Οι επιδράσεις του τουρισμού στην οικονομία

Transcript

1 Αγορά Χωρίς Σύνορα Τόμος 13 (3) 2008: Μαρία Πρινιωτάκη* Διονύσιος Καψής** Οι επιδράσεις του τουρισμού στην οικονομία Περίληψη: Αποτελεί κοινή πεποίθηση όλων ότι ο εισερχόμενος τουρισμός επιφέρει μια σειρά από θετικές επιπτώσεις στην οικονομία μιας κοινωνίας υποδοχής. Παρόλα αυτά συχνά ο τουρισμός επικρίνεται για το γεγονός ότι πολλά από τα χρήματα που ξοδεύει ο τουρίστας και που υπό άλλες συνθήκες θα μπορούσαν να συνεισφέρουν στη βελτίωση του βιοτικού επιπέδου του ντόπιου πληθυσμού και στην αύξηση του εγχώριου κατά κεφαλήν προϊόντος, διαρρέουν έξω από την τοπική οικονομία, λόγω της κατανάλωσης εισαγόμενων προϊόντων, την απασχόληση αλλοδαπών και τον επαναπατρισμό των κερδών από τις επιχειρήσεις ξένης ιδιοκτησίας. Λόγω των τεράστιων οικονομικών και κοινωνικών επιπτώσεων της τουριστικής δραστηριότητας, κατά καιρούς, διάφορες στρατηγικές, πολιτικού και ακαδημαϊκού ενδιαφέροντος, εξετάζονται με στόχο την αρτιότερη και πιο ολοκληρωμένη ανάπτυξη της τοπικής κοινωνίας. Λέξεις Κλειδιά: τουρισμός, οικονομία, περιφερειακή ανάπτυξη, αγροτουρισμός * Μαρία Πρινιωτάκη, Υποψήφιος Διδάκτορας, University of Kent. ** Διονύσιος Καψής, κάτοχος Μεταπτυχιακού διπλώματος, Ιατρική Σχολή, Πανεπιστήμιο Αθηνών.

2 180 Αγορά Χωρίς Σύνορα Εισαγωγή Η επιτυχία του τουριστικού τομέα στη μεταπολεμική περίοδο οδήγησε στο σχηματισμό ενός νέου τύπου βιομηχανίας, χαρακτηριζόμενης από τεράστια ανάπτυξη και απροσδόκητη αλλαγή. Ως εξέχουσα πηγή οικονομικής εξέλιξης, ο τουρισμός απασχολεί έντονα τη διεθνή βιβλιογραφία λόγω των πολυδιάστατων επιπτώσεών της σε επίπεδο εθνικό, περιφερειακό, τοπικό 1, γεγονός άλλωστε που καθιστά τον προσδιορισμό της ιδιαίτερα δυσχερή. 2 Κατά τον Lea 3 «δεν υπάρχει άλλη διεθνής δραστηριότητα που να περικλείει τέτοια κρίσιμη αλληλεπίδραση οικονομικών, πολιτικών, περιβαλλοντικών και κοινωνικών στοιχείων όπως ο τουρισμός» με συνέπειες όλο και πιο σύνθετες, πιο αντιφατικές, οι οποίες εκδηλώνονται με λεπτούς και συνήθως απροσδόκητους τρόπους. 4 Χαρακτηριζόμενος από διαρκή εξέλιξη αλλά και έντονη ευαισθησία έναντι αστάθμητων παραγόντων άλλοτε εσωτερικών και άλλοτε εξωτερικών, ο τουρισμός σήμερα συγκεντρώνει παγκόσμιο ενδιαφέρον κυρίως ως προς την επιλογή στρατηγικών σχεδιασμών ικανών να ανταποκριθούν στις νεότερες γεωπολιτικές, κοινωνικοοικονομικές, τεχνολογικές και περιβαλλοντικές αλλαγές. 5 Στο διεθνές αυτό πλαίσιο, η Ελλάδα καταλαμβάνει την 11 η θέση στην παγκόσμια κατάταξη ως προς τα έσοδα του τουρισμού, την 16 η ως προς τις διεθνείς αφίξεις ενώ αδιαμφισβήτητα η τουριστική δραστηριότητα παίζει καταλυτικό ρόλο σε λοιπούς κλάδους της οικονομίας (κατασκευές, πωλήσεις, μεσιτεία), όπως άλλωστε μερικώς η εμπειρία των Ολυμπιακών Αγώνων απέδειξε. Παρά την προσφάτως αναθεωρημένη και πιο συγκροτημένη αντιμετώπιση του τουριστικού φαινομένου, μεγαλύτερη προσοχή αξίζει να επιδειχθεί από τους εμπλεκόμενους φορείς, καθόσον σύμφωνα με μελέτη της Deloitte η χώρα πρέπει να ξαναανακαλύψει τον εαυτό της προκειμένου να συνεχίσει την ανάπτυξή της στον τουρισμό ενόψει νέων ανταγωνιστικών προορισμών πχ.dubai. 6 Στην ανάλυση που ακολουθεί επιχειρείται μια πρώτη αναφορά στις οικονομικές επιπτώσεις του τουρισμού στις κοινωνίες υποδοχής, συνεκτιμώντας την πιθανότητα σημαντικών διαρροών. Για την επίτευξη, ωστόσο, του στόχου της λεγόμενης τουριστικής αειφορίας και ειδικότερα σε τοπικό επίπεδο, κρίνεται σκόπιμο-εν προκειμένω-όπως εξεταστούν οι πολιτικές των αρμόδιων εμπλεκόμενων 1 D. Frechtling - E Horvath, Estimating the Multiplier Effects of Tourism Expenditures on a Local Economy through a Regional Input - Output Model, Journal of Travel Research. Vol. 37, No.4, 1999, pp C. Junning - L PingSun. - M. James, Τourism s Backward and Forward Linkages, Journal of Travel Research, Vol. 45, No.1,2006, pp J. Lea, Tourism and Development in the Third World. London: Routledge, 1998,p A. Mathieson G. Wall, Tourism Economic, Physical and Social Impacts, London: Longman, N. Vanhone, Mass Tourism Benefits and Costs in W. Salah J. Pigram (eds) Tourism, Development and Growth. The Challenge of Sustainability, London: Routledge, Greece. The Impact of Travel and Tourism on Jobs and the Economy World Travel and Tourism Council (WTTC), 2206.

