακόμα περισσότερο μετά τη Mικρασιατική καταστροφή δημιούργησε την επείγουσα ανάγκη ιδεολογικοπολιτικού ελέγχου της ελληνικής κοινωνίας. Tο σκοπό αυτό ανέλαβε να εκπληρώσει το καθεστώς της 4ης Aυγούστου, επαγγελλόμενο τη συντριβή του κομμουνισμού. H καθιέρωση της πολιτικής του κρατικού μονοπωλίου των σχολικών βιβλίων με την ίδρυση του Oργανισμού Eκδοσης Σχολικών Bιβλίων του 1937, έναν αιώνα δηλαδή μετά την πρώτη απόπειρα υιοθέτησής της με το Bασιλικό Διάταγμα του 1836, εξυπηρετούσε πρωτίστως αυτήν ακριβώς την ανάγκη. KYPIAKH 9 MAΪOY H KAΘHMEPINH 11

11 Tρία μεγάλα εκδοτικά τολμήματα Λεξικό Eλευθερουδάκη Λεξικό Δημητράκου Eγκυκλοπαίδεια Πυρσού Tης Aγγελικής Πασσιά Φιλολόγου ΣTON ΠEPIOPIΣMENO εκδοτικό χώρο των πρώτων δεκαετιών του αιώνα, η περιπέτεια ενός μεγάλου εκδοτικού εγχειρήματος όπως είναι η σύνταξη και έκδοση μιας εγκυκλοπαίδειας ή ενός λεξικού, θα μπορούσε να θεωρηθεί σχεδόν απερισκεψία. Tα περιορισμένα τεχνολογικά μέσα των εκδοτικών επιχειρήσεων, το α- πρόβλεπτο, αδιαμόρφωτο ή ίσως και ανώριμο κοινό, αλλά και τα ιδιαίτερα προβλήματα της ελληνικής κοινωνίας της εποχής, κάνουν την έκδοση των πολύτομων και καθολικών αυτών έργων πραγματικό τόλμημα. Aς προστεθεί σε αυτά και η έλλειψη σχετικής παράδοσης, αντίθετα με την Γαλλία, π.χ., η οποία ήδη από τον 18ο αιώνα ρίχτηκε στην περιπέτεια της Eγκυκλοπαίδειας των Nτιντερό και Nταλαμπέρ. Στην Eλλάδα, το πεντάτομο Λεξικό του Γερακάκη, που εκδόθηκε στη Σμύρνη το 1864, καθώς και το εξάτομο Λεξικό των Mπαρτ και Xιρστ, τα ο- ποία όμως ήταν Λεξικά (γλωσσολογικού τύπου εγχειρίδια που ασχολούνται μόνο με το λεξιλόγιο και την ερμηνεία των λέξεων), άνοιξαν το δρόμο για το Eγκυκλοπαιδικό Λεξικό του Eλευθερουδάκη, το Λεξικό του Δημητράκου και την Eγκυκλοπαίδεια του Πυρσού τρία διαφορετικής υ- φής μεγάλα έργα: Eνα Eγκυκλοπαιδικό Λεξικό, δηλαδή ένα είδος που δανείζεται στοιχεία από το Λεξικό (την ερμηνεία των λέξεων) και την Eγκυκλοπαίδεια (μια σφαιρική πηγή γνώσης και πληροφοριών) ένα συνολικό Λεξικό της ελληνικής γλώσσας (το Λεξικό Δημητράκου, που στόχο του είχε θέσει τη πληρέστερη και πιο ομοιογενοποιημένη καταγραφή μιας διασπασμένης γλώσσας) και μια Eγκυκλοπαίδεια (τη Mεγάλη Eλληνική Eγκυκλοπαίδεια του Πυρσού, που στηρίχτηκε μεταξύ άλλων τεχνικών στοιχείων που τη διαφοροποιούν από το εγκυκλοπαιδικό λεξικό στην ταξινόμηση της γνώσης). Προϊόν της ανάγκης της κοινωνίας για εκλαϊκευμένη και προσιτή γνώση (το φαινόμενο αυτό έχει ήδη διαμορφωθεί και έχει πάρει σημαντικές διαστάσεις με τα βιβλία εκλαϊκευμένης και πρακτικής γνώσης) τα έργα αυτά απέκτησαν δεσπόζουσα θέση στον εκδοτικό χώρο, τόσο με τον όγκο τους και με τον τρόπο με τον οποίο απασχόλησαν τον εκδοτικό οίκο, όσο και με τα τιράζ και την ανταπόκριση του κοινού. Tο Λεξικό Eλευθερουδάκη Tο «Eγκυκλοπαιδικόν Λεξικόν του Eλευθερουδάκη» άρχισε να κυκλοφορεί σε τόμους από το 1927 ο πρώτος τόμος κυκλοφόρησε στις 15 Iουλίου 1927). O «Eλευθερουδάκης» λειτουργούσε ήδη από το 1901 ως βιβλιοπωλείο, και αργότερα, μέσα στην πρώτη δεκαετία του αιώνα, ως εκδοτική επιχείρηση. Tο 1926 γίνεται Aνώνυμη Eταιρεία, α- κολουθώντας το ρεύμα της εποχής, αλλά και για καθαρά πρακτικούς λόγους (οικονομικές διευκολύνσεις, φορολογικές απαλλαγές, κ.ά.), αλλά κυρίως για να στηριχτεί η έκδοση του Eγκυκλοπαιδικού Λεξικού. Για τον Kώστα Eλευθερουδάκη, οι λόγοι για την ανάληψη ενός τέτοιου έργου είναι σαφείς: Aνάγκη ενημέρωσης σε γνωστικά πεδία που συνεχώς διευρύνονται έλλειψη ελληνικής βιβλιογραφικής αναφοράς («από πολλού ο ελληνικός κόσμος διεπίστου μίαν έλλειψιν εν τοις γράμμασι, την έλλειψιν ενός ελληνικού Eγκυκλοπαιδικού Λεξικού», γράφει στην εισαγωγή του πρώτου τόμου) εκσυγχρονισμός ανάγκη συγκεντρωμένης και σφαιρικής γνώσης. Σκοπός του ήταν Tο Eγκυκλοπαιδικό Λεξικό Eλευθερουδάκη άρχισε να κυκλοφορεί σε τόμους το 1927 και ολοκληρώθηκε τέσσερα χρόνια αργότερα: ο δωδέκατος και τελευταίος τόμος κυκλοφόρησε τον Δεκέμβριο του Συνεργάστηκε ένα μεγάλο επιτελείο ε- πιστημόνων και ιδρύθηκαν για την έκδοσή του σύγχρονο τυπογραφείο και βιβλιοδετείο αποκλειστικής σχεδόν απασχόλησης. «αφ ενός μεν να διδάσκη... αφετέρου δε να χρησιμεύει ως ασφαλής οδηγός και σύμβουλος προς κτήσιν ευρυτέρων γνώσεων». Δεν θέλησε όμως να περιοριστεί στον εγκυκλοπαιδικό χαρακτήρα του Λεξικού, αλλά περιέλαβε και ένα «όσον ένεστι πλήρες Λεξιλόγιον της σήμερον γενικώς γραφομένης Γλώσσης». Tο εγχείρημα ολοκληρώθηκε το Δεκέμβριο του 1931, όταν κυκλοφόρησε ο δωδέκατος και τελευταίος τόμος. Mεγάλη βαρύτητα δόθηκε στο τεχνικό μέρος της έκδοσης (για τον σκοπό αυτό δημιουργήθηκε από τον Eλευθερουδάκη ολόκληρο εργοστάσιο γραφικών τεχνών και βιβλιοδετείο), αλλά κυρίως στο επιστημονικό και το αισθητικό. Mια πλειάδα ειδικευμένων επιστημόνων, των εγκυρότερων ί- σως που είχε να παρουσιάσει ο ελληνικός πνευματικός κόσμος. Aνάμεσα στους διευθυντές των κλάδων ήταν ο Θεόφιλος Bορέας, ο A. Aλιβιζάτος κ.ά., ενώ ο Στίλπων Kυριακίδης, ο Aλέξανδρος Παπαναστασίου και άλλοι πολλοί, συγκαταλέγονται στους συγγραφείς των λημμάτων. Iδιαίτερη έμφαση δόθηκε στην αισθητική της έκδοσης: παραγγέλθηκαν ειδικά χαρτιά, διαφορετικά για τους χάρτες και διαφορετικά για τις εικονογραφήσεις, ειδικά μελάνια, κ.λπ. Eίναι χαρακτηριστικό ότι τη μακέτα για το εξώφυλλο έκανε ο ζωγράφος Περικλής Bυζάντιος. H Eγκυκλοπαίδεια Πυρσού H «Mεγάλη Eλληνική Eγκυκλοπαίδεια» είχε ιδρυθεί από τον δημοσιογράφο και εκδότη Παύλο Δρανδάκη το 1926, πριν αναληφθεί από την Aνώνυμη Eταιρεία Γραφικών Tεχνών «Πυρσός» (θυγατρική της Eταιρείας Π. Mακρής και Σια «Προμηθεύς»), η οποία ιδρύθηκε με σκοπό να εργασθεί «ως α) Tυπογραφική επιχείρησις, και β) ως Eκδότρια της Mεγάλης Eγκυκλοπαιδείας». H έκδοσή της άρχισε την 1η Mαρτίου 12 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 9 MAΪOY 1999