3 Οι επιδράσεις του τουρισμού στην οικονομία 181 φορέων σε σχέση με την εκάστοτε τουριστική δραστηριότητα με απώτερο στόχο την αρτιότερη και πιο ολοκληρωμένη ανάπτυξη των τοπικών κοινωνιών υποδοχής μέσω του τουρισμού. Θετικές και αρνητικές επιπτώσεις του τουρισμού στις οικονομίες υποδοχής Πριν, ωστόσο, υπεισέλθουμε στην αποτίμηση των συνεπειών του τουριστικού φαινομένου, σκόπιμη είναι η αναφορά στη σχέση τουρισμού και αναπτυγμένων ή αναπτυσσόμενων χωρών. Στο ερώτημα μάλιστα αν η οικονομική εξέλιξη επιφέρει τουριστική ανάπτυξη ή η τουριστική ανάπτυξη οδηγεί σε τουριστική εξέλιξη, οφείλει κανείς να παρατηρήσει ότι κατά τους Chien Chiang και Chun-Ping σε δείγμα μεταξύ χωρών μελών του ΟΟΣΕ και μη, διαπιστώθηκε μακροπρόθεσμα η μονόδρομη σχέση μεταξύ τουρισμού-οικονομικής εξέλιξης για τις πρώτες, ενώ αμφίδρομη αποδείχτηκε για τις χώρες εκτός ΟΟΣΕ, παρατηρώντας μάλιστα για τις τελευταίες τη μεγαλύτερη δυνατή συμμετοχή της τουριστικής εξέλιξης στο ΑΕΠ. 7 Συναλλαγματοφόρος δραστηριότητα / Ισοζύγιο πληρωμών Παρά τον ασταθή και αβέβαιο χαρακτήρα του ως παράγοντα εισροής ξένου συναλλάγματος, πρόκειται μάλλον για σταθεροποιητικό παρά για αποσταθεροποιητικό παράγοντα του Ισοζυγίου Πληρωμών για τα περισσότερα μέλη της ΕΕ, όπως και κατά κύριο λόγο για τις αναπτυσσόμενες χώρες. Κατά τη Sinclair 8, ο τουρισμός στην Κένυα έρχεται να αντικαταστήσει τον παραδοσιακό εξαγωγικό τομέα αγαθών, όπως ο καφές και το τσάι. Αποτελεί τον δεύτερο συλλαγματοφόρο τομέα στην Γκάμπια κατά τον Dieke 9, ενώ, όπως εκτίθεται και στη συνέχεια, σημαντικός είναι ο ρόλος του σε ασιατικές χώρες, όπως στην Ταϊλάνδη και την Ινδονησία, όπου η εισροή ξένου συναλλάγματος ενεθάρρυνε την εισαγωγή κύριων αγαθών κατά την περίοδο εκβιομηχάνισης. 10 Για την ελληνική πραγματικότητα, η διατηρούμενη ελλειμματικότητα του εμπορικού ισοζυγίου καλύφθηκε στο παρελθόν και καλύπτεται μέχρι και σήμερα από το ισοζύγιο αδήλων συναλλαγών, όπου ο τουρισμός καταγράφεται ως οικονομική δραστηριότητα. Για το διάστημα άλλωστε της εικοσαετίας μεταξύ 7 L. Chien Chiang C. Chun-Ping, Tourism Development and Economic Growth A Closer Look at Panels. Tourism Management, Vol. 29, 2008, pp T. Sinclair, The Tourism Industry and Foreign Exchange Leakages in a Developing Country in M.T.Sinclair - M.J.Stabler (eds) The Tourism Industry: An International Analysis, Wallingford: CAB International, P.U.C Dieke, Tourism in The Gambia: Some Issues in Development Policy. World Development, Vol.21, No.2, 1993, pp J.S Delos Santos - E.M. Ortiz - E. Huang - F.Secretario, Philippines in E.A.Pye - T.-B.Lin (eds) Tourism in Asia: The Economic Impact, Singapore: Singapore University Press, 1983.

4 182 Αγορά Χωρίς Σύνορα Ο τουρισμός σήμερα προκύπτει σταθερό πλεόνασμα του ισοζυγίου αδήλων συναλλαγών (άδηλοι πόροι μεγαλύτε- συγκεντρώνει παγκόσμιο ροι των άδηλων πληρωμών) ενώ σύμφωνα με την από ενδιαφέρον κυρίως ως προς εκτίμηση του Ινστιτούτου Τουριστικών την επιλογή στρατηγικών Ερευνών και Προβλέψεων (ΙΤΕΠ) για το έτος 2006 οι σχεδιασμών ικανών να συναλλαγματικές εισροές αυξήθηκαν για τη χώρα μας ανταποκριθούν στις νεότερες κατά 5.1% έναντι του γεωπολιτικές, Για πολλούς, ωστόσο, μελετητές, το παραπάνω μοντέλο εξέλιξης αντιμετωπίζεται με επιφύλαξη και προ- κοινωνικοοικονομικές, τεχνολογικές και βληματισμό καθόσον δύναται να θέσει τις προϋποθέσεις ενός πρότυπου εξαρτημένης ανάπτυξης. Η εξέλιξη της δραστηριότητας του τουρισμού σ έναν προ- περιβαλλοντικές αλλαγές. ορισμό δυνατόν να επιφέρει αρνητικές επιπτώσεις ακόμη και για το αναπτυξιακό του μέλλον. Όπως επισημαίνεται από τον Λαγό, κάτω από αυτές τις συνθήκες «ουσιαστικά η τουριστική ανάπτυξη αποτελεί έκφραση της ασθενικής παραγωγικής και τεχνολογικής βάσης της βιομηχανίας και της αγροτικής οικονομίας που έχει ως αποτέλεσμα την αναπαραγωγή ενός μοντέλου ανάπτυξης που αναπαράγει στο επίπεδο των εξωτερικών συναλλαγών- τα ελλείμματα του εμπορικού ισοζυγίου». 12 Αντίβαρο της ενδεχόμενης εξαρτημένης ελλειμματικής ανάπτυξης, κατά τον ίδιο, πρέπει να αποτελέσει η ενίσχυση της διασύνδεσης του τουρισμού με τους λοιπούς κλάδους της οικονομίας, κατόπιν στενής εποπτείας και μακρόπνοου στρατηγικού σχεδιασμού κρατικών και μη οργανωτικών φορέων, όπως θα δούμε παρακάτω. Αύξηση εσόδων κράτους/παραοικονομία Όπως ορθά επισημαίνεται, «η αύξηση των κυβερνητικών εσόδων μέσω του τουρισμού εξαρτάται από τη φορολογική και νομική δομή κάθε χώρας». 13 Αν και για μια μερίδα μελετητών 14, ο ρόλος της εθνικής πολιτικής σήμερα παραγκωνίζεται λόγω της ισχυρής παρουσίας πολυεθνικών φορέων και οργανισμών, η φορολόγηση του τουρισμού ως αρωγού του δημόσιου προϋπολογισμού κρίνεται σκόπιμη λόγω της ιδιαίτερης φύσης του, δηλαδή λόγω της ιδιαίτερης εξάρτησής του από ένα καθαρό και υγιές περιβάλλον, ένα αποτελεσματικό και λει- 11 Επίδοση Ελληνικού Τουριστικού Τομέα κατά το 2006, Αθήνα: Ινστιτούτο Τουριστικών Ερευνών και Προβλέψεων (ΙΤΕΠ), Δ.Λαγός, Οι οικονομικές επιπτώσεις του τουρισμού στην περιφερειακή ανάπτυξη, Αδημοσίευτη Διδακτορική Διατριβή, Αθήνα: Πάντειο Πανεπιστήμιο Κοινωνικών και Πολιτικών Επιστημών,1996, σελ Α.Attanayake - H.M.S. Samaranayake - N.Ratnapala, Sri Lanka ιn E.A Pye - T.Lin, (eds) Tourism in Asia: The Economic Impact, Singapore: Singapore University Press, S.Milne - I.Atetjevic, Tourism Economic Development and the Lobal Local Nexus: Theory Embracing Complexity, Tourism Geographies, Vol. 3, No.4, 2001, pp

5 Οι επιδράσεις του τουρισμού στην οικονομία 183 τουργικό δίκτυο μεταφορών και συγκοινωνιών, ένα καλά δομημένο δημόσιο σύστημα υγείας και προστασίας. Άλλωστε, δεν είναι τυχαίο ότι ορισμένες χώρες ή περιοχές έχουν ήδη εισάγει μηχανισμούς κατά τους οποίους ένα κομμάτι του προϋπολογισμού της φορολόγησης του τουρισμού προορίζεται για τους ως άνω σκοπούς. 15 Παρά την έντονη φιλολογία κατά της φορολόγησης του τουρισμού 16, o Παγκόσμιος Οργανισμός Εμπορίου (ΠΟΕ) είχε ήδη αναγνωρίσει το 1998 σαράντα διαφορετικούς φόρους επιβληθέντες στον τουρισμό που μπορούν ενδεικτικά να αναλυθούν σε φόρο εισοδήματος, φόρο προστιθέμενης αξίας στα αγαθά και τις παρεχόμενες υπηρεσίες, αύξηση εμπορικών και αντικειμενικών αξιών στα ακίνητα, φορολόγηση αερολιμένων κ.λπ. Ανάμεσα σε πενήντα προορισμούς, 73% προέβησαν σε αύξηση φόρων τα τελευταία πέντε χρόνια και μόνο 13,5% μείωσαν την αντίστοιχη φορολόγηση. Ενδεικτικό της διαφορετικής φορολογικής μεταχείρισης σε διεθνή βάση είναι η σημαντική απόκλιση συντελεστών ΦΠΑ που παρατηρείται στον υποτομέα των ξενοδοχείων και κυμαίνεται από 3% στο Λουξεμβούργο έως 25% στη Δανία. Στην Ελλάδα, σύμφωνα με μελέτη του Οικονομικού Πανεπιστημίου Αθηνών, διακρίνονται σαράντα φορολογικές επιβαρύνσεις, είκοσι οκτώ εκ των οποίων καταβάλλονται άμεσα από τον τουρίστα και δώδεκα κατόπιν επιβολής στις τουριστικές επιχειρήσεις. 17 Στο σημείο αυτό θα πρέπει να αναφερθεί η στενή σχέση της επελθούσας τουριστικής υπερανάπτυξης με το διαβρωτικό φαινόμενο της παραοικονομίας στην Ελλάδα. Λόγω της ξαφνικής διόγκωσης της τουριστικής ζήτησης, η προσφορά ήρθε να ανταποκριθεί απλόχερα και σπασμωδικά χωρίς τον προηγούμενο κρατικό σχεδιασμό και απαραίτητο παρεμβατισμό με αποτέλεσμα την άναρχη δόμηση του τομέα. Στην Ελλάδα σήμερα η παραοικονομία ανέρχεται σε ποσοστό ίσο με το 30% του ΑΕΠ ενώ ειδικά ως προς τον τουρισμό κυρίως λόγω της παντελούς έλλειψης προληπτικής αλλά και κατασταλτικής κρατικής πολιτικής μεγάλος αριθμός παραξενοδοχείων διαφεύγουν φορολόγησης, εποπτείας και ελέγχου από τους αρμόδιους φορείς υποβαθμίζοντας το παρεχόμενο ελληνικό τουριστικό προϊόν. Παρ όλ αυτά δεν είναι ξεκάθαρο ακόμη το κατά πόσο η ύπαρξη εκτεταμένης παραοικονομικής δραστηριότητας στην Ελλάδα λειτουργεί ανασταλτικά στην οικονομική ανάπτυξη, καθόσον πρόκειται για τη μοναδική παραοικονομική δραστηριότητα με εξαγωγικό χαρακτήρα. 15 R Durbarry - T. Sinclair, Tourism Taxation in the UK, Discussion Paper Series 2000/1 Christel DeHaan Tourism and Travel Research Institute University of Nottingham 16 Η. Hughes, A Tourism Tax. The Cases For and Against, International Journal of Tourism Management, Vol. 2, 1981,pp Β.Πατσουράτης, Η φορολογική επιβάρυνση του τουριστικού προϊόντος Αθήνα: Οικονομικό Πανεπιστήμιο Αθηνών Κέντρο Έρευνας, Βλ.