12 H Mεγάλη Eλληνική Eγκυκλοπαίδεια του Πυρσού ακολούθησε το πρότυπο της Encyclopaedia Britannica επιτυγχάνουσα αξιοθαύμαστα αποτελέσματα, χάρις και στο μεγάλο επιτελείο συνεργατών, επικεφαλής των οποίων ξεχωρίζουν τα ονόματα των Δημ. Kαλλιτσουνάκι, N. I. Λούβαρι, Kωστή Παλαμά, N. Λάσκαρι, Δ. Λαυράγκα και πλήθους άλλων. Πάνω: οι σελίδες 786 και 787 του 6ου τόμου με το λήμμα «Bασιλική»: αξεπέραστη πληροφόρηση, έξοχη σελιδοποίηση. 1926, σε 16σέλιδα τεύχη, και ολοκληρώθηκε το H Eγκυκλοπαίδεια του Πυρσού, με μεγάλο επιτελείο συνεργατών, ακολούθησε το πρότυπο της Encyclopaedia Britannica, με αξιοθαύμαστα αποτελέσματα. Στους διευθυντές των κλάδων της Eγκυκλοπαίδειας συγκαταλέγονταν: ο Δ. Kαλλιτσουνάκις για τις Oικονομικές Eπιστήμες, ο N. I. Λούβαρις για τη Φιλοσοφία και την Παιδαγωγική, ο Kωστής Παλαμάς για τη Nεότερη Φιλολογία, ο N. Λάσκαρις για το Θέατρο και ο Δ. Λαυράγκας για τη Mουσική, και άλλοι. Γενικός Γραμματέας της σύνταξης ήταν ο Hρακλής Aποστολίδης. Oι αριθμοί που συνοδεύουν τα δύο μεγάλα αυτά έργα είναι χαρακτηριστικοί. Για το Λεξικό Eλευθερουδάκη: 400 συγγραφείς 12 τόμοι σελίδες λήμματα εικόνες. Για την Eγκυκλοπαίδεια του Πυρσού: 700 συγγραφείς 24 τόμοι σελίδες σχεδόν λήμματα και εικόνες, σχέδια και χάρτες. O αριθμός των συνεργατών συγγραφέων, χωρίς να υπολογίσουμε τους διορθωτές, τους στοιχειοθέτες κ.λπ., συντελεστές των έργων, δείχνει τις διαστάσεις των δύο εγχειρημάτων, που ξεπερνούν κατά πολύ τους μέσους όρους ακόμα και της μεγάλης βιομηχανίας στην Eλλάδα. O ανταγωνισμός των δύο εκδοτικών οίκων και των εγκυκλοπαιδειών τους είναι ένα ενδιαφέρον κεφάλαιο της εκδοτικής ιστορίας. H Eγκυκλοπαίδεια του Πυρσού «ήρχισε προ καιρού να γίνεται παθητική δια την επιχείρησιν. H διάθεσις του υπάρχοντος αποθέματος σωμάτων γίνεται οσημέραι δυσκολωτέρα. Tούτο είναι, πρώτον, φυσική συνέπεια της παρόδου του πρώτου ενθουσιασμού του αγοραστικού κοινού. Δεύτερον, του συναγωνισμού τού Λεξικού Eλευθερουδάκη, το ο- ποίον είναι κατά πολύ ευθηνότερον. Tρίτον, του γεγονότος ότι ήρχισε να δημιουργείται παλαιοπωλικόν ενδιαφέρον της Eγκυκλοπαιδείας, με χαμηλάς τιμάς, αι οποίαι προσελκύουν τους αγοραστάς. Tο μόνον πλεονέκτημα της πωλήσεως της Eγκυκλοπαιδείας υπό του «Πυρσού» είναι η δια δόσεων πώλησις» (Eκθεση της Eθνικής Tράπεζας, 1936). Oι δύο εγκυκλοπαίδειες άρχισαν να εκδίδονται σχεδόν ταυτόχρονα και απευθύνονταν στο ίδιο μικρό αναγνωστικό κοινό. Ποιες όμως ήταν οι αντιδράσεις αυτού του κοινού αφενός και του ε- πιστημονικού κόσμου αφετέρου; Παρ όλο που οι Eγκυκλοπαίδειες δεν θα αποτελούσαν πιθανώς προτεραιότητα για το ελληνικό κοινό, ε- ντούτοις όχι μόνον κατάφεραν να πραγματοποιήσουν το μεγαλόπνοο στόχο τους, αλλά μπόρεσαν να επιβιώσουν σε μια αγορά που πέρασε από πολλές και πολλαπλές κρίσεις. Συνέβαλαν σ αυτό οι κυκλοφορίες σε τεύχη, οι πληρωμές με δόσεις, αλλά και η προσέγγιση του αγοραστικού κοινού της επαρχίας, αφού γινόταν συστηματική διακίνηση με αντιπροσώπους. Aποτιμήσεις Πέρα από τη γενικότερη συμβολή τους, τα εξειδικευμένα πολύτομα έργα είναι επίσης ενδεικτικά για τις δυνατότητες της επιχείρησης, καθώς αποτελούν εκδοτικά εγχειρήματα βιομηχανικής οργάνωσης, τόσο με τον όγκο τους όσο και με τον μηχανισμό στον οποίο εμπλέκουν την εκδοτική επιχείρηση: ανωνυμοποίηση, εξειδικευμένο προσωπικό, ειδικά μηχανήματα, μεγάλη ταχύτητα παραγωγής, τεχνολογική ανάπτυξη, διεύρυνση της επιχείρησης. Παρ όλα αυτά, εξακολουθούν να είναι έργα κυρίως προσωπικού μόχθου, μεμονωμένα προσωπικά εγχειρήματα (Eλευθερουδάκης, Δημητράκος, Δρανδάκης) χωρίς καμία κρατική υποστήριξη. Aπευθύνθηκαν σε ένα περιορισμένο αναγνωστικό κοινό (όχι μόνο γιατί ο αριθμός των πιθανών Eλλήνων αγοραστών ήταν περιορισμένος, αλλά και γιατί προοριζόταν μόνο για την ελληνική αγορά), χωρίς συστηματική επιστημονική και ερευνητική παράδοση, και χωρίς την κατάλληλη τεχνολογική στήριξη. Eίναι δύσκολο να απαντηθεί αν τα μεγάλα αυτά έργα αποτέλεσαν α- πλώς και μόνο προσωπικό όραμα, σοφή επιχειρηματική κίνηση που διαμόρφωσε την αγορά και δημιούργησε την αναγκαιότητα, ή αν, τελικά, εξέφραζαν και εξυπηρετούσαν τις ανάγκες μιας κοινωνίας χωρίς αυτή η ίδια να το έχει καλά καλά συνειδητοποιήσει. Aυτό που, πάντως, είναι πολύ εύκολο να απαντηθεί είναι ότι το μεν Λεξικό του Δημητράκου είναι σήμερα αξεπέραστο και αποτελεί ένα ολοκληρωμένο και εύχρηστο έργο αναφοράς σε ό,τι α- φορά την ερμηνεία των λέξεων, και ότι οι Eγκυκλοπαίδειες του Eλευθερουδάκη και του Πυρσού, παρ όλο που πολλά συνέβησαν από την εποχή της έκδοσής τους, παραμένουν, ωστόσο, σημαντική πηγή πληροφοριών, εντυπωσιάζοντάς μας με την πληρότητα, την επιστημονική εγκυρότητα και την καλαισθησία τους. KYPIAKH 9 MAΪOY H KAΘHMEPINH 13

13 Tο «Mέγα Λεξικόν» του Δημητράκου Σταθμός στην ιστορία των ελληνικών εκδόσεων Tου Δημ. Π. Δημητράκου* O ΔHMHTPIOΣ B. Δημητράκος ( ), ο εμπνευστής και δημιουργός του λεξικού που φέρει το όνομά του και που συγκέντρωσε για πρώτη φορά τα λήμματα όλης της ελληνικής γλώσσας, από την ο- μηρική μέχρι τη σύγχρονη εποχή, είχε την ιδέα της δημιουργίας του, ενώ βρισκόταν στο Παρίσι, το 1919, για να επισκεφθεί έναν καρδιολόγο. Στην αίθουσα αναμονής του ιατρείου πήρε στα χέρια του ένα εντυπωσιακό λεύκωμα για τη Mακεδονία, που είχε κυκλοφορήσει το βουλγαρικό γραφείο Tύπου στη Γαλλία, το οποίο προπαγάνδιζε τη βουλγαρικότητα της Mακεδονίας. Tην εποχή εκείνη, στις δυτικές χώρες πολλοί είχαν επηρεασθεί α- πό την ιδέα του J. F. Fallmerayer ( ) σύμφωνα με την οποία οι κάτοικοι της νεώτερης Eλλάδας δεν έχουν καμία σχέση με τους αρχαίους κατοίκους της, διότι είναι α- πόγονοι Σλάβων. Tο καθαρά σλαβικό στοιχείο που προπαγανδιζόταν, φαινόταν στους δυτικοευρωπαίους, αν μη τι άλλο, μια καθαρότερη και ρεαλιστικότερη απεικόνιση της πραγματικότητας όσον αφορούσε τουλάχιστον εκείνη την περιοχή της Bαλκανικής. Γεννήθηκε τότε στον Δημητράκο η ιδέα ότι μόνο με την έκδοση ενός λεξικού που να περιλαμβάνει όλα τα λήμματα της μιας και ενιαίας ελληνικής γλώσσας, θα ήταν δυνατόν να αποδειχθεί η ιστορική συνέχεια του Eλληνισμού ανά τους αιώνες. Oμως, η αρχική ιδέα ήταν παλιότερη και είχε συνδεθεί άμεσα με την ανάδυση νεωτερικών κοινωνιών στην Eυρώπη και την B. Aμερική τους τελευταίους δύο αιώνες. Eνα τέτοιο λεξικό θα εξυπηρετούσε δύο στόχους. Aπό τη μια μεριά θα κάλυπτε την ανάγκη γλωσσικής ε- νότητας, που είναι απαραίτητη προϋπόθεση εθνικής ολοκλήρωσης και που στην περίπτωση της Eλλάδας συνδεόταν άμεσα με την ανάγκη θεμελίωσης της ιστορικής συνέχειας του Eλληνισμού. Aπό την άλλη θα βοηθούσε αποφασιστικά την Eλλάδα να κατακτήσει τη θέση που της ανήκε ανάμεσα στις προηγμένες χώρες της Eυρώπης, συμμετέχοντας ενεργά σε όλους τους τομείς της γνώσης. «Tο πρώτον βιβλίον ενός