6 184 Αγορά Χωρίς Σύνορα Για την ελληνική πραγματικότητα, η διατηρούμενη ελλειμματικότητα του εμπορικού ισοζυγίου καλύφθηκε στο παρελθόν και καλύπτεται μέχρι και σήμερα από το ισοζύγιο αδήλων συναλλαγών, όπου ο τουρισμός ως οικονομική δραστηριότητα καταγράφεται. Περιφερειακή ανάπτυξη / Δημιουργία θέσεων εργασίας Είναι πλέον αδιαμφισβήτητο ότι ο τουρισμός αναπτύσσεται σε κοινωνίες υποδοχής ευρισκόμενες σε μεταβατικό στάδιο εξέλιξης, όπου δηλαδή οι λοιποί κλάδοι της οικονομίας τείνουν να γεράσουν πριν ακόμη ωριμάσουν. Όπως προκύπτει από μελέτη των Παυλόπουλου και Κουζέλη, κατά την κρίσιμη εικοσαετία διαπιστώνεται οικονομική περιφερειακή ανάπτυξη κυρίως εκεί όπου εντοπίζεται και τουριστική ανάπτυξη. 18 Ειδικότερα ως προς τον τουρισμό, μέχρι τα τέλη του 1990 το σύνολο των ξενοδοχειακών κλινών που βρίσκονταν στην Κρήτη και τα Δωδεκάνησα είχαν ξεπεράσει τον αριθμό των ξενοδοχείων στην Αττική. Κατά τον Παυλόπουλο, ο συντελεστής συσχέτισης μεταξύ τουριστικής και οικονομικής ανάπτυξης για τη χώρα μας φτάνει το 95% ενώ μεταξύ τουριστικής ανάπτυξης και πληθυσμιακής εξέλιξης και ανεργίας αγγίζει το 65%. 19 Στενή συνεπώς αιτιώδης σχέση υφίσταται και ως προς την αγορά εργασίας, καθόσον κατά το WTTC ο τουρισμός καλύπτει το 8.7% της παγκόσμιας αγοράς εργασίας. Στην Ελλάδα δε για το έτος 2006 αγγίζει τις θέσεις εργασίας (άμεσες και έμμεσες) ήτοι το 20% της εγχώριας απασχόλησης. 20 Ας σημειωθεί εδώ ότι η επένδυση που χρειάζεται για τη δημιουργία μιας θέσης εργασίας, όπως έχει υπολογιστεί, είναι επτά φορές μικρότερη από ότι στη βιομηχανία, ενώ συνάμα παρέχεται η δυνατότητα να απορροφηθεί ένας μεγάλος αριθμός ανειδίκευτων ατόμων που υπό άλλες συνθήκες θα ήταν αδύνατο να απασχοληθεί σε οποιοδήποτε άλλο τομέα της οικονομίας. 21 Λόγω των ισχνών διατομεακών διασυνδέσεων που ανά χώρα μπορεί να υπάρξουν, η σχέση τουρισμού και περιφερειακής /τοπικής ανάπτυξης κατά καιρούς αμφισβητείται. Κατά τον Crain, ο πλούτος εξακολουθεί να συγκεντρώνεται στα χέρια λίγων και ισχυρών. 22 Επιπλέον, η υψηλή εποχικότητα του τουρισμού, η υπο- 18 Π.Γ Παυλόπουλος.- Α.Κ. Κουζέλης, Περιφερειακή ανάπτυξη της Ελλάδας και τουρισμός, Αθήνα: Ινστιτούτο Τουριστικών Ερευνών και Προβλέψεων, Π.Γ Παυλόπουλος, Το μέγεθος και η δυναμική του τουριστικού τομέα Αθήνα: Ινστιτούτο Τουριστικών Ερευνών και Προβλέψεων, Greece The Impact of Travel and Tourism on Jobs and the Economy, World Travel and Tourism Council, Ε. Δελιβάνη, Ο τουρισμός ως εναλλακτικός μοχλός οικονομικής ανάπτυξης. Η περίπτωση της Ελλάδας. Αδημοσίευτη διδακτορική διατριβή, Πανεπιστήμιο York, M. Crain, Contested Territories: The Politics of Tourism Development at the Shrine of El Rocio in Southern Andalusia in J.Boissevain (ed.) Coping with Tourists: European Reactions to Mass Tourism. Providence, R1: Berghan Books, 1996.

7 Οι επιδράσεις του τουρισμού στην οικονομία 185 απασχόληση 23, οι χαμηλές αμοιβές, ο ανειδίκευτος-ανεκπαίδευτος ως επί το πλείστον χαρακτήρας των προσφερόμενων θέσεων απασχόλησης, δίνουν έρεισμα για αυστηρή κριτική από πλήθος μελετητών 24 κάνοντας λόγο μεταξύ άλλων για δημιουργία ενός ιδιότυπου στρώματος του τουρισμού με έντονα παρασιτικά χαρακτηριστικά. 25 Τουριστικός πολλαπλασιαστής Η οικονομική δραστηριότητα του τουρισμού ενεργοποιεί μεταξύ άλλων πλήθος διάφορων έμμεσων οικονομικών. δραστηριοτήτων, όπως γεωργία, βιοτεχνία, και κατασκευές. Σύμφωνα δε με τον Διεθνή Οργανισμό Τουρισμού το έμμεσο προϊόν του τουρισμού είναι ίσης ποσότητας με το προϊόν που παράγουν οι άμεσα σχετιζόμενοι με τον κλάδο οικονομικοί φορείς. Για την Ελλάδα σχετική μελέτη καταδεικνύει ότι το ύψος του τουριστικού πολλαπλασιαστή κυμαίνεται μεταξύ 1.5 και 3.0 ανάλογα με τις υιοθετούμενες παραδοχές. 26 Ο πολλαπλασιαστικός μηχανισμός απαρτίζεται από τρία μέρη: Πρώτον, οι άμεσες επιπτώσεις σε αποδέκτες όπως πχ τουριστικές. αερογραμμές, τουριστικά πρακτορεία, ξενοδοχεία, εστιατόρια κ.λπ. Δεύτερον, οι έμμεσες επιπτώσεις στους ως άνω αποδέκτες καθόσον προκαλείται διαδοχική ζήτηση σε άλλες συναφείς επιχειρήσεις για την κάλυψη των αναγκών τους. Στις αεροπορικές εταιρίες, για παράδειγμα, προκύπτει ζήτηση για αγορά πετρελαίου και έτοιμου φαγητού. Οι προμηθευτές αυτών των εταιρειών αγοράζουν με τη σειρά τους τα αγαθά και τις υπηρεσίες. Τέλος, οι λήπτες των άμεσων και έμμεσων αποτελεσμάτων δαπανούν τα αυξημένα εισοδήματά τους στην κατανάλωση ή σε επενδύσεις πράγμα το οποίο παράγει διαδοχικά αποτελέσματα. Από τη στιγμή λοιπόν της αρχικής δαπάνης ξεκινά ο κύκλος των διαδοχικών συναλλαγών μεταξύ των λοιπών κλάδων της οικονομίας ως συγκοινωνούντων δοχείων σε τοπικό και σε εθνικό επίπεδο προκαλώντας αλυσιδωτές αντιδράσεις και κατά συνέπεια η διάχυση των τουριστικών εσόδων ενεργοποιεί κάθετες και οριζόντιες διασυνδέσεις με άλλους κλάδους της οικονομίας συμβάλλοντας στην ανάπτυξη κλάδων παραγωγής ενδιάμεσων προϊόντων. Όπως εύστοχα παρατηρείται ο Ανδριώτης, «το μέγεθος του πολλαπλασιαστή εξαρτάται από τη δυνατότητα μιας οικονομίας να παράγει τα προϊόντα / υπηρεσίες που καταναλώνο- 23 R Hudson - A.Townsend, Tourism Employment and Policy Choices for Local Government in P.Johnson - B.Thomas (eds), Perspectives on Tourism Policy, London: Mansell Publishing, K Andriotis - D.R. Vaughan, Urban Residents Attitudes Towards Tourism Development. The Case of Crete Journal of Travel Research, Vol. 42, No. 2, 2003, pp Γ. Μ. Βενετσανοπούλου, Η κρατική συμβολή στον τουρισμό. Εναλλακτικές μορφές τουρισμού Αθήνα: INTERBOOKS, Π.Γ. Παυλόπουλος, Το Μέγεθος και η Δυναμική του Τουριστικού Τομέα, op.cit.

8 186 Αγορά Χωρίς Σύνορα Στην Ελλάδα, σύμφωνα με μελέτη του Οικονομικού Πανεπιστημίου Αθηνών, διακρίνονται σαράντα φορολογικές επιβαρύνσεις, είκοσι οκτώ εκ των οποίων καταβάλλονται άμεσα από τον τουρίστα και δώδεκα κατόπιν επιβολής στις τουριστικές επιχειρήσεις. νται από την τουριστική βιομηχανία.. ο πολλαπλασιαστής είναι υψηλότερος στις ισχυρές οικονομίες αφού δημιουργούνται ισχυρότερες διασυνδέσεις του τουριστικού τομέα με τους λοιπούς κλάδους της οικονομίας». 27 Τουρισμός, διαρροή συναλλάγματος και άμβλυνση τουριστικού πολλαπλασιαστή Αν και κατά τον Archer 28 η εφαρμογή του τουριστικού πολλαπλασιαστή φαίνεται να είναι μερικώς παρερμηνευμένη, εντούτοις είναι κοινά αποδεκτό ότι το μέγεθος του τουριστικού πολλαπλασιαστή εξαρτάται από τις ιδιαίτερες συνθήκες της εκάστοτε εξεταζόμενης περίπτωσης συνεκτιμώντας το μέγεθος της τοπικής οικονομίας και κυρίως το βαθμό αλληλεξάρτησης των διατομεακών συνδέσμων. Κατά συνέπεια, η συζήτηση για την απόδοση του τουριστικού πολλαπλασιαστή τίθεται prima facie επί της βάσης του μεγέθους της οικονομίας της εκάστοτε κοινωνίας υποδοχής. Όσο οι τουριστικές δαπάνες διεισδύουν στην οικονομία, τόσο η γενική απόδοση της περιοχής μεγαλώνει σημειώνοντας πολλαπλασιασμό των θέσεων εργασίας αλλά και σημαντική αύξηση των ατομικών εισοδημάτων. Aυτά τα αποτελέσματα εντάσσονται στα λεγόμενα έμμεσα οφέλη της τουριστικής δραστηριότητας που ο βαθμός απόδοσής τους εξαρτάται από το κατά πόσο οι εν ενεργεία επιχειρήσεις στην περιοχή καλύπτονται από αγαθά και υπηρεσίες. Όσο μικρότερη είναι η οικονομία τόσο λιγότερες είναι οι πιθανότητες διάχυσης των τουριστικών εσόδων ενώ το ενδεχόμενο εισαγωγής προϊόντων για την κάλυψη της καταναλωτικής ζήτησης είναι πλέον δεδομένο. Ας πάρουμε για παράδειγμα την περίπτωση οικονομιών μικρών νησιών (small island tourism economies), όπου κύριο χαρακτηριστικό τους είναι η χαμηλή παραγωγική τους βάση με μικρή εγχώρια αγορά με τον τουρισμό να παίζει κυρίαρχο ρόλο στην οικονομία τους με το μεγαλύτερο ποσοστό συμμετοχής στο ΑΕΠ. Όπως παρατηρείται από τον Shareef, «ένα μεγάλο ποσοστό των εσόδων από τον τουρισμό αφαιρείται από την οικονομία για τη χρηματοδότηση εισαγωγών για τις ανάγκες του τουρισμού». 29 Κατά τον ίδιο, το κρέας και τα γαλακτοκομι- 27 Κ. Ανδριώτης, Τουριστική ανάπτυξη και σχεδιασμός Αθήνα: Σταμούλης, 2005, σελ B.H. Archer, The Value of Multipliers and Their Policy Implications. Tourism Management, December 1982, pp R. Shareef, Small Island Tourism Economies: A Bird s Eye View in D. Post (ed.) Proceedings of the International Conference on Modeling and Simulation, Volume 3, Socio-economic Systems, Townsville, Australia, 2003, pp

9 Οι επιδράσεις του τουρισμού στην οικονομία 187 κά προϊόντα στην Καραϊβική -άλλωστε πλήθος ερευνών καταδεικνύει τον κίνδυνο διαρροών, όταν η τουριστική βιομηχανία στηρίζεται στην κατανάλωση εισαγόμενων ειδών διατροφής 30 - εισαγωγές κατασκευαστικών υλικών για τουριστικές εγκαταστάσεις στις Μαλδίβες αλλά και εισαγωγή εργατικού δυναμικού για απασχόληση στον τομέα του τουρισμού αποδεικνύονται συντελεστές διαρροής συναλλάγματος. Πέραν, ωστόσο, του μεγέθους της οικονομίας της κοινωνίας υποδοχής, πολλοί είναι εκείνοι που υποστηρίζουν ότι η διαρροή χρήματος συνεπικουρείται από τη λειτουργία μεγάλων ξενοδοχειακών εγκαταστάσεων που τείνουν να κυριαρχήσουν στον κλάδο της τουριστικής βιομηχανίας ή της κάθετης ενοποίησης των επιχειρήσεων του κλάδου, σύμφωνα με την οποία παρέχεται από έναν μόνο προμηθευτή ολόκληρο το εύρος των υπηρεσιών του τουριστικού πακέτου (all inclusive). Ας πάρουμε για παράδειγμα την περίπτωση της Ελλάδας, όπου ειδικά ως προς τον τομέα του τουρισμού παρά την ανυπαρξία επίσημων στοιχείων δεδομένα από το Ξενοδοχειακό Επιμελητήριο καταδεικνύουν ότι 80% των ξενοδοχειακών επιχειρήσεων είναι μικρές με λιγότερα από πενήντα δωμάτια. 31 Ειδικότερα ας εξετάσουμε την τοπική οικονομία της Κρήτης, μια περιοχή σχετικά μικρής δυναμικότητας, όπου αφενός οι τομείς της γεωργίας, του εμπορίου και των μεταφορών είναι εξίσου ανεπτυγμένοι, αφετέρου στερείται βαριάς βιομηχανίας μεταφορικών μέσων και κατασκευαστικών αγαθών πχ αυτοκινήτων, τηλεοράσεων, επίπλων κ.λπ. 32 Ο Ανδριώτης, κατόπιν μελέτης που διεξήγαγε στην τοπική οικονομία της Κρήτης, διαπίστωσε ότι οι μεγάλες ξενοδοχειακές εγκαταστάσεις του νησιού τείνουν να καλύπτουν τις ανάγκες τους εκτός της περιοχής εκμεταλλευόμενες τις οικονομίες κλίμακας, ενώ λόγω της φύσης τους η διοίκηση απαρτίζεται συνήθως από στελέχη αλλοδαπής καταγωγής με αποτέλεσμα τον επαναπατρισμό εισοδημάτων. 33 Αντιθέτως, το 85% των λοιπών μικρομεσαίων επιχειρήσεων στηρίζει την τοπική οικονομία αγοράζοντας φρέσκα προϊόντα της περιοχής, διατηρεί τα εισοδήματά του στους κόλπους της ελληνικής οικονομίας λόγω του δικού τους ιδιοκτησιακού καθεστώτος- ενώ αρνητικές σχέσεις του τουριστικού πολλαπλασιαστή διαπιστώνονται στην αγορά άλλων προϊόντων, όπως τροφίμων, επίπλων, ποτών, κατασκευαστικών υλικών κ.λπ. Φυσικά δε θα μπορούσε να παραληφθεί ως τελικός συντελεστής διαρροής συναλλάγματος η πολιτική προσέλκυσης ξένων κεφαλαίων στην εκάστοτε οικονομία με χαμηλά επίπεδα φορολόγησης ή ακόμη και απαλλαγής σε μια προσπάθεια 30 B. Taylor - J. Morison - E. Fleming, The Economic Impact of Food Import Substitution, The Bahamas Social and Economic Studie, Vol. 40, 1991, pp Κ. Andriotis, European Union Support to Small and Medium Sized Tourism Enterprises Evidence from Greece, Tourism An International Interdisciplinary Journal,Vol.55, K. Andriotis, Local Community Perceptions of Tourism as a Development Tool :The Island of Crete. Unpublished PhD Thesis, Bournemouth University, K. Andriotis, Scale of Hospitality Firms and Local Economic Development. The Case of Crete. Tourism Management, Vol. 23, No.4, 2002, pp