έθνους» Tην ανάγκη αυτή είχε συνειδητοποιήσει ο Aδαμάντιος Kοραής ( ) ήδη από το 1812, λέγοντας ότι «το πρώτον βιβλίον εκάστου έθνους είναι της γλώσσης του το Λεξικόν, ήγουν η συνάθροισις και έρευνα των συμβόλων με τα ο- ποία εκφράζει τας ιδέας του». Kαι O Δημήτριος B. Δημητράκος ( ), εμπνευστής και δημιουργός του λεξικού που φέρει το όνομά του. Tο εγχείρημά του είχε στόχο διπλό: να καλυφθεί η ανάγκη γλωσσικής ενότητας και θεμελίωσης της ιστορικής συνέχειας του ελληνισμού και να αναβαθμιστεί η θέση της Eλλάδας διεθνώς (φωτ.: αρχείο οικογένειας Δημητράκου). τα περίφημα Aτακτα του Kοραή α- ποτελούν την προσπάθειά του να δημιουργήσει ένα τέτοιο λεξικό. Στη συνέχεια, τόσο το λεξικό του Σκαρλάτου Bυζάντιου ( ), που εκδίδεται το 1835, όσο και το λεξικό του Στέφανου Kουμανούδη ( ), που εκδίδεται το 1900, έχουν τον ίδιο σκοπό: ένα λεξικό που να είναι ο γλωσσικός καθρέφτης του έθνους: από τη μια μεριά να φανερώνεται η ιστορική συνέχεια του γένους μέσα από τη διαχρονία της γλώσσας και από την άλλη μεριά να περιλαμβάνονται σ αυτό τα αρχαία λήμματα και οι νεολογισμοί που δημιουργήθηκαν στη Δύση και που έχουν ελληνικές ρίζες. Aυτά είναι απαραίτητα στοιχεία για την περαιτέρω εξέλιξη της γλώσσας υπό συνθήκες νεωτερικότητας. O κοινωνικός και διανοητικός εκσυγχρονισμός, η ανάγκη ενσωμάτωσης νέων πολιτικών και επιστημονικών ιδεών στον ελληνικό χώρο το απαιτούσε. Aυτό ήταν το «πρόταγμα» και η «ιδεολογία» του Διαφωτισμού. O νεοελληνικός Διαφωτισμός ακριβώς αυτές τις ιδέες μετέφερε και διέδωσε στον ελληνικό χώρο. Kαι όταν αναπτύσσεται η «ιδεολογία» της λεξικογραφίας, κατά την έκφραση του κ. Θ. Δημαρά, συνδέεται άμεσα με τον νεοελληνικό Διαφωτισμό και τους φορείς του, που ήταν κατά κύριο λόγο ο Eυγένιος Bούλγαρις ( ), ο Iώσηπος Mοισιόδα ( ), ο Δημήτριος Kαταρτζής ( ) και πολλοί άλλοι. Σ αυτήν την προοπτική εντάσσεται και η προσπάθεια σύνταξης λεξικού όλης της ελληνικής γλώσσας στις αρχές του αιώνα. H εποχή εκείνη, όπου κορυφώνονται οι ελπίδες εθνικής ολοκλήρωσης, είναι και ε- ποχή μεγάλων πνευματικών ανησυχιών. H κυρίαρχη πολιτική προσωπικότητα ήταν ο Bενιζέλος. Σ αυτόν εναπόθεσε ένα μεγάλο μέρος της κοινής γνώμης που ασφαλώς περιλάμβανε το πιο φωτισμένο τμήμα της την ελπίδα για τον εκσυγχρονισμό της χώρας και την ολοκλήρωση των εθνικών πόθων. Συγχρόνως, είναι εποχή μεγάλης πνευματικής δημιουργίας, αλλά και οξυτάτων συγκρούσεων, ιδίως όσον αφορά το γλωσσικό ζήτημα: κορυφώνεται η διαμάχη μεταξύ των οπαδών της δημοτικής και της καθαρεύουσας, διαμάχη που εκφράζει μια βαθύτερη αγωνία πολιτιστικής ταυτότητας. Mέσα από αυτήν την οπτική γωνία, μπορεί κανείς να αντιληφθεί σήμερα το δράμα και την ένταση της σύγκρουσης ανάμεσα σε δύο ριζικά αντίθετα απόψεις για την οντότητα και τον προορισμό του έθνους. Kαι σ αυτήν τη δίνη, τα προοδευτικότερα και τα πιο φωτισμένα πνεύματα παίρνουν θέση υπέρ του δημοτικισμού. Oμως δεν πρέπει να παραβλέπεται και η εκσυγχρονιστική πλευρά που έπαιζε η προσπάθεια διατήρησης της παράδοσης, που συνέδεε τη νέα ελληνική με την αρχαία, διότι χωρίς αυτήν δεν θα είχε αποκτήσει η σημερινή τον πλούτο που έχει, δεν θα είχε ανταποκριθεί στοιχειωδώς στις ανάγκες της σύγχρονης ζωής και γνώσης σε έναν τεχνικό πολιτισμό. Tο «Iστορικόν Λεξικόν» Aυτό μας φέρνει πίσω στο «πρόγραμμα» του Διαφωτισμού που εξυπηρετούσε η δημιουργία ενός λεξικού που θα περιλάμβανε όλη την ελληνική γλώσσα αρχαία, μεσαιωνική και νέα: αυτή ήταν η πρόταση του Γεωργίου Xατζιδάκι ( ), την οποία υιοθέτησε η κυβέρνηση Bενιζέλου. Γρήγορα, όμως το μεγαλόπνοο σχέδιο περιορίστηκε στη σύνταξη ενός λεξικού της Nέας Eλληνικής «Iστορικόν Λεξικόν της Nέας Eλληνικής της τε κοινής ομιλουμένης και των ιδιωμάτων» της Aκαδημίας Aθηνών. Tο σχέδιο ήταν μεγαλόπνοο, ακόμα και σ αυτήν την περιορισμένη μορφή. Oμως η πρόοδος παρέμεινε εξαιρετικά αργή: ο πρώτος τόμος εκδόθηκε το 1933, και μέχρι σήμερα, μετά την έκδοση πέντε συνολικά τόμων, έχουν καλυφθεί λήμματα μέχρι το γράμμα Δ. Aπό αυτή την ά- ποψη, η προσπάθεια αυτή απέτυχε. Aυτό οφείλεται από τη μια μεριά στην έλλειψη οικονομικών πόρων και από την άλλη στο ότι επιδιώχθηκε να καλυφθούν όλα τα ιδιώματα της Nεοελληνικής. Ωστόσο, το εγχείρημα ήταν όντως 14 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 9 MAΪOY 1999

14 μεγαλειώδες και άφησε θετικά κατάλοιπα. Kαι μόνο η συγκρότηση του αρχείου του Iστορικού Λεξικού σε εκατομμύρια δελτία και η ταξινόμηση των νεοελληνικών ιδιωμάτων αποτελούν μια πολύτιμη τράπεζα πληροφοριών της νεοελληνικής γλώσσας σε όλη τη διάρκεια της ύ- παρξής της, όπως γράφει ο Γεώργιος Mπαμπινιώτης στο Eπίμετρο του Λεξικού της Nέας Eλληνικής Γλώσσας που εξέδωσε πρόσφατα. Σημαντική ήταν επίσης, για τις μετέπειτα εξελίξεις, η δημιουργία μιας «επιστημονικής κοινότητας» γύρω από τη σύνταξη του Iστορικού Λεξικού. Aυτή είναι που δημιούργησε τον αρχικό συλλογικό πυρήνα και έ- θεσε τις βάσεις επιστημονικής λεξικογραφίας στη χώρα μας. H εν μέρει αποτυχία οφείλεται στην απουσία κεντρικής επιχειρηματικής πρωτοβουλίας που θα έ- φερνε το έργο εις πέρας σε εύλογο χρονικό διάστημα και εις πείσμα των όποιων δυσκολιών. Aκριβώς σ αυτό συνίσταται η επιτυχία του Λεξικού Δημητράκου. O Δ. Δημητράκος δεν εφείσθη δαπανών και προσπαθειών για να ολοκληρώσει το σκοπό του, δέκα και πλέον χρόνια μετά την αρχική του σύλληψη και κατόπιν πολλών συζητήσεων που είχε με πλειάδα λογίων με τους οποίους είχε συνεργασία και φιλία, και κυρίως με τον πατέρα της ελληνικής γλωσσολογίας Γεώργιο Xατζιδάκι. Eτσι, ύστερα από μακροχρόνια προετοιμασία, η σύνταξη του Mεγάλου Λεξικού άρχισε το Eργο εκδοτικής τόλμης Στην προσπάθειά του ο Δημητράκος τα έδωσε όλα. Iδρυσε γραφεία Λεξικού και βιβλιοθήκες με πολλαπλά αντίτυπα κλασικών έργων απ ό- που αντλήθηκαν τα αρχαία και μεσαιωνικά λήμματα. Προμηθεύτηκε άφθονο υλικό από παλαιοπωλεία και βιβλιοθήκες της Eυρώπης. Συνέστησε ξεχωριστά συνεργεία που α- σχολήθηκαν με τη συλλογή, την ερμηνεία, τη σύνταξη και τον έλεγχο των λημμάτων, την τοποθέτηση σε χρονολογική τάξη, την παράθεση παραπομπών σε συγκεκριμένα χωρία, κ.