10 188 Αγορά Χωρίς Σύνορα Είναι πλέον δήθεν τόνωσης και ενίσχυσης της οικονομικής τους αδιαμφισβήτητο ότι ο ισχύος. Το φαινόμενο αυτό παρατηρείται συνήθως στους τουρισμός αναπτύσσεται σε λεγόμενους φορολογικούς παραδείσους (tax heavens κοινωνίες υποδοχής / OFCs) που συνήθως είναι μικρές αναπτυσσόμενες ευρισκόμενες σε μεταβατικό οικονομίες με ασθενές πλαίσιο φορολόγησης και ελέγχου. Προσφέροντας ιδιαίτερο και επιτηδευμένο φά- στάδιο εξέλιξης, όπου δηλαδή οι λοιποί κλάδοι σμα δραστηριοτήτων σε μεγάλους οικονομικούς οργανισμούς, οι φορολογικοί αυτοί παράδεισοι διαθέ- της οικονομίας τείνουν να γεράσουν πριν ακόμη τουν χαλαρό νομοθετικό πλαίσιo, προβλέποντας σε χαμηλή ή ακόμη και σε απαλλαγή φορολόγησης με επικίνδυνα μεγάλο βαθμό τραπεζικού απορρήτου και σχέ- ωριμάσουν. σεις εμπιστοσύνης. Κατά τον Roberts, ο λόγος ύπαρξης των υπεράκτιων αγορών είναι απλά επειδή διαθέτουν μεγάλα πλαίσια ελευθερίας απ ότι οι λοιπές αγορές που τώρα ανταγωνίζονται. 34 Τουριστικοί προορισμοί, όπως οι Μπαχάμες, το Μπαχρέιν, οι Βερμούδες, τα νησιά Cayman και άλλα συγκαταλέγονται στην κατηγορία των φορολογικών παραδείσων που παραδοσιακά εξανεμίζουν τη δυνατότητα επιβολής φορολογίας. Κατά συνέπεια, είναι αναμενόμενη η μαζική εισροή ξένων κεφαλαίων, όπως και ο μετέπειτα επαναπατρισμός κεφαλαίων νομίμως μεταμφιεσμένων πλέον, αποδίδοντας κατ ουσία ελάχιστα οφέλη για την οικονομία υποδοχής. Προτεινόμενες πολιτικές για αρτιότερη ανάπτυξη της τοπικής οικονομίας Η πιθανή συνεισφορά του τουρισμού στην τοπική οικονομική ανάπτυξη αποτελεί αντικείμενο ιδιαίτερου επιστημονικού και πολιτικού ενδιαφέροντος. Στρατηγικές και πρωτοβουλίες στον τομέα του τουρισμού από εμπλεκόμενους φορείς (stakeholders), όπως το κράτος, μη κρατικές οργανώσεις, ιδιωτικός τομέας -δύνανται, όπως υποστηρίζεται 35, να ενισχύσουν την τοπική κοινωνία επιφέροντας σημαντικά μακροπρόθεσμα οφέλη, ιδιαίτερα όταν η συμμετοχή τους γίνεται σε πρώιμο ακόμη στάδιο και κατά τη λήψη των αποφάσεων. 36 Ενθάρρυνση συμμετοχής τοπικής κοινωνίας Κατά τον Brohman, η ισόρροπη διανομή θετικών και αρνητικών συνεπειών 34 S. Roberts, Fictious Capital, Fictious Spaces the Geography of Offshore Financial Flows in S. Corbridge N. Thrift - R. Martin (eds) Money, Power and Space, Oxford: Blackwell, P.E Murphy., Tourism: A Community Approach. London: Methuen, R Mitchell - D. Reid, Community Integration: Island Tourism in Peru, Annals of Tourism Research, Vol. 28, 2001, pp

11 Οι επιδράσεις του τουρισμού στην οικονομία 189 του τουρισμού στην τοπική κοινωνία μετουσιώνεται με την ενεργή εμπλοκή αυτής στην εξελισσόμενη τουριστική δραστηριότητα, ώστε το μεγαλύτερο μέρος των ντόπιων να καρπώνεται των ευεργετημάτων του τουρισμού, αντί να εισπράττει αποκλειστικά το βάρος των ζημιών. 37 Η από κάτω προς τα πάνω προσέγγιση του τουριστικού σχεδιασμού, με έμφαση στην τοπικά ελεγχόμενη ανάπτυξη, στην ελληνική πραγματικότητα τουλάχιστον, αποδεικνύεται ανεδαφική, καθόσον σπάνια οι κάτοικοι συμμετέχουν στην αναπτυξιακή διαδικασία που επηρεάζει τις ζωές τους. 38 Σε έρευνα που πραγματοποίησε στην ευρύτερη περιοχή της Κρήτης ο Ανδριώτης διαπιστώθηκε η σχεδόν ανύπαρκτη συμμετοχή της κρητικής κοινωνίας σε σχέση με τον τουριστική εξέλιξη. 39 Σε δείγματα των πόλεων Αγ. Νικόλαος, Ηράκλειο, Ρέθυμνο, Χανιά παρατηρούνται σαφείς διαφοροποιήσεις λόγω ενδεχομένως στοιχειώδους ενημέρωσης και πληροφόρησης. Σε κάθε περίπτωση, ωστόσο, διαμορφώνεται ένα γενικό κλίμα δυσαρέσκειας ως προς τη συνολική αντιμετώπιση του τουριστικού φαινομένου στη μεγαλόνησο. Αν και κατά τον ίδιο, και αυτό ακόμη αποτελεί ίχνος εμπλοκής στα τουριστικά δρώμενα, το κράτος καλείται να δημιουργήσει τις απαραίτητες συνθήκες εντός των οποίων οι ντόπιοι κάτοικοι μπορούν να παίξουν ένα πιο μόνιμο ρόλο στην τουριστική εξέλιξη. Η ενίσχυση τοπικών μικρομεσαίων επιχειρήσεων Συναφές με τα ανωτέρω και υπό το πρίσμα της ενδογενούς ανάπτυξης -που κατά τον Δαουτόπουλο ξεκινά από τον κοινωνικό χώρο στον οποίο πραγματοποιείται και στηρίζεται σε πόρους που προέρχονται από τον ίδιο χώρο -το κράτος καλείται να δώσει προτεραιότητα σε στρατηγικές με επίκεντρο τις μικρομεσαίες επιχειρήσεις. 40 Εδώ η ύπαρξη και ο ρόλος των τοπικών ΜΜΕ επιχειρηματιών είναι αναγκαία προϋπόθεση, ιδιαίτερα όταν, όπως εκτίθεται παραπάνω, είναι εκείνη η κατηγορία επιχειρηματιών που ενισχύει την τοπική οικονομία. Εδικοί αναπτυξιακοί νόμοι, φορολογικά κίνητρα, χαμηλά επιτόκια δανεισμού, κοινοτικά κονδύλια, ρυθμίσεις εργοδοτικές και ασφαλιστικές υπέρ της επιχειρηματικής αυτής τάξης δύνανται να τεθούν σε εφαρμογή. Η σκοπιμότητα της ανωτέρω επιλογής είναι προφανής. Η τοπικά εξαρτώμενη επιχείρηση, σχεδόν πάντα ΜΜΕ, διατηρεί αμείωτο το ενδιαφέρον της για την τοπική ανάπτυξη καθόσον η βιωσιμότητά της αποτελεί αναπόσπαστο κομμάτι της εν γένει τοπικής βιωσιμότητας και εξέλιξης. Έρευνες άλλωστε αποδεικνύουν ότι ως βιομηχανία εντάσεως εργασίας, ο τουρισμός απαιτεί χαμηλές επενδύσεις κεφαλαίου για τη 37 J Brohman, New Directions in Tourism for Third World Development. Annals of Tourism Research, Vol. 23, No.1, 1996, pp C.M. Hall, Tourism Planning: Policies, Processes, Relationships. Essex: Prentice Hall, K. Andriotis, Residents Satisfaction or Dissatisfaction with Public Sector Governance. The Cretan Case, Tourism and Hospitality Research:The Surrey Quarterly Review, Vol. 4, No.1, 2002, pp Γ.Α Δαουτόπουλος., Τοπική Ανάπτυξη, Αθήνα: Παπασωτηρίου, 1997.

12 190 Αγορά Χωρίς Σύνορα Η οικονομική δημιουργία θέσεων εργασίας, τα κεφάλαια μένουν στην δραστηριότητα του περιοχή και ενεργοποιείται ο τουριστικός πολλαπλασιαστής. τουρισμού ενεργοποιεί Κραυγαλέα περίπτωση καταστρατήγησης των ως μεταξύ άλλων πλήθος άνω αρχών είναι η περίπτωση του Cavo Sidero (βρετανικής ιδιοκτησίας) στη Σητεία (7.000 κλινών) όπου διάφορων έμμεσων οικονομικών. θα υπάρξουν πέντε ξενοδοχειακά συγκροτήματα, 750 δραστηριοτήτων, όπως βίλες, 250 κατοικίες και 3 γήπεδα γκολφ. Αντίθετα γεωργία, βιοτεχνία και προς τις αρχές της ενδογενούς αναπτυξιακής διαδικασίας, κανείς θα πρέπει μακροπρόθεσμα να περιμένει κατασκευές. πρώτον, την εισροή ξένου εργατικού δυναμικού, δεύτερον, την εγκατάλειψη επίπονων παραδοσιακών αγροτικών δραστηριοτήτων, τρίτον, τον οικονομικό μαρασμό των ΜΜΕ που ήδη δραστηριοποιούνται, καθόσον η φέρουσα ικανότητα της περιοχής πλέον υπερκαλύπτεται, τέταρτον, τον επαναπατρισμό των κερδών και πέμπτον, την εξάντληση πηγών ενέργειας και νερού. Ενίσχυση διατομεακών συνδέσμων/τουρισμός και γεωργία Παραδεχόμενοι, ωστόσο, τη σύγχρονη τάση λειτουργίας μεγάλων ξενοδοχειακών συγκροτημάτων ως επακόλουθο της ελεύθερης κίνησης κεφαλαίωνσκόπιμη είναι η μελέτη της σχέσης τουρισμού και τοπικής γεωργίας, δεδομένου ότι ο τομέας των τροφίμων συνιστά κατά προσέγγιση το 1/3 του συνόλου των τουριστικών δαπανών, 41 εξασφαλίζοντας κατά συνέπεια δυνατότητες ενεργοποίησης του τοπικού αγροτικού τομέα και παραγωγής εισοδήματος/εργασίας στην τοπική οικονομία. 42 Παρά την εκφρασθείσα θεωρία περί διάστασης τουρισμού και γεωργίας -λόγω αντικρουόμενων συμφερόντων (χρήση γης και νερού, απορρόφηση απασχόλησης) -πολλοί είναι εκείνοι που υποστηρίζουν την αμοιβαία συνδρομή τους. 43 Αν και κατά τον Momsen η μεταξύ των σχέση δε βελτιώνεται απαραίτητα με τον καιρό αλλά συσχετίζεται εν μέρει με γεωγραφικές και οικονομικές συνθήκες, 44 ο Milne θέτει σε προτεραιότητα τη συνήθη αναποτελεσματική επικοινωνία και ενημέρωση μεταξύ των δυο βιομηχανιών, δίνοντας έμφαση στην ανάγκη βελτίωσης F. Belisle, Tourism and Food Production in the Caribbean Annals of Tourism Research, Vol. 10, 1983, pp D. Telfer. - G. Wall, Strengthening Backward Economic Linkages:Local Food Purchasing by Three Indonesian Hotels, Tourism Geographies, Vol. 2, No. 4, 2000, pp H. Latimer, Development Island Economies Tourism v Agriculture, Tourism Management, Vol. 16, 1985, pp , L J. Cox - M. Fox - R. L.Bowen, Does Tourism Destroy Agriculture?, Annals of Tourism Research, Vol. 22, 1995, pp M. J. Henshall, Linkages Between Tourism and Agriculture: Problems for the Smaller Caribbean Economies. University of Newcastle Upon Tyne, Department of Geography, Seminar Paper Number 45, S. Milne, Tourism and Development in South Pacific Microstates, Annals of Tourism Research, Vol.19, 1992, pp