λπ. Oι έλεγχοι και οι διορθώσεις επαναλαμβάνονταν πολλές φορές και ακολουθούσαν, επιπλέον, πολύωρες παραβολές επί του πιεστηρίου. Mε αυτόν τον τρόπο ο Δημητράκος επέτυχε ό,τι δεν κατόρθωσε το κράτος, όπως λέει ο ίδιος στον Πρόλογο της έκδοσης του Λεξικού, προσθέτοντας ότι με τον τρόπο αυτόν «διεψεύσθησαν οι φόβοι των η- γετών του κράτους το 1908, ότε ο α- είμνηστος Γεώργιος Xατζιδάκις ε- πρότεινε την έκδοσίν του, ότι δεν υ- πάρχουν εν Eλλάδι προς έκδοσιν τοιούτου έργου υλικά και πνευματικά κεφάλαια». Eδώ πρέπει να τονισθεί ότι η επιχειρηματική προσπάθεια του Δημητράκου ήταν οικονομικώς εξωπραγματική. Δεν θα την αναλάμβανε εύκολα άλλος επιχειρηματίας στη θέση του. O Δημητράκος αποτόλμησε το εκδοτικό αυτό εγχείρημα λόγω του ιδεαλισμού που τον διέκρινε. O πατριάρχης της ελληνικής γλωσσολογίας Γεώργιος Xατζιδάκις ( ), εκλεκτό μέλος του λαμπρού επιστημονικού επιτελείου που συνέδραμε στη σύλληψη και υλοποίηση της ιδέας του «Mεγάλου Λεξικού όλης της ελληνικής γλώσσης» (φωτ.: αρχείο Mαρίας Aναγνωστοπούλου). O Στέφανος Aθ. Kουμανούδης ( ), επιφανής λόγιος, επιγραφικός και αρχαιολόγος, καθηγητής του Πανεπιστημίου Aθηνών, προσωποποίηση του ανθρώπου του Διαφωτισμού. Tο δίτομο λεξικό του («Συναγωγή Nέων Λέξεων, υπό λογίων πλασθεισών από της Aλώσεως μέχρι των καθ ημάς χρόνων»), που εκδόθηκε μετά το θάνατό του (1900), υπήρξε πρόδρομος και πηγή έμπνευσης του «Mεγάλου Λεξικού». Aλλωστε, τέτοιες προσπάθειες ή- ταν μέσα στο πνεύμα της εποχής, η οποία γνώρισε και άλλες προσπάθειες εμπνευσμένων εκδοτών, που πλήρωσαν πολύ ακριβά την εκπλήρωση του ονείρου τους, να πραγματοποιήσουν ένα εθνικής σημασίας έργο. H χώρα γνώρισε τότε μια πρωτοφανή πνευματική άνθιση, ενώ παράλληλα άνοιγαν προοπτικές στον πολιτκό ορίζοντα, που τόνωναν τις εθνικές ελπίδες. O Δημητράκος ή- ταν ένθερμος θαυμαστής του Eλευθερίου Bενιζέλου και ασπαζόταν τις σύγχρονες ιδέες της εποχής. Φίλος και συνεργάτης των μεγάλων προσωπικοτήτων του Eκπαιδευτικού Oμίλου του Aλέξανδρου Δελμούζου ( ) και του Δημήτρη Γληνού ( ), επιτυχημένος εκδότης βιβλίων ποιότητας και ως εκ τούτου καταξιωμένη αυτοδημιούργητη προσωπικότητα στον πνευματικό κόσμο, ήθελε να συμβάλει στην προσπάθεια πνευματικής αναγέννησης της χώρας. Aυτό ήταν το πνευματικό και κοινωνικό πλαίσιο μέσα στο οποίο γεννήθηκε η ιδέα του «Mεγάλου Λεξικού όλης της Eλληνικής Γλώσσης». Tο λεξικό αυτό ολοκληρώθηκε και κυκλοφόρησε το H σύνταξή του άρχισε το 1933, ενώ η προετοιμασία και ο προγραμματισμός του είχαν αρχίσει από το Διευθυντής της σύνταξης ήταν ο Iωάννης Zερβός ( ), ενώ κατά τη δημιουργική περίοδο της δεκαετίας του 1930, γενικός συντονιστής ήταν ο Δημήτρης Γληνός. Xρησιμοποιήθηκε επιτελείο διαπρεπών φιλολόγων και γλωσσολόγων, όπως ο Γεώργιος Xατζιδάκις ( ), ο Γεώργιος Γαρδίκας ( ), ο Aχιλλεύς Tζάρτζανος ( ), ο Bασίλειος Φάβης ( ), ο Xαρίτων Xαριτωνίδης ( ), ο Γεώργιος Aναγνωστόπουλος ( ), ο Iωάννης Σταματάκος ( ), ο Iωάννης Συκουτρής ( ), Nικόλαος Aνδριώτης ( ), ο Eμμανουήλ Kριαράς (1907 ) και άλλοι πολλοί και αξιόλογοι λόγιοι της εποχής. H δημιουργία ενός τέτοιου λεξικού, που θα περιείχε το σύνολο των λημμάτων της ελληνικής γλώσσας στην τρισχιλιετή ιστορία της, αποτέλεσε σκάνδαλο για πολλούς, σε ε- ποχή μεγάλης διαμάχης μεταξύ των οπαδών της δημοτικής και της καθαρεύουσας. Oι πρώτοι δεν δεχόντουσαν την ιδέα μιας και αδιαίρετης ελληνικής γλώσσας και επέμεναν στον ξεχωριστό χαρακτήρα της νεοελληνικής. Oι δεύτεροι θεωρούσαν ως ελληνική μόνο εκείνη που απαντάται σε κλασικά κείμενα και στα... δικά τους, όχι αυτή που ομιλεί ο «χύδην όχλος». H τιμή μιας εποχής Tα φωτισμένα πνεύματα της εποχής ήταν όλοι δημοτικιστές, χωρίς εξαίρεση, ακόμα και εκείνοι που έ- γραφαν στην καθαρεύουσα τις επιστημονικές τους εργασίες, όπως Γ. Xατζιδάκις που ήταν κατ αρχήν υ- πέρ της επικράτησης της δημοτι- Συνέχεια στην 16η σελίδα KYPIAKH 9 MAΪOY H KAΘHMEPINH 15

15 Συνέχεια από την 15η σελίδα κής. O Δημητράκος ήταν και αυτός δημοτικιστής και μάλιστα πρωτοπόρος στην εισαγωγή της στα δημοτικά σχολεία στη δεκαετία Oταν αποφάσισε να εξαγγείλει την έκδοση του «Mεγάλου Λεξικού» και ζήτησε τη συνδρομή λογίων που είχαν ταχθεί υπέρ της καθαρεύουσας συνάντησε επίμονη άρνηση, που σε ορισμένες περιπτώσεις κάμφθηκε και σε άλλες ό- χι. Mάταια σε πολλές περιπτώσεις προσπαθούσε ο εκδότης να τους πείσει ότι ήταν αδιανόητο να αρκείται κανείς στη σύγχρονη εποχή σε λεξικά της ελληνικής γλώσσας μέχρι το 1100 ή το 1300 μ.x. και να θεωρείται ότι η γλώσσα δεν εξελίχθηκε από τότε. Συγχρόνως επέμεινε στην άποψη του Xατζιδάκι για τη συνέχεια της ελληνικής γλώσσας ανά τους αιώνες. Oσο για τον ίδιο τον Xατζιδάκι, συνέχισε να έχει επαφή μαζί του και να συμβουλεύει τον Zερβό στη μέθοδο που έπρεπε να ακολουθήσει. Eίναι χαρακτηριστικό ότι ο Xατζιδάκις υποστήριξε την εκδοτική προσπάθεια του Δημητράκου διαπιστώνοντας την ανάγκη ανάληψης επιχειρηματικής πρωτοβουλίας τη στιγμή κατά την οποία το Iστορικό Λεξικό που ο ίδιος είχε ξεκινήσει δεν μπορούσε να προχωρήσει στους επιθυμητούς ρυθμούς, διότι το κράτος δεν διέθετε την απαραίτητη οργανωτική και οικονομική υ- ποδομή. Oπως είναι γνωστό, το έργο του Δημητράκου βραβεύθηκε από την Aκαδημία Aθηνών το 1953 και ο ί- διος τιμήθηκε με το παράσημο του Φοίνικος δέκα χρόνια αργότερα. Mέχρι σήμερα το Λεξικό Δημητράκου αποτελεί κύρια πηγή λεξικογραφίας και είναι απαραίτητο βοήθημα για κάθε πνευματικό άνθρωπο που θέλει να χειρίζεται σωστά την ελληνική γλώσσα. Γι αυτό και ο προσεκτικός μελετητής της Γ. Mπαμπινιώτης δεν διστάζει να κρίνει το έργο αυτό ως «το κύριο επίτευγμα της δεκαετίας του 30» μιας δεκαετίας ήδη πλούσιας σε εκδοτική προσφορά άλλων πρωτοπόρων εκδοτών της εποχής. Mε το Λεξικό Δημητράκου, συγκεντρώθηκε σε ένα σώμα όλη η ελληνική γλώσσα, αποδεικνύοντας τον ενιαίο της χαρακτήρα σε όλη τη διάρκεια της ιστορίας της. Eπαινέθηκε, μεταξύ άλλων, από τον Γάλλο νεοελληνιστή Andre Mirabel και από τον Iταλό γλωσσολόγο Aύγουστο Rostagni, που μάλιστα δήλωσε ότι η αφετηρία του Λεξικού Δημητράκου «προδήλως» προερχόταν από κάποια επίσημη αρχή, καθώς δεν πίστευε όπως και δεν ήταν πιστευτό ότι ένα έργο αυτής της πνοής θα μπορούσε ποτέ να ολοκληρωθεί από μια ι- διωτική επιχείρηση, χωρίς την έμμεση, έστω αρωγή του κράτους. H προσπάθεια ήταν δυσανάλογα μεγάλη σε σχέση με την ε- μπορική ζήτηση του έργου σε μια μικρή χώρα και σε εποχή ιδιαίτερα δραματική, όπως ήταν το τέλος της δεκαετίας του 40. O Eλευθέριος Bενιζέλος μεταφράζει τον Θουκυδίδη, πίνακας του Δ. Kοκοτσάκη. O Bενιζέλος, νους οξυδερκής και πολιτικός ηγέτης με οραματικές στοχεύσεις, υιοθέτησε με θέρμη την ιδέα του Γ. Xατζιδάκι για τη δημιουργία ενός λεξικού της αρχαίας, μεσαιωνικής και νέας ελληνικής γλώσσας, ιδέα που απέληξε στο εγχείρημα της σύνταξης του «Iστορικού Λεξικού» της Aκαδημίας Aθηνών. O Aλ. Δελμούζος (αριστερά), ο Δημ. Γληνός (κέντρο) και ο Mαν. Tριανταφυλλίδης, μεγάλες προσωπικότητες του Eκπαιδευτικού ομίλου. O εκδότης Δ. Δημητράκος είχε με τα μέλη του Oμίλου σχέσεις φιλίας και συνεργασίας και συμμεριζόταν τις ιδέες τους. Φωτογραφία του H παρατήρηση αυτή του ξένου γλωσσολόγου υπογραμμίζει το μέγεθος και το νόημα του εκδοτικού επιτεύγματος. Tο Λεξικό ήταν πέρα από την οικονομική αντοχή α- κόμα και μιας μεγάλης εκδοτικής επιχείρησης όπως ήταν επί δεκαετίες ο οίκος Δημητράκου. O οίκος αυτός δεν υπάρχει πια. Yπάρχει ό- μως το Λεξικό. Kαι υπάρχει η τιμή της προσπάθειας όχι μόνο ενός εκδότη, αλλά δεκάδων πνευματικών ανθρώπων, που, υπό την αιγίδα του έφεραν εις πέρας ένα μνημειώδες έργο. Eίναι μια τιμή που α- νήκει σε μια ολόκληρη εποχή. * Σημείωση «Eπτά Hμερών»: O καθηγητής του Πανεπιστημίου Aθηνών κ. Δημήτρης Π. Δημητράκος, είναι εγγονός του Δημητρίου B. Δημητράκου, δημιουργού του ο- μώνυμου Λεξικού. Σημειώσεις: 1. Bλ. Πασχάλης Kιτρομηλίδης, «Nεοελληνικός Διαφωτισμός», εκδ. M.I.E.T. 16 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 9 MAΪOY 1999

16 Tο εξώφυλλο της ποιητικής συλλογής της Mαρίας Πολυδούρη «Tρίλλιες που σβήνουν», από τις εκδόσεις «A. M. Kοντομάρη». Tο εξώφυλλο της ποιητικής συλλογής του Kαίσαρα Eμμανουήλ «O παράφωνος αυλός», από τις εκδόσεις «A. I. Pάλλη». H τύχη της ποίησης Ποιητές του Mεσοπολέμου και εκδοτική πραγματικότητα Tου Γιώργου Mαρκόπουλου Ποιητή Oι ποιητές που η σχέση τους με τα εκδοτικά πράγματα της εποχής τους θα μας απασχολήσει εδώ δεν είναι άλλοι από εκείνους που η πορεία τους, κυρίως κατά την εικοσαετία , συνέπεσε με μια σειρά δραστηριοτήτων ορισμένων φωτισμένων εκδοτών, ο- ρόσημων για τη νεότερη Eλλάδα, όπως η έκδοση, π.χ. των εγκυκλοπαιδικών έργων του «Δημητράκου», του «Πυρσού» και του «Eλευθερουδάκη». Eίναι δεκάδες οι ποιητές αυτοί, πλην όμως, αρχίζοντας από τον (παλαιότερό τους) Aπόστολο Mελαχρινό, ο Φιλύρας, ο Λαπαθιώτης, ο Oυράνης, ο Kαρυωτάκης, ο Aγρας, ο Παπανικολάου, η Πολυδούρη, ο Eμμανουήλ, ο Mπάρας, ο Σκαρίμπας και ο Kαββαδίας, αποτελούν μια ενδεικτική για την προσέγγισή μας ομάδα. Aς τους παρακολουθήσουμε. O Mελαχρινός υπήρξε εκδότης των περιοδικών «Zωή» (στην Kωνσταντινούπολη) και «Kύκλος» (στην Aθήνα), στη σειρά του οποίου τύπωνε άλλωστε και τις συλλογές του. O Φιλύρας εμφανίστηκε μέσα από τις σελίδες της «Διαπλάσεως». Eξέδωσε επτά ποιητικές συλλογές για να περιορισθούμε μόνο σε αυτό το σκέλος του έργου τους στα τυπογραφεία «Διαλησμά», «Tύπου», «Eλληνογαλλικό» και της «Eστίας», καθώς και τον πρώτο τόμο των «Aπάντων» του, στον «Γκοβόστη». O Λαπαθιώτης ξεκίνησε μέσα από τις σελίδες του «Nουμά». Συμμετείχε στην ομάδα που εξέδιδε την «Hγησώ» και την «Aνεμώνη», ενώ το 1939 κυκλοφόρησε, υπό τον τίτλο Tα ποιήματα («Πυρσός»), την πρώτη και μόνη συλλογή που τύπωσε όσο βρισκόταν στη ζωή. O Oυράνης άρχισε την πορεία του από το περιοδικό ποικίλης ύλης «Eλλάς», ενώ συνεργάστηκε ως δημοσιογράφος με τις εφημερίδες «Aκρόπολις», «Eλεύθερο Bήμα», «Eλεύθερος Λόγος» (της οποίας, γύρω στα 1924, διετέλεσε και διευθυντής), και τύπωσε τρεις συλλογές. O Kαρυωτάκης έκανε αμέσως αισθητή την παρουσία του με τη συλλογή O πόνος του ανθρώπου και των πραγμάτων, που τυπώθηκε με δικά του έξοδα 1. Συνέχισε με τις συλλογές Nηπενθή 2 και Eλεγεία και σάτιρες («Eκδοτική εταιρεία «Aθηνά»/A.I. Pάλλης και Σία»), ε- νώ το 1919 κυκλοφόρησε με τον Aγη Λεβέντη το σατιρικό φύλλο «H Γάμπα», που το έκλεισε η α- στυνομία ως άσεμνο. O Aγρας πρωτοεμφανίσθηκε μέσα από τις στήλες της «Διαπλάσεως». Yπήρξε για ένα διάστημα αρχισυντάκτης του περιοδικού «Nέα Eστία», καθώς και της «Mεγάλης Eγκυκλοπαίδειας» του «Πυρσού». Eξέδωσε τα βιβλία Στροφές του Jean Moreas («Eλευθερουδάκης»), την ανθολογία Oι νέοι («Eλευθερουδάκης»), Eκλογή από το ποιητικό έργο του Moreas («Zηκάκης»), Tα βουκολικά και τα ε- γκώμια («Δημητράκος») και Kαθημερινές (επίσης «Δημητράκος»). O Παπανικολάου ξεκίνησε και αυτός από τις σελίδες της «Διαπλάσεως», ενώ στη συνέχεια συνεργάστηκε με τον «Bωμό», τη «Mούσα», τον «Nουμά» και το «Mπουκέτο», του οποίου διετέλεσε μάλιστα κατά διαστήματα βοηθός αρχισυντάκτη, αρχισυντάκτης και διευθυντής. H Πολυδούρη πρωτοεμφανίστηκε μέσα από τις στήλες του λαϊκού περιοδικού «Oικογενειακός Aστήρ» και κυκλοφόρησε τις συλλογές Oι τρίλλιες που σβήνουν («Eκδοτική Eταιρεία A.M. Kοντομάρη και Σία (Aθήναι Eυριπίδου ») 3 και Hχώ στο χάος («Tυπογραφείον Γ.H. Kαλλέργη/Aθήναι/Πανεπιστημίου 22α/1929»). O Eμμανουήλ εξέδωσε τέσσερις συλλογές, εκ των ο- ποίων O παράφωνος αυλός, το 1929, από τον εκδοτικό οίκο «A.I. Pάλλη», ενώ ταυτοχρόνως υπήρ- Συνέχεια στην 18η σελίδα KYPIAKH 9 MAΪOY H KAΘHMEPINH 17

17 Tο εξώφυλλο της ποιητικής συλλογής του Aλεξάνδρου Mπάρα «Συνθέσεις Bιβλίο δεύτερο», α- πό τις εκδόσεις «Kασταλία». Tο εξώφυλλο της ποιητικής συλλογής του Γιώργου Σαραντάρη «Oι αγάπες του χρόνου», αυτοέκδοση, Aθήνα Tο εξώφυλλο της ποιητικής συλλογής του Pήγα Γκόλφη «Στο γύρισμα της ρίμας», από τις εκδόσεις «I. N. Σιδέρη». Συνέχεια από την 17η σελίδα ξε αφοσιωμένος μεταφραστής, κυρίως της γαλλικής ποίησης. O Mπάρας συνεργάστηκε με τα περιοδικά «Aλεξανδρινή τέχνη» (1929), «Pυθμός» (Πειραιά), «Nεοελληνικά γράμματα» και «Πυρσός» (Kωνσταντινούπολης), κυκλοφόρησε τις συλλογές Συνθέσεις και Συνθέσεις Bιβλίο δεύτερο («Kασταλία»), ενώ υπήρξε και αυτός δεινός μεταφραστής Γάλλων κυρίως ποιητών. O Σκαρίμπας φιλοξενήθηκε για πρώτη φορά στα «Eλληνικά Γράμματα», εξέδωσε το περιοδικό «Nεοελληνικά αναγνώσματα» (1937) που το έ- κλεισε η δικτατορία του Mεταξά, και τύπωσε τη συλλογή Oυλαλούμ («Γραφείο πνευματικών υπηρεσιών/aθήνα, Mαυρομιχάλη 2»), ε- νώ ο Kαββαδίας, τέλος, εμφανίστηκε μέσα από τις σελίδες του περιοδικού της «Mεγάλης Eλληνικής Eγκυκλοπαίδειας» του «Πυρσού» και το 1933 κυκλοφόρησε τη συλλογή Mαραμπού από τις εκδόσεις του «Kύκλου». Kουραστική ενδεχομένως για τον αναγνώστη η παράθεση των παραπάνω στοιχείων, πλην όμως χρήσιμη, μια και έτσι διαπιστώνουμε το σπουδαίο ρόλο που έπαιξαν στην όλη υπόθεση τα περιοδικά (συμπεριλαμβανομένων και αυτών που αποκαλούμε «λαϊκά» ή «ποικίλης ύλης», το φαινόμενο των οποίων και πρέπει να μελετηθεί κάποτε διεξοδικότερα), στο ξεκίνημα ιδιαίτερα των ποιητών. Γι αυτό και δεν είναι τυχαίο ότι οι περισσότεροι α- πό αυτούς ανήκαν στις εκδοτικές ομάδες των εν λόγω εντύπων ή ε- ξέδιδαν μόνοι τους δικά τους, προβαίνοντας παράλληλα και σε εκδόσεις «ανατύπων» ή και βιβλίων («Hγησώ», «Kύκλος», κ.ά.). Oύτε βέβαια είναι τυχαίο ότι τα έντυπα αυτά κυκλοφόρησαν στην Aθήνα (κατά συντριπτική πλειοψηφία), στην Kωνσταντινούπολη («Πυρσός», «Λόγος»), στην Aλεξάνδρεια («Nέα Zωή», «Aλεξανδρινή Tέχνη»), στη Θεσσαλονίκη («Tέχνη», «Mακεδονικές Hμέρες», «Nέα Πνοή», «Mορφές») ή στον Πειραιά («Πειραϊκά Γράμματα»), στα μεγάλα δηλαδή πνευματικά κέντρα, και μάλιστα από ανθρώπους ως επί το πλείστον αστικών, τουλάχιστον, καταβολών. Oπως και το ότι υπήρξαν, οι περισσότεροί τους, μεταφραστές της γαλλικής κυρίως ποίησης, επίσης δεν είναι τυχαίο, καθώς και το ότι τα περιοδικά και πάλι ήταν εκείνα που προέβαλαν αυτή την ποίηση, μια και, εκτός ελαχίστων περιπτώσεων, όλη η σχετική παραγωγή, την καίρια εκείνη περίοδο της εικοσαετίας , παρέμεινε εγκατεσπαρμένη εκεί, στις σελίδες τους, στις οποίες άλλωστε για διαφόρους λόγους, παρέμεινε εγκατεσπαρμένο και ένα μεγάλο μέρος α- πό το έργο των ποιητών μας (π.χ. Mελαχρινός, Φιλύρας, Λαπαθιώτης, Παπανικολάου, κ.α.). Oσο για τις ε- φημερίδες, η «Aκρόπολις», η «Eσπερινή», ο «Eλεύθερος Λόγος», η «Kαθημερινή» και το «Eλεύθερον Bήμα» είναι εκείνες που δικαιούνται τη μεγαλύτερη δόξα για τη συμβολή τους μέσα από τις «φιλολογικές σελίδες» τους, στην προώθηση των ποιητικών τεκταινομένων, αν και οι ποιητές, ε- κτός από εκείνους που η προσωπική φιλία τους με εκδότες (π.χ. Mυλωνογιάννης με Δ. Λαμπράκη του «Bήματος»), μερικούς που άσκησαν την κριτική σε ειδικές στήλες και το χρονογράφημα (Aγρας, Φιλύρας) ή κάποιους άλλους που η σχέση τους ήταν κατά βάσιν δημοσιογραφική (Oυράνης, Γιοφύλλης, Mιμίκος), δείχνουν να προτιμούν, ή να προσφεύγουν, έστω και εξ ανάγκης ενδεχομένως, στη στέγη των περιοδικών και πάλι. Oσον αφορά τώρα, τη σχέση της ποίησης με την εκδοτική αγορά, θα λέγαμε πως αυτή παρέμεινε πάντοτε χαλαρή. Eτσι, η πληθώρα των συλλογών που κυκλοφορούν την περίοδο εκείνη τυπώνονταν με έξοδα των ίδιων των ποιητών. Kαι βέβαια, δεν αναφερόμαστε τόσο σε αυτούς που ήδη μελετήσαμε, αλλά σε δεκάδες άλλους, με μικρότερες τις δυνατότητες προσπελάσεως στα γραφεία αυτού του είδους των επιχειρήσεων, ό- πως ο Zώτος, π.χ., ή ο Aηδονόπουλος. Eτσι, οι δημιουργοί αυτοί, αν έγραφαν, συνήθως, αντί εκδοτικού οίκου τα στοιχεία του τυπογραφείου, μια και πολλά από αυτά διαδραμάτισαν σημαντικό ρόλο και, τρόπον τινά, λειτούργησαν και ως άτυποι εκδοτικοί οίκοι, ό- πως ως άτυποι εκδοτικοί οίκοι λειτούργησαν και αρκετά βιβλιοπωλεία, εκτός βέβαια από εκείνα των εκδοτών (Bασιλείου, Γκοβόστη, Eλευθερουδάκη, Σιδέρη, κ.λπ.). Aλλά και οι ποιητές που είχαν την τύχη να στεγασθούν κάτω από τον τίτλο κάποιου εκδότη, σε σχέση με τους επιστήμονες, τους ξένους συγγραφείς ή τους πεζογράφους, δεν είχαν, σίγουρα, μια ισότιμη με αυτούς μεταχείριση. Eτσι, δεν συναντάμε πουθενά «ποιητική σειρά», ενώ έχουν ήδη δημιουργηθεί αρκετές, όπως, π.χ., των «Aρχαίων συγγραφέων» και της «Φιλολογικής και Kοινωνιολογικής Bιβλιοθήκης» («Φέξης» 1910), ή εκείνη της «Kινηματογραφικής Bιβλιοθήκης» («Παπαδημητρίου», γύρω στα 1924). Aκόμη δε και αυτοί που εκλήθησαν για να συνεργασθούν στους μνημειώδεις εκδοτικούς άθλους της εγκυκλοπαίδειας του «Πυρσού» και των Λεξικών, είναι δυσανάλογα λιγότεροι από αυτούς των άλλων τεχνών, ε- νώ και οι δύο ανθολογίες που επιχειρήθηκαν (Aγρας στον «Eλευθερουδάκη») 4 και Γιοφύλλης (στο περιοδικό «Πολιτισμός» μάλιστα, που εξέδιδε ο ίδιος και όχι σε εκδοτικό οίκο), είναι και αυτές δυσανάλογα, δυστυχώς, λίγες, αλλά, ευτυχώς, έτοιμες να επιβεβαιώσουν την χρόνια πεποίθηση (για να μην τα χρεώνουμε όλα στους εκδότες, οι οποίοι και πολλά έκαναν και σπουδαία), πως έτσι συμβαίνει πάντα με την ποίηση, μια και αυτή μιλάει μια ειδική γλώσσα και, ως εκ τούτου, απευθύνεται κατά κανόνα σε μυημένους. Kαι οι μυημένοι είναι, από τη φύση αυτού του κόσμου, έτσι κι αλλιώς, λιγότεροι και σπανιότεροι, όπως άλλωστε κάθε καλό. Σημειώσεις: 1. Bλέπε και «K.Γ. Kαρυωτάκης: Tα ποιήματα», επιμέλεια Γ. Π. Σαββίδης, «Nεφέλη» 1992, σ «Aγνωστο σε ποιο τυπογραφείο και σε πόσα αντίτυπα τυπώθηκε πιθανότατα με έ- ξοδα του ποιητή», μας πληροφορεί και πάλι ο Γ. Π. Σαββίδης, ό.π. σ O Γ. Π. Σαββίδης (ό.π. σ. 333) γράφει για τη συλλογή του «Eλεγεία και σάτιρες» που όπως είδαμε εκδόθηκε από την «Eκδοτική Eταιρεία A. I. Pάλλης και ΣIA», το 1927: «O Kοντομάρης πάντως, το Σεπτέμβριο 1928, ήταν διευθυντής της Eταιρείας Pάλλη, η οποία φαίνεται πως τουλάχιστον από το 1927, αντιμετώπιζε οικονομικές δυσκολίες οφειλόμενες στον Pάλλη». 4. Bλέπε και Kώστα Στεργιόπουλον: «H Eλληνική ποίηση ανθολογημένη / ανθολογία Γραμματολογία», τόμος Γ, Σοκόλης, 1990, πολύτιμος και ασφαλής οδηγός στη σύνταξη του παρόντος. 18 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 9 MAΪOY 1999

18 H κρίση του βιβλίου στα 1930 Tο βιβλίο στη δίνη της παγκόσμιας οικονομικής ύφεσης Zάππειο Mέγαρο, 1934: η Aίθουσα Bιβλίου, στην Πανελλήνια Eκθεση Eμπορίου. Hταν η πρώτη φορά που σε εμπορική έκθεση το βιβλίο απολάμβανε ξεχωριστής προβολής, αντιμετωπιζόμενο ως εμπόρευμα που χρήζει προώθησης. H πινακίδα «Tα βιβλία πωλούνται» είναι εύγλωττη... Tου Γιάννη Xρυσοβέργη Iστορικού THN EKPHΞH της εκδοτικής δραστηριότητας η οποία παρατηρήθηκε στη δεκαετία του 20, ακολούθησε η κρίση της δεκαετίας του 30. Πολλοί εκδοτικοί οίκοι που είχαν δημιουργηθεί την προηγούμενη δεκαετία έ- κλεισαν. Oσοι επιβίωσαν περιόρισαν δραστικά την εκδοτική τους δραστηριότητα και ασχολήθηκαν κυρίως με τη ρευστοποίηση των αποθεμάτων βιβλίων τους. H κρίση αυτή αποτέλεσε το έναυσμα για εκτεταμένο διάλογο μέσα από τον περιοδικό Tύπο και τις εφημερίδες. H πρώτη αιτία της κρίσης ήταν α- ναμφίβολα η παγκόσμια οικονομική κρίση, που έπληξε καίρια το εισόδημα των Eλλήνων. Oι συνέπειες της μείωσης της αγοραστικής δύναμης του κοινού των βιβλιοπωλείων ήταν δραματικές. Oι πωλήσεις των βιβλίων, ιδίως των λογοτεχνικών, έ- πεσαν κατακόρυφα. Oι εκδότες άρχισαν να εκποιούν τα αποθέματά τους, πουλώντας με εκπτώσεις που έφταναν και το 80%. H πτώση των πωλήσεων των βιβλίων έφερε στο προσκήνιο μια σειρά προβλήματα του εκδοτικού χώρου, τα οποία, μολονότι χρόνια, συγκαλύπτονταν από τις υψηλές πωλήσεις της προηγούμενης περιόδου. Tο πρώτο ήταν το κόστος του χαρτιού. Ως τα μέσα της δεκαετίας του 20 το χαρτί εισαγόταν και υφίστατο βαριά φορολογία. Στα μέσα της δεκαετίας του 20 ιδρύθηκαν δύο χαρτοποιίες, στην Πάτρα και στο Aίγιο, η τιμή του χαρτιού όμως δεν μειώθηκε. Oι εκδότες, ισχυριζόμενοι ότι η ακριβή για το βαλάντιο του Eλληνα τιμή του βιβλίου οφειλόταν στο κόστος του χαρτιού, α- παίτησαν τη μείωση της τιμής του, χωρίς αποτέλεσμα εντούτοις. H ά- ποψη αυτή αμφισβητήθηκε έντονα από τον Ξενοφώντα Λευκοπαρίδη, ο οποίος σε συνέντευξή του στο περιοδικό «H Φωνή του Bιβλίου» (Περίοδος A, τ. 4, σελ ), εξηγεί ότι το κόστος του χαρτιού δεν είναι σημαντικό όταν ένα βιβλίο κοστίζει 7 8 δραχμές και πωλείται προς δραχμές. Tο κύριο πρόβλημα του βιβλίου ήταν η απουσία δικτύων διανομής, ιδίως στην επαρχία. Δεν χωράει αμφιβολία ότι η απουσία οργανωμένων δικτύων πώλησης του βιβλίου είχε σημαντικές επιπτώσεις στη χαμηλή του κυκλοφορία. Aν είχαν υπάρξει τέτοια δίκτυα πριν από την κρίση, θα είχαν επιτρέψει την ε- πιβίωση περισσότερων εκδοτικών οίκων κατά την κρίση. Oμως η επισήμανση αυτή του Λευκοπαρίδη ε- ξηγεί επίσης και τις πωλήσεις των βιβλίων με εκπτώσεις της τάξης του 70% 80%. Aνταγωνισμός εφημερίδων Tην ίδια εποχή, οι εκδοτικοί οίκοι έπεσαν θύματα του ανταγωνισμού από μέρους των εφημερίδων. Oι τελευταίες, ήδη από τα τέλη της προηγούμενης δεκαετίας είχαν αρχίσει να αποκτούν ένα περισσότερο εγκυκλοπαιδικό περιεχόμενο, μετατρεπόμενες σε, εκ των πραγμάτων, ανταγωνιστές του βιβλίου. Στην αρχή δημοσίευαν μυθιστορήματα και διηγήματα σε συνέχειες. Σύντομα όμως, επωφελούμενες της ατέλειας του χαρτιού και των ιδιόκτητων τυπογραφικών εγκαταστάσεών τους, άρχισαν να εκδίδουν βιβλία, τα οποία πωλούσαν σε ιδιαίτερα χαμηλές τιμές στους αναγνώστες τους, εφόσον αυτοί είχαν συμπληρώσει τον απαιτούμενο αριθμό κουπονιών. O α- νταγωνισμός ήταν αθέμιτος. Yστερα από έντονες πιέσεις των εκδοτών προς την κυβέρνηση, απαγορεύτηκε, με νόμο, στις αρχές του 1934, η έκδοση βιβλίων από εφημερίδες. H κρίση στις πωλήσεις του βιβλίου ανέδειξε και το ζήτημα της ποιότητας των εκδόσεων. Aρκετοί εκδότες, με πρώτους τους Kολλάρο και Σαλίβερο, έθιξαν το θέμα στα πλαίσια της έρευνας του περιοδικού «H Φωνή του Bιβλίου». Oμως πιο καυστικός και πιο επιγραμματικός είναι ο Kώστας Oυράνης, ο ο- ποίος επιτίθεται, με σειρά άρθρων του στο «Eλεύθερον Bήμα», στα τέλη Δεκεμβρίου του 1930, στους εκδότες, χαρακτηρίζοντάς τους ά- σχετους. «Aδιάβαστα ενέκριναν τα βιβλία πριν από την κρίση, αδιάβαστα τα απορρίπτουν τώρα», θα γράψει σε ένα από τα άρθρα του. Tα θύματα της κρίσης Eλάχιστοι εκδότες αντιστάθηκαν στον πειρασμό της εκποίησης Συνέχεια στην 20η σελίδα KYPIAKH 9 MAΪOY H KAΘHMEPINH 19

19 Tη δεκαετία του 30, εκτός από την οικονομική κρίση το βιβλίο είχε να αντιμετωπίσει και τον ανταγωνισμό των εφημερίδων, που έμπαιναν απαιτητικά στο χώρο των βιβλιοεκδόσεων με τη μέθοδο των κουπονιών. Aνταγωνισμό αθέμιτο: «...ο συναγωνισμός εκ μέρους των εφημερίδων, αίτινες... έχουσι την ευχέρειαν να εκδίδωσι πάσης φύσεως βιβλία επί ατελούς δημοσιογραφικού χάρτου» έπληξε σοβαρά «τας εμπορικάς εκδοτικάς επιχειρήσεις», σημείωνε το 1935/36 ο εκδότης I. Δ. Kολλάρος. Στη δεκαετία του 30 και η εφημερίδα «Aκρόπολις» μπήκε δυναμικά στο χώρο της έκδοσης βιβλίων, συμπιέζοντας τα περιθώρια κέρδους των εκδοτών βιβλίου και προκαλώντας αντιδράσεις. Πάνω: «H τρέλα» του Λ. Aντρέγιεφ από τη σειρά «Eκλεκτά μυθιστορήματα» της «Aκροπόλεως». Συνέχεια από την 19η σελίδα όταν ενέσκηψε η κρίση. Tο βιβλίο που υπέστη την μεγαλύτερη καθίζηση στις πωλήσεις του ήταν το λογοτεχνικό. Tο επιστημονικό βιβλίο συνέχισε να αγοράζεται «από ανάγκη», ενώ εκείνο το οποίο υπέστη περιθωριακή μείωση των πωλήσεών του, είναι το σχολικό. Eτσι εκδοτικοί οίκοι όπως αυτοί του I.Δ. Kολλάρου και του Δημητράκου, με έντονη παρουσία στο χώρο του σχολικού βιβλίου, επέτρεψαν στους εαυτούς τους την πολυτέλεια να μην εκποιήσουν τα αποθέματά τους. Tα λαϊκά αναγνώσματα, ιδιαίτερα το ληστρικό μυθιστόρημα, φαίνεται ότι έμειναν ανεπηρέαστα α- πό την κρίση. H διαπίστωση αυτή ανήκει στο διευθυντή της Bιβλιοθήκης της Bουλής των Eλλήνων Παν. Kαλογερόπουλο («H Φωνή του Bιβλίου», τ. 3, σελ ). Mολονότι ο Kαλογερόπουλος δεν παρουσιάζει σχετικά στατιστικά στοιχεία, η διαπίστωσή του δεν πρέπει να απείχε πολύ από την πραγματικότητα. Σχολικό βιβλίο και κρίση Mε την έκδοση σχολικών βιβλίων ασχολούνταν οι σημαντικότεροι εκδοτικοί οίκοι της εποχής. Oπως στις μέρες μας τα πανεπιστημιακά συγγράμματα, τα σχολικά εγχειρίδια α- ποτελούσαν συστηματική πηγή εσόδων των εκδοτικών οίκων. Eίναι λοιπόν εύλογη η εκστρατεία των εκδοτών υπέρ της επιλογής περισσότερων του ενός εγχειριδίων, μεταξύ των οποίων οι εκπαιδευτικοί θα διάλεγαν το εγχειρίδιο που θα έκριναν καταλληλότερο. Oταν το θέμα συζητήθηκε στη Bουλή η πίεσή τους α- ποδείχτηκε αποτελεσματική και τελικά ο νόμος για την εκπαίδευση του 1930 έκανε δεκτό το αίτημά τους. «Λουκιανού Aπάνθισμα» σε μετάφραση του ποιητή Φώτου Γιοφύλλη, από τη «Bιβλιοθήκη Aρχαίων Eλλήνων Συγγραφέων», της εφημερίδας «Eλεύθερος Aνθρωπος», που και αυτή είχε μπει ανταγωνιστικά στο χώρο του βιβλίου. Tο φαινόμενο είχε πολλαπλασιαστικές επιπτώσεις, που προκάλεσαν, το 1935, την επίσημη απαγόρευσή του. Aντίθετα, το δεύτερο αίτημα των εκδοτών, η μείωση της φορολογίας των εγχειριδίων της δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης από 52% σε 10% όσο φορολογούνταν τα εγχειρίδια του Δημοτικού δεν έγινε δεκτό. Aπό την επιχειρηματολογία που α- ναπτύσσεται στη «Φωνή του Bιβλίου», προκύπτει ότι εξαιτίας του υ- ψηλού κόστους του γυμνασιακού βιβλίου υπήρχε μια ανθηρή αγορά μεταχειρισμένων βιβλίων. Aπό την μελέτη των ισολογισμών του εκδοτικού οίκου I.Δ. Kολλάρου κατά τη διάρκεια της δεκαετίας του 30, προκύπτει ότι ο αριθμός των σχολικών εγχειριδίων που πωλούσε ο εκδοτικός οίκος κάθε χρόνο κυμαινόταν γύρω στις Δεν εκπλήσσει κατά συνέπεια το γεγονός ότι, ακόμα και όταν η κρίση μάστιζε το βιβλίο στις αρχές της δεκαετίας, ο εν λόγω εκδοτικός οίκος αρνήθηκε να πουλήσει βιβλία με μεγάλη έκπτωση και ήταν κερδοφόρος. Aντίθετα, μόλις ιδρύεται, στα 1937, ο Oργανισμός Eκδόσεως Σχολικών Bιβλίων και επιβάλλεται κρατικό μονοπώλιο στην έκδοση των σχολικών εγχειριδίων, ο εκδοτικός οίκος παρουσιάζει ζημιές. Tο ζήτημα της ποιότητας του ελληνικού βιβλίου είχε αρχίσει να τίθεται από τα μέσα της προηγούμενης δεκαετίας. Συγγραφείς και εκδότες είχαν αρχίσει να αντιμετωπίζουν το ζήτημα της καλαισθησίας των εκδόσεων. Hδη από τα 1926 είχαν κάνει την εμφάνισή τους οι πρώτες καλλιτεχνικά επιμελημένες εκδόσεις για να γίνει το βιβλίο ελκυστικότερο. Eτσι, δημιουργήθηκε σιγά σιγά ένα ιδιαίτερο κοινό, που μερικές φορές ενδιαφερόταν περισσότερο για την καλλιτεχνική και τη συλλεκτική αξία της έκδοσης από ό,τι για το περιεχόμενο ενός βιβλίου. Tο ζήτημα της προσέλκυσης των αναγνωστών τέθηκε συνολικά όταν ξέσπασε η κρίση. Tότε οι εκδότες άρχισαν να αναζητούν τρόπους για την καλύτερη προβολή του βιβλίου. Hδη από το 1930 άρχισαν να μιλούν τόσο για την αναγκαιότητα της κρατικής προστασίας του βιβλίου, όσο και για την αναγκαιότητα διοργάνωσης εκθέσεων βιβλίου. Tο αίτημα για κρατική προστασία του βιβλίου εκφράστηκε μέσα από τις παρεμβάσεις των εκδοτών για δημιουργία σχολικών και δημοτικών βιβλιοθηκών, καθώς και για μείωση της φορολογίας του χαρτιού. Oι παρεμβάσεις αυτές δεν τελεσφόρησαν. H μαζική δημιουργία τέτοιων βιβλιοθηκών απαιτούσε δαπάνες που ο κρατικός προϋπολογισμός δεν ήταν σε θέση να πραγματοποιήσει, ενώ η μείωση της φορολογίας του χαρτιού θα προκαλούσε απώλεια εσόδων στο Δημόσιο. H ιδέα για τη διοργάνωση εκθέσεων βιβλίου τέθηκε σε συζήτηση αμέσως μόλις έγιναν ορατά τα σημάδια της κρίσης. Eτσι, δεν άργησε να διοργανωθεί η πρώτη «Eβδομάδα Bιβλίου», η οποία έλαβε χώρα την ά- νοιξη του 1932, στα γραφεία της Eνωσης Συντακτών, που τότε στεγάζονταν στην οδό Σταδίου 8. H έκθεση είχε μεγάλη επιτυχία, τόσο ως προς τον αριθμό συμμετεχόντων εκδοτών, όσο και ως προς την προσέλευση του κοινού. Eντυπωσιακή ή- ταν και η παρουσία των ανεξάρτητων εκδόσεων. 20 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 9 MAΪOY 1999

20 H οδός Σταδίου κατά τη δεκαετία του 1920, κυριολεκτικά η «οδός των βιβλιοπωλείων» την εποχή εκείνη. Διακρίνεται δεξιά, στο ύψος του κατερχόμενου αυτοκινήτου, το βιβλιοπωλείο «Mιχ. Σαλίβερος» (Φωτογρ. Aρχείο, Mουσείο Mπενάκη). Kρίση Aίτια Θεραπείες Oι απόψεις εκδοτών της εποχής για τα προβλήματα του βιβλίου στα 1930 Tου Γιώργου Zεβελάκη OI EKΔOTEΣ, που δίνουν με απόλυτη ακρίβεια τυπογραφική μορφή στο α- όριστο, για να παραφράσουμε ένα γνωστό ορισμό της Tέχνης, ελάχιστα απασχολούσαν την επικαιρότητα παλαιότερων εποχών και σιγά σιγά λησμονήθηκαν έμειναν τα ονόματά τους στα ξεθωριασμένα εξώφυλλα των παλιών βιβλίων να μας τους θυμίζουν. Tο ίδιο συνέβαινε και στα χρόνια του Mεσοπολέμου που, ενώ εύκολα διαπιστώνεται και μόνο από την αναγγελία των νέων εκδόσεων μια μεγάλη άνθηση, δύσκολα εντοπίζεται η παρουσία των συντελεστών της ανάμεσα στις χιλιάδες σελίδες ε- φημερίδων και περιοδικών. Eίναι ζήτημα αν εμφανίστηκαν δυο ή τρεις φορές οι απόψεις των εκδοτών συγκεντρωμένες κατά το χρονικό διάστημα Διαλέξαμε να παρουσιάσουμε τη σχετική έρευνα του κορυφαίου λογοτεχνικού περιοδικού της περιόδου, «Nεοελληνικά Γράμματα». Στην προσπάθειά του το καλό αυτό περιοδικό να ξεκαθαρίσει τα προβλήματα παραγωγής και κυκλοφορίας του λογοτεχνικού βιβλίου στην Eλλάδα, ζήτησε το 1937 να μάθει τις γνώμες των εκδοτών. Aπό την πλευρά του περιοδικού τη συνέντευξη πήρε ο νέος τότε λογοτέχνης Θαλής Προδρόμου (γεν. 1909) που αργότερα πέρασε στα γράμματα με το ψευδώνυμο Kώστας Θρακιώτης. Στις ερωτήσεις απάντησαν οι «ειδικοί», αλλά και απλοί άνθρωποι από το αναγνωστικό κοινό. H έρευνα είχε επιτυχία, αν κρίνει κανείς «από τις πλατειές συζητήσεις που έγιναν στον καθημερινό Tύπο, τα άρθρα, οι μελέτες και οι διάφορες γνώμες που δημοσιεύτηκαν τον τελευταίο καιρό στις εφημερίδες και στα περιοδικά της πρωτεύουσας και της επαρχίας», όπως αναφέρει στα συμπεράσματά του ο Θ.Π. Aπό τις εκτεταμένες απόψεις που διατύπωσαν οι εκπρόσωποι επτά εκδοτικών οίκων μεταφέρουμε εδώ αποσπάσματα, με κέντρο την κρίση του βιβλίου και τα μέτρα για την αντιμετώπισή της: Aλλοι ρυθμοί ζωής O Kώστας Eλευθερουδάκης, του ομώνυμου οίκου, με άνεση λόγου συνδέει τις δυσκολίες διάδοσης του βιβλίου με τις κοινωνικές αλλαγές, τον αθλητισμό, το αυτοκίνητο, το σινεμά, το ραδιόφωνο και το νέο ρυθμό της ζωής. Kαι πιο αναλυτικά: «H εκ του πολέμου εις ανώτερον κοινωνικόν επίπεδον αναφανείσα εις τον ορίζοντα νέα τάξις ευκαταστάτων αστών, η κατά συνθήκην διαδεχθείσα εις πλούτον και επίδειξιν την εκλιπούσαν, είναι φυσικόν ότι θα βραδύνη να αισθανθή την ανάγκην ανωτέρου πνευματικού βίου. Aυτός είναι, ε- κτός ελαχίστων εξαιρέσεων, ο νόμος της εξελίξεως των κοινωνιών.»eτερος κίνδυνος του βιβλίου είναι πρώτον ο αθλητισμός.»eργάζεται αλματικώς ο αθλητισμός, αποβάλλει από τας νέας κοινωνίας τας σκοτεινάς σκέψεις, τα νοσηρά υπολείμματα του Mεσαίωνος, την ασιατικήν νωθρότητα. Eξευγενίζει την ψυχήν, διαπλάσσει το ανθρώπινον σώμα, δημιουργεί νέα ανάγλυφα της Nίκης του Παιωνίου.»Tον λατρεύει η νεότης από του σχολικού θρανίου μέχρι του θαλερού γήρατος.»δεν αναφέρω το αυτοκίνητον και την μετ αυτού συνδυαζομένην φυσιολατρείαν, ούτε την μέθην του αέρος.»oλα αυτά, πράγματα υπέροχα, αλλά και αντίθετα με την κλειστήν και συγκεντρωμένην ζωήν της α- ναγνώσεως, του ρεμβασμού, των αισθηματικών ονείρων, συνεπώς και του φορέως αυτών, των βιβλίων.»aλλά μήπως ο νέος ρυθμός της ζωής, η ταχύτης, η σπατάλη ενεργείας, δεν είναι και αυτά εχθροί της ραστώνης και της συγκεντρώσεως του ανθρώπου, απαραιτήτων συντρόφων διά την ανάγνωσιν και απόλαυσιν της αναγνώσεως;». Eχθρούς του βιβλίου αναγορεύει τα γραμμόφωνα με τις πλάκες Λεγκαφόν, τη ραδιόλα και τον κινηματογράφο. Στους ενδογενείς παράγοντες, «οι οποίοι ουκ ολίγον συντελούν εις την χειροτέρευσιν της όλης θέσεως του βιβλίου», συγκαταλέγει την ποσοτική υπερπαραγωγή και την κάτω του μετρίου Συνέχεια στην 22η σελίδα KYPIAKH 9 MAΪOY H KAΘHMEPINH 21