13 Οι επιδράσεις του τουρισμού στην οικονομία 191 Ως πιθανά αίτια ισχνών διατομεακών συνδέσμων μεταξύ τουρισμού και τοπικής γεωργίας, ο Belisle μεταξύ άλλων αναφέρει, τη διαφορά τιμής και ποιότητας εισαγόμενων και ντόπιων προϊόντων, την ελλιπή πληροφόρηση και ενημέρωση επιχειρηματιών και γεωργών, την πρόθεση των τελευταίων όπως διατηρήσουν τις παραδοσιακές καλλιέργειες και την απροθυμία τους να αυξήσουν την παραγωγή, τον προφανή δισταγμό και των δύο μερών για πιθανή συνεργασία και τέλος την αβεβαιότητα της τελικής παροχής στο πρόσωπο των γεωργών. 46 Στόχευση προτεινόμενων πολιτικών, κατά συνέπεια, πρέπει να αποτελέσει η κάλυψη των ως άνω αναγκών, με σπουδαιότερο το ρόλο της ενημέρωσης και πληροφόρησης από θεσμικούς τουλάχιστον φορείς ως προς τις δυνατότητες συνεργασίας μεταξύ επιχειρηματιών και ιδιωτών αγροτών. Συμπληρωματικά, και ως αποτέλεσμα μιας ορθής ενημέρωσης, ιδιαίτερος είναι ο ρόλος της ιδιωτικής πρωτοβουλίας, καθόσον πχ ο επικεφαλής chef μπορεί, αφού πρώτα διερευνήσει τη πιθανή αξιοποίηση της τοπικής παραγωγής, να προβεί σε συμφωνίες αγοράς, παρακινώντας συνάμα τους ντόπιους για βελτίωση ποιότητας κατόπιν συχνής επικοινωνίας και καθοδήγησης, δημιουργώντας ένα κλίμα εμπιστοσύνης με προσήκουσες τιμές και για τους δύο. Ιδιαίτερη αξία, εν προκειμένω, έχει η κρατική υποστήριξη σε θέματα σύναψης συμφωνιών κυρίως στο πρόσωπο των αγροτών, αλλά και ως προς την εξασφάλιση των πόρων/ μέσων με απώτερο στόχο την αναβάθμιση των τοπικών γεωργικών προϊόντων, την επέκταση παραγωγών ικανών να ανταποκριθούν στις μεγαλύτερες σε ποσότητα απαιτήσεις των μεγάλων ξενοδοχειακών εγκαταστάσεων κ.ά. Εναλλακτικές μορφές τουρισμού Επικουρικά, η ιδέα του εναλλακτικού τουρισμού, ιδιαίτερα σε μέρη ξεχωριστής αρχέγονης φυσικής ομορφιάς και πολιτιστικών θησαυρών, διατηρεί συγκριτικό πλεονέκτημα ως προς την έλξη ποιοτικού τουρισμού. 47 Το σύμπλεγμα δραστηριοτήτων και πολιτιστικών στοιχείων, σε λιγότερο αναπτυγμένες περιοχές, υποκινεί, όπως υποστηρίζεται, συνεργασία και ομαδικότητα μεταξύ των τοπικών και γειτνιαζόντων κοινωνιών, λειτουργώντας ως όχημα για τη δημιουργία τοπικής οικονομικής ανάπτυξης μέσω του τουρισμού. 48 Μικρές ορεινές περιοχές, όπως για παράδειγμα η περιοχή των Τζουμέρκων, «ξεχασμένης» ορεινής περιοχής της Ηπείρου, με ανησυχητικά σημάδια οικονομικής και κοινωνικής εξαθλίωσης, όπως η πλειοψηφία άλλωστε των ορεινών περιοχών της Ελλάδας, με αναλλοίωτη, ωστόσο, φυσική ομορφιά και πλήθος αξιο- 46 F. Belisle, Tourism and Food Production In the Caribbean, Annals of Tourism Research, Vol. 10, 1983, pp S. Wahab, Elements of State Policy on Tourism. Turin: Italgrapfica, J.Briedenhann - E.Wickens, Tourism Routes as a Tool for the Economic Development of Rural Areas Vibrant Hope or Impossible Dream?, Tourism Management, Vol. 25, 2003, pp

14 192 Αγορά Χωρίς Σύνορα Όσο οι τουριστικές δαπάνες θέατων (μοναστήρια, βυζαντινά ευρήματα, γεφύρια διεισδύουν στην οικονομία, κ.ά.) μπορεί να αποτελέσει περίπτωση εφαρμογής. Εδώ η ιδέα του εναλλακτικού τουρισμού, και ειδικότερα του αγροτουρισμού, μοιάζει ιδανική. Σχετικά τόσο η γενική απόδοση της περιοχής μεγαλώνει πρόσφατος για τη χώρα μας, ο αγροτουρισμός, με τον σημειώνοντας κατάλληλο κρατικό συντονισμό και την υλοποίηση απαραίτητων υποδομών, εκμεταλλευόμενος τον παρθένο πολλαπλασιασμό των θέσεων εργασίας αλλά και χαρακτήρα της περιοχής αλλά και το σύμπλεγμα δραστηριοτήτων, μπορεί να δώσει ώθηση στην τοπική οι- σημαντική αύξηση των ατομικών εισοδημάτων. κονομία. Η δημιουργία προσβάσιμων γραφείων πληροφόρησης, η ανάπτυξη αγροτικών τουριστικών διαδρομών, νέες βοηθητικές υπηρεσίες και ένα μεγάλο εύρος ευκαιριακών δραστηριοτήτων είναι κάποια από τα απαραίτητα μέσα. Έργα σύνδεσης με μεγάλες εθνικές οδούς σχεδιασμένες στην Ήπειρο και πιο συγκεκριμένα η Εγνατία οδός, η προώθηση και η παροχή πληροφοριών για την ιδιαιτερότητα της περιοχής, χρηματοδότηση προγραμμάτων LEADER και αγροτουριστικές δραστηριότητες του Περιφερειακού Επιχειρηματικού Προγράμματος της Ηπείρου (ΠΕΠ) είναι μερικά από τα πλέον απαραίτητα μέτρα. Συμπεράσματα Ο τουρισμός, όπως αναλύθηκε, αποτελεί σύνθετη οικονομική δραστηριότητα, χαρακτηριζόμενη από μεγάλη ανομοιογένεια και ιδιαιτερότητα ως προς τη φύση των συνεπειών του. Η καταγραφή των θετικών και αρνητικών συνεπειών απασχολεί έντονα τη βιβλιογραφία, ιδίως δε αποσκοπεί στον προβληματισμό των εμπλεκόμενων φορέων, αρμόδιων να χαράξουν τον τουριστικό σχεδιασμό στα πλαίσια λήψης ζωτικών αποφάσεων για την οικονομία και την κοινωνία γενικότερα. Όσον αφορά την ελληνική πραγματικότητα, ενόψει των σύγχρονων περιβαλλοντικών αλλαγών και των νέων κοινωνικοοικονομικών, γεωπολιτικών ισορροπιών στην παγκόσμια οικονομία, αντιλαμβάνεται κανείς το σημείο μηδέν που βρισκόμαστε. Οφείλουμε, συνεπώς, να προβληματιστούμε έναντι των αυξανόμενων διαρροών που σήμερα παρατηρούνται, με αναγκαία την προώθηση πολιτικών υποστηρικτικών προς την τοπική κοινωνία, καθόσον κατά τον Murphy είναι αυτή που χρησιμοποιείται ως εμπόρευμα προς πώληση, βιώνοντας πρώτη τις οποιεσδήποτε θετικές ή αρνητικές επιπτώσεις του τουρισμού P.E. Murphy, Tourism Management in Ηost Communities, Canadian Geographer, Vol. 24, No. 1, 1980, pp. 1